Gevolgen van de Wet basisvoorziening kinderopvang voor ouders in de Sociale werkvoorziening Een quick scan Eindrapport Een onderzoek in opdracht van de Stichting Beheer Collectieve Middelen
Remco Hoogerwerf Eva Mandos B2945 Leiden, 6 december 2004
Voorwoord De invoering van de Wet basisvoorziening kinderopvang (Wbk) op 1 januari 2005 geeft ouders meer eigen verantwoordelijkheid ten aanzien van het regelen en financieren van kinderopvang. Ouders die in de Wsw-sector werken, konden tot op heden gebruik maken van een collectieve, sectorbrede regeling voor kinderopvang. Ook deze ouders moeten echter door de Wbk zelf een contract sluiten met een kinderopvangorganisatie en zelf de bijdrage van de werkgever en het Rijk aanvragen. De Stichting Beheer Collectieve Middelen, het sectorfonds van de Wsw-sector, heeft Research voor Beleid gevraagd een quick scan uit te voeren om te inventariseren of kinderopvangorganisaties de ouders die nu gebruik maken van de collectieve regeling een individueel contract aanbieden en welke ondersteuning zij de ouders daarbij bieden. Aanvullend hebben wij geïnventariseerd welke problemen de SW-bedrijven als werkgevers van de ouders verwachten en welke maatregelen zij nemen om de ouders te ondersteunen.
Eva Mandos Projectleider
3
4
Inhoudsopgave
1
Onderzoeksopzet 1.1 Inleiding 1.2 Doel- en vraagstelling 1.3 Onderzoeksopzet en uitvoering 1.4 Respons
7 7 8 8 10
2
Maatregelen kinderopvangorganisaties
11
3
Maatregelen SW-bedrijven
13
4
Conclusies en aanbevelingen 4.1 Conclusies 4.2 Aanbevelingen
17 17 19
Bijlage 1
Telefonische enquête kinderopvangorganisaties
21
Bijlage 2
Internetenquête SW-bedrijven
23
Bijlage 3
Tabel maatregelen
25
Bijlage 4
Open antwoorden
27
5
6
1
Onderzoeksopzet
1.1
Inleiding
Op 1 januari 2005 treedt de Wet basisvoorziening kinderopvang (Wbk) in werking. Deze wet regelt de kwaliteit en de financiering van kinderopvang (kinderdagverblijven, buitenschoolse opvang en naschoolse opvang). Daarbij is het uitgangspunt dat kinderopvang een zaak van ouders, werkgever en overheid is. De Wbk geeft de ouders meer verantwoordelijkheid voor het regelen en financieren van kinderopvang. Ouders hebben recht op een rijksbijdrage en werkgevers kunnen een belastingvrije werkgeversbijdrage uitkeren. De ouders moeten deze bijdragen zelf aanvragen. Een belangrijk gevolg van de Wbk is dat de zogenoemde bedrijfsplaatsen vervallen. In plaats van gebruik te maken van een bedrijfsplaats dienen ouders zelf een overeenkomst te sluiten met de kinderopvangorganisatie en vervolgens de rijksbijdrage en werkgeversbijdrage aan te vragen. Uit het voorgaande blijkt dat de Wbk meer inzet vergt van ouders die voorheen gebruik maakten van een bedrijfsplaats in de kinderopvang. Voor bepaalde groepen ouders kan de nieuwe werkwijze problemen opleveren omdat zij bijvoorbeeld moeite hebben met het invullen van (ingewikkelde) formulieren, met het sluiten van een individueel contract of met het omgaan met geld. Ouders moeten immers zelf de kinderopvangorganisatie betalen en zelf jaarlijks de werkgeversen rijksbijdrage aanvragen. In de Wsw-sector bestond tot nu toe een collectieve kinderopvangregeling. Via deze regeling zijn 647 kinderen in een kinderopvangorganisatie geplaatst. Bemiddelingsbureau CMK draagt zorg voor de contractering van kinderopvangorganisaties en ouders hoeven na het aanvragen van een plaats alleen nog de ouderlijke bijdrage te betalen. Door de invoering van de Wbk vervalt de collectieve regeling en moeten ook deze ouders zelf de kinderopvang gaan regelen. De werkgevers- en werknemersorganisaties in de Wsw-sector, verenigd in de Stichting Beheer Collectieve Middelen (SBCM), zijn geïnteresseerd in de gevolgen van de Wbk voor ouders die in de Sociale werkvoorziening werken. Mogelijk behoren (sommige van) deze ouders tot de groep ouders die relatief veel problemen ondervindt door de gevolgen van de Wbk. De SBCM heeft Research voor Beleid gevraagd een quick scan uit te voeren om te inventariseren of alle kinderen van Wsw-ouders hun plaats bij de kinderopvang behouden en welke maatregelen kinderopvangorganisaties en SW-bedrijven treffen om ouders te helpen bij het sluiten van een contract voor kinderopvang en het aanvragen van de werkgevers- en rijksbijdrage. Deze rapportage doet verslag van de quick scan.
7
1.2
Doel- en vraagstelling
Het doel van het onderzoek was inventariseren of na invoering van de Wbk ouders die in de Wsw-sector werken gebruik kunnen blijven maken van de huidige kinderopvangplaatsen en in welke mate zij worden ondersteund bij de verantwoordelijkheden die zij krijgen. De volgende onderzoeksvragen komen uit de doelstelling voort: 1. Treffen kinderopvangorganisaties op dit moment voorzieningen om met het oog op de nieuwe Wbk de contracten voor kinderopvang uit centrale regelingen om te zetten in individuele contracten? 2. Willen kinderopvangorganisaties alle bestaande contracten zoveel mogelijk voortzetten na 1 januari? Zo ja, hebben zij het voornemen de ouders1 daarbij te faciliteren in hun aanvragen van de werkgevers- en de rijksbijdrage? 3. Hebben kinderopvangorganisaties met andere omstandigheden te maken, bijvoorbeeld een wachtlijst van aanvragen, die het omzetten van contracten voor hen niet wenselijk maken? In de startfase van het onderzoek is de volgende onderzoeksvraag toegevoegd: 4. Welke maatregelen treffen SW-bedrijven om ouders te helpen bij het regelen van het contract met de kinderopvangorganisatie en het aanvragen van de werkgevers- en de rijksbijdrage?
1.3
Onderzoeksopzet en uitvoering
Het onderzoek is ter voorbereiding begonnen met enkele korte, telefonische gesprekken met de volgende organisaties: · ABVAKABO FNV · Cedris · VNG · CMK · 3 kinderopvangorganisaties · 2 SW-bedrijven. De onderzoeksopzet bestond vervolgens uit twee onderdelen: · een telefonische enquête onder kinderopvangorganisaties · een internetenquête onder SW-bedrijven. Telefonische enquête onder kinderopvangorganisaties Doel van de telefonische enquête was te inventariseren of de kinderopvangorganisaties de bestaande contracten met kinderen van ouders die in de Wsw werken omzetten en welke maatregelen zij nemen om de ouders te helpen.
______________ 1
Met ‘ouders’ wordt in dit rapport steeds bedoeld: ‘ouders met een Wsw-indicatie’.
8
Bemiddelingsbureau CMK heeft een bestand beschikbaar gesteld met alle 434 locaties van kinderopvangorganisaties waar kinderen via de collectieve regeling van de Wsw-sector zijn geplaatst. Een medewerker van het callcenter van Research voor Beleid heeft een willekeurige steekproef van locaties gebeld om een korte vragenlijst af te nemen. De vragenlijst is opgenomen in bijlage 1. Een aandachtspunt bij het afnemen van de enquête was dat de meeste locaties onderdeel zijn van een kinderopvangorganisatie met meer locaties, waaronder mogelijk andere locaties uit het bestand. Antwoorden van één locatie of bijbehorende koepel gelden dan ook voor de andere locaties die onder die koepel vallen. De beller heeft daarom de volgende werkwijze gevolgd: · Als de respondent er zeker van is dat het kind niet meer op de locatie wordt opgevangen, dan vervalt de locatie als respondent. · Als de locatie de vragen kan beantwoorden, dan vragenlijst afnemen en noteren of de locatie onderdeel van een koepel is. · Als de locatie de vragen niet kan beantwoorden en doorverwijst naar de koepel, dan bellen naar de koepel en vragenlijst afnemen. · Bij koepels controleren of andere locaties die volgens het bestand in dezelfde plaats zijn gevestigd, onderdeel zijn van de koepel. Hoewel de gebelde locaties willekeurig zijn gekozen, heeft de medewerker na een geslaagd interview met een locatie of koepel niet naar andere locaties in dezelfde plaats gebeld omdat dan de kans groot was dat de geïnterviewde locaties tot één koepel (met identiek beleid) zouden behoren. De reikwijdte van de enquête is op deze wijze gemaximaliseerd. Het streven was door te bellen totdat in totaal 75 locaties en/of koepels de vragen hadden beantwoord. Ervan uitgaande dat onder de geïnterviewde koepels meerdere locaties vallen en dat locaties die onder een koepel vallen het beleid van de koepel uitvoeren, is het totaal aantal locaties waarover informatie is verzameld aanzienlijk groter dan 75. Internetenquête onder SW-bedrijven Voor een goed beeld van de hulp die ouders krijgen voor kinderopvang is niet alleen van belang inzicht te hebben in de maatregelen die kinderopvangorganisaties nemen om de ouders te helpen, maar ook welke maatregelen de SW-bedrijven nemen of gaan nemen. Het is namelijk niet ondenkbaar dat ouders die problemen krijgen door de Wbk uiteindelijk bij de werkgever terecht zullen komen. Daarom is een internetenquête gehouden onder de SW-bedrijven met als doel te inventariseren welke maatregelen de SW-bedrijven hebben genomen of gepland. P&O-medewerkers van alle 90 SW-bedrijven, bekend uit ander onderzoek van Research voor Beleid, hebben per e-mail het verzoek gekregen via internet een korte vragenlijst in te vullen. Bijlage 2 bevat de vragenlijst. Na een week is per e-mail een rappel verstuurd.
9
1.4
Respons
Telefonische enquête onder kinderopvangorganisaties De beller heeft doorgebeld totdat 75 kinderopvangorganisaties de vragen hadden beantwoord. Tabel 1.1 geeft een overzicht van de typering van responderende kinderopvangorganisaties. Tabel 1.1
Typering responderende kinderopvangorganisaties
Typering Geen onderdeel koepel Onderdeel koepel, maar interview met locatie Onderdeel koepel, interview met koepel Totaal uitgevoerd Volgens locatie geen kind via regeling Wsw
Aantal interviews 54 ( 72%) 9 ( 12%) 12 ( 16%) 75 (100%) 10
Uitgaande van drie locaties per koepel is de (zeer globale) schatting van het aantal bereikte locaties 1171, oftewel 27% van de in totaal 434 locaties. Deze respons biedt voor een quick scan een goede indruk van de stand van zaken. Internetenquête onder SW-bedrijven Van de 90 benaderde SW-bedrijven hebben 53 (59%) de internetenquête ingevuld. De respons is daarmee ruim voldoende voor een eerste indruk van de stand van zaken bij de SW-bedrijven.
______________ 1
Namelijk 54 + 9x3 + 12x3.
10
2
Maatregelen kinderopvangorganisaties
Omzetten contracten Alle bevraagde kinderopvangorganisaties (100%) zeggen alle bestaande contracten om te zetten in individuele contacten. Een aantal respondenten vindt het zelfs vreemd dat de vraag wordt gesteld omdat zij nu eenmaal wettelijk verplicht zijn tot het omzetten van de contracten. Geen van de kinderopvangorganisaties is van plan bestaande kinderen ‘om te ruilen’ voor andere kinderen, die bijvoorbeeld op een wachtlijst staan. Uit de gesprekken blijkt dat de meeste kinderopvangorganisaties vrezen dat zij te maken gaan krijgen (of al te maken hebben) met een teruglopende vraag. Daardoor vinden zij het zelf onwaarschijnlijk dat zij bestaande klanten zouden afwijzen. Maatregelen ter ondersteuning ouders Alle bevraagde kinderopvangorganisaties stellen dat zij maatregelen nemen om de ouders te helpen bij het regelen van het contract en de aanvraag van de werkgevers- en rijksbijdrage. Tabel 2.1 geeft een overzicht van de maatregelen die kinderopvangorganisaties treffen. De beller heeft de respondenten eerst gevraagd zelf de maatregelen te noemen die zij treffen (spontaan antwoord) en heeft vervolgens de lijst mogelijke maatregelen opgesomd. Tabel 2.1
Maatregelen die kinderopvangorganisaties treffen ter ondersteuning van de ouders
Telefonische helpdesk/telefonisch vragen beantwoorden Brief aan de ouders Brochure(s) voor de ouders Persoonlijk helpen met invullen van de formulieren Informatiebijeenkomst Verwijzen naar websites van derden Indien nodig contact opnemen met de werkgever Verwijzen naar de Belangenorganisatie voor ouders in de kinderopvang Informatie op de eigen website Rechtstreeks innen Rijksbijdrage Rechtstreeks innen werkgeversbijdrage Inschakelen van oudercommissies Totaal
Aantal 72 71 69 58 55 50 47 45 43 38 37 16
% 96% 95% 92% 77% 73% 67% 63% 60% 57% 51% 49% 21%
75
100%
Totaal van de percentages is meer dan 100% omdat meerdere antwoorden mogelijk zijn
Uit tabel 2.1 blijkt dat een aantal maatregelen door vrijwel alle kinderopvangorganisaties wordt genoemd, namelijk het versturen van een brief naar de ouders (95%), beschikbaarheid van een telefonische helpdesk/telefonisch vragen beantwoorden (96%) en het versturen van brochure(s) naar de ouders (92%). Ook noemen veel kinderopvangorganisaties het persoonlijk helpen van ouders bij het invullen van formulieren (77%), het organiseren van een informatiebijeenkomst (73%) en het verwijzen naar websites anders dan de eigen website (67%). Zes kinderopvangorganisaties noemen tenslotte uit zichzelf samenwerking met de gemeente en het houden van een spreekuur/inloop. Andere genoemde maatregelen zijn nog verwijzen naar een bureau voor rechtshulp en de mogelijkheid voor de ouders om te mailen met een extern bureau. Bijlage 4 bevat in geanonimiseerde vorm de volledige antwoorden van de respondenten. Geen van de kinderopvangorganisaties neemt geen enkele maatregel.
11
12
3
Maatregelen SW-bedrijven
Maatregelen ter ondersteuning ouders Aan de respondenten van de internetenquête is een lijst mogelijke maatregelen voorgelegd met het verzoek per maatregel aan te geven of het SW-bedrijf de maatregel heeft uitgevoerd, heeft gepland, niet gaat uitvoeren of niet weet of het de maatregel gaat nemen. Figuur 3.1 geeft een overzicht van de antwoorden. Bijlage 3 bevat de tabel met de exacte aantallen en percentages. Maatregelen die SW-bedrijven nemen om ouders te ondersteunen
Figuur 3.1 100%
Weet niet
90%
Niet Gepland
80%
Uitgevoerd 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10%
rm at
In fo
n
br oc hu
re s
is at ie
(s ) ie bi je In en ze ko tb m em st id de lin gs bu re au
ct C on ta
Ve rs pr ei de
rm ul ie r fo
ki nd er op v
H ul p
an go rg an
rij k
ve r w er kg e
H ul p
fo
rm ul ie r
w er kn em
er s
rd en
n aa
Br ie f
be an tw oo
n Te l. vr ag e
Pe rs .
vr ag
en
be a
nt w oo rd en
0%
Maatregel
Twee maatregelen zijn door ongeveer twee derde van de SW-bedrijven reeds uitgevoerd, namelijk het telefonisch en persoonlijk beantwoorden van vragen. Deze maatregelen hebben nog eens respectievelijk 17% en 25% van de bedrijven gepland. Ongeveer de helft van de SW-bedrijven heeft een pro-actieve maatregel getroffen door de werknemers een brief te sturen (45%). Een kwart van de SW-bedrijven is van plan de werknemers alsnog een brief te sturen. Verder heeft 36% van de bedrijven geholpen met het invullen van de aanvraag werkgeversbijdrage (nog eens 36% gepland) en 26% met het invullen van de aanvraag rijksbijdrage (nog eens 32% gepland). Uit de open antwoorden blijkt tenslotte dat 8 SW-bedrijven (15%) via een intern personeelsblad de werknemers hebben geïnformeerd.
13
Maatregelen die door relatief veel SW-bedrijven niet zijn uitgevoerd of gepland, zijn het organiseren van een informatiebijeenkomst (81% zegt dit niet te gaan doen), het inschakelen van een bemiddelingsbureau (79%), het verspreiden van brochures (60%) en het onderhouden van contact met de kinderopvangorganisaties (55%). Van de 53 SW-bedrijven hebben 11 bedrijven (21%) nog geen enkele maatregel uitgevoerd maar wel maatregelen gepland. Eén SW-bedrijf heeft geen enkele maatregel uitgevoerd en tevens geen enkele maatregel gepland. Een kanttekening bij bovenstaande resultaten is dat een aantal respondenten in de open antwoorden vermeldt dat het in het SW-bedrijf maar om één of enkele medewerkers gaat. Uitkeren werkgeversbijdrage Na de invoering van de Wbk kunnen werkgevers zelf bepalen hoe zij de werkgeversbijdrage gaan uitkeren aan hun werknemers. De betalingswijze kan gevolgen hebben voor de financiële situatie van ouders, bijvoorbeeld als werkgevers de bijdrage achteraf uitkeren en de ouders de kosten voor kinderopvang moeten voorschieten. Tabel 3.1 geeft een overzicht van de antwoorden. Tabel 3.1
Uitkeren werkgeversbijdrage
Wijze van uitkeren Maandelijks achteraf Maandelijks vooraf Vooraf via een bemiddelingsbureau Rechtstreeks aan de kinderopvangorganisatie Nog niet bekend Anders, nl Totaal
Aantal 20 2 3 4 21 4
% 40% 4% 6% 8% 42% 8%
50
100%
Totaal van de percentages is meer dan 100% omdat meerdere antwoorden mogelijk zijn. Werkgevers kunnen werknemers meerdere mogelijkheden aanbieden.
Opvallend is dat 42% van de SW-bedrijven nog niet weet hoe zij de werkgeversbijdrage gaan uitkeren. Van de bedrijven is 40% van plan de bijdrage maandelijks achteraf uit te keren. Slechts een zeer klein gedeelte van de SW-bedrijven (8%) is nu van plan de werkgeversbijdrage rechtstreeks aan de kinderopvangorganisatie over te maken, terwijl uit tabel 2.1 blijkt dat de helft van de kinderopvangorganisaties deze betalingswijze noemt als maatregel. Contact CMK Bemiddelingsbureau CMK voerde tot nu toe de collectieve kinderopvangregeling voor de Wswsector uit. Daarom is aan de SW-bedrijven gevraagd of zij contact hebben met CMK over de aanstaande veranderingen, bijvoorbeeld om advies te vragen. Een klein deel van de SW-bedrijven, namelijk 13%, heeft contact met CMK. Problemen bij werknemers Van de 53 SW-bedrijven die de enquête hebben ingevuld verwacht ongeveer een derde dat werknemers problemen zullen krijgen door de verantwoordelijkheden die zij door de Wbk krijgen. Ongeveer de helft van de respondenten denkt dat de werknemers geen problemen zullen krijgen en 15% weet het niet. Zie tabel 3.2 voor een overzicht.
14
Tabel 3.2
Verwacht u problemen voor werknemers?
Ja Nee Weet niet/geen mening Totaal
Aantal 18 27 8
% 34% 51% 15%
53
100%
De respondenten die problemen verwachten, is met een open vraag gevraagd welke problemen zij verwachten. Bijlage 4 bevat alle (geanonimiseerde) antwoorden op de open vraag. De meeste open antwoorden komen neer op de verwachting dat de werknemers moeite zullen hebben met de relatieve complexiteit van formulieren en dat zij niet snel zelf actie ondernemen. Niet alle respondenten schrijven deze problemen in het antwoord toe aan het feit dat de werknemers geïndiceerd zijn voor de Wsw. Vier van de 18 respondenten laten expliciet in het antwoord blijken dat zij verwachten dat de problemen van werknemers bij de werkgever terecht zullen komen. Een aanvullende analyse is uitgevoerd om te bepalen of SW-bedrijven die problemen voor hun werknemers verwachten bepaalde maatregelen in mindere of juist meerdere mate hebben uitgevoerd of gepland dan SW-bedrijven die geen problemen verwachten of het niet weten. Alleen bij de maatregel ‘contact met de kinderopvangorganisatie’ is een opmerkelijk verschil te zien: van de SW-bedrijven die problemen verwachten hebben aanzienlijk meer bedrijven contact gehad met de kinderopvangorganisatie (54% heeft contact gezocht) dan van de SW-bedrijven die geen problemen verwachten (17% heeft contact gezocht). De onderzoeksopzet laat geen conclusies toe over het oorzakelijk verband tussen deze twee factoren. Aanvullende opmerkingen Omdat de internetenquête zeer gestructureerd is opgezet hebben respondenten aan het einde van de enquête de gelegenheid gekregen in een open antwoordveld aanvullende opmerkingen te plaatsen. Bijlage 4 bevat de aanvullende opmerkingen in geanonimiseerde vorm. Hierna volgen enkele opvallende opmerkingen, waartussen overigens geen verband bestaat. De problematiek rondom kinderopvang blijkt voor een aantal SW-bedrijven zeer beperkt omdat slechts een enkele SW-medewerker gebruik maakt van kinderopvang. Uit de antwoorden blijkt een beperkte behoefte aan ondersteuning op sectorniveau. Enkele respondenten merken op dat zij betreuren dat een “goedlopende centrale regeling” wordt beëindigd en vervangen door een regeling die de ouders problemen oplevert. Andere respondenten merken op dat zij niet weten of de Wbk problemen zal opleveren. Een van de responderende SW-bedrijven heeft bemiddeling ingekocht bij CMK zodat CMK de kinderopvang en werkgevers- en rijksbijdrage voor de werknemers kan regelen. Eén respondent merkt op dat de berichtgeving vanuit CMK richting het SW-bedrijf te summier en laat was. Een andere respondent merkt op dat CMK telefonisch niet bereikbaar is.
15
16
4
Conclusies en aanbevelingen
4.1
Conclusies
Het doel van het onderzoek was inventariseren of na invoering van de Wbk ouders die in de Wsw-sector werken gebruik kunnen blijven maken van de huidige kinderopvangplaatsen en in welke mate zij worden ondersteund bij de verantwoordelijkheden die zij krijgen. De conclusies komen per onderzoeksvraag aan bod. 1) Treffen kinderopvangorganisaties op dit moment voorzieningen om met het oog op de nieuwe Wbk de contracten voor kinderopvang uit centrale regelingen om te zetten in individuele contracten? De kinderopvangorganisaties treffen reeds in voldoende mate voorzieningen om de contracten uit centrale regelingen om te zetten in individuele contracten. De Wbk laat hun geen andere keuze. Als de kinderopvangorganisaties hun klanten willen behouden dan moeten zij individuele contracten afsluiten. De kinderopvangorganisaties zijn alle druk bezig met het regelen van nieuwe, individuele contracten. 2) Willen kinderopvangorganisaties alle bestaande contracten zoveel mogelijk voortzetten na 1 januari? Zo ja, hebben zij het voornemen de ouders daarbij te faciliteren in hun aanvragen van de werkgevers- en de rijksbijdrage? De resultaten van de quick scan geven geen enkele aanleiding om te verwachten dat kinderen van ouders die in de Sociale werkvoorziening werken hun plaats bij een kinderopvangorganisatie zouden verliezen (bijvoorbeeld omdat de organisatie een ander kind wil plaatsen). De kinderopvangorganisaties vrezen, mede door de invoering van de Wbk, een teruglopende vraag naar kinderopvang. Daarom is hun er veel aan gelegen bestaande klanten te behouden. De meest voor de hand liggende maatregelen om ouders te faciliteren – het versturen van een brief en een brochure en het telefonisch beantwoorden van vragen – worden door vrijwel alle kinderopvangorganisaties genomen. Een groot gedeelte van de kinderopvangorganisaties neemt tevens andere maatregelen. Het rechtstreeks innen van de werkgevers- en rijksbijdrage behoort bij de helft van de kinderopvangorganisaties tot de maatregelen. Bij de andere helft – die de bijdragen niet rechtstreeks innen – kan het problemen opleveren als ouders de rijks- en werkgeversbijdrage maandelijks achteraf pas kunnen innen. Daardoor dienen zij steeds één maand voor te schieten. Voor sommige ouders kan dit voorschot een aanzienlijke kostenpost zijn. Van belang is dat ongeveer driekwart van de kinderopvangorganisaties de ouders persoonlijk helpt bij het invullen van de formulieren. Samenvattend luidt de conclusie dat kinderopvangorganisaties alle bestaande contracten zoveel mogelijk omzetten en redelijk actief zijn om de ouders te faciliteren. Hun commercieel belang maakt hulp aan de ouders ook noodzakelijk. Dit neemt niet weg dat de verantwoordelijkheid nog steeds bij de ouders ligt. De ouders moeten zelf contact zoeken met kinderopvangorganisaties
17
om de aanvragen te regelen. Het is niet ondenkbaar dat een deel van de ouders de zaken te lang op hun beloop laat en daardoor in de problemen komt, bijvoorbeeld als zij te laat de werkgeversen rijksbijdrage aanvragen. 3) Hebben kinderopvangorganisaties met andere omstandigheden te maken, bijvoorbeeld een wachtlijst van aanvragen, die het omzetten van contracten voor hen niet wenselijk maken? De kinderopvangorganisaties hebben niet te maken met omstandigheden die het omzetten van contracten niet wenselijk maken. Zij hebben eerder te maken met omstandigheden die het omzetten van contracten juist wél wenselijk maken, zoals een dreigende afname van de vraag naar kinderopvang. Daarom is de verwachting gerechtvaardigd dat kinderopvangorganisaties de bestaande kinderen zoveel mogelijk zullen willen houden. Het onderzoek geeft geen enkele aanleiding voor de vrees dat kinderen van ouders in de Sociale werkvoorziening hun plaats zouden kunnen verliezen. 4) Welke maatregelen treffen SW-bedrijven om ouders te helpen bij het regelen van het contract met de kinderopvangorganisatie en het aanvragen van de werkgevers- en de rijksbijdrage? De meest genomen maatregelen (door een meerderheid van de SW-bedrijven) zijn het telefonisch of persoonlijk beantwoorden van vragen. De meest genomen maatregelen zijn echter vooral reactieve maatregelen, dat wil zeggen dat de ouders eerst zelf met een ‘hulpvraag’ moeten komen. Uit de open antwoorden blijkt dat juist de afwachtende houding van ouders een probleem kan zijn. Zo moeten ouders de aanvraag van de rijksbijdrage uiterlijk 30 november 2004 indienen. Ouders die de veranderingen afwachten kunnen deze datum gemakkelijk missen. Een vijfde van de SW-bedrijven heeft nog geen enkele maatregel uitgevoerd maar wel maatregelen gepland. Verder is opvallend dat bijna de helft van de SW-bedrijven nog niet weet hoe zij de werkgeversbijdrage gaan uitkeren. Gezien het feit dat de ouders uiterlijk 30 november de aanvraag voor de rijksbijdrage moeten indienen zouden deze bedrijven te laat kunnen zijn. Voor het invullen van de aanvraag moeten ouders namelijk weten hoe de werkgever de bijdrage gaat uitkeren. Slechts een zeer klein gedeelte van de SW-bedrijven is momenteel van plan de bijdrage vooraf uit te keren. Bijna de helft van de bedrijven daarentegen is van plan de bijdrage achteraf uit te keren. Deze werkwijze kan tot financiële problemen leiden bij de ouders. De SW-bedrijven verschillen sterk van mening over de vraag of de Wbk tot problemen bij de ouders zal leiden. Uit het onderzoek blijkt niet dat SW-bedrijven juist problemen bij deze ouders verwachten omdat zij een Wsw-indicatie hebben.
18
4.2 ·
·
·
·
·
Aanbevelingen
Ten aanzien van de kinderopvangorganisaties zijn geen aanbevelingen nodig, voorzover het al mogelijk is invloed uit te oefenen op deze organisaties. De kinderopvangorganisaties zetten alle contracten om en zijn voldoende actief om ouders te faciliteren bij het aanvragen van werkgevers- en rijksbijdrage. De SW-bedrijven dienen op korte termijn vast te stellen hoe zij de werkgeversbijdrage gaan uitkeren en de consequenties hiervan duidelijk maken aan de ouders. Het verdient aanbeveling de bijdrage rechtstreeks aan de kinderopvangorganisatie of maandelijks vooraf aan de ouders uit te keren. De helft van de kinderopvangorganisaties is in ieder geval bereid de werkgeversbijdrage rechtstreeks van de werkgever te innen. Als de bijdrage aan de ouders wordt uitgekeerd kan het SW-bedrijf overwegen aan de hand van een factuur en betalingsbevestiging van de kinderopvangorganisatie te controleren of de ouders de kinderopvangorganisatie daadwerkelijk betalen en niet achterlopen met betalen terwijl zij wel de werkgeversbijdrage ontvangen. Het inschakelen van een bemiddelingsbureau neemt de ouders en het SW-bedrijf veel werk uit handen maar brengt ook kosten met zich mee, zeker gezien het feit dat per SW-bedrijf slechts een klein aantal ouders gebruik maakt van een kinderopvangplaats. Daardoor zijn de eenmalige kosten relatief hoog. Op sectorniveau is aandacht voor de maatregelen van SW-bedrijven van belang. De SWbedrijven maken in de enquête weliswaar geen grote behoefte aan ondersteuning op sectorniveau kenbaar, maar enige aansporing is nodig om de ouders te wijzen op de formulieren die zij moeten invullen en de datum waarop aanvragen ingediend moeten zijn. Alleen afwachten tot ouders met vragen komen is mogelijk een te passieve houding.
19
20
Bijlage 1 Telefonische enquête kinderopvangorganisaties Introductie Wij doen een onderzoek naar de omzetting van de contracten bij kinderopvangorganisaties van kinderen met ouders die in de sociale werkvoorziening werken. Volgens onze informatie zijn één of meerdere kinderen met ouders die in de sociale werkvoorziening werken bij u geplaatst. Tot nu toe kregen deze kinderen door bemiddelingsbureau CMK een bedrijfsplaats maar door de invoering van de Wet op de kinderopvang moeten de ouders zelf een contract afsluiten en de verschillende bijdragen regelen. Voor ons onderzoek willen wij weten op welke manier kinderopvangorganisaties ouders helpen bij het regelen van de kinderopvang en de bijdragen. Het gaat dan met name om ouders die meer moeite dan andere ouders om de formulieren in te vullen en alles te regelen, zoals ouders die in de sociale werkvoorziening werken. Vragenlijst 1. Mag ik u enkele vragen stellen over de maatregelen die u heeft genomen? Het interview zal slechts een paar minuten in beslag nemen en de resultaten worden anoniem verwerkt. 1 ja verdere vragen 2 nee standaardcodes 2.
3.
Worden de bestaande bedrijfsplaatsen die via de collectieve regeling voor SW-bedrijven tot stand zijn gekomen wat uw organisatie betreft omgezet in individuele contracten met de ouders? 1 ja ga naar vraag 4 2 nee Waarom worden de bestaande plaatsen niet omgezet in individuele contracten? Er staan andere kinderen op de wachtlijst die wij een plaats willen geven. 2 anders, nl. 1
4.
Neemt u maatregelen om de ouders te helpen bij het regelen van het contract en de aanvraag van de werkgevers- en Rijksbijdrage? 1 ja 2 nee EINDE
5.
Welke maatregelen neemt u om de ouders te helpen? (meer antwoorden mogelijk) 1 brief aan de ouders 2 brochure(s) voor de ouders 3 informatie op de eigen website 4 verwijzen naar andere websites 5 informatiebijeenkomst 6 telefonische helpdesk/telefonisch vragen beantwoorden 7 persoonlijk helpen met invullen van de formulieren 8 inschakelen van oudercommissies van de kinderopvangorganisatie 9 verwijzen naar BOinK (Belangenorganisatie voor ouders in de kinderopvang) 10 indien nodig contact opnemen met de werkgever 11 rechtstreeks innen werkgeversbijdrage 12 rechtstreeks innen Rijksbijdrage 13 anders, nl.
EINDE
21
22
Bijlage 2 Internetenquête SW-bedrijven Introductie Graag uw aandacht voor het volgende. Onderzoeksbureau Research voor Beleid voert momenteel een onderzoek uit in opdracht van de Stichting Beheer Collectieve Middelen WSW/WIW (SBCM). Doel van het onderzoek is een quick scan te maken van de hulp die ouders in de sociale werkvoorziening krijgen bij het regelen van kinderopvang en het aanvragen van de werkgeversen rijksbijdrage voor kinderopvang. Tot nu toe hoefden de ouders weinig zelf te regelen omdat de kinderopvangplaatsen door middel van een collectieve regeling werden gefinancierd. De invoering van de Wet op de kinderopvang (per 1 januari 2005) brengt een grotere verantwoordelijkheid voor de ouders met zich mee. De quick scan is gericht op zowel de kinderopvangorganisaties als de SW-bedrijven. Langs deze weg willen wij u vragen een korte vragenlijst in te vullen. Het doel van de vragenlijst is te inventariseren of SW-bedrijven maatregelen treffen of gaan treffen om zonodig werknemers te helpen met het regelen van kinderopvang. Daarnaast kunt u laten weten of en zo ja, welke problemen u verwacht door het vervallen van de collectieve regeling voor kinderopvang in de sociale werkvoorziening. Vragenlijst 1. Geeft u in de tabel hieronder van iedere maatregel aan of u deze reeds heeft uitgevoerd of gepland of dat u de maatregel niet gaat treffen om werknemers te helpen bij het regelen van een kinderopvangplaats, de werkgeversbijdrage en de rijksbijdrage. · brief aan werknemers · verspreiden brochure(s) onder werknemers · informatiebijeenkomst · telefonisch vragen beantwoorden · persoonlijk vragen beantwoorden · persoonlijk helpen met invullen van formulieren voor de werkgeversbijdrage · persoonlijk helpen met invullen van formulieren voor de rijksbijdrage · contact met de kinderopvangorganisatie · inschakelen bemiddelingsbureau Hieronder kunt u maatregelen noemen die u heeft uitgevoerd of gepland, maar die niet in de lijst staan: (open tekst)……………………………………………………………………….……………………
2.
Hoe gaat het SW-bedrijf de werkgeversbijdrage uitkeren aan de werknemers? (meer antwoorden mogelijk) 1 maandelijks achteraf 2 maandelijks vooraf 3 vooraf via een bemiddelingsbureau 4 rechtstreeks aan de kinderopvangorganisatie 5 anders, nl. 6 nog niet bekend
23
3.
Heeft u contact met bemiddelingsbureau CMK over de omzetting van de contracten van uw werknemers? 1 ja 2 nee
4.
Verwacht u bij uw werknemers problemen door de invoering van de Wet op de kinderopvang? 1 ja 2 nee 3 weet niet Zo ja, welke problemen? (open tekst) ……………………………………………………………………………………………
5.
Mocht u naar aanleiding van de vragenlijst nog opmerkingen hebben, dan kunt u deze hieronder maken. Hartelijk dank voor uw medewerking. (open tekst) ……………………………………………………………………………………………
24
Bijlage 3 Tabel maatregelen Tabel B3.1 Maatregelen die SW-bedrijven treffen ter ondersteuning van de ouders Maatregel Persoonlijk vragen beantwoorden Telefonisch vragen beantwoorden Brief aan werknemers Hulp met formulier werkgeversbijdrage Hulp met formulier rijksbijdrage Contact met kinderopvangorganisatie Verspreiden brochures(s) Informatiebijeenkomst Inschakelen bemiddelingsbureau
Uitgevoerd Aant. % 36 68% 34 64% 25 47% 19 36% 14 26% 12 23% 6 11% 4 8% 3 6%
Gepland Aant. % 13 25% 9 17% 13 25% 19 36% 17 32% 3 6% 7 13% 1 2% 3 6%
Niet Aant. % 3 6% 7 13% 12 23% 12 23% 16 30% 29 55% 32 60% 43 81% 42 79%
Weet niet Aant. % 1 2% 3 6% 3 6% 3 6% 6 11% 9 17% 8 15% 5 9% 5 9%
n=53
25
26
Bijlage 4 Open antwoorden Telefonische enquête kinderopvangorganisaties Vraag 5: Welke maatregelen neemt u om de ouders te helpen?
· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·
Factuur uitsplitsen voor werkgever A of B. Contact met sociale dienst. Algemene informatie op te halen bij de receptie. Bij niet binnengekomen offertes worden de ouders persoonlijk benaderd. Infopakket gemaakt. Doorverwezen naar Kids-consult. Overleg met de gemeentes hoe doelgroepouders het beste te benaderen zijn. Verwijst naar maatschappelijk werk om in te vullen. Ook contact met gemeente over doelgroepouders-> gemeente kan wellicht ook extra hulp bieden bij invullen. Wsw-ouder persoonlijk geïnformeerd over de te verwachten veranderingen. Op verzoek worden Wsw-ouders geholpen. Wordt niet aangeboden. Helpen met de berekeningen. Spreekuren na werktijd. Verwijzen naar bureau voor rechtshulp. Ouder persoonlijk uitgenodigd. Verwezen naar instanties: gemeente etc. Verwijst door evt.naar hoofdkantoor of naar bv. belastingadviseur. Compleet informatiepakket. Spreekuur op de locatie. Inloopavonden. P&O Soc. Werkvoorziening heeft deze ouders geholpen.Inloopochtenden op zaterdag. Mogelijkheid om te mailen met een extern bureau. Voor doof echtpaar tolk uitgenodigd. Verwezen naar P&O van het bedrijf. Moeilijkheden om er achter te komen hoe het in de Wsw-sector gaat met de werkgeversregelingen. Spreekuur ingesteld. Aparte avond voor de doelgroepouders. Inloopspreekuren. Gemeente biedt veel hulp bij invullen. Invullen van formulieren wordt geregeld door gemeente Delft.
27
Internetenquête SW-bedrijven Vraag 1: Heeft u maatregelen uitgevoerd of gepland die in de vorige vraag niet aan bod zijn gekomen? · Via het bemiddelingsbureau zijn de volgende zaken ingekocht: - informatie telefonisch en persoonlijk - ondersteuning bij zoeken naar kinderopvanginstelling en contact met kinderopvang instelling - medewerkers helpen met het regelen van de financiën rondom nieuwe regeling (invullen formulieren enz.) · Informeren van personeelsfunctionarissen en Bedrijfsmaatschappelijk werkers om vragen te kunnen beantwoorden. Wij helpen alleen maar op aanvraag. Onze prioriteit lag in eerste instantie bij de mensen die nu kinderopvang hebben, vervolgens zullen wij iedereen informeren · Melding van mogelijkheden in intern informatiebulletin. Er zijn overigens maar heel weinig medewerkers (1 tot nu toe) die van de regeling gebruik willen maken. · P&O biedt persoonlijke, individuele ondersteuning Alle betrokkenen hebben van de kinderopvang al een brief en brochure gekregen · Tot nu toe in de voorbije jaren heeft 1 werknemer gebruik gemaakt van de regeling Kinderopvang zoals die tot nu toe bestond. Ik heb ter voorbereiding wel een inventarisatie van medewerkers met kinderen in de leeftijd 0 tot 12 die mogelijk gebruik willen/kunnen maken van deze wetgeving en ik bereid me voor door me te verdiepen in de wetgeving en gepland landelijke gang van zaken. · Een regeling uitgeschreven. · Informatie verspreiden via infoblad, gepland · In ons personeelsblad wordt de info geplaatst · Inloopspreekuren gereserveerd waarin medewerkers met vragen en invullen van de formulieren e.d. terecht kunnen. · Informatie in de nieuwsbrief over de acties die medewerkers moeten ondernemen om de kinderopvang voor volgend jaar gefinancierd en geregeld te krijgen. Daarnaast aanbod bij om te helpen bij het invullen van gegevens en berekening van het inkomen. · Een gesprekje met de enige deelnemer aan kinderopvang uit onze organisatie om de te nemen stappen af te stemmen. · Publicatie van wijzigingen en gevolgen nieuwe wetgeving in personeelsblad · Opstellen van een lokale kinderopvangregeling · Beleidsvoorstel werkgeversbijdrage aan directie · Informeren via informatiebulletin · Opmaken bedrijfsreglement en aanvraagformulier kinderopvang. Ook is aandacht besteed aan de implementatie en is een managementvoorstel geschreven. · De kinderopvangregeling, waarbij de procedure en bemiddelingsbureau is opgenomen is 3/11/04 geaccordeerd door de OR. In oktober zijn de betrokken medewerkers benaderd omtrent de werkwijze. · De informatievoorziening gaat als meer algemene mededeling via een mededelingenblad rond. De (weinige) direct betrokken medewerkers zijn en worden 1-op-1 geïnformeerd. Verder zullen alle toekomstige personen welke gebruik gaan maken van kinderopvangorganisatiesV via P&O doorgesluisd worden naar de organisatie welke "ingehuurd" wordt om alle handelingen verder te verrichten (middels een zogeheten full service overeenkomst). · Procedurebeschrijving opstellen communicatie naar de ondernemingsraad (memo) communicatie naar het management (memo) gelden rechtstreeks uitbetalen aan de kinderopvanginstellingen i.p.v. aan betrokkenen
28
·
De nieuwe wet is financieel nadeliger voor onze medewerkers. Daar heeft de overheid geen rekening mee gehouden. Ons bedrijf levert de nieuwe wet financieel voordeel op. Diegenen die op dit moment al gebruik maakten van de regeling kinderopvang zijn de dupe van de nieuwe wetswijziging. Op dit moment gaat het maar om een drietal medewerkers. Die zijn allemaal persoonlijk geïnformeerd en weten precies waar ze aan toe zijn. Administratief is alles al geregeld. De contacten met de uitvoerder voor de kinderopvang zijn goed. Er is voldoende voorlichting geweest.
Vraag 4: Welke problemen verwacht u door invoering van de Wbk bij werknemers? · Problemen met invullen voor teruggaaf via de inkomstenbelasting. Ik heb al een paar Wswmedewerkers gesproken die niet hadden begrepen dat zij daar een actie op moesten ondernemen. Ook verwacht ik financiële problemen bij de medewerkers omdat zij geld via verschillende kanalen binnen krijgen wat bedoeld is voor het betalen van de factuur van kinderopvang. Of het daar daadwerkelijk voor wordt gebruikt is een tweede. · Problemen bij invullen en tijdig verzenden formulieren · voor sommige werknemers of hun partner te ingewikkeld · Medewerkers kunnen wellicht hun zelf regelende taak niet adequaat uitoefenen. De vraag is in hoeverre de werkgever dan in de overnemende rol moet gaan zitten. · Onduidelijkheid bij werknemer; te laat indienen aanvraag bij belastingdienst; te laat indienen factuur bij werkgever waardoor tegemoetkoming van werkgever later betaald wordt en mogelijk financiële problemen ontstaan bij werknemer. · Kennis niet aanwezig en het niet tijdig invullen van de benodigde formulieren, waardoor geld problemen kunnen ontstaan. En de consequenties van het niet tijdig invullen niet bekend zijn of te over zien zijn. ad vraag 3. De regeling wordt administratief uitgevoerd door de gemeente waar wij onderdeel van uitmaken. · Begrijpen SW medewerkers de ontstane situatie? Zij moeten zelf bedrijf c.q. belastingdienst informatie verschaffen. · De (voor SW medewerkers) grote hoeveelheid formulieren Het feitelijk zelf moeten regelen van de opvang · Veel begeleiding onbekende regelgeving geen duidelijke afspraken · Te complex voor hen · Begin december 2004 moet er een intermediair bekend zijn, die de medewerkers desgewenst ondersteunt en adviseert. Vervolgens zal er nog wel tijd nodig zijn voordat de intermediair daadwerkelijk start met zijn/haar activiteiten. Momenteel kunnen wij geen beroep meer doen op CMK. Er is dus een hiaat, terwijl er momenteel best behoefte is aan hulp en advies. · Van slag raken door complexiteit nieuwe regelgeving. Dit is weliswaar tijdelijk maar wel een feit, met verminderd functioneren als consequentie. Tijdelijk: door achterstand afhandelen formaliteiten en daardoor risico van vervallen opvangplek/financierings- cq betalingsproblemen zolang de zaak niet goed is geregeld, maar ook op termijn terugbetalingsverplichting doordat a.g.v. onvolkomen invulling te veel overheidsgeld is ontvangen; structureel betalingsproblemen voor medewerkers die sowieso al fin problemen hadden en nu zelf verantwoordelijk zijn voor fin administratie en financieringsproblemen voor medewerkers die nu buiten de Wet Kinderopvang vallen en dus niet voor 1/6 werkgeversbijdrage resp overheidsbijdrage in aanmerking komen. · Niet op tijd ingeleverd. verkeerde offertes problemen bij betaling · Moeite om de situatie te overzien veel formulieren moeten worden ingevuld het nemen van eigen verantwoordelijkheid angst dat het te duur gaat worden (voor de werknemers)
29
· ·
Het is niet eenvoudig om zelfstandig alle zaken correct te regelen. Velen zullen hier begeleiding bij nodig hebben of er op gewezen worden wat ze moeten doen. Medewerkers weten niet altijd de juiste wegen te bewandelen voor het aanvragen van de vergoedingen en het invullen van de benodigde formulieren. Medewerkers worden opgezadeld met een hoop rompslomp, wat zij gezien hun beperkingen niet (altijd) kunnen overzien. Gevolg is dat medewerkers of niet aanvragen of het een belasting betekent voor afdelingen personeelszaken bij de diverse bedrijven.
Vraag 5: Aanvullende opmerkingen · Door de inzet van het bemiddelingsbureau verwachten we geen problemen met de invoering van de nieuwe wetgeving Contacten met CMK over contracten met medewerkers lopen via het bemiddelingsbureau · CMK is telefonisch niet bereikbaar · Ik vind het jammer dat er voorheen een centrale aanpak was en dat die nu zomaar is verdwenen. Dat had aangepast bij de nieuw wetgeving toch een optie kunnen zijn. · Wij nemen als SW-bedrijf op dit moment zelf initiatieven om onze SW-medewerkers van dienst te kunnen zijn. Dit had echter landelijk beter georganiseerd kunnen worden. Gevolgen zijn op dit moment niet in te schatten, zijn wel degelijk aanwezig. · Op dit moment zijn er geen SW-werknemers bij ons die gebruik maken van de SWkinderopvangregeling. · Wij hebben bij CMK overzicht en kostenplaatje opgevraagd. · Kinderopvang komt voor de SW erg weinig voor in onze organisatie (op dit moment niemand). Wij zijn wel van mening dat de ouders zelf verantwoordelijk zijn voor de opvang van hun kind, zij dienen dan ook zelf te zoeken naar opvang. Mochten er nog vragen over zijn dan kunnen zij natuurlijk ten alle tijde terecht bij de afdeling P&O. Zo bieden wij wel de mogelijkheid (wanneer er sprake is van een eigen bijdrage) deze in te houden van het salaris en tezamen over te maken naar de kinderopvang. · We wachten nog op bericht van de cao onderhandelingspartners. De onderhandelingen zitten vast, maar dit onderwerp zou men afhandelen en een de SW's berichten. We hebben nog geen bericht ontvangen. · Opmerking n.a.v. de laatste vraag: ik verwacht bij de werknemer geen problemen, omdat wij als werkgever veel voor hem zullen regelen en onze P&O-ers alles goed in de gaten zullen houden. · had vanuit het CMK meer actie en ondersteuning verwacht naar onze SW-medewerkers toe. Berichtgeving vanuit CMK naar de werkgever was heel summier en heel laat. · Regelgeving voor SW is weliswaar nog niet definitief vastgesteld i.v.m. gestrande CAOonderhandelingen, maar fin wachtlijst lijkt niet toegestaan. Echter hoe te handelen bij onvoldoende budget? · Het huidige moment brengt enige onzekerheid - bij zowel de betreffende medewerkers als de organisatie - met zich mee. Het lijkt erop dat een van de kinderopvangorganisaties V-organisaties waar 2 medewerkers hun kinderen ondergebracht hebben geen medewerking wil verlenen aan de door ons ingeschakelde bemiddelingsorganisatie. Hierbij gaat het met name aan de afhandeling via die bemiddelingsorganisatie van het financiële traject! Dat probleem moeten we dus nog oplossen. Mocht dat goed verlopen en in ieder geval bij de andere medewerkers, dan zal het wel goed gaan verlopen. In een geval is er overigens duidelijk sprake van een toename van kosten, vooral bij de medewerker. Het gaat hierbij om de kosten van een tweede kind. Tot dusver waren de kosten van een tweede kind gelimiteerd (beperkt), nu per 2005 zijn die kosten beduidend hoger, want even hoog als bij het eerste kind.
30
· · ·
We zijn nog volop bezig met de implementatie van het nieuwe beleid. Dus een aantal zaken zijn nog in ontwikkeling en worden wellicht in een later stadium alsnog opgepikt. Het is jammer dat de wet niet verplicht tot bijdrage in de kinderopvang van werkgevers. Dan had die wet toch nog iets opgeleverd. Nu wordt de kinderopvang voor onze medewerkers duurder. Het is jammer dat een goedlopende regeling zoals uitgevoerd door het CMK weer om zeep wordt geholpen.
31
32
Research voor Beleid Schipholweg 13 - 15 Postbus 985 2300 AZ Leiden telefoon: (071) 5253737 telefax: (071) 5253702 e-mail:
[email protected] www.researchvoorbeleid.nl
33
