GEMOEDSSTEMMINGEN VAN LIEFDE Een selectie Indiase miniaturen uit de collectie van het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden I

GEMOEDSSTEMMINGEN VAN LIEFDE Een selectie Indiase miniaturen uit de collectie van het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden – I.

Inhoud INLEIDING I.

DE VERZAMELAAR EN ZIJN COLLECTIE

II.

DE PAHARI-MINIATUURSCHILDERKUNST - Een korte geschiedenis - Kunstenaars en hun beschermheren - Materialen en technieken - Thema’s - Stijl en esthetiek

III.

HET INDIASE CONCEPT VAN LIEFDE

IV.

GEMOEDSSTEMMINGEN VAN LIEFDE UITGEBEELD 1. ‘Beauty is a Joy Forever’ 2. Amoureuze overvallen 3. De strijd der seksen 4. Uitkijken naar romantiek 5. Trots en berouw 6. Onenigheid en verzoening 7. De verrukkingen van de liefde 8. Liefdesverdriet in de lente 9. Wanhoop 10. Het omkopen van de kraanvogels 11. Duifjes aaien 12. De storm van het scheiden 13. De eerste druppels regen 14. De nachtwake 15. Huiselijk geluk

V.

BIBLIOGRAFIE

VI.

GLOSSARIUM Noten

Colofon Tekst Onderzoek Redactie Vertaling Objectfotografie

Nandana Chutiwongs © Debjani Paul-Gupta & Nandana Chutiwongs Paul L.F. van Dongen & Marlies Jansen Muiderkring-Logos BV, Leiderdorp. Ben Grishaaver

Museum website E-mail

www.rmv.nl [email protected]

`GEMOEDSSTEMMINGEN VAN LIEFDE '. INDIASE MINIATUREN UIT DE COLLECTIE VAN HET RMV © NANDANA CHUTIWONGS Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde

GEMOEDSSTEMMINGEN VAN LIEFDE Een selectie uit de collectie Indiase miniaturen van het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden – I.

Inleiding Het materiaal dat in deze digitale uitgave wordt gepresenteerd is onderdeel van een collectie Indiase ste miniaturen, die aan het begin van de 20 eeuw verzameld zijn door Jean Philippe Vogel, sanskritist en archeoloog, befaamd Nederlandse wetenschapper en erkend deskundige op het gebied van de Indiase cultuur.

Prof. Jean Philippe Vogel, waarnemend Director General van de Archaeological Survey of India, Benmore, Simla, 1910 - 1911. (Collectie Instituut Kern)

I. De verzamelaar en zijn collectie Jean Philippe Vogel (1871-1958), werkte van 1901 tot 1914 voor de Archaeological Survey of India, om te beginnen als inspecteur van archeologie van de ‘Punjab Circle’, daarna als hoofdinspecteur van de gehele ‘Northern Circle’, en tot slot, van 1910 tot 1912 als waarnemend directeur-generaal van de Archaeological Survey of India. Hij keerde terug naar Nederland om daar van 1914-1939 de leerstoel van Sanskrit en Indiase Archeologie aan de universiteit van Leiden te bekleden. Vogel verrichtte meer dan 10 jaar lang onderzoek en opgravingen in India, produceerde een verbazingwekkende hoeveelheid archeologische rapporten, artikelen en boeken over verschillende onderwerpen die met 1 de archeologie en geschiedenis van India te maken hadden. Zijn grootste werken, met name de 2 ‘History of Panjab Hill States’ - een werk dat hij schreef in samenwerking met Hutchison - en zijn 3 ‘Antiquities of the Chamba State’ , zijn nog steeds belangrijke bronnen van informatie voor hedendaagse wetenschappers.Terug in Nederland, stichtte Vogel het Kern Instituut voor Indologie te Leiden. Hij begon tevens met het uitgeven van de befaamde serie ‘Annual Bibliography of Indian Archaeology’, die nu overigens nieuw leven is ingeblazen door de gecombineerde inspanningen van wetenschappers in oost en west. Vogel ontwikkelde een grote liefde voor de Punjab, waar hij met onvermoeibare ijver de archeologische overblijfselen aan het licht wilde brengen en het culturele erfgoed wilde beschermen aan de hand van uitgebreide onderzoeken, opgravingen, documentatie en conservering. Hij was de 4 inspirerende kracht achter de oprichting van het ‘Bhuri Singh Museum’ in Chamba , waar de culturele schatten van die bergstaat onder koninklijke bescherming werden verzameld en waar ze nog steeds met veel sympathie en onverminderd respect aan hem terugdenken. Het is altijd Vogels principe geweest dat voorwerpen die van bijzonder cultureel belang of van grote historische of esthetische waarde waren, in hun land van oorsprong moesten blijven. Zo is dankzij zijn inspanningen en vele veldwerk een groot deel van de huidige collectie verfijnde miniaturen van het

1

`GEMOEDSSTEMMINGEN VAN LIEFDE '. INDIASE MINIATUREN UIT DE COLLECTIE VAN HET RMV © NANDANA CHUTIWONGS Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde 5

'Lahore Museum' aldaar terechtgekomen. Daarnaast hebben veel miniaturen door zijn toedoen ook hun weg gevonden naar andere rijksmusea in India en Pakistan. Zijn privé-collectie bestond voornamelijk uit schetsen en tekeningen die vooral visuele herinneringen waren aan en inzicht gaven in werkmethodes van kunstenaars. Andere voorwerpen die zijn wetenschappelijke en persoonlijke interesses aanspraken, verwierf hij bij lokale antiekzaken of op bazaars en vertegenwoordigden nimmer een hoge commerciële waarde. Veel afbeeldingen zijn door hem gekoesterde souvenirs, door vrienden en collega’s geschonken tijdens zijn memorabele verblijf van zowel hard werken als aangenaam vertoeven in India.

Vogel en zijn vrouw, gezeten op een olifant voor een entree van het paleis van Mân Singh te Gwalior, Madhya Pradesh.

Zijn collectie in Leiden bevat 150 tekeningen en schilderingen op papier. De collectie bestaat e e voornamelijk uit ‘Pahari-miniaturen’ (pahari = van de bergen) uit de 18 en 19 eeuwse Punjabbergstaten (kaart). Een aantal andere tekeningen vertonen de kenmerkende stijl van de Punjabvlakten, vooral van de regio's rondom Lahore en Amritsar, maar ook een enkele uit Rajasthan.

Kaart van de Punjab regio. (Uit: Barrett &Gray, Indian Painting.)

2


Het zijn vooral schetsen en monochrome tekeningen, zijnde miniaturen in verschillende stadia van productie. Naast thema’s ontleend aan mythen,

Boven: Shiva en Devi vereerd, Kangra/Mandi stijl, c. 1810-1830, Vogel Collectie, RMV 3025-34.

vormen de episodes uit Hindoese epen,

Boven: Ramayana scène, Rama geeft een ring aan Hanuman, Kangra stijl, ca. 1775-1800, Vogel Collectie, RMV 3025-7.

3


puranas,

Boven: Scène uit Devi Mahatmaya, Shiva's avonddans, Kangra stijl, c. 1780-1820, Vogel Collectie, RMV 3025-35.

en lokale verhalen over heldhaftigheid,

Boven: Ballade van Hamir Hath, de terugtrekking van de Sultan van Delhi, Kangra of Guler stijl, c. 1800-1820, Vogel Collectie, RMV 3025-49.

belangrijke onderwerpen. Vele miniaturen beelden lyrische scènes uit, geïnspireerd op romantische literatuur, waarvan een selectie nu onderwerp is van de huidige productie. Een andere groep tekeningen die zeer tot Vogels wetenschappelijke gevoel sprak, bestaat uit portretten van vorsten

Portret van Saran Singh, Raja van Hindur, Hindur(Nalagarh) stijl, c. 1820, Vogel Collectie, RMV 3025-73.

4


en andere historische personages, naast de schetsen die idealistische stadsgezichten van historische plaatsen en belangrijke bedevaartsoorden in de Himalaja afbeelden.

De Trilokanath grottempel tussen Nurpur en Kangra, Kangra stijl, c. 1840-1900, Vogel Collectie, RMV 3025-127(b).

Vogel had een bijzondere interesse in zijn naamgenoten, en bijna een kwart van de collectie bestaat uit schitterende schetsen en tekeningen van vogels uit de Himalaja.

Drie soorten vogels uit de Himalaja, Kangra stijl, c. 1800-1900, Vogel Collectie, RMV 3025-121.

5


II. DE PAHARI-MINIATUURSCHILDERKUNST Een korte geschiedenis De traditie van Indiase miniaturen gaat zeer ver terug in de geschiedenis, hoewel slechts een klein 6 aantal voorbeelden van deze miniatuurschilderkunst uit het verre verleden is bewaard gebleven . Het is duidelijk dat miniaturen gebruikt werden als illustraties voor religieuze boeken, maar deze kunst heeft ook andere aspecten van het leven aangeroerd, waaronder de schoonheid en vreugde van de vergankelijke wereld. Zelfs in die oude voorbeelden van Indiase religieuze kunst mengt zinnenstrelende schoonheid zich met godsdienst, aldus het besef van de onscheidbaarheid van het wezen en de geest bevestigend, hetgeen vooraf gaat aan de ultieme fase van spirituele bevrijding. Een nieuwe stroming, die verstrekkende gevolgen zou hebben op de techniek en het karakter van de e Indiase schilderkunst, ving aan in het boeddhistische en hindoeïstische India in de 13 eeuw met de invloed van de culturele traditie uit het islamitische Midden-Oosten, en met name uit het voormalige Perzië. Perzische schilders werden uitgenodigd om bij moslimhoven in India te werken en zij brachten zowel nieuwe technieken als nieuwe onderwerpen mee. Hierdoor ontstond er een succesvolle samensmelting van culturele en artistieke elementen. De miniatuurschilderkunst in India, die gebruik maakte van deze nieuwe middelen en technieken, werd nog verder verrijkt door nieuwe onderwerpen en visies over te nemen uit het buitenland, om zo een niet eerder vertoond niveau van verfijning te e e bereiken onder bescherming van de kunstminnende keizers van de Mogol-dynastie tijdens de 16 -18 eeuw.

Kaart van het Mogol rijk 1526 -1707 (Bron: Encyclopedia Britannica)

Vanuit het keizerlijke hof verspreidde de nieuwe artistieke trend zich tot elke hoek van het Mogol-rijk. Feodale vorsten en bestuurders begonnen met elkaar te wedijveren in het opzetten van hun eigen ateliers. De hoven van de hindoe-Rajputs, vorsten van Rajasthan en de Punjab, werden belangrijk werkterrein en vormden later zelfs een toevluchtsoord voor in de Mogol-school opgeleide kunstenaars. e Deze kunstenaars waren al in de tweede helft van de 17 eeuw gedwongen de keizerlijke hoofdstad te ontvluchten, omdat men hen daar drastische moslim orthodoxe ideeën oplegde, en wederom was er reden tot vluchten tijdens de fatale Perzische invallen van 1739. Verschillende miniatuurkunstscholen begonnen daarop in de Rajput-staten in de bergen en heuvels aan de voet van de westelijke Himalaja 7 8 te bloeien . Basohli en Chamba groeiden in het midden van de 17e eeuw uit tot belangrijke centra, maar deze kunst beleefde haar hoogtepunt onder het patronaat van de machtige Raja Sansar Chand

6

`GEMOEDSSTEMMINGEN VAN LIEFDE '. INDIASE MINIATUREN UIT DE COLLECTIE VAN HET RMV © NANDANA CHUTIWONGS Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde 9

van Kangra (1775-1823) , wiens politieke macht en artistieke smaak een groot deel van de regio van de westelijke Himalaja overheerste. Het einde van Sansar Chands regeerperiode luidde een snel verval van deze kunst in, alhoewel iets van haar vroegere glorie bleef hangen gedurende het tijdperk van de Sikh suprematie en de Britse heerschappij.

Kunstenaars en beschermheren De Pahari-schilderkunst was voornamelijk een hofkunst, die afhankelijk was van het patronaat van de heersers van de bergstaten van de Himalaja. Naar het voorbeeld van het keizerlijke Mogol-hof, streefden de rajas uit deze staten ernaar hun eigen collecties op te bouwen, of zelfs om te beschikken over een eigen atelier met bekende kunstenaars. Profiterend van het geleidelijk uiteenvallen van het Mogol-rijk, versterkten en vergrootten Sansar Chand van Kangra en andere rajas hun politieke macht dusdanig dat ze in de positie kwamen om deze kunst, met een ruime beurs, te kunnen patroneren. De namen van veel kunstenaars en hun families zijn bekend, voornamelijk dankzij genealogische 10 aantekeningen van priesters in bedevaartsoorden . De beste kunstenaars waren opgeleid aan het Mogol-hof, en zochten later hun toevlucht en nieuwe bescherming bij de rajas in de bergen. Sommige reisden van het ene hof naar het andere, waar ze grote opdrachten kregen, terwijl anderen permanente huisvesting van hun tevreden beschermheer aanvaardden in de vorm van land. Met de val van Sansar Chands macht, en daarmee het prestige en rijkdom van de meeste rajas in dat gebied, verloren de kunstenaars hun voornaamste bron van bestaan. De militante Sikhs, die daarna aan de macht kwamen in de Punjab, hadden hun eigen godsdienst en een soberder manier van leven. Veel hofschilders en hun afstammelingen verarmden tot gewone ambachtslieden. Opdrachten waren al schaars toen de rampzalige aardbeving van 1905 de economie van de bergstaten een doodsklap toebracht. Een aantal veelzijdige kunstenaars slaagde er desondanks in om hun traditionele ambacht 11 te behouden door opdrachten voor nieuwe patronen, zoals de leiders van de Sikhs en de Britse 12 officieren van het nieuwe Indiase rijk, uit te voeren .

Materialen en technieken Papier was het belangrijkste materiaal dat de Pahari-schilders gebruikten. Natuurlijk bestond in Noorde India vóór het moslimtijdperk al handgemaakt papier, maar het werd pas vanaf de 14 eeuw algemeen voor illustraties gebruikt. Bij de vervaardiging van Indiase miniaturen begon men toen de traditionele formaten, die samenhingen met de beperkte ruimte en het kader van palmbladen, los te laten. Geleidelijk werden afmetingen van 30 bij 10 cm vrij standaard, waardoor men meer ruimte kreeg voor e betekenisvolle details. Aan het eind van de 19 eeuw kwam machinaal vervaardigd papier in gebruik, maar blijkbaar bleef papier op veel plaatsen schaars. Een groot aantal schetsen en voorstudies van ste vroeg 20 -eeuwse Punjab-schilders zijn gemaakt op de achterkant van gebruikt papier. In de eerste en de beste periodes van deze kunst, verwierven de kunstenaars kleuren uit mineraalpigmenten, waarvoor ze maandenlang zorgvuldig moesten malen. Zwart, als uitzondering, e werd verkregen uit gloeiende olielampen. Synthetische verf kwam later in de 19 eeuw in gebruik, en bracht harde tinten voort in vergelijking met mildere uitstraling van de natuurlijke pigmenten uit vroeger tijden. Het papier dat werd gebruikt voor de beste voorbeelden van Pahari-miniaturen was meestal handgemaakt, met zorg vervaardigd en daarna glad gepolijst. De tekeningen werden eerst grof geschetst, met rood of okergeel en daarna gecorrigeerd en voltooid in ferme zwarte lijnen. De miniaturen werden daarna bedekt met een dunne witte grondverf, de contouren overgetrokken en de kleuren aangebracht. Monochrome tekeningen zijn eigenlijk onvoltooide schilderingen in verschillende stadia van productie, of proefschetsen van leerlingen of van de meesters zelf. Vaak is het eindproduct duidelijk het werk van meer dan een persoon, of zelfs van een hele groep. Onafgemaakte schilderingen onthullen veel over het talent en de werkmethode van een kunstenaar. Ze bestaan uit proefschetsen van verschillende kwaliteit, maar ook van naar tevredenheid uitgewerkte modellen voor de echte schildering. Streekjes kleur en tekstjes, die de te gebruiken kleur en het sierpatroon aangeven, dienden waarschijnlijk als een geheugensteuntje voor de oorspronkelijke maker van de tekening, maar ook als een leidraad voor zijn medewerkers, zijn professionele opvolgers of voor degenen die de schildering af zou maken. Dergelijke tekeningen werden vaak door volgende generaties kunstenaars als een kostbare erfenis bewaard, om steeds opnieuw over te trekken of als voorbeeld te gebruiken. Overtrekken, met transparant papier of door middel van 7


kloppen, was een gebruikelijke techniek, evenals het natekenen met de hand. Er bestaan talrijke tekeningen en schilderingen die uiteindelijk naar hetzelfde model of parallelkopieën te herleiden zijn. In ieder geval zijn de originele composities bewaard gebleven, en werden aanpassingen en nieuwe 13 details toegevoegd om het gewenste effect en de juiste sfeer te creëren .

Thema’s De Pahari –schilderkunst is voornamelijk religieus van aard, waarbij heilige onderwerpen, zoals afbeeldingen van hindoegoden en -godinnen en scènes uit de Hindoe-mythologie het hoofdbestanddeel vormden. Het favoriete onderwerp betrof het leven van Krishna, de herder en incarnatie van Vishnu, de bovenaardse beschermer van het universum. Dichters en schilders zijn vooral gefascineerd door Krishna’s vrolijke streken en liefdesspel met de melkmeisjes

RMV 3025-25 (l.) en 60 (r.) 14

die doordrenkt zijn van mystiek . Daarnaast komen episodes uit de puranas, waarin Devi of Durga, de gemalin van Shiva en de verpersoonlijking van het vrouwelijke principe, verheerlijkt worden, vaak voor, zij aan zij met gebeurtenissen uit de nationale epen, de Ramayana en de Mahabharata. Daarnaast illustreren Pahari-schilderingen liefdevol ieder aspect van de middeleeuwse Hindi literatuur, epen, lyriek, muziek en erotiek. Scènes van heldhaftigheid, die of legendarische of lokale en historische heldendaden uitbeelden, genoten de speciale voorkeur bij de heroïsche Rajput-clans, evenals geïdealiseerde portretten van de rajas en hun illustere voorouders. Ook de uitbeelding van muzikale toonaarden, van de verschillende gemoedsstemmingen van de liefde, ballades en romances uit eeuwenoude en eigentijdse verhalen, vormden onderdeel van de rijke inhoud van deze kunst. Krishna onderwerpen, algemeen bekend als Krishna Lila

RMV 3025-22 (l.) en 26 (r.)

8


overheersen, terwijl de thema’s over liefde, geïnspireerd door de nayakas en nayikas

RMV 3025-57b (l.) en 52 (r.) 16

de Baramasa literatuur ,

RMV 3025-68 17

de Bihari Satsai ,

RMV 3025-58 (l.) en 56 (r.)

9

15


en andere,

RMV 3025-54 (l.) en 55 (r.)

genoten een grote voorkeur. Maar naturalistische tekeningen van dieren en vogels, van bloemen en fruit kwamen ook vaak voor. De Pahari-schilderkunst presenteert in visuele termen een wereld vol fantasie, mystiek en idyllische liefde, neergezet in de sfeer van ridderlijkheid en romantiek van de Rajput-hoven en geeft ons tegelijkertijd op een zeer aangename wijze een glimp van de vele verrukkelijke aspecten van het dagelijks leven en het wisselende palet van de natuur.

Stijl en esthetiek De Pahari-schilderingen vertegenwoordigen een samenvoeging van klassieke Indiase elementen en de door het Mogol-hof geïntroduceerde innovatieve trends. Deze kunst toont een ongekende charme, die voortkomt uit zowel de thema’s als de manier van afbeelden. Deze vorm van schilderkunst blinkt uit in het weergeven van vrouwelijke figuren, die over het algemeen worden afgebeeld als de e e belichaming van jeugd, schoonheid en aandoenlijk sentiment. In de loop van de 17 en 18 eeuw zijn verschillende fysieke types ontstaan. Het meest kenmerkende en geliefde type van de Kangra-stijl van e de laat-18 eeuw zet niettemin de trend voor praktisch alle stijlen van die periode en alles wat daarna komt. Dit ideale fysieke type is slank, elegant en straalt tenslotte oneindig veel charme, gevoeligheid en sierlijkheid uit.

RMV 3025-58 (l.) en 59 (r.)

10


De delicate en soepele bewegingen van onweerstaanbare gratie worden benadrukt door de vloeiende lijnen van hun kleding. De figuren worden bijna allemaal en profil getekend, wat de verfijnde gezichtstrekken en het karakter beter doet uitkomen, en toch worden ze allemaal eerder op een eenvoudige en abstracte manier afgebeeld dan in realistische details. Gevoelens worden niet onthuld door gezichtsuitdrukkingen, maar door gebaren, door de uitdrukking en de houding van het lichaam en de ledematen. Heroïsche en romantische gebeurtenissen ontvouwen zich met bezieling, ridderlijke vreugde en mystieke vervoering, allemaal zaken die een Rajput na aan het hart liggen. Dit alles tegen de achtergrond van de natuur, die op een zeer innemende en romantische manier wordt uitgebeeld, tegen de achtergrond van een sprookjespaleis van het Rajput-hof of een simpele dorpstuin. Het palet, edat in de vroege fase krachtig, levendig en contrasterend was, werd in de stijl van de laat-18 en e vroeg-19 -eeuw afgezwakt en daardoor zachter, koeler maar helderder en vrolijker.

RMV 3025-70

Deze overheersende stijl van inkleuren toont een perfect gevoel voor kleurschakeringen en een oprechte helderheid in haar vlakheid en zachtheid en is niet toegepast om volume of schaduw te creëren, maar om de vlakken, expliciet omlijnd met duidelijke contourlijnen, helderder te maken. Op het toppunt van haar verfijning, vertoont de Pahari-schilderkunst een ware melodie van vloeiende lijnen en schitterende kleuren, en ademt zij een gevoel van ruimte, rust en poëtische gemoedsstemmingen uit .

RMV 3025-68

11


Zelfs de onvoltooide schilderingen en schetsen ontvouwen hun eigen charmes, door de met de vrije hand geschetste gevoelige en spontane lijnen.

RMV 3025-56

Dun en snel aangebrachte likjes vage kleuren die her en der zijn aangebracht om als indicatie te dienen voor de uiteindelijke compositie, verlevendigen vaak de onvoltooide schilderingen en geven ze een witte, voile-achtige tint en een onwezenlijke luchtige kwaliteit.

RMV 3025-70

Verfijnd getekende figuren van de hoofdpersonen vormen het middelpunt en de as van de schilderijen. Hun verschillende stemmingen worden uitgebeeld door de houding van hun hoofd, de positie van hun ledematen en de gebaren van hun gevoelige handen. Daarnaast zijn zowel bezielde als ook onbezielde elementen van de algehele omgeving toegevoegd om hun stemmingen en omstandigheden te weerspiegelen.

12


Vooral de natuur heeft een groot effect op de mens en deze eeuwige relatie wordt voortdurend benadrukt. Elementen zoals seizoenswisselingen, de bloeitijd of uitgestorven landschappen,

Detail van RMV 3025-68

opeengestapelde wolken,


Regen, storm en bliksemschichten,

Details van RMV 3025-54 (l.) en 52 (r.)

een donker bos met vuurvliegjes, 13



een boom of bomen waar klimplanten omheen slingeren,


vogels die takjes aan het verzamelen zijn,


een stel duiven,


14


een vlucht kraanvogels,


een neergestreken papiha-vogel,


een eenzame pauw of elkaar het hof makende paartjes,


behoren alle tot de traditionele Indiase taal van de symboliek, vertolkt in visuele termen door middel van deze veelzeggende details. Hetzelfde geldt voor door mensenhanden gevormde omgevingen en hun onbezielde accessoires.

15


Een bepaald soort gewaad,


het aanbrengen van sieraden,

Details van RMV 3025-70 (l.), 59 (m.) en 26 (r.)

een reflecterende spiegel,


een of twee glazen wijn of een schaal vers fruit,


16


een verdorde of een vers gemaakte slinger,


parfumflessen en cosmetica,


een open of gesloten deur of luik van een gebouw,


een opgemaakt bed,


17


of een smeulend komfoortje,


vertellen alle hun verhaal en versterken de stemming van de hoofdpersonen en de emotionele sfeer van de algehele scène. De figuren en hun omgevingen zijn dus één, zijn verbonden en vullen elkaar aan in hun gemoedsuitdrukkingen en in hun esthetische onthulling.

18


III. HET INDIASE CONCEPT VAN LIEFDE Liefde, een van de favoriete thema’s van de Pahari-schilderkunst, is een onderwerp waarbij alle poignante aspecten van pijn en genot worden opgeroepen en afgebeeld. De Indiase filosofie verheerlijkt liefde als een alomvattend principe, namelijk het kosmische verlangen en de eerstgeborene uit de oorspronkelijke chaos, die aan het begin van de tijd verrezen is om als 18 katalysator in het universele scheppingsproces te fungeren . De Indiase literatuur, zowel de religieuze als de wereldlijke, bevat veel zinspelingen op de geestelijke en fysieke liefde, evenals een groot scala aan seksuele symboliek. Seksueel genot heeft men altijd gezien als een essentieel aspect van het leven van de mens, waarvoor ieder gedurende de periode van zijn bestaan dient te zorgen. De Kamasutra beschrijft en classificeert een veelvoud aan minnespelen die een maximum aan 19 seksueel genot teweeg zouden brengen . In dergelijke verhandelingen worden de waardering van schoonheid (in alle opzichten) en de kennis van de wetenschap van de liefde, gericht op het kunnen geven en ontvangen van fysiek genot en geluk, speciaal benadrukt als zijnde essentiële waardevolle eigenschappen van een ontwikkeld persoon. Jayadeva en andere beroemde middeleeuwse dichters weidden uit over de passie tussen herder-god Krishna en zijn favoriete herderinnetje Radha, en brengen de niveaus van fysiek en spiritueel genot met elkaar in verband. Krishna’s liefdesverhouding met Radha is gecondenseerd tot een religieuze extase. Zijn spirituele intimiteit, die hij, tegelijk met alle wezens op universele schaal, met een individu had, wordt uitgedrukt door de sensualiteit van zijn liefdesrelatie met Radha. Krishna en Radha zijn de dragers geworden van erotische emotie, met het bijbehorende genot en hartzeer, die uiteindelijk leidt tot een hemels genieten van liefde. De esthetische ervaring van deze liefde is het middel om 20 denkbeeldige barrières die mensen van het bovenaardse scheidt, te doorbreken . Indiase verhandelingen over liefde en het gedrag van minnaars beschouwen Krishna en Radha geregeld als hun geïdealiseerde onderwerp. Dichters en redekunstenaars classificeren minnaars (nayakas en nayikas) naargelang hun temperament en omstandigheden. De gelukkige en verenigde minnaars (samyoga) vormen een van de twee ruime categorieën, in tegenstelling tot degenen die moeten lijden onder de pijn van het scheiden (viyoga of viraha). Men komt Krishna en Radha vaak in de rollen van nayaka en nayika tegen. Op dezelfde manier zijn mooie vrouwen van tere schoonheid en elegante pas, getroffen door liefde en door de verschillende gevoelens van liefde, ook getrouwe 21 weerspiegelingen van Radha, het eenvoudige melkmeisje en de geliefde van God .

19


IV. GEMOEDSSTEMMINGEN VAN LIEFDE UITGEBEELD 1. ‘Beauty is a Joy Forever’

Een scène geïnspireerd op de Bihari Satsai. Kangra-stijl, ca. 1790-1800 Lijntekening op papier, met een dun laagje verf als kleurindicator, 22 x 16 cm Collectie Vogel, RMV 3025-58

Schoonheid is goddelijk. Het zien van echte schoonheid kan de geest opbeuren uit zijn kleinzieligheid en dagelijkse beslommeringen, naar het niveau van onzelfzuchtige aanbidding, wat dicht in de buurt van de menselijke toewijding aan het goddelijke komt. Op een dergelijke situatie wordt gezinspeeld in vers 161 van de Bihari Satsai, en is ook het thema van deze tekening: “De schoonvader vertrouwt het geven van aalmoezen aan de schoondochter toe wetende dat zij kleine handjes heeft, [Maar] de hele wereld, gedreven door het verlangen naar schoonheid, kwamen naar haar toe [voor aalmoezen]” De tekening toont de mooie jonge bruid die verlegen over de binnenplaats beweegt, met wat aalmoezen in haar sierlijke handen. De zuinige schoonfamilie zit, al schrijvende, in het huis. Ze zijn waarschijnlijk druk bezig met de boekhouding. Het afgebeelde Indiase huis is een huis van bemiddelde mensen, met een vrij ruime binnenplaats waarop twee koeien vredig liggen te rusten. Bedelaars en muzikanten verdringen zich bij de poort. Een van hen staart haar diep aan terwijl hij zijn kleine deel van de aalmoezen uit haar sierlijke hand krijgt, verbaasd over en verrukt van haar ongekende schoonheid. Een muzikant is in alle nederigheid en aanbidding voor haar voeten op zijn knieën gegaan. Daarachter ziet men een rondtrekkende bedelmonnik en een andere man die proberen de binnenplaats op te komen door een poortwachter opzij te duwen. Iedereen, inclusief de poortwachter, staart haar aan, volkomen in vervoering gebracht door de aanblik van de jongedame. Kennelijk heeft het gerucht zich al verspreid. Men kan twee mannen achter de poort zien staan fluisteren met elkaar, terwijl meer mensen in de straat heel bewust op dit huis toelopen om een glimp van deze prachtige verschijning van pure schoonheid op te vangen. Het sierlijk getekende figuur van de jonge bruid weerspiegelt alle gratie en verfijndheid van de vrouwelijke sekse, namelijk alle eigenschappen die enorm geïdealiseerd werden in de Kangra-stijl van de Pahari-schilderkunst. De ongrijpbare charme van de vrouw en de uitdrukkingskracht van alle andere personen geven aan dat dit het werk van een meester is. Deze tekening was waarschijnlijk het kostbare bezit van een praktiserende ambachtsman, een voorbeeld waarvan hij kopieën kon maken. Die kopieën kon hij verder afwerken met verschillende details en kleuren. De kleurindicaties, gegeven door middel van streekjes zachte tinten, verlevendigen en verhogen de aantrekkelijkheid van de tekening.

20


2. Amoureuze overvallen

Krishna eist tol Garhwal-stijl, ca. 1785-1810 Lijntekening op papier, 14 x 24,5 cm Collectie Vogel, RMV 3025-25

Krishna, de goddelijke minnaar en aardse incarnatie van de god Vishnu, bracht zijn jeugd in het dorpje Gokul door, alwaar hij veel plezier maakte met herders en melkmeisjes. Een van zijn favoriete bezigheden was om herderinnetjes op weg naar de markt met melk en wrongel te overvallen en op speelse manier ‘tol’ te eisen. “ Hij omhelst één vrouw en kust een ander, En liefkoost een andere mooie. Hij kijkt naar een andere met een liefdevolle lach, En vliegt weg op jacht naar een andere vrouw …” (Gita Govinda) Maar dit was slechts onderdeel van het “spel der liefde”, mystisch vertaald door Indiase filosofen, liedjesschrijvers en dichters als de allesomvattende liefde van God voor alle levende wezens. De liefde van Krishna is onpersoonlijk en universeel, gelijkelijk geschonken aan een ieder die hem liefheeft. De boom waar klimplanten omheen slingeren – in de schilderkunst en literatuur vaak gebruikt als symbool van erotische liefde – heeft tere uitlopers die de belofte van bloesem dragen. Krishna’s tulband en de hoofddoeken van de meisjes zijn ook versierd met fijne takjes lentebloemen. De stijl van tekenen is krachtig en vol vervoering. De gracieuze menselijke vormen vibreren van energiek leven, gezondheid en bloeiende jeugd. Stilistisch gezien, weerspiegelt de tekening de trends van een atelier dat zich rond Mola Ram, een befaamd dichter en schilder, ontwikkelde en die tussen 1780 en 1833 in Garhwal bloeide.

21


3. De strijd der seksen

Krishna and Radha vieren het lentefeest Chamba/Kangra-stijl, ca. 1780-1800 Lijntekening op papier, gedeeltelijk voorzien van waterverf, 24,5 x 19 cm Collectie Vogel, RMV 3025-60

Jonge mannen en vrouwen vieren vrolijk het Indiase lentefeest met een nepgevecht, waarbij rode poeder of roodgekleurd water (symbolisch voor leven en voortplanting) als wapen wordt gebruikt. Deze strijd tussen de seksen, dat door Krishna en zijn favoriete herderinnetje Radha wordt geleid, is in volle gang. Krishna en zijn vrienden zijn het huis van de vrouwen binnengedrongen om de bewoonsters met spuiten vol roodgekleurd water aan te vallen. Radha en haar metgezellen, die in een gebouw schuilen, gooien handenvol rode poeder naar de jongemannen. De mannen dragen de gepoederde ‘ammunitie’ in de vouwen van hun sjaals, terwijl grote voorraadbakken op de binnenplaats klaarstaan om het gevecht en het plezier nog enige tijd gaande te houden. Opwinding, prettige spanning, plezier en romances zijn niet van de lucht. De blije en verwachtingsvolle sfeer van de lente wordt verder versterkt door een groepje groene weegbreebomen waarvan van een de takken doorhangen van het gewicht van alle bloemen en vruchten. De stijl van deze tekening stemt in het algemeen overeen met de eigenheid van de Kangra-school, en toch suggereert een zeker vleugje robuustheid in de menselijke vormen een element van de stijl van het naburige Chamba.

22


4. Uitkijken naar romantiek

Voorbereiding op een ontmoeting Kangra-stijl, ca. 1785-1800 Gekleurde tekening op papier, 25 x 19,3 cm Collectie Vogel, RMV 3025-70

Prinsen en prinsessen, idealistische toonbeelden van schoonheid en verfijndheid, blijven favoriete hoofdrolspelers in Indiase liefdesverhalen. Op deze voortreffelijk getekende voorstelling is een knappe jonge prins te zien die zichzelf met zorg aan het uitdossen is, terwijl hij in de spiegel kijkt en een gouden band om zijn tulband bindt. Vijf lieftallige dienstmeisjes staan hem terzijde: een houdt de spiegel vast, terwijl drie anderen hem de doos met juwelen of reukwerk, de pluim voor op zijn tulband, zijn zwaard, de dolk en de gouden sjerp aangeven. Het vijfde meisje dat achter hem staat heeft een huqqa-pijp gebracht. Een gouden blad vol vers fruit en lekkernijen staat klaar bij de zetel met baldakijn. De voorstelling speelt zich af op een terras van marmer dat op een groen grasveld uitkijkt, verfraaid door twee bloeiende bomen. Op de voorgrond van de symmetrisch aangelegde tuin bevinden zich rijen subtiel getekende bloemen, die zich keurig verspreiden rond een spuitend fontein. Losse bloesem drijft rond tussen de speelse waterstralen. Alle elementen dragen bij aan een plezierige sfeer passend voor een genoegelijk samenzijn. Het thema van een prins of edelman die zijn tulband aan het vastbinden is, komt vaak in Indiase afbeeldingen voor. Het heeft meestal een romantische betekenis, die zinspeelt op voorbereidende stappen tot hofmakerij. De rijkheid van de kleding van de prins, zijn zorgvuldig aangebrachte sieraden en accessoires, zijn met juwelen bezette zwaard en dolk, wijzen allemaal op zijn bedoeling om in volle glorie te verschijnen. Zijn luchtige en doorzichtige gewaad met fraaie borduursels zinspeelt op een ontspannen, plezierige en romantische gebeurtenis. De elegant opgemaakte zetel, met sierlijke kussens en baldakijn, het blad met fruit en de huqqa-pijp die klaar is voor gebruik, duiden er allemaal op dat deze ontmoeting waarschijnlijk op het prachtige terras plaats zal vinden. De figuren zijn zeer delicaat getekend, de kleuren helder en duidelijk, en weerspiegelen de Kangrastijl op zijn best. De sieraden zien er bescheiden, maar prachtig en verfijnd uit. Verschillende kleurschakeringen, kunstig toegepast, schitteren en vloeien harmonieus in elkaar over. Naast hun veelkleurige kleding is ook de huidskleur van de meisjes verschillend van tint. Hele fijne lijntjes geven de decoratieve details van de architectuur, de franje van baldakijn en de structuur van het groene grasveld aan.

23


5. Trots en berouw

De verbolgen heldin Kangra-stijl, ca. 1810-1830 Lijntekening op papier, gedeeltelijk ingekleurd, 29,8 x 21,5 cm Collectie Vogel, RMV 3025-59

De ongelukkige heldin zit op een terras en wordt door haar dienstmeisjes geholpen zich te kleden voor een liefdesafspraak. Haar gebogen hoofd, neergeslagen ogen en slappe armen duiden echter op verbolgenheid en tegenzin. Een oudere meid, die voorzichtig haar arm aanraakt, smeekt haar kennelijk om toe te geven en haar minnaar, die zoals we kunnen zien rustig wacht in een ander gebouw achter de muur, te vergeven. Klaarblijkelijk heeft de dame haar flesjes parfum, die overhoop liggen op de kleine tafel naast de kom en doos voor cosmetica, boos weggegooid. Een meid achter haar wuift haar koelte toe en houdt een gevouwen doek vast om haar meesteres op te frissen. De deprimerende hitte was waarschijnlijk niet zozeer het gevolg van het weer als wel van de woede van de dame op haar ogenschijnlijk onverschillige minnaar. Deze woede is echter duidelijk aan het bekoelen, en haar trots maakt langzaam plaats voor berouw. Ze staat een meid toe om haar enkelbanden aan te doen ter completering van haar toilet, daarmee aangevend dat ze klaar is om naar hem toe te gaan. De houding van de heldin is in overeenstemming met de definitie van ‘Manini Nayika’, die een groot scala aan gevoelens, zoals trots, verbolgenheid en jaloezie, die het hart van een verliefde vrouw verharden, omvat. Daar de minnaar in de buurt is en ze bereid is om hem te ontmoeten, betekent het gebogen hoofd in dit geval meer een aanhoudende koppigheid dan een andere emotie. Zweempjes waterverf geven aan hoe de tekening ingekleurd dient te worden, en een regeltje tekst hoe de decoratieve patronen eruit dienen te zien. Hoewel de tekening niet voltooid is, geven de dun en snel aangebrachte kleuren de afbeelding een dekkend zweempje en een buitengewone onwezenlijk kwaliteit.

24


6. Onenigheid en verzoening

Krishna en Radha Kangra-stijl, ca. 1850-1900 Gekleurde tekening op papier, 25,5 x 17,3 cm Collectie Vogel, RMV 3025-22

Radha, Krishna’s favoriete herderinnetje, heeft een lange nacht vergeefs op hem gewacht. Pas in de ochtend kwam hij om zijn verontschuldigen aan te bieden. Tegen die tijd was Radha’s teleurstelling omgeslagen in bittere woede, en ze weigerde standvastig om zich met hem te verzoenen. Pas aan het einde van de dag zakt haar boosheid enigszins. De voorstelling zou een vers uit de Gita Govinda kunnen illustreren: " Toen de nacht viel, liep hij op Radha af Vond de kracht van haar woede al wat verzacht, Haar gezicht zwak van haar eindeloos gezucht, In de schemering staarde ze beschaamd in het gezicht van haar vriend Terwijl Hari (=Krishna) zijn hemelse woorden stamelde.” De donkere lucht op de tekening kondigt de invallende schemering aan, die nog donkerder is geworden door de opeenstapelende wolken en stromende regen die maken dat de witte kraanvogels zich naar huis spoeden. Krishna, te herkennen aan zijn kenmerkende blauwe huidkleur, felgele kleding en met pauwenveren versierde kroon, heeft zijn minnares opnieuw benaderd. Hij houdt een slinger van witte jasmijn op terwijl hij nederig pleit voor verzoening en hernieuwde gunsten. Radha, die zwakjes op het kussen leunt tussen verkleurde bladeren als relikwieën van haar tevergeefs wachten de nacht ervoor, houdt haar hoofd nog steeds in aanhoudende koppige boosheid gebogen. Een vertrouwelinge (sakhi) staat bij haar, wijzend op de donker wordende lucht en dringt erop aan dat ze toegeeft aan liefde en verzoening, omdat: " Sterke golven van liefde kloppen in jou wat erop wijst dat je Hari’s omhelzing voelt Vraag je ronde borsten of ze dragen Verleidelijke parels of druppels van puur water !

25


Madhu's kweller (= Krishna) Is je trouw, jij dwaas Volg hem, Radhika (=Radha) ! " (Gita Govinda). Krishna heeft zich kennelijk voorbereid op een nacht hartstochtelijk samenzijn in het gebouw op de voorgrond van de tekening. De deur hiervan staat veelbetekenend open, en een bed bestrooid met bloemen is opgemaakt in een kamer boven. De locatie is hier echter een luxueus huis en niet het idyllische Brindabanbos zoals beschreven in de Gita Govinda. Het thema van de “beledigde heldin” is ook een favoriet onderwerp, die in de Indiase dichtkunst en de schilderkunst van de Punjab bergstaten terug blijft komen als onderdeel van het eeuwige liefdesspel dat de wereld draaiende houdt. Hoewel de stijl van schilderen zich houdt aan de richtlijnen van de 18e eeuw, doen de harde contourlijnen van de figuren en details van de sieraden denken aan de trend van een veel latere periode.

26


7. De verrukkingen van de liefde

Krishna kamt Radha’s haar Kangra-stijl, ca. 1800-1810 Lijntekening op papier, 16,8 x 11,1 cm Collectie Vogel, RMV 3025-26

Wederom een intiem moment tussen Krishna en Radha, zijn favoriet. De tederheid waarmee hij de haren van zijn geliefde kamt en haar sieraden omdoet, zinspeelt op het liefdevolle naspel van een vrijerij en de verlenging van het hemels genot. Indiase dichters vinden het heerlijk om bij dit onderwerp stil te staan: “ Mijn oren weerspiegelen de rusteloze glans van de hertenogen, bevallige Heer. Hang oorbellen aan hun magische cirkels, om strikken voor de liefde te vormen. Vertelde ze de gelukkige Yadu held (Krishna), spelend om haar hart in verrukking te brengen”. “ Steek de ondeugende haarlok op mijn zachte lotusgezicht weer op! Hij viel naar voren om een glanzende rij zwarte bijen te imiteren. Vertelde ze de gelukkige Yadu held, spelend om haar hart in verrukking te brengen..". ‘.. Haar in geel gewaad gehulde minnaar Deed wat Radha zei....’ (Gita Govinda). De achtergrond is een open plek in het bos aan de oever van een rivier, ver van de stad. Het paar is afgebeeld bij een boom waar een klimplant omheen slingert. Een stel vriendelijk ogende koeien en een nieuwsgierige vogel kijken toe. De oorbellen en de meeste sierraden zijn weer omgedaan, en de goddelijke minnaar is nu voorzichtig de lange lokken van zijn geliefde aan het kammen. Zij blijft kijken naar zijn mooie gezicht, dat zich in de steen van haar ring weerspiegelt– een veelvoorkomend thema in liefdesgedichten. Vlakbij ligt een blad met kleine flesjes, die wellicht parfum of misschien wrongel, bevatten en de markt nooit bereikt hebben. Het kan vroeg in de ochtend zijn geweest terwijl de koeien nog aan het sluimeren waren en de vogels hun nest nog niet hadden verlaten, of laat in de avond toen de koeien en vogels zich opmaakten voor het slapen.

27


De levenslustigheid en spontane betovering straalt van de tekening af. De vloeiende en gevoelige lijnen in combinatie met de elegante poses brengen de schoonheid van de menselijke vormen volledig naar voren, stralend van verrukt geluk en tederheid voortkomend uit de vervulling van de liefde.

28


8. Liefdesverdriet in de lente

Geliefden nemen afscheid Kangra-stijl, ca. 1800-1820 Volledig ingekleurde tekening op papier, 26 x 18,8 cm Collectie Vogel, RMV 3025-68

Deze tekening maakt deel uit van een serie afbeeldingen van de twaalf Indiase maanden (Baramasa). De eerste maand van Chaitra (maart/april) markeert de lente en het begin van een nieuwe levenscyclus, wanneer de natuur uit een lange sluimerperiode ontwaakt en opbloeit, tot grote vreugde van mens en dier. Evengoed kondigt de Chaitra ook het trekseizoen aan, met de daarbijbehorende pijn van het scheiden van geliefden. En liefdespaar zit op een terras van marmer dat uitkijkt over het lentelandschap in bloei. De lucht is lichtblauw en het grasland geelachtig groen met jong gras. Vogels vliegen in paartjes, met takjes in hun bek om hun nestje te bouwen. Jonge meisjes en jongens komen elkaar tegen en blijven vrolijk hangen bij de waterput van het dorp waar ze water zijn komen halen. Tussen al deze vreugdevolle gebeurtenissen ziet men een reiziger in het veld die afscheid van zijn familie aan het nemen is. Hoewel de twee verliefden op het terras de opwekkende lentelucht inademen, maken zij een treurige en kibbelende indruk. Dit valt af te lezen van de subtiele gebaren van hun handen. De knappe held, gehuld in kledij kenmerkend voor een Rajput edelman, compleet met zwaard en schild, maakt zich op om te vertrekken en neemt teder afscheid van zijn geliefde. De dame echter, blijft redetwisten en probeert uit alle macht haar minnaar over te halen om te blijven. De sprekende woorden van dichter Keshav Das beschrijven haar gevoelens op een hartverscheurende manier: " Prachtige klimplanten staan in bloei, bloeiende bomen zijn wederom jong, En stroompjes en meren zijn bedekt met bloemen. Vrouwen, stralend van geluk, op hun mooist gekleed, Geven zichzelf over aan het spel der liefde. De papagaaien, de mainas (=spreeuw) en de koel (= koekoek) zingen liefdesliedjes. Waarom denk je erover om weg te gaan, waarom zou je het geluk verstoren in de maand van Chaitra, mijn liefje? (Kavipriya) 29


Daarnaast geeft deze tekening op een subtiele manier nog een ander teer punt ten aanzien van het hartzeer te zien. De kledij van de man, uitgerust met zwaard en schild, laat namelijk dat hij op oorlogspad gaat. Dit betekende, volgens de tradities en erecodes van de heldhaftige Rajputs, leven of dood voor hen beiden.

30


9. Wanhoop

Verlaten jonge bruid getroost door een meid Kangra-stijl, ca. 1785-1800 Lijntekening op papier, 25,6 x 15,5 cm Collectie Vogel, RMV 3025-57b

Daar de tekening is getekend op de achterkant van nr. 13, is hij waarschijnlijk van de hand van dezelfde kunstenaar. De verlaten heldin is afgebeeld in wanhoop, met haar lieflijke hoofd gebogen en zichzelf in ellende omarmend, daarbij lusteloos alle gebeurtenissen in de wereld negerend. Een vertrouwelinge, onmiskenbaar een ervaren oude dienstmeid, probeert haar te troosten. De versregels die boven de afbeelding zijn geschreven is een dialoog waarin de oudere vrouw de jonge bruid van de onveranderde liefde van haar afwezige meester probeert te overtuigen, maar het meisje blijft zich triest en bezorgd voelen, en vraagt zich af: ‘ Zie ik mijn geliefde ooit nog terug ?’ De voorstelling, die door een boog te zien is, speelt zich af op een terras dat uitkijkt over een groot meer, waarop een aantal passagiersboten te zien zijn. Door op deskundige wijze een aantal bergketens op verschillende vlakken aan te brengen heeft de kunstenaar een gevoel van diepte en ruimte gecreëerd. Op de achtergrond zijn groepjes bomen en steden te zien, die het oog naar de verte aan de andere kant van het meer trekken. De lijnen zijn sprekend, verfijnd en krachtig tegelijkertijd, waardoor in visuele termen de verrukkelijke schoonheid van de heldin, de kwetsbaarheid van haar jeugd en de diepte van haar ontroostbare wanhoop met succes naar voren komen. Men komt in de Pahari-schilderkunst veel voorstellingen met dit thema tegen, maar toch kan deze monochrome tekening, met zijn zeer geraffineerde eenvoud en spaarzaamheid aan lijnen, als een van de beste voorbeelden beschouwd worden.

31


10. Het omkopen van de kraanvogels

Een vrouw kijkt naar de bliksem en huiswaartskerende vogels Kangra-stijl, ca.1850-1900 Geheel ingekleurde tekening op papier, met een bijbehorend vers op het schutblad, 22,1 x 14,88 cm Collectie Vogel, RMV 3025-52

De mooie, prachtig geklede heldin staat op een balkon, voor de open deuren naar haar appartement. Leunend tegen de muur, brengt ze haar parelsnoer naar haar lippen en kijkt ze naar een sliert witte kraanvogels en bliksemstralen in de donkere lucht. Bloeiende struiken bij het balkon geven aan dat het lente is. Het bijbehorende vers luidt als volgt: " In de Chait maand (Chaitra = maart/april), Kijkt de jonge dame naar de zware bewolking. Ze brengt het parelsnoer naar haar mond en voelt zich verdrietig." (vertaling D.F. Plukker). De lenteregen in de maand van Chaitra, die jaarlijks de wereld tot leven en liefde wekt, brengt ook de trieste scheiding van geliefden teweeg. De sliert vliegende kraanvogels, vaak gezien in het regenseizoen, zinspeelt ook op trekkende reizigers. Ongelukkige verliefde vrouwen kopen de kraanvogels om met hun parels om te blijven. De afgebeelde scène is een trouwe weergave van een bekend vers: " Ze stapt het balkon op, ze kijkt naar de wolken, de schitterende en maanachtige vrouw die het parelsnoer voor haar gezicht houdt, " Blijf, O blijf," smeekt ze de kraanvogels !" (vertaling A.K. Coomaraswamy).

32


11. Duifjes aaien

Peinzende en door geliefde verlaten heldin Chamba-stijl, ca. 1790-1810 Lijntekening op papier, 18,8 x 15,5 cm Collectie Vogel, RMV 3025-56

Een eenzame dame zit in een peinzende houding verstrooid een stel duiven te aaien. Het zien van een koppeltje roept ongetwijfeld de gedachte aan liefde en verlangen bij haar op. Vers 665 van de Bihari Satsai geeft de trieste overpeinzingen van de heldin weer: " Uw gewaden zijn uw vleugels, graan is uw voedsel, U bent altijd samen met uw liefje, Mijn duifje, mijn vogel Alleen jij bent gelukkig in deze wereld. " De tekening bestaat uit voortreffelijk getrokken lijnen, vloeiend, krachtig en duidelijk. Er zijn geen aanwijzingen dat de kunstenaar correcties uit heeft moeten voeren. De zachte ronde vrouwelijke vorm weerspiegelt het traditionele Indiase ideaal van schoonheid en gevoelige aantrekkelijkheid, versterkt door de elegante gebaren en expressieve houding van lichaam, ledematen en handen. Een zekere robuustheid in de structuur van het figuur duidt op de Chamba-stijl.

33


12. De storm van de scheiding

Een dame die storm en regen trotseert Kangra-stijl, ca. 1820-1850 Geheel ingekleurde tekening op papier, 29,7 x 24,4 cm. Collectie Vogel, RMV 3025-54

De lenteregen, die gepaard gaat met een storm, komt met volle kracht op aarde neer. Ze buigen en pletten daarbij de bloeiende struiken. De heldin, overvallen door deze stromende regen, probeert haar hoofd te bedekken en haar evenwicht te behouden terwijl ze zich naar een schuilplaats haast. De legende die daarbij hoort: ‘ Virahini Nayika (= verlaten heldin), de tegenwerkende regen trotserend’, verwijst naar haar moedige pogingen om de verpletterende klap van de scheiding, waarop de zware regenval en storm op zinspelen, te dragen. De aandoenlijkheid van haar kennelijk vruchteloze poging en bedroevende resultaat wordt verder benadrukt door de leegte van de schuilplaats waar ze naar toe gaat. Dit is een populair thema van liefde en hartzeer dat in de Indiase literatuur en Pahari-tekeningen vele malen prachtig is afgebeeld. Een vers van Bihari’s Ratnakara beschrijft de emotie van zo’n door een geliefde verlaten dame: " Oh Geliefde, het vuur van scheiding is uniek, het is onuitputtelijk. Het wordt groter bij een regenbui; de felle vlammen gaan niet uit, zelfs niet als het stortregent.” De tekening toont een goeduitgedachte opbouw, met levendige opgewekte lijnen en fijne decoratieve details. De kennelijk kwetsbare en fijngevoelige vorm de schoonheid in nood, moedig voortploeterend op haar geslipperde sierlijke voetjes, steekt briljant af tegen de achtergrond van een dreigende donkere lucht. Daar ze op dezelfde gebogen en voortgewaaide manier wordt afgebeeld als de door de genadeloze natuurkrachten platgedrukte bloeiende takjes en grassprietjes, zal ze er net als zij uiteindelijk in slagen de uitbarsting van de lenteregen en overweldigende innerlijke pijn te boven te komen.

34


13. De eerste druppels regen

De hoopvolle heldin kijkt naar de wolken en kraanvogels Kangra-stijl, ca. 1785-1800 Lijntekening op papier, met bijbehorende verzen 37 x 27,3 cm Collectie Vogel, RMV 3025-57a

Een tekening op hetzelfde papier als nr. 9, en zo te zien door dezelfde bekwame kunstenaar. Zij toont een lieflijke jongedame die met een huqqa-pijp op een open balkon staat terwijl ze haar hand naar haar hoofd beweegt in een verwonderd gebaar. Ze kijkt ook naar de dikke wolkendek en de vliegende kraanvogels, hopend op regen. Een eenzame pauw, neergestreken op het dak van een ander gebouw, kijkt ook verwachtingsvol uit naar de eerste druppels van de moessonregen. Een paar dienstmeisjes beneden hebben in afwachting van de regen al een paraplu in hun hand. De sfeer is sterk beladen met voelbare verwachtingen. De metafoor van een bedroefde minnaar of minnares die nieuws zoekt van zijn/haar geliefde in de wolken, zoals vereeuwigd door Kalidasa’s Meghaduta (Wolken-Boodschapper) van de klassieke periode, blijft een favoriet thema in de Pahari-schilderkunst. Daarnaast kondigt het aanhoudende gerommel dat het donkere wolkendek met zich meebrengt het regenseizoen aan, de heerlijke tijd dat de reizigers terug worden verwacht. De wachtende heldin staart hoopvol naar de horizon, en smeekt de bliksemschichten en zware wolken om de veilige en snelle terugkeer van haar geliefde. In de bijbehorende leesbare tekstregels staat: " De wolken, O Vriendin, zijn verschenen, vol zware regen van alle kanten.....". (vertaling D.F. Plukker) De tekening, bestaande uit krachtige en vloeiende lijnen, toont een bijzonder hoge mate van vakkundigheid en perfectie. Zij kan gediend hebben als voorbeeld voor vele tekeningen en schilderingen, die door andere kunstenaars voltooid werden en die ons bekend zijn uit een aantal collecties.

35


14. De nachtwake

De heldin wacht op de verlate komst van haar geliefde Kangra-stijl, ca. 1800-1810 Geheel gekleurde tekening op papier, 37 x 27,3 cm Collectie Vogel, RMV 3025-55

In overeenstemming met de definitie van een ‘Prositapatika Nayika’ van de Indiase dichtkunst over de liefde, wacht de heldin hier met diep verlangen op de terugkeer van haar geliefde. De afgesproken tijd is verstreken, en hij is nog niet teruggekeerd. De ongelukkige dame zit in het gezelschap van haar dienstmeisjes, maar in een houding van verdriet en verlangen, zichzelf omarmend om haar hartzeer te verzachten. De deur van het huis is nu dicht, omdat de afgesproken tijd gekomen en verstreken is. De donkere wolken, de bliksemschichten en de vliegende kraanvogels kondigen het regenseizoen aan, de tijd waarin reizigers van verre terug zouden moeten keren. De papiha-vogel is in zijn eentje is neergestreken op dak van de poort en kijkt intens naar de donkere en regenachtige nacht: dit benadrukt het verlangen en ongerustheid van de heldin. Het flikkerende licht van de vuurvliegjes in het donkere woud, weerspiegelt echter het aanhoudende vuurtje van hoop. De schildering lijkt een redelijk goede vertolking van verse 137 van Bhartrhari's klassieke werk te zijn: " Flitsende bliksemschichten, Voorbijdrijvende geuren van tropische pijnbomen, Onweer klinkt uit opeenstapelende wolken, Pauwen krijsen in amoureuze tonen Hoe zullen meisjes met lange wimpers Deze emotievolle dagen doorbrengen in de afwezigheid van hun geliefde ". Dat deze hartverscheurende wake uiteindelijk zal eindigen in een gelukkige hereniging wordt gesuggereerd door de aanwezigheid van vele pauwenpaartjes, de vogel die met de zon en het licht worden geassocieerd, en die hier in het donkere woud om het huis afgebeeld zijn.

36


15. Huiselijk geluk

Een leider van een bergstaat en zijn bruid Guler-stijl, ca. 1800-1850 Gekleurde tekening op papier, 19 x 12,5 cm Collectie Vogel, RMV 3025-76

Een raja van een bergstaatje deelt een gelukkig en intiem moment met zijn geliefde. Terwijl ze heerlijk samen in de gezelligheid van hun privé vertrek zitten, houdt hij teder haar hand vast, terwijl hij liefdevol in haar ogen kijkt en tevreden rookt. Zij beantwoordt zijn blik op een nogal verlegen, maar liefdevolle en vertrouwende manier. De rode kleur van haar, goudomrande gewaad duidt erop dat de bruiloftsceremonie net beëindigd is en de grote kist in de buurt van het paar bevat waarschijnlijk de bruidsschat. Een komfoortje met gloeiende kolen op de voorgrond suggereert een koud jaargetijde, en versterkt tegelijkertijd de menselijke warmte, waarmee de scène is doordrenkt. Het thema van een raja, of gezinshoofd, samen met zijn geliefde in de vertrouwdheid van hun binnenkamer, weerspiegelt het ideale huiselijk geluk, rust, geborgenheid en tevredenheid die horen bij een gelukkig getrouwd leven – het ultieme ideaal van menselijke liefde en romantiek. “ Dit is het verrukkelijke terrein der liefde Hier staan tijd en hemelen stil Hier kunnen de bruid en bruidegom Nooit oud worden Hier houden de fonteinen nooit op met spelen En blijft de nacht voor altijd jong (Sawant Singh, Raja van Kishangarh) Het lijkt alsof de details in de achtergrond opzettelijk weggelaten zijn, om de sierlijke en kleurrijke figuren extra uit te laten komen in een eenvoudige omlijsting, gevormd door een marmeren boog en draperieën met een geometrisch patroon. De sierlijke decoratieve details van het kleed, van de e schouderdoek van de Raja en de sieraden van de dame volgen de stijl uit het vroeg-19 -eeuwse Guler.

37


V. BIBLIOGRAFIE Aijazuddin, F.S. 1977 Pahari Paintings and Sikh Portraits in the Lahore Museum, London etc. Archer, M. 1992 Company Paintings, Indian Paintings of the British Period, London. Archer, W.G. 1957 The Loves of Krishna in Indian Painting and Poetry, London. 1966 Paintings of the Sikhs, London. 1973 Indian Paintings from the Punjab Hills, A survey and history of Pahari miniature painting, 2 vols., London/Delhi. Bach. H. 1985 Indian Love Paintings, New Delhi. Bahadur, K.P. 1972 The Rasikapriya of Keshavadasa, translated into English verse, Delhi etc. Barrett, D. & B. Gray 1978 Indian Painting, Treasures of Asia, New York. Basham, A.L rd 1967 The Wonder that was India, 3 revised ed., London. Coomaraswamy, A.K. 1926 Catalogue of the Indian Collections in the Museum of Fine Arts, Boston, Part V, Cambridge Mass. 1973 Rajput Painting, 2 volumes in one, repr., New York. Dwiwedi, V.P. 1979 Baramasa – The Song of Seasons in Literature and Art, Delhi. Goswamy, B.N. & E. Fischer 1992 Pahari Masters, Court Painters of Northern India, Artibus Asiae Supplementum XXXVIII, Zurich. Grewal, J.S. 1990 The Sikh of the Punjab, The New Cambridge History of India, II, 3, Cambridge. Grierson, G.A. 1896 The Satsaiya of Bihari, with a Commentary entitled the Lolacandrika, Calcutta. Hutchison, J. & J.Ph. Vogel 1933 History of the Panjab Hill States, 2 vols., Lahore. Jha, A.H. 1973 The Veiled Moon, Translation of Bihari Satsai, New Delhi. Khandalavala, K. 1958 Pahari Miniature Painting, Bombay. Lim, K.W. 1957-58 The Writings of Dr. J. Ph. Vogel, Journal of Oriental Research, Madras, vol.27, parts I-IV, pp.17-47.

38


Losty, J.P. 1982 The Art of the Book in India, London. Miller, B.S. 1967 Bhartrhari : Poems, New York and London. 1977 Love Song of the Dark Lord, Jayadeva’s Gitagovinda, New York. V.C. Ohri & R.C. Craven, Jr. 1998 Painters of the Pahari Schools, Marg, vol.50, no.1, September 1998. Pal, P. 1993 Indian Paintings, A Catalogue of the Los Angeles Museum of Art Collection, vol.I, 1000-1700, Los Angeles. Randhawas, M.S. 1961 Maharaja Sansar Chand, the patron of Kangra painting, Roopa-Lekha, vol.32, no.2, pp.1-30. 1962 Kangra Painting on Love, New Delhi. 1963 Kangra Painting of the Gita Govinda, New Delhi. 1966 Kangra Paintings of the Bihari Sat Sai, New Delhi. Sinha, I. 1980 The Love Teachings of Kamasutra, London. Stronge, S. (ed.) 1999 The Arts of the Sikh Kingdoms, London. Vatsyayana, 1963 The Kama Sutra, translated by Sir R. Burton and F.F. Arbuthnot, ed. by W.G. Archer, London. Vogel, J.Ph. 1909 Catalogue of the Bhuri Singh Museum at Chamba. Calcutta. 1911 Antiquities of Chamba State, Part I, Inscriptions of the Pre-Muhammadan Period, Archaeological Survey of India, New Imperial Series, vol.XXVI, Calcutta. Zwalf, W. (ed.) 1985 Buddhism, Art and Faith, London.

39


VI. GLOSSARIUM Arjuna Derde van de vijf Pandava broers; een leidend figuur in de legende van de Mahabharata. Baramasa ‘De twaalf maanden’; een cyclus van gedichten die de gevoelens en het gedrag van minnaars tijdens elk van de twaalf maanden beschrijft. Basohli Een bergstaat in de Punjab; een belangrijk centrum van de Indiase miniatuurschilderkunst. Bhartrihari Auteur van een aantal lyrische gedichten, waarschijnlijk uit de 7e eeuw. Bihari Lal e Een 17 -eeuwse Hindi-dichter; auteur van de Bihari Sat Sai en Ratnakara. Bihari Satsai ‘Honderd liedjes van Bihari’, het beroemdste werk van Bihari Lal. Chamba Een bergstaat in de Punjab; een belangrijk centrum van de Indiase miniatuurschilderkunst Devi ‘De godin’, vrouw van de god Shiva, de universele Moeder en personificatie van het vrouwelijke element. Devi Mahatmaya Purana Een religieus werk, dat met name Devi verheerlijkt. Durga Een destructieve vorm van Devi. Garhwal Een bergstaat in de Punjab. Gita Govinda ‘Het lied van de veehoeder’. Gedicht in Sanskrit door Jayadeva (geschreven 1180-1200), dat uitvoerig verhaalt over de liefde tussen Krishna en Radha. Guler Een bergstaat in de Punjab; een belangrijk centrum van de miniatuurkunst. Hamir Hath `De trots van Hamir’. Een ballade in Hindi die het beleg door Sultan Ala-ud-din Khilji uit Delhi van de stad van Raja Hamir Dev, Ranthambhor in Rajasthan, beschrijft. Hanuman Een aanvoerder van de apen met bovennatuurlijke krachten die Rama steunde in zijn gevechten met de demonkoning van Lanka. Hindur Een bergstaat in de Punjab. Huqqa Een geraffineerde soort waterpijp.

40


Jayadeva Een befaamde dichter uit de 12e eeuw, auteur van de Gita Govinda. Kalidasa e Een belangrijke dichter en toneelschrijver uit de Indiase klassieke periode (ca. 5 eeuw), auteur van de Meghaduta. Kavipriya `Het getijdenboek van de dichter’, een liefdesgedicht van Keshav Das. Keshav Das Een beroemde dichter uit de laat-16e eeuw; auteur van de Kavipriya en Rasikapriya. Kiratarjuniya ‘Arjuna en de bergbewoner’, een oeuvre in Sanskriet dat de ontmoeting en het gevecht tussen Arjuna en de god Shiva, vermomd als bergbewoner, beschrijft. Kishangarh Een staat in Rajasthan, een belangrijk centrum voor de miniatuurschilderkunst. Krishna Lila ‘Het spel of geflirt van Krishna’, een term vooral toegepast op zijn amoureuze gedragingen met Radha en de herderinnetjes van Gokul. Mahabharata ‘De grote oorlogen van de Bharatas’; een epos over de oorlogen tussen de zonen van twee broers, de Pandava’s en de Kaurava’s. Mandi Een bergstaat in de Punjab. Manini nayika ‘De trotse heldin’, een term die veel ongelukkige soorten ‘nayikas’ (heldinnen) omvat. Meghaduta `De wolkenboodschapper’, een gedicht van Kalidasa. Nayaka and Nayika ‘Helden en heldinnen’, vormen een favoriet onderwerp van Indiase liefdesgedichten. Nurpur Een bergstaat in de Punjab. Panjab/Punjab `Land van de vijf rivieren’, de regio bestaande uit heuvelachtige uitlopers van de westelijke Himalaja. Papiha Een gekuifde Indiase koekoek, vaak gebruikt als symbool van liefde en verlangen. Prositapatika nayika ‘Zij die waanzinnig wordt van het wachten op haar geliefde die nog niet op het afgesproken tijdstip is verschenen’. Purana Oude religieuze werken die verhandelingen bevatten over kosmogonie, kosmologie, genealogie en heldendaden van de goden en halfgoddelijke dynastieën die de aarde besturen. Raja/Rajah Een koning of hoofdman.

41


Rajasthan Een droog gebied in West-India, ook een Rajput-bolwerk. Rajput Strijdlustige dynastieën, beroemd om hun heldendaden en strikte erecodes; of de krijgers wonnen de oorlog of ze sneuvelden op het slagveld; hun vrouwen volgen hen in hun dood. Rama Zevende incarnatie van Vishnu en de verpersoonlijking van rechtvaardigheid en deugdzaamheid. Ramayana ‘De avonturen van Rama’; een epos dat de daden van Rama beschrijft, die op zoek is naar zijn vrouw Sita, die is ontvoerd door de demonkoning van Lanka. Rasikapriya ‘Het getijdenboek van de geliefde’, een liefdesgedicht in Hindi van Keshav Das. Samyoga ‘Vereniging’, een term toegepast op de gelukkige categorieën van verenigde geliefden. Sawant Singh van Kishangarh Een grote beschermheer van kunst en fervent aanbidder van Krishna. Viraha/Viyoga ‘Scheiding’, een term toegepast op de ongelukkige categorieën van verdrietige of verlaten geliefden. Virahini nayika ‘Verlaten’ of ‘verdrietige’ heldin.

42


noten 1

Voor een bijna complete lijst van Vogels publicaties, zie K.W. Lim, The Writings of Dr. J.Ph. Vogel, ‘Journal of Oriental Research’, deel 27, nrs. II-IV, pag.17-47. 2

J. Hutchison & J. Ph.Vogel, History of the Panjab Hill States, 2 vols., Government Printing, Lahore 1933.

3 J. Ph. Vogel, ‘Antiquities of Chamba States’. Deel I, ‘Inscriptions of the Pre-Muhammadan Period’, ‘Archaeological Survey of India’, ‘New Imperial Series’, deel XXXVI, Calcutta 1911. 4

Zie hiervoor J. Ph.Vogel, ‘Catalogue of the Bhuri Singh Museum at Chamba’, Calcutta, 1909.

5

Zie F.S. Aijazuddin, ‘Pahari Paintings and Sikh Portraits in the Lahore Museum’, London, 1977, met name pag. XXI.

6 Hieronder bevinden zich prachtige 11e –12e-eeuwse manuscripten uit Noordoost-India, zie D. Barrett en B. Gray, ‘Indian Painting’, New York, 1978, pag. 51-54; J.P. Losty, ‘The Art of the Book in India’, London, 1982, pag. 18-36; P. Pal, ‘Indian Painting’, A cataloque of the Los Angeles County Museum of Art Collection, vol. I, Los Angeles, 1993, pag. 43-73; W. Zwalf, ‘Buddhism, Art and Faith’, London, 1985, nrs. 62, 81. Voor 14e tot 16e-eeuwse geïllustreerde manuscripten uit West-India, zie Gray en Barrett, ‘Indian Painting’, pag. 54; Pal, ‘Indian Painting’, pag. 77-149. 7 Voor de meest uitgebreide informatie over Pahari-miniatuurschilder-kunst, zie K. Khandalavala, ‘Pahari Miniature Painting’, Bombay 1958; en W.G. Archer, ‘Indian Paintings from the Punjab Hills’: Indian Paintings from the Punjab Hills: a survey and history of Pahari miniature paintings, London, 1973. 8

Zie Archer, ‘Indian Paintings from the Punjab Hills’, pag. 16-52, 63-91.

9 Zie M.S. Randhawa, Maharaja Sansar Chand, the patron of Kangra painting, in Roopa-Lekha, in Roopa-Lekha, deel 32, nr. 2, december 1961, pag. 1-30; en Archer, ‘Indian Paintings from the Punjab Hills’, pag. 249-252. 10

Zie B.N. Goswami en E. Fischer, ‘Pahari Masters’, Court Painters of Northern India, Artibus Asiae Supplementum XXXVIII, Zurich 1992; en V.C. Ohri en R.C. Craven Jr., ‘Painters of the Pahari Schools’, Marg, deel 50, nr. 1, september 1998.

11

Zie W.G. Archer, ‘Paintings of the Sikhs’, London 1966; J.S. Grewal, ‘The Sikh of the Punjab’, in ‘The New Cambridge History of India’, deel II, 3, Cambridge 1990; en S. Stronge (ed.), ‘The Arts of the Sikh Kingdoms’, London 1999. 12

Zie M. Archer, ‘Company Paintings’, Indian Paintings of the British Period, London, 1992.

13

Voor meer informatie over materialen en technieken, zie A.K. Coomaraswamy, ‘Catalogue of the Indian Collections in the Museum of Fine Arts, Boston’, Cambridge Mass., 1926, Deel V, pag. 20-22; Khandalavala, ‘Pahari Miniature Painting’, pag. 247-255.

14 Zie W.G. Archer, ‘The Loves of Krishna in Indian Painting and Poetry’, London, 1957; M.S. Randhawa, ‘Kangra Paintings of the Gita Govinda’, New Delhi 1963; B. S. Miller, ‘Love Song of the Dark Lord, Jayadeva’s Gitagovinda’, New York, 1977. 15 Zie Bahadur, K.P., ‘The Rasikapriya of Keshavadasa’, Delhi, 1972; Coomaraswamy, A.K., ‘Catalogue of the Indian Collections in the Museum of Fine Arts, Boston’, pag. 64-68. 16

Zie V.P. Dwiwedi, Baramasa – ‘The Song of Seasons in Literature and Art’, Delhi, 1980.

17

See G.A. Grierson, The Satsaiya of Bihari, with a commentary entitled the Lalacandrika, Calcutta, 1896; and A.N. Jha, The Veiled Moon, Translation of Bihari Satsai, New Delhi 1973; M.S. Randhawa, Kangra Paintings of the Bihari Sat Sai, New Delhi, 1966.

18

Zie A. L. Basham, ‘The Wonder that was India’, 3rd revised ed., London, 1967, pag. 317-318.

19

Zie I. Sinha, ‘The Love Teachings of Kamasutra’, London, 1980.

20 Zie W.G. Archer, ‘The Loves of Krishna in Indian Painting and Poetry’, London, 1957; M.S. Randhawa, ‘Kangra Paintings of the Gita Govinda’, New Delhi 1963; B. S. Miller, ‘Love Song of the Dark Lord, Jayadeva’s Gitagovinda’, New York, 1977. 21

Zie M. S. Randhawa, ‘Kangra Painting on Love’, New Delhi, 1962; H. Bach, ‘Indian Love Paintings’, New Delhi, 1985.

43

GEMOEDSSTEMMINGEN VAN LIEFDE Een selectie Indiase miniaturen uit de collectie van het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden I

Recommend Documents