Interreligieuze Dialoog Uitwisseling Amsterdam Birmingham
gedreven mensen maken het verschil
verslag:
leden van de Amsterdamse Vrouwengroep van de RLRA en de Raad voor Levensbeschouwingen en Religies van Amsterdam brengen van 15 t/m 18 oktober 2009 een bezoek aan een Interfaithgroup in Birmingham
Amsterdam, november 2009, Ank Veenstra
Aan dit verslag hebben meegewerkt Abd Rahman Mittendorf Ank Veenstra Aukje Bril Cocky de Graaf Nyamad Moena Vera Bondy Met foto’s van Ank Veenstra Hilde Claas
Niets uit dit verslag mag worden gepubliceerd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de organisatie: De Amsterdamse Vrouwengroep van de Raad voor Levensbeschouwing en Religies te Amsterdam www.amsterdamsevrouwengroep.nl
[email protected] Amsterdam, 20 november 2009
Leden van de Amsterdamse Vrouwengroep van de RLRA en de Raad voor Levensbeschouwingen en Religies van Amsterdam Brengen van 15 t/m 18 oktober 2009 een bezoek aan een Interfaithgroup in Birmingham
Inhoudsopgave Samenvatting ..........................................................................................................2 Ons reisgezelschap ..................................................................................................3 Wat er aan vooraf ging: Birmingham bezoekt in 2006 Amsterdam................................3 Voorbereiding van het bezoek aan Birmingham, samenstelling van de groep.................4 Ontvangst in Birmingham. ........................................................................................5 Bezoek aan een Boeddhistische en een Sikstempel .....................................................5 Kennismakingsbijeenkomst met de Birminghamgroep .................................................7 Bezoek aan de welzijnsorganisatie Muath Welfare Trust - The Bordesly Centre..............8 Bezoek aan de welzijnsorganisatie St Pauls Centre......................................................9 Conferentie interreligieuze organisaties uit Birmingham en omgeving. ........................10 Een demonstratie en wat ontspanning .....................................................................15 Evaluatie- en afscheidsbijeenkomst .........................................................................16 Wat het ons heeft opgeleverd, ideeën, bruikbare tips en aanbevelingen. ....................17
Het St Mary’s Convent Bimingham
Samenvatting Mensen van de interfait group uit Birmingham brengen in 2006 een bezoek aan Amsterdam. Voor Amsterdammers en Birminghammers die de interculturele en interreligieuze dialoog een warm hart toedragen, zijn het inspirerende en bijzondere dagen. In 2009 brengen acht Amsterdammers, op uitnodiging van de interfait group uit Birmingham, een tegenbezoek. In de warme ontvangst voel je de betrokkenheid en het belang van de inspiratie die iedereen die bij het bezoek betrokken is, hoopt op te doen. Alles staat in het teken daarvan, ook de plaatsen die we bezoeken, de mensen die we ontmoeten en de plek waar we verblijven. De steden hebben ten aanzien van de bevolkingssamenstelling met hun verscheidenheid aan geloofovertuigingen, in veel opzichten vergelijkbare problematiek en zoeken elk op eigen wijze naar oplossingen. We ervaren, dat er op allerlei gebied mensen “op de werkvloer” actief zijn en spreken met mensen van religieuze en culturele organisaties, politie en buurtwerkers. We kunnen veel van elkaar leren. Alles gebeurt in en om het centrum van Birmingham, waar veel culturen naast en met elkaar leven. In één tempel komen mensen van verschillende Boeddhistische stromingen samen, met behoud van de eigen culturele identiteit. In de grote Sikhs tempel ervaren we op een bijzondere en nabije wijze eerbied, respect en betrokkenheid voor de belangrijke waarden die onze samenleving maken wat ze is. We komen diep onder de indruk van Muath Welfare Trust – the Bordesly Centre, een welzijnorganisatie die is opgezet door en voor moslims. Een grote bibliotheek, een college voor meisjes, een kinderdagverblijf, taalcursussen, een computercentrum, hulp bij de opvoeding van kinderen, een arbeidsbureau en nog veel meer, bijna geheel door vrijwilligers gerund. De gemeente biedt onderdak aan in een voormalig schoolgebouw. Ook bij het Anglicaanse St. Pauls Centre ontmoeten we mensen met een enorme gedrevenheid, die met een groep vrijwilligers vergelijkbare doelen nastreven voor de hele regio. De crisis heeft hard toegeslagen in deze eens zo bloeiende stad, zodat armoede niet alleen voelbaar maar ook zichtbaar is. De hulp is nodig! Op zaterdagmorgen presenteren veel organisaties zich, die bezig zijn om mensen van verschillende culturen en religies tot elkaar te brengen. Dit tijdens een speciaal voor onze ons opgezette conferentie. Deze conferentie leidt tot een gevoel van grote verbondenheid, zowel van de Birminghammers onderling als met leden van onze groep. We zagen, dat de mensen in de wijken heel veel zelf aan kunnen en zelf willen oplossen. De reis is alleen mogelijk en succesvol geweest door de grote betrokkenheid en bereidwilligheid van de Interfaith Group in Birmingham, door de Sisters van het klooster, die ons onderdak en maaltijden boden tegen geringe kosten, door de mensen van de organisaties die deelnamen aan de conferentie en aan de mensen die ons een fantastische ontvangst boden in de verschillende tempels en gebedshuizen. Door de inzet van velen kon de reis, met een low budget georganiseerd worden. Dat was belangrijk, want de reisgenoten betaalden de reis geheel zelf. Het enthousiasme en doorzettingsvermogen van de Birminghammers, vaak onder moeilijke omstandigheden, heeft ons bijzonder geïnspireerd voor ons werk in Amsterdam. Aan het eind van het verslag vindt u een aantal bruikbare tips en ideeën, die in Birmingham ontstaan zijn. Een speciaal dankwoord gaat uit naar Kathy Wills van de Interfaith Group in Birmingham. Onder haar leiding zijn de vele ontmoetingen in Birmingham mogelijk geworden. 15 november 2009, Ank Veenstra
2
Ons reisgezelschap 6 vrouwen en 2 mannen, begaan met het welzijn van de Amsterdammers, hun stadsgenoten, brachten een bezoek van drie dagen aan een interreligieuze dialooggroep in Birmingham (Engeland). Deze acht mensen zijn, ieder op hun wijze, betrokken bij de interreligieuze dialoog. Hun gedrevenheid komt voort uit het streven dat alle Amsterdammers meer met elkaar dan naast elkaar zullen leven. Amsterdammers die al hun hele leven in Amsterdam wonen en de vele nieuwkomers uit alle delen van de wereld. De deelnemers hebben deze reis zelf betaald. Mede door hun inzet is het een geweldig succes geworden. Het bezoek heeft een onuitwisbare indruk achtergelaten en ons een ongelofelijk gevoel van positieve energie, inspiratie en aanmoediging gegeven. Dit gevoel werd ons gegeven door een groep zo verschillende, onbekende, maar gelijkgestemde mensen. Zij hebben ons door hun enthousiasme en ongelofelijke inzet, het vertrouwen gegeven dat het kan en ons en elkaar aangemoedigd door te gaan met ons werk, ieder op zijn wijze en in zijn gebied. Wat er aan vooraf ging: Birmingham bezoekt in 2006 Amsterdam In mei 2006 kreeg ik een telefoontje van de Schinkel (Centrum voor Educatie en Geloof van de PKN in Amsterdam) Men verzocht om het bezoek van een interreligieuze dialooggroep uit Birmingham voor te bereiden. Het doel was om hen een interessant programma aan te bieden van twee dagen, waarin zij ervaringen konden opdoen met de interreligieuze dialoog in Amsterdam. Nog niet wetend, dat dit het begin was van een onverbrekelijke band van mensen van twee steden. Laat ik beginnen bij het begin, met het bezoek aan Amsterdam in september 2006. Kathy Wills, de grote motor achter vele interreligieuze initiatieven in Birmingham, leidde de excursie naar Amsterdam. Haar man had in de zestiger jaren een belangrijke functie, toen hij plotseling aan een hartaanval overleed. Zij besloot om niet bij de pakken neer te gaan zitten. Zij zag, dat immigrantenkinderen uit de Cariben eigenlijk alleen hun eigen huis in Birmingham en het verre land van herkomst zagen. Dit vond zij niet zo bevorderlijk voor hun integratie en zij ontwikkelde op eigen initiatief reizen voor deze kinderen. Reizen naar het strand en naar andere steden. Daar kwamen later de reizen voor volwassenen bij. Zo werden er diverse steden in Europa bezocht. Gelijkertijd richtte zij ook enkele interreligieuze dialooggroepen op, waaronder een vrouwengroep. Dialooggroepen, waar verschillende Christenen, Moslims en mensen uit de Joodse traditie elkaar ontmoetten. De groep die in 2006 Amsterdam bezocht was een gecombineerde groep van wat oudere vakantievierende immigranten uit de Cariben en mensen die speciaal voor de interreligieuze dialoog naar Amsterdam wilden komen. Deze mix maakte het lastig om een goed programma aan te bieden. Suggesties uit Engeland waren: bezoek aan een Christelijke instelling, een moskee, contact met jonge moslims. Bovendien wilde men ook iets van Amsterdam zien.
3
Het bezoek aan Amsterdam was bijzonder geslaagd te noemen. Er werd nog lang over nagepraat, zowel door de Birminghamgroep als door de Amsterdammers. Het contact en de band die is ontstaan, is door de jaren heen gebleven. De vrijdagochtend werd gereserveerd voor een ontmoeting met vrouwen van de Amsterdamse Vrouwengroep en de Birminghamgroep. Tijdens deze uitwisseling bleek al, dat de samenstelling van de bevolking van Birmingham al sinds de jaren 60 heel multireligieus en multicultureel was. Er kwamen in die tijd vooral veel immigranten uit de Cariben, India en Pakistan. Birmingham kende al veel langer de problemen van de integratie van nieuwkomers dan Amsterdam en had dus al veel meer ervaring. Eén opmerking is mij altijd bijgebleven. Een moslimvrouw zei: “Het is heel belangrijk in een nieuw land, om oude religieuze en culturele tradities die in de opvoeding zijn meegegeven los te durven laten. Ik spreek uit eigen ervaring. Het gaat om openstaan voor nieuwe vormen van samenleving.” ‘s Middags ging ik met de groep vakantievierenden naar Het Bijbelsmuseum. Daar was ook een periodieke expositie van prenten van Rembrandt. Het werd een onvergetelijke middag. De moslimgroep ging onder leiding van Ania Bien, een joodse vrouw, naar de bloemenmarkt. `s Avonds werd er gezamenlijk een bezoek gebracht aan de “Nieuwe Stad”, het kerkcentrum in Amsterdam Zuid- Oost waar 20 verschillende Christelijke kerken hun diensten houden. De sfeer was ontspannen en er was vanuit de Caribengroep veel herkenning. Er werd gesproken over de problemen in de Bijlmer en de Birminghamgroep was erg onder de indruk van de vrijwilligers, die zich inzetten voor het welzijn van asielzoekers in het grenshospitium. Op zaterdagmorgen was er een ontbijt in het centrum van de stichting Islam en Dialoog, waar ruim de tijd was om met de groep jonge moslims die dit ontbijt organiseerde, van gedachten te wisselen en te vragen wat er ook maar te vragen was. In dit centrum van de stichting Islam en Dialoog wordt veel gedaan aan huiswerkbegeleiding. Na het ontbijt werd de groep in busjes naar de grote moskee gebracht en daar gastvrij ontvangen. Dit bezoek maakte grote indruk, vooral de gastvrijheid. Tot zo ver het bezoek in 2006. Voorbereiding van het bezoek aan Birmingham, samenstelling van de groep. Het succes van het programma van drie jaar geleden, bepaalde mede de keuze van het programma van ons weekend in Birmingham in 2009. Ook wij hadden een stem in het aan te bieden programma. De leden van de groep achtten het zeer belangrijk om lering te trekken uit situaties en de oplossingen in Birmingham. Er waren ook vragen naar contacten met andere religies dan de Islam- en de Christelijke traditie. Een groot deel van de vrouwen van de Vrouwengroep, die het bezoek aan Amsterdam hadden begeleid, konden niet mee. Daarom heb ik in onze Nieuwsbrief een oproep gedaan voor deze reis.
4
Het gezelschap bestond uiteindelijk uit: Hilde Claas (Rooms Katholiek, actief in Artsen Zonder Grenzen) Vera Bondy (Liberaal Joods, sinds de jaren zestig actief in de interreligieuze dialoog) Aukje Bril (Hervormd, vele jaren in verschillende vrouwengroepen actief, momenteel vooral actief in de bestrijding van vrouwenhandel) Cocky de Graaf (Doopsgezind, actief in Vrouwen voor Vrede) Abdoel Rahman Mittendorff (moslim, voormalig lid van de RLRA en Islamdocent) Nyamad Moenna (Moslim, deeltijd raadslid van de deelraad Amsterdam-Geuzenveld en actief in het buurtwerk in Geuzenveld) Lucie Neiden (Moslim) Ank Veenstra (Apostolisch Genootschap, voorzitter van de Vrouwengroep van de RLRA) Hiervan waren 3 leden deel van de kerngroepleden van de Vrouwengroep en 2 leden van de Raad voor Levensbeschouwingen en Religies te Amsterdam. Ontvangst in Birmingham. We worden op het vliegveld van Birmingham opgehaald door Brigit Thomas en Lola Khundakar, beiden van de Vrouwen Interfaithgroup. U zult haar naam vele keren in het verslag tegen komen. Met drie taxi’s rijden we vanaf de luchthaven van Birmingham naar ons logeeradres St Mary’s convent. Dit klooster is gesticht door Catherine Mc Auley in Dublin en wordt bewoond door 5 sisters of Mercy. Zij werken op veel plaatsen in de wereld voor de allerarmsten. Het klooster is in 1841 gebouwd en in de tweede wereldoorlog verwoest. Het is in oude stijl herbouwd en van alle moderne gemakken voorzien. De moeder overste van het klooster is al vele jaren betrokken bij de interreligieuze dialoog. In het convent vinden interreligieuze gesprekken plaatst. Voor ons zal het verblijf in dit convent een plaats van rust en bezinning worden.
Bezoek aan een Boeddhistische en een Sikstempel Om half twee worden we opgehaald door Ruth Tetlow. Ruth leidt in Birmingham speciale gidsen op, die belangstellenden meer kennis, respect en begrip bijbrengen over de grote wereldreligies. Met hen kunnen zeventien verschillende heilige plaatsen worden bezocht. Ruth neemt ons mee naar een Boeddhistisch tempel en de grootste Sikstempel in Engeland. The Bham Buddist Maha Vihara, de Boeddhistische tempel, die in dezelfde straat als het Maria Convent is gevestigd. De tempel is gebouwd in een oud bankgebouwtje. Van buiten ziet het er uit als een oude garage, maar van binnen is het prachtig ingericht met veel bloemen, kaarsen en Boeddha beelden. Ruth ontvangt ons samen met een monnik en Ramona Kauth. Ramona 5
vertelt de geschiedenis van dit centrum, gesticht in 1968 vanuit het Birmese Boeddhisme. Deze tempel wordt gebruikt door Boeddhisten die afkomstig zijn uit Skri Lanka en uit Vietnam. Beide groepen hebben belangrijke voorwerpen uit hun tradities ingebracht. In het midden een prachtige Boeddha, links de ingetogen aankleding en versieringen vanuit Skri Lanka en rechts de uitbundige aankleding vanuit Vietnam. De beide groepen volgen de Daja Lama. Bij de feesten en de rituelen blijft de zaal zoals deze is ingericht, maar beide groepen vullen de rituelen op hun eigen wijze in. Het is een mooi voorbeeld van een gemeenschappelijk doel in volle vrede. Langs de achterwand staan 28 kleine Boeddhabeelden van de 28 Boeddha`s die er geweest zijn. Zo kan iedereen zijn eigen Boeddha eren. Het Boeddhisme is geen religie. Het is een levenswijze, een moraliteit. Het ontwikkelen van de geest. Vervolgens lopen we naar de grootste Sikstempel van Engeland, “the Gurudwara”, toevallig ook in de buurt van het Convent. De wijk waar we doorheen lopen is heel erg verpauperd. De huizen in de armste wijken van Amsterdam zijn daarbij vergeleken paleizen. In een van de bijruimtes van het gigantische tempelcomplex, krijgen wij eerst een uitleg over het Sikhsisme en een paar etiquetteregels, onze schoenen moeten we uittrekken, de handen gewassen en de hoofden bedekt voor we de zaal betreden. Het Sikhsisme (Punjabi: Sikhi) is een monotheïstische godsdienst, die in het begin van de 16e eeuw ontstond in noordelijk India door de eerste leermeester Guru Nanak. (Guru=Goeroe= kwaad en goed) In de tempel wordt 24 uur lang door een priester achter het altaar geciteerd uit de heilige geschriften van de Guru’s die tweehonderd jaar geleden leefden. Het is een van de jongste wereldreligies. We lopen in de gigantische tempelzaal eerbiedig over de rode loper naar het altaar, waar we na een eerbiedige buiging in lotushouding mogen gaan zitten zoals de aanwezigen dat ook doen. De temptelgangers komen om respect te tonen aan hun god en om hem te eren en om te luisteren naar de teksten. De teksten wijzen op een wijze levenshouding en de waarden in het leven. Een van de grootste waarden is respect voor al wat leeft en de waarden liefde en mededogen. Er wordt ons een parshad aangeboden, een zoet mengsel van meel, boter en suiker. Aan iedereen die de tempel bezoekt wordt dit aangeboden uit een gevoel van gelijkwaardigheid en medemenselijkheid. Het is een teken van zegen van de almachtige. Men ontvangt het in de tot een kom gevouwen handen en men mag het niet verspillen.
6
Daarna wordt iedere bezoeker gevoed, voor ons zoete thee en koekjes. Het is een spiritueel begin van ons bezoek.
Kennismakingsbijeenkomst met de Birminghamgroep `s Avonds gaan we naar het convent van de zusters van de heilige geest. Met leden van de Birminghamse vrouweninterfaithgroep en leden van andere groepen gebruiken we het avondmaal dat door de leden zelf klaar gemaakt is. We laten het ons goed smaken en daarna stellen we ons aan elkaar voor. Sommige vrouwen kennen elkaar van het bezoek aan Amsterdam, voor anderen zijn het nieuwe kennismakingen. Gereth Jones is uitgenodigd en iedereen hangt aan zijn lippen als hij over zijn werk gaat vertellen. Hij is monnik en werkte aan een universiteit bij het studentenpastoraat. Hij ontmoette daar veel studenten van verschillende religies en spiritualiteiten. Het waren mooie belevenissen. Studenten raakten steeds meer in elkaar geïnteresseerd. Het werd voor hem een noodzaak om met de interreligieuze dialoog bezig te zijn. Toen het geld daar op was verhuisde hij naar Birmingham. Hij reist nu de hele omgeving van de Midlands af. Er zijn inmiddels in de omgeving van Birmingham 28 verschillende interreligieuze dialooggroepen. Hun eerste doel is om elkaar steeds meer te gaan vertrouwen. De overheid moedigt deze groepen wel aan maar het moet toch uit hen zelf komen. Gareth staat deze dialooggroepen bij met raad en daad en helpt bij het opbouwen van nieuwe groepen. Politie, onderwijs en welzijnsorganisaties volgen de ontwikkeling van deze groepen op de voet. Gareth helpt hen bij de onderlinge communicatie. Hij helpt onder andere met het maken van brochures over de grote wereldreligies. Hij tracht ook om niet religieuzen en Humanisten bij dit proces te betrekken en vindt het zijn rol om de locale bevolking samen te brengen. Hij zegt ook, dat in een stad de religie en levensbeschouwing een stem moet hebben. De overheid is wel geïnteresseerd in deze cohesie. Hij doet geweldig werk maar er moet nog veel gebeuren en het moet nog veel meer bekendheid krijgen. Het spreken van de Engels taal is heel belangrijk. In Birmingham komt nu wel een kracht vrij in het zoeken naar verbindingen. Gareth is een bijzonder inspirerende man.
7
Bezoek aan de welzijnsorganisatie Muath Welfare Trust - The Bordesly Centre `s Morgens, de 17e gaan we naar Muath Welfare Trust - The Bordesly Centre. Dit Islamitische centrum is gevestigd is in een oud schoolgebouw, dat enige jaren leegstond, omdat fabrieken de deuren sloten en de mensen vertrokken. Het is opgericht door een rijke man uit Jemen, in eerste instantie voor moslims uit Jemen. Het was een heel mooi gebouw, dat met hulp van de Europese Unie is gerenoveerd. Het is nu een monument. Het onderhoud van het gebouw is ook meteen het enige dat door de overheid gefinancierd wordt. Het enorme centrum wordt grotendeels gerund door enthousiaste vrijwilligers. De Muath Welfare Trust ligt in de buitenwijk Bordesly. Het is een oude fabriekswijk en ligt tegen het oude centrum aan. In tegenstelling met het Amsterdamse stadscentrum is het centrum van Birmingham een arme wijk, waar vooral immigranten uit de Cariben wonen. Verder is er een zakencentrum en een winkel aria. Muath Welfare Trust - The Bordesly Centre heeft daarom een spilfunctie. Het biedt een bijna volledig aanbod aan faciliteiten en cursussen voor de noden van de moslimgemeenschap vanaf de geboorte tot aan het graf van 7.00 uur `s morgens tot 23:00 `s avonds. Er zijn allerlei faciliteiten: • Een kinderdagverblijf voor kleine
•
• • •
• • • •
8
kinderen, waar 48 kinderen geplaatst kunnen worden. Het is bijna altijd vol. Moeders hebben hun handen vrij om zich te ontwikkelen. Helaas hebben ze nog geen verzorging voor baby`s. Gekwalificeerd personeel ontbreekt. Er is een onderzoek centrum met een grote bibliotheek voor volwassenen en kinderen met Engelse boeken en boeken in de eigen taal. Er is een uiterst modern computercentrum waar vrouwen overdag gescheiden kunnen werken. Er is huiswerkbegeleiding voor schoolgaande kinderen. Er wordt hulp geboden aan ouders bij het opvoeden van hun kinderen, bijv. hoe gezond te eten, kinderverzorging, prenatale zorg en postnatale zorg. Zij hebben zich ook tot taak gesteld om meer vaders bij het grootbrengen van hun kinderen en ook bij het kindercentrum te betrekken. Er is al geruime tijd een arts in dienst. Daar zijn ze trots op. Er is een bloeiend jongerencentrum met vele faciliteiten en er zijn sportzalen, beiden om de jeugd van de straat te houden. Er zijn taalcursussen. Taalcursussen voor vrouwen was een van de eerste activiteiten. Er zijn veel culturele en welzijnsorganisaties gehuisvest. Samen proberen ze de moslimbewoners uit de omgeving op te voeden in de zo andere cultuur en in regels en wetten van Engeland
•
• • • • •
Er is een arbeidsbureau waar geholpen wordt bij het zoeken naar een baan, het schrijven van sollicitatie brieven, het maken van een CV en het voeren van sollicitatie gesprekken. Er is extra scholing voor jongeren om tot de universiteit toegelaten te kunnen worden. Er is een grote aula voor feesten en tentoonstellingen. Een grote kantine Er is een college voor meisjes. Dit is de enige activiteit met betaald personeel. Tot slot activiteiten voor ouderen.
Bij deze activiteiten speelt Lola Khundakar een belangrijke rol. Haar veelzijdigheid komt later weer ter sprake. Zij werkt aan de basis en zoekt de mensen thuis op, om hen bij problemen de weg naar het centrum te wijzen. Het centrum staat open voor alle buurtbewoners en alle ouders worden geholpen met de opvoeding van hun kinderen en bijv. bij financiële problemen. Het is een heel arme wijk met veel werkeloosheid. Vooral de gedrevenheid van de vrijwilligers spreekt enorm aan. Het is een uniek project maar het blijft een druppel op de gloeiende plaat. In andere steden probeert men soortgelijke centra op te starten, het grootste probleem hierbij is het vinden van goed opgeleide mensen die dit willen doen. Bezoek aan de welzijnsorganisatie St Pauls Centre We rijden rond het middaguur met een busje van het Muath Trustcentre naar het St. Pauls Centre. Het is er een drukte van belang. Er is een symposium aan de gang en het is net lunchtijd. We worden verwezen naar de cafetaria aan de andere kant van de straat. De dominee is er ook. We kunnen daar heel goedkoop een heerlijke warme lunch gebruiken. Susan Barter, dominee van deze gemeente en voorzitter van het project Crossover 619, neemt de bestellingen op en serveert met een brede glimlach. In 1994 werd met behulp van Europees geld een klein pand naast de kerk, St. Pauls, gekocht, waar nu de cafetaria en in een ander gedeelte naschoolse opvang gevestigd is. Dit was de start van het St. Pauls Centrum Crossover 619. De cafetaria is vooral ontmoetingsplaats en zo houdt Susan Barter contact met de buurtbewoners. Er is een kok en een meisje om te helpen. Alles is vrijwilligerswerk. Het is een Anglicaanse kerk die enkele gebouwen bezit waarin veel sociaal werk plaats vindt, dat voor een deel betaald wordt door de opbrengsten van het eethuis. Verder zijn er van de grote kerkzaal vier kleine ruimtes te maken voor allerlei activiteiten. Na de lunch krijgen we eerst een gedegen uitleg over het werk in het St Pauls Centre door Susan Barter. Zij doet dit werk naast haar baan als geestelijk verzorger. De kerk staat midden in een buurt waar zeer weinig Anglicanen meer wonen.
9
Er zijn nog 70 leden waarvan er gemiddeld 30 op zondag in de kerk komen, maar er zijn 40 leden actief als vrijwilliger! Sarah, een interkerkelijk sociaalwerkster, heeft de leiding over deze activiteiten en niet alleen hier, maar in totaal over drie parochies in de regio. Zij onderhoudt ook contacten met de politie en welzijnsorganisaties. Het werk voor vrouwen en meisjes is het belangrijkste. De kinderopvang is dan ook gericht op het schoolgaan van de jonge moeders en het mogelijk maken om buitenshuis te werken. Een kleine greep uit wat er nog meer gedaan wordt in de wijk met veel armoede en werkeloosheid: Computertraining. Conversatieoefeningen in de Engelse taal. Algemeen juridische advies Hulp bij problemen, bijvoorbeeld bij uitkeringen, kredietverstrekking, huisvesting, schulden en immigratie. Voor het avondeten is er nog tijd genoeg om met het avondgebed van de zusters mee te doen. Onze moslimbroeders en zusters gaan er ook heen. Na het avondeten gaat een groepje afgevaardigden van ons en de Birmingham dialooggroep naar de progressief Joodse synagoge voor de Sabbath dienst. Zij zijn blij verrast, dat zij geheel werden opgenomen in de joodse gemeenschap en zelf mee mogen doen. Het is jammer, dat er niet meer gelegenheid is om hen beter te leren kennen. De kleine groep achterblijvers raakt in kleine groepjes in diepgaande gesprekken. Tot diep in de nacht wordt de wijk verlicht met prachtig vuurwerk. De Hindoes vieren hun Divalli (het lichtjesfeest) Conferentie interreligieuze organisaties uit Birmingham en omgeving. Zaterdag 17 oktober is het een drukke dag. Wij worden om 10 uur verwacht in een van de bijruimtes van de St. Franciscus Kerk. Deze kerk is schuin aan de overkant van het Convent. Hier zal de grote conferentie plaats vinden met 15 groepen uit Birmingham en omgeving, die zich bezighouden met interreligieuze dialoog en met interreligieus werk. Kathy Wills heeft ze allemaal persoonlijk voor ons uitgenodigd, om over hun werk te vertellen. Een aantal groepen hebben elkaar nog niet eerder gesproken. Een uitgelezen kans dus. Al onze meegebrachte posters komen nu van pas en samen met alle posters van de organisaties uit Birmingham en omgeving krijgt de oude toneelzaal een heel gezellige, levendige en actieve indruk. De ontmoeting bij binnenkomen was heel hartelijk. Een groot deel van onze gastvrouwen waren aanwezig. Na verwelkoming door de dagvoorzitter, dhr. Gerald Nembhard, wordt aan de aanwezigen gevraagd om zich zelf voor te stellen. Gerald laat weten, dat de Joodse gemeenschap en de Hindoe’s zich verontschuldigen. Zij kunnen er deze dag niet bij zijn.
10
Gerald is voorzitter van de Council of InterFaith in Birmingham. In het dagelijks leven is hij streetpastor. Hij doet veel ervaringen op met diverse bevolkingsgroepen en met geweld op straat. 35 jaar geleden is de Council of faith opgericht. Er zijn nu 10 Geloofs-organisaties lid. Er is in die 35 jaar veel veranderd, zo is bijv. de manier van omgaan met de verschillende groepen flink veranderd en er wordt veel meer gedaan om de Council bekendheid te geven. De Council wil een interfaith website opzetten en kleine paraplugroepen ontwikkelen in de wijken. Dit vraagt een strategieontwikkeling. Helaas heeft de City-Counsel geen interesse. Daarna volgt een korte uitleg over het werk van de verschillende groepen. Ank Veenstra Voorzitter van de Vrouwengroep van de Raad voor Levensbeschouwingen en Religies van Amsterdam Als eerste kreeg de Voorzitter van de Amsterdamse Vrouwengroep het woord. Na de begroeting vertelt ze, welke personen uit Amsterdam zijn meegekomen en wat ze als vrijwilligerswerk doen. Ze geeft aan, dat de vrouwengroep sinds 1997 actief is in Amsterdam. Er zijn in Amsterdam ongeveer 170 nationaliteiten. Vrouwen van veel nationaliteiten en culturen zijn aangesloten bij de vrouwengroep. Zij gaan met elkaar in dialoog over onderwerpen, die iedereen raken, zoals “Laat zien wie je bent! Hoe doe je dat?” of “Luisteren en gehoord worden”. Posters over deze onderwerpen hangen achter haar. Er worden ook bezoeken gebracht aan elkaars gebedshuizen om te leren wat het geloof voor een ieder betekent. Yann Lovelock van Birmingham Council of Faith Hij vertelt dat hij 35 jaar geleden samen met de heer Jalal is begonnen om zoveel mogelijk organisaties bij elkaar te brengen. Net als in Amsterdam zijn in Birmingham ook veel nationaliteiten. Hun organisatie is overkoepelend en brengt mensen bij elkaar. In het begin was de samenwerking tussen de diverse wijken heel los, vandaar nu de paraplugroepen. Er wordt nu heden ten dage met veel vrijwilligers gewerkt. Patricia Earl van Women’s federation for World Peace. Zij zijn 16 jaar geleden begonnen met hun werk, toen het conflict in Bosnië uitbrak. 14 dagen later was er vrede. Enige honderden vrouwen zijn lid. Zij noemen zich mercygroups wat inhoudt dat ze veel soorten werk doen. Groepen die vrouwenhandel tegengaan, empowerment-groepen, meditatiegroepen, tapisseriegroepen, vrijwilligersgroepen in ziekenhuizen en religieuze studiegroepen. De federation runt ook een interreligieus kindertehuis in India. De vrouwen bouwden 350 vredesbruggen. Jalal Uddin mbe wordt met applaus begroet. Hij is 45 jaar geleden hier gestart met toenaderingspogingen tussen Moslims en Christenen. Hij is nauw betrokken bij het werk van de Muath Trust. Een vriendelijke oude heer, die zichtbaar geniet van deze bijeenkomst.
11
Nigel Smits van de wijkpolitie Hij is buurtregisseur en met 19 andere buurtregisseurs actief bezig in de wijken. Hij werkt samen met de plaatselijke maatschappelijke organisaties en de wijkpastors om de leefbaarheid en de veiligheid in Birmingham in goede banen te leiden. De buurtregiseurs geven op school voorlichting. Zij zijn ook aanspreekpunt voor ouders en voor de staatpastors. Zij onderhouden contact met de plaatselijke overheid en hebben er voor gezorgd, dat er voldoende sport en vakantieactiviteiten in de buurt zijn gekomen. Ruth Tetlow van The Faith Encounter Programm (Encounter=ontmoeting) Zij organiseert voor allerlei groepen excursies en bezoeken aan heilige plaatsen, zoals tempels, kerken e.d. Om goed te functioneren in de maatschappij, benadrukt Ruth, moet je jezelf en je religie goed kennen. Vanuit de organisatie worden stadsgidsen opgeleid, ondermeer om de kennis over de achtergronden van de verschillenden religies en geloofsgroepen te vergroten. Ruth heeft onze groep de 15e begeleid bij ons bezoek aan de Buddha- en de Sikhstempel. Er zijn Jubileeacties tegen de armoede. Ruth Tetlow is in Birmingham de drijvende kracht hier achter. Vanmiddag zal er een Jubileeactie plaatsvinden. Deze week is er ook voor de eerste keer een week van de interreligieuze dialoog. Mark Gifford van Minorities of Europe. Hij is een van de jongeren in het gezelschap. Hij heeft een Noorse vader en een Iraanse moeder en studeerde theologie. Hij werkt in de kleinere gemeenten rond Birmingham waar hij zich vooral bezig houdt met interreligieus werk onder jongeren. Hij is opgegroeid met twee godsdiensten in één huis en toch is alles heel harmonisch verlopen in zijn leven. Zijn organisatie organiseert o.a. seminars en een interculturele dialoog van jongeren uit heel Europa en het Midden Oosten. Jill Day van Sacred Space Projects. Zij is een goed voorbeeld van een burger die op eigen initiatief een fantastisch project opzet. Jill nodigt vrouwen van verschillende religies en culturen uit in kleine buitenlandse eethuisjes en andere publieke ruimtes. Samen lekker eten van al het goede voedsel wat de wereld geeft en de groep stimuleren tot een goed gesprek. Een thema wat als voorbeeld aan de orde kwam: “Hoe kunnen we in de maatschappij geweld voorkomen”. Gareth Davies van Religious Education in Birmingham. Gareth geeft adviezen aan de overheid. Hij pleit ervoor, dat de overheid de waarde ziet van de inbreng door de verschillende geloven. Hij wijst op het belang van kennis over de vele verschillende religies bij jongeren. Religieuzen leven naar de regels van hun religie en hebben hun eigen identiteit. Hun organisatie heeft een website: www.birmingham-asc.org.uk en heeft een DVD uitgebracht “Faith makes a difference” Deze DVD laat geloven zien aan de hand van 24 items, o.a. zorg voor de ander, dankbaarheid, eerlijk zijn en leven met regels. De organisatie heeft een religieuze educatie syllabus uitgegeven voor de religieuze opvoeding van de volgende generatie. 12
Sister Helen, lid van de Wereldwijde Congregatie van de Zusters of Mercy, die een convent hebben in Birmingham, Handsworth. Haar organisatie werkt in 47 landen. De zusters werken samen met de plaatselijke kerken en bijna alle religieuze groeperingen. Zij verlenen in veel gevallen praktische hulp in hun wijk. Voor armen in de wijk is het klooster een warme en veilige plek. Mensen met allerlei culturele achtergronden en gelovigen van allerlei richtingen kunnen op hun aandacht rekenen. De zusters verlenen gastvrij onderdak aan onze groep in hun klooster. Hun orde is al gesticht in 1841 in Dublin. Jackie Edmunds van Birmingham Council of Churches Het is binnen de christelijke cultuur traditie om harmonisch met elkaar te leven. 50 kerken werken met hun organisaties mee om de problemen schouder aan schouder met elkaar op te lossen. Zij organiseren ook gebedsdagen. Rianne C. ten Veen van Islamic Relief. Zij heeft gestudeerd in Brussel en werkt nu van uit Islamic Relief samen met de internationale organisatie Faith and Climate change om praktische tips te geven om de gelovigen groen te laten denken. Zij probeert via haar organisatie door middel van het geloof aandacht te vragen voor het milieuprobleem in de wereld. De klimaatverandering is een probleem van ons allen. Wij moeten ons materialistisch denken veranderen. Wij hebben de plicht om in God te geloven en zuinig en respectvol om te gaan met wat God geschapen heeft. We hebben ook de plicht om met elkaar de veranderingen aan te gaan. Ramona Kauth van Buddhists and Inter Faith. Zij proberen boeddhistisch interreligieus onderwijs te bevorderen via de religie en een dialoog aan te gaan over de sociale aspecten in de samenleving met de bevolking en met organisaties. De monniken zijn actief bezig om de boodschap over te brengen. Lola Khundakar van Bangladeshi Womens Resoursce Centre Coventry Road Community Involvement. Hier komen we Lola weer tegen. Dit geeft aan hoe zij op veel fronten aan het werk is. Zij is lerares van haar beroep en heeft gewerkt in India, Calcutta, Pakistan, Bangladesh en het laatst in Engeland. De Islam is haar godsdienst en de Koran is haar gids. Vanuit deze levenshouding kiest zij haar persoonlijke weg. Het denken aan en helpen van de buren, ouderen en kinderen voelt zij haar plicht. Haar organisatie is al 25 jaar geleden begonnen om taal, cultuur en traditie hier in Engeland onder de aandacht te brengen. Zij vertelt over de cultuur van eten, koken, kleding etc. uit Bangladesh. Vanuit de organisatie helpt ze nu vooral Pakistaanse en Arabische vrouwen om de Engelse taal goed te leren of om bijv. hun CV te schrijven. De organisatie ondersteunt de mensen bij het vinden van werk en runt crèches om de kinderen op te vangen. Ze doen hun best om de samenleving succesvol te maken door hun bijdrage.
13
De koepelorganisatie van Black Churches Gerald Nembhard (tevens onze dagvoorzitter) is Street-pastor. Street-pastors werken meestal in de avonduren en proberen geweld te voorkomen. Zij bezoeken cafe’s, nachtcubs en feesten en spreken de mensen aan die doelloos op straat lopen. Ze proberen met hen een relatie op te bouwen door vooral te luisteren. Zij kijken waar behoefte aan is en helpen waar het kan. Ze vertellen, dat ze in de kerken altijd welkom zijn en hopen, dat door hun toedoen de mensen niet totaal ontsporen. Zij werken goed samen met de politie en de plaatselijke autoriteit maar treden ook alleen op. The Black Churches leiden voortdurend nieuwe teams op en geven hen een pastorale training. De politie geeft training in protocollen en geeft weerbaarheidtrainingen in verband met de eigen veiligheid. Iedereen, die dit wil en boven de 18 jaar is kan straatpastoraal werker worden. Zij dienen op deze wijze een levende God en hopen daadwerkelijk invloed te hebben op het leven van mensen. Er zijn ook cultureel werkers en sportleiders, allemaal vrijwilligers. Werk dat nooit de krant haalt. Jane Gallagher van West Midlands Faith Forum. West Midland is een grote regio rond Birmingham met een eigen Forum. Ze werken al 5 jaar, met 35 interreligieuze, aangesloten organisaties. Ze bereiken 915 personen en organiseren workshops en conferenties. De overheid is erg geïnteresseerd en draagt de laatste 3 jaar financieel bij aan de organisatie. Aan het eind van de reeks sprekers, houdt Vera Bondy, uit de groep van Amsterdam een spontane toespraak. Vera Bondy Ik ben heel erg onder de indruk van de hoeveelheid organisaties, alle initiatieven die zijn ontwikkeld, het harde werken door zo veel vrijwilligers, het niveau waarop en ook, dat iedereen elkaar kent en zo vriendschappelijk met elkaar omgaat. Toch moest ik het laatste uur van deze bijeenkomst in toenemende mate denken aan het voormalig Joegoslavië waar alle verschillende bevolkingsgroepen, vaak verschillende religies en tradities, heel erg lang als uitstekende buren, als vrienden samenleefden totdat Tito stierf en in één klap de vlam in de pan sloeg. Ik kende het land erg goed en was eventjes zó hoopvol toen de moeders achter hun zoons aanreisden die als soldaten moesten vechten. Zij wilden een burgeroorlog voorkomen en hun zoons het vechten belemmeren. “Deze vrouwen zijn in staat om een oorlog te doen eindigen”, hoopte ik. Maar nee! Dat was pas het begin en wij allen weten, wat er vervolgens gebeurde: moord en doodslag van alle kanten en het land viel in stukjes uiteen. Nu, terwijl ik dit vertel, denk ik opeens aan mijn moeder die als 14-jarig joods meisje in Duitsland leefde toen Hitler daar aan de macht kwam. Letterlijk bij nacht keerden al hun niet-joodse vrienden, kennissen, leraren op school, winkeliers, buren zich vol haat tegen haar en haar gezin. Het zelfde gebeurde in geheel Duitsland. Mijn voorouders hadden honderden jaren daar gewoond, waren net zo Duits als alle andere burgers. En toch! Allemaal weten wij hoe ook dat afliep. Mijn nu 91-jarige moeder was hevig getraumatiseerd door dit plotselinge isolement, het omringd zijn door vijanden die vroeger vrienden waren. Zij blééf erover vertellen totdat een half jaar geleden de dementie toesloeg en zij het – gelukkig voor haar – is vergeten. Maar ik zal het niet vergeten al ben ik er niet door getraumatiseerd. Het is een les voor mij en een opdracht om zulks waar dan ook in de toekomst te voorkomen.
14
Nu en hier, probeer ik ver vooruit te kijken, over al die uitstekende plannen heen, die jullie voor de nabije toekomst hebben. Ik probeer nog verder te kijken dan jullie noodzakelijke plannen die gerealiseerd moeten worden. Vanzelfsprekend hoop en bid ik, en met mij ook jullie allemaal, dat hier nooit een situatie zal ontstaan waarop plotseling buren tegenover buren staan. Maar dat hadden ze in Joegoslavië en Duitsland ook niet verwacht. Zoals ik het nu zie zullen wij allemaal heel indringend met elkaar in gesprek moeten gaan over ethiek, over moraal, over wat ons tot mensen heeft gemaakt en wat wij gemeenschappelijk hebben. Als er iets is om jullie noodzakelijke en vriendschappelijke samenwerking van deze tijd ook in de toekomst te laten doorgaan dan hebben wij nu en in de toekomst tot taak om onze menselijkheid in stand te houden. Hierna volgt de lunch en is er voldoende mogelijkheid om met elkaar te spreken. Een demonstratie en wat ontspanning We gaan met de Caraibische vrouwen en een man de stad in. Eerst gaan we naar de St. Martins kerk waar de demonstratie tegen de armoede begint. Er zijn wat spandoeken en mensen met jubilee sjaals in de kleuren van de vredesvlag en er worden foto’s genomen voor de plaatselijke krant. Het is vandaag wereld armoede dag en we vragen aandacht voor het feit dat in 2000 door wereldleiders afgesproken is, dat in 2015 de extreme armoede met 50% verminderd zou moeten zijn. We hebben nog 5 jaar om dit te bereiken en de extreme armoede is alleen groter geworden. Aangezien wij niet veel tijd hebben om iets van de stad te zien, gaan wij gezamenlijk verder naar het National Museum van Birmingham. Vanuit de bus zien we wel wat van de opbouw van Birmingham. We waarderen dan weer ons eigen prachtige Amsterdam. In Birmingham is alles door elkaar gebouwd. Fabrieken, kantoren, huizen, flats. Dan is het weer helemaal verpauperd met krotten en dan weer prachtige flats. Ik zie totaal geen verband. Ook in de binnenstad merk je het heuvellandschap op, soms is er een fikse klim. In het museum gaan wij in kleine groepjes uit elkaar om de afdelingen te bekijken waar de interesse naar uit gaat. We drinken thee en komen daar elkaar weer tegen. Buiten nemen we afscheid van elkaar en gaat onze groep terug naar St. Mary’s.
15
Evaluatie- en afscheidsbijeenkomst In de bovenzaal van het klooster is ’s avonds een afscheidsbijeenkomst gepland met de vrouwen die alles rond ons bezoek hebben voorbereid. We willen de gebeurtenissen van de afgelopen dagen evalueren en ons bezoek aan Birmingham afsluiten. Lola Khundakar en Sarida Ziaulla hebben hun dochters mee genomen. Zuster Helen leidt de bijeenkomst. Aukje Vonk had het een en ander met zuster Helen voorbereid. De vrouwen uit A en B zitten om en om en we krijgen 5 minuten de tijd om over en weer positieve en negatieve ervaringen te delen. Iedereen wil graag weten hoe we deze dagen hebben ervaren. Vera benadrukt nogmaals dat we echt wat moeten gaan doen met de uitkomsten van de bijeenkomst van vanmorgen. Het is belangrijk dat organisaties nog meer gaan samenwerken, ook in Amsterdam. Deze dagen is ons allen ook een spiegel voorgehouden. Het zou heel nuttig zijn als alle organisaties gaan praten over hun gemeenschappelijke doelen en waarom zij doen wat ze doen. Nyamad vertelt hoe geroerd hij was door het hartelijke welkom op de luchthaven. Het was hem deze dagen opgevallen, dat de mensen vanuit de eigen gelederen de problemen willen oplossen. Hij vertelde van zijn werk in zijn eigen prachtwijk, “Amsterdam Geuzenveld” waar hij er alles aan doet dat mensen in zijn wijk elkaar leren kennen. Goede onderliggende relaties zijn belangrijk. We moeten en we gaan het doen. Er wordt door Helen een voorstel gedaan om samen tot een volgend niveau te komen. Wat we van elkaar gekregen hebben in aanmoediging, stimulans, enthousiasme en geloof in wat we doen. Daarmee kunnen we anderen ook bezielen. Zij lanceert het plan om een Europees samenwerkingsverband te creëren en een grote Europese conferentie te organiseren om ervaringen uit te wisselen. Ank vertelt van een groot Europees onderzoek en de resultaten er van, die net zijn gepresenteerd. Aan dit onderzoek hebben 43 Europese steden mee gedaan. Het geeft een prachtig overzicht van wat er in grote en in kleine steden is gerealiseerd op het gebied van contacten tussen de verschillende religies. Er zal over nagedacht moeten worden, want het is wel een heel omvangrijk plan. Aukje vraagt nog aandacht voor de actie tegen internationale vrouwenhandel. Morgen is de dag van actie tegen de mensenhandel. Hier te zijn voelt goed, maar laten we de dag van morgen niet vergeten. Vandaag is het mooi, maar het leven is niet altijd mooi. Laten we niet vergeten en bijvoorbeeld denken aan de Russische vrouwen. Daarna worden er cadeautjes uitgewisseld en we staan hand in hand als Helen een gebed uitspreekt. Dit visualiseert de band die gesmeed is tussen mensen van deze twee steden. Mensen die elkaar voor dit weekend niet kenden maar na dit weekend zielsverwanten zijn geworden en elkaar nooit meer zullen vergeten.
16
Wat het ons heeft opgeleverd, ideeën, bruikbare tips en aanbevelingen. •
Het bezoeken van de 2 gebedshuizen heeft ons doen beseffen dat we meer aandacht moeten besteden aan kennis en gevoelsoverdracht van de gebedshuizen in Amsterdam. Dit is een van de doelen van de Amsterdamse Vrouwengroep. We gaan als vrouwengroep in het komende jaar weer een tocht langs gebedshuizen in de Pijp organiseren. We hebben eerder ervaren, dat juist in de Pijp, met zijn grote verscheidenheid aan gebedshuizen dat doel bereikt kan worden.
•
We zijn onder de indruk van de opzet van het moslim welzijnscentrum Muath Welfare Trust - The Bordesly Centre. Het is zeker een aanbeveling voor Amsterdam.
•
In navolging van het werk van Ruth Tetlow zou er in Amsterdam een opleidingsinstituut kunnen komen om gidsen op te leiden, om meer professionele kennis over de vele religies en levensbeschouwingen in Amsterdam te vergroten en te verbreiden.
•
De migrantenkerken in Birmingham leiden straatpastoraalwerkers op. Het werk van de straatpatoraalwerkers in samenwerking met Politie en Autoriteiten leidt tot goede resultaten. Wij willen aanbevelen om ook in Amsterdam de mogelijkheden voor een dergelijk project te onderzoeken.
•
Voor de docenten levensbeschouwelijk onderwijs in Nederland is nog veel te halen uit het religieus education-project in Birmingham. een goed voorbeeld is de gedragssyllabus die te vinden is op www.birmingham-asc.org.uk
•
Van de samenwerking van de interreligieuze organisaties met welzijnsorganisaties, politie en onderwijs in Birmingham is nog een hoop te leren.
•
Wij willen aanbevelen om in Amsterdam een ontmoeting te organiseren van vertegenwoordigers van de verschillende interreligieuze organisaties, de overheid en welzijnsorganisaties die al dan niet vanuit de geloofsgemeenschappen zijn voortgekomen. Het doel is om op stads en stadsdeel niveau de krachten te bundelen.
•
In Nederland is een ontwikkeling gaande waarbij ook in kleinere steden overlegorganen worden opgericht tussen religies en levensbeschouwingen onderling en de plaatselijke overheid. Er is behoefte aan landelijke coördinatie en steun. Zo zou het heel nuttig zijn als er landelijk iemand komt, die met raad en daad deze nieuw organisaties bijstaat, zoals pater Gareth in de Midlands doet.
•
Wij willen aanbevelen om de mogelijkheid te onderzoeken tot meer Europese uitwisseling op het gebied van de interreligieuze en interculturele dialoog. En te komen tot een grote interreligieuze / levensbeschouwelijke conferentie. Het rapport naar aanleiding van het onderzoek Intergroup Relations and Intercultural Policies in European Cities kan daarbij behulpzaam zijn
•
Wij willen aanbevelen om uitkomsten van onderzoeken vanuit Amsterdam en Birmingham uit te wisselen. Een voorbeeld: deze week stuurde Jane Gallahger van het West Midlands Faithforum mij per mail het rapport van 3 onderzoeken: o Preventing Violent Extremism: Next Steps for Communities o Faith Leaders and Workers Project: An Evaluation Report o Empowering Muslim Women: Case Studies
November 2009, Ank Veenstra
17
18
