GEDRAG EN PRIVAATRECHT OVER GEDRAGSPRESUMPTIES EN GEDRAGSEFFECTEN BIJ PRIVAATRECHTELIJKE LEERSTUKKEN
W.H.
VAN BOOM, I. GIESEN EN A.J. VERHEIJ (RED.)
BOOM JURIDISCHE UITGEVERS
Den Haag 2008
INHOUDSOPGAVE Voorwoord
5
Hoofdstuk 1 Gedrag en privaatrecht: inleiding en verantwoording 19 W.H. van Boom, I. Giesen en A.J. Verheij 1 Inleiding 19 2 Gedragspresumpties en gedragseffecten 21 2.1 Definities en verhoudingen 21 2.2 Van gedrag en kennis 22 2.3 Een voorbeeld: informatie in het privaatrecht 24 3 Het recht en de werkelijkheid, een historische context 27 3.1 Toen... 27 3.2 En nu 29 4 De indeling van dit boek 31 4.1 Algemeen 31 4.2 De indeling 32 5 De methode die ten grondslag ligt aan (de bijdragen in) dit boek 34 5.1 De multidimensionale benadering 34 5.2 Welke takken van wetenschap passen in die multidimensionale aanpak? 36 5.3 Afronding 42 6 Afsluitende opmerking 42 Contractenrecht Hoofdstuk 2
Het Beeld van de Consument in het Privaatrecht empirisch getoetst
W.F. van Raaij Samenvatting 1 Inleiding 2 Consument en privaatrecht 3 De rationele consument 4 De zwakke consument 5 De overladen consument 6 Conclusies
51 51 51 53 55 56 59 61
INHOUDSOPGAVE
Hoofdstuk 3 De juiste keuze
65
E. Rassin Samenvatting 1 Inleiding 2 De overschatting van bewuste keuzes 3 Te veel informatie 4 Onvolledig gebruik van relevante informatie 5 De eerste indruk 6 Halsstarrigheid 7 Verankering 8 Een kwestie van presentatie 9 Dan maar onwetend beslissen?
65 65 66 69 71 73 75 77 78 79
Hoofdstuk 4
Client satisfaction - incentive for service providers to warn their dients?
J. Luzak Samenvatting 1 Introduction 2 Satisfaction - definition 3 Satisfaction leads to loyalty? Benefits of having a satisfied cliënt. 4 Duty to warn in Dutch construction law 5 When is the cliënt satisfied concerning the duty to warn? 6 Conclusion - the relevance of satisfaction for the need of the duty to warn Hoofdstuk 5
Informed consent: van juridische theorie naar medische praktijk - en weer terug!
R. Giard Samenvatting 1 Inleiding 2 Wat is 'informed consent'7. 2.1 Begripsomschrijving 2.2 De begrenzing van informed consent 3 De gezondheidsrechtelijke context 4 Het ideale gedrag bij informed consent 5 De ethische invalshoek
83 83 83 85 87 90 92 95
103 103 104 104 105 106 108 109 109
INHOUDSOPGAVE
6
7
8
9
De juridische invalshoek 6.1 Obligatoire overeenkomsten: interactie en informatie 6.2 De rechtspraktijk: effectuerend privaatrecht? 6.3 Een vergeten gebied: de expliciete vaststelling van de wils(on)bekwaamheid Het psychologische perspectief 7.1 Informatiebehoefte 7.2 Cognitieve aspecten 7.3 Communicatievaardigheden hulpverlener 7.4 Het perspectief van de patiënt Reflectie over de praktische effecten 8.1 Kwalitatieve reflectie 8.2 Kwantitatieve reflectie Conclusies
Hoofdstuk 6
Schuld in het contractenrecht; een exercitie naar een verbeterde samenhang tussen regels en gedrag
M.W. de Hoon Samenvatting 1 Inleiding 2 Schuld in het contractenrecht 2.1 De belangrijkste schuldregels in vogelvlucht 2.2 Keuze voor schuldroute op basis van rationaliteit? 3 Schuld in de sociale psychologie 3.1 Schuld als onderdeel van attributie 3.2 Het proces van beschuldigen: intuïtie 3.3 Het proces van beschuldigen: post hoc reasoning 3.4 Motieven voor een biased information search 3.5 Andere valkuilen en denkfouten 4 Een betere afstemming tussen regels en gedrag 4.1 Nuanceringen en beperkingen 4.2 Meer informatie over een neutrale manier om schade hersteld te krijgen 4.3 Geen onnodig polariserende juridische instrumenten 4.4 Andere verdelingsmaatstaven 4.5 Meer aandacht voor sociale factoren die het conflict doen ontstaan 5 Slot
111 112 114 114 116 116 117 117 118 119 119 120 121
129 129 130 131 131 133 134 134 135 137 137 139 140 140 140 142 144 145 146
INHOUDSOPGAVE
Aansprakelijkheidsrecht Hoofdstuk 7 Naming en shaming in het contractenrecht? Het reputatie-effect van schadevergoedingen tussen ondernemingen ƒ. van Erp Samenvatting 1 Inleiding 2 Reputatie-effecten van contractbreuk 3 Bestaat het reputatie-effect in het Nederlandse handelsverkeer tussen ondernemingen? 4 Informatieverspreiding over schadevergoedingen 5 Conclusie Hoofdstuk 8
Attributie, juridische causaliteit en preventieve werking Over causaliteitstoerekening vanuit psychologisch perspectief en de mogelijke gevolgen daarvan voor (de preventieve werking van) het aansprakelijkheidsrecht
I. Giesen Samenvatting 1 Introductie LI Inleiding: vragen uit het recht en antwoorden uit de psychologie? 1.2 Verdere opzet en plan van aanpak 2 Het juridische kader geschetst 2.1 Causaliteit: regels inzake CSQN en TNR 2.2 Gedragspresumpties en gedragseffecten? 3 Psychologische inzichten 3.1 Diverse attributietheorieën 3.2 De fundamentele attributiefout 3.3 'Defensive attribution' 3.4 'Actor-observer differences' 3.5 'Self-serving bias' 3.6 Tussenconclusie 4 Terug naar de juridische afweging 4.1 Financiële compensatie en ziektebeeld: aard van de relatie niet duidelijk 4.2 Aanwijzingen voor verbeterde regels of regeltoepassing? 4.3 Tussenconclusie
10
153 153 154 161 167 170 174
181 181 182 182 183 184 184 186 187 187 189 191 192 193 193 194 216 195 201
INHOUDSOPGAVE
5 6
Het effect van attributie op het beoogde gedragseffect? Afronding
Hoofdstuk 9
Moeten slachtoffers met een psychische predispositie schadevergoeding krijgen?
W. van Tilburg Samenvatting 1 Inleiding en probleemstelling 2 Slachtofferschap, herstel en compensatie 3 'Predispositie'in de psychiatrische diagnostiek 4 Het probleem van de'renteneurose' 4.1 Financiële compensatie en ziektebeeld: aard van de relatie niet duidelijk 4.2 Abnormaal ziektegedrag 4.3 Ziektewinst 4.4 Simulatie en nagebootste stoornissen 5 Slotopmerkingen Hoofdstuk 10 Schokschade E.F.D. Engelhard, LM. Engelhard Samenvatting 1 Inleiding 1.1 De juridische criteria voor 'schokschade' 1.2 Een viertal juridische presumpties 1.3 Plan van aanpak 2 Wat is PTSS? 2.1 Klinisch beeld van PTSS 2.2 Juridische relevantie van de diagnose PTSS 2.3 Het vaststellen van de diagnose PTSS 3 Analyse van de vier presumpties 3.1 Oorzaken en incidentie van PTSS 3.2 Inzichten uit de klinische psychologie omtrent de risicofactoren van PTSS 3.3 Het onderscheid tussen schok-en affectieschade 4 Concluderende opmerkingen
201 203
209 209 210 211 213 216 216 218 219 221 223 227
227 227 230 231 231 231 233 234 235 235 237 239 240
INHOUDSOPGAVE
Hoofdstuk 11 Productwaarschuwingen: psychologische lessen voor de jurist S.B. Pape Samenvatting 1 Inleiding 2 Het Nederlandse beleid inzake productveiligheid 2.1 Letselpreventie 2.2 Publiekrechtelijke wetgeving 2.3 Privaatrechtelijke wetgeving 3 De productwaarschuwing vanuit psychologisch perspectief 3.1 Het CHIP model 3.2 De waarschuwingsbron 3.3 Het communicatiemiddel 3.4 Aandacht voor de waarschuwing 3.5 Begrijpen van de waarschuwing 3.6 Attitudes en overtuigingen over de waarschuwing 3.7 Motivatie bij de ontvanger 3.8 Het opvolgen van de waarschuwing 4 Psychologische noties in het productaansprakelijkheidsrecht 4.1 Inleiding 4.2 Het juridische consumentbeeld 4.3 Gedragsregels voor producenten 4.4 Psychologische noties in het publiekrecht 5 Psychologische inzichten: een toegevoegde waarde voor het productaansprakelijkheidsrecht? 5.1 Inleiding 5.2 Effectieve gedragsregels 5.3 Een rechterlijk oordeel met positieve feedback 5.4 Een rechterlijk oordeel op basis van psychologisch bewijs 6 Conclusie
12
245 245 246 247 247 247 249 251 251 253 254 255 257 258 261 261 266 266 266 267 269 270 270 270 274 274 275
INHOUDSOPGAVE
Hoofdstuk 12 Preventie van arbeidsuitval: ontwikkelingen in arbeidsomstandighedenbeleid en civiele aansprakelijkheid 283 Y. Bacharias, S.D. Lindenbergh, P. Mascini Samenvatting 283 1 Inleiding 284 2 De casestudy 287 2.1 Analyse van het veiligheidsbeleid: intensivering en responsabilisering individuele medewerkers 287 2.2 Perceptie werknemers: onevenwichtig en persoonsgebonden veiligheidsbeleid 288 2.3 Reacties werknemers: fatalisme en de perceptie van een afrekencultuur 289 3 Ontwikkelingen in werkgeversaansprakelijkheid 291 3.1 Kenmerken in de ontwikkeling van de rechtspraak 292 4 Discussie en verdere onderzoeksvragen 297 4.1 Discussie 297 4.2 Toekomstige onderzoeksvragen 299 Verzekeringsrecht Hoofdstuk 13 Hoe houdbaar zijn gedragsveronderstellingen in verzekeringsrecht en -economie? M. Faure en W.H. van Boom Samenvatting 1 Inleiding 2 Theoretische uitgangspunten 2.1 Rationele vraag naar verzekeringen 2.2 Anti-selectie 2.3 Moreel risico 3 Empirische houdbaarheid van de theorie 3.1 Algemeen 3.2 De vraag naar verzekering, in empirisch perspectief 3.3 Anti-selectie of pro-selectie: empirisch bewijs? 3.4 Moreel risico: empirisch bewijs? 3.5 Hoe reageren verzekeraars in werkelijkheid? 4 De relevantie van de empirische bevindingen voor privaatrecht en -beleid 5 Afsluitende opmerkingen
13
305 305 306 307 307 308 309 310 310 310 315 317 319 323 328
INHOUDSOPGAVE
Hoofdstuk 14 Fault en no-fault. Een theoretisch en empirisch onderzoek naar de gedragseffecten van fault en no-fault bij verkeersongevallen M. van Dam Samenvatting 1 Inleiding 2 Economische theorie van het ongevallenrecht 2.1 Aansprakelijkheid 2.2 Aansprakelijkheid en veiligheidsregulering 2.3 Aansprakelijkheid en verzekering 2.4 No-fault verzekering 3 Het empirisch onderzoek ten aanzien van fault en no-fault 3.1 De empirische toetsing van aansprakelijkheidsregels 3.2 Het empirisch onderzoek naar (gedragseffecten van no-fault 3.3 Conclusie empirisch onderzoek naar de gedragseffecten van fault en no-fault 4 Toetsing van de Nederlandse verkeersaansprakelijkheid? 4.1 De Nederlandse verkeersaansprakelijkheid vanuit juridisch en economischperspectief 4.2 De gedragseffecten binnen de Nederlandse verkeersaansprakelijkheid 5 Concluderende opmerkingen
341 341 341 343 343 344 345 348 349 349 351 356 357 357 359 361
Ondernemings- en effectenrecht Hoofdstuk 15 Het 'Ken-Uw-Cliënt'-beginsel binnen de effectendienstverlening. Een juridische versus een economisch-psychologische benadering A.J.C.C.M. Loonen Samenvatting 1 Inleiding 2 Een korte toelichting op de regelgeving 3 Het Ken-Uw-CIiënt-beginsel in de praktijk: het cliëntenprofiel 4 Het cliëntenprofiel volgens de particuliere belegger 5 Het cliëntenprofiel in juridische procedures voor de Klachtencommissie DSI 6 Een economische benadering van het cliëntenprofiel 7 Conclusies
14
369 369 370 371 374 377 380 385 395
INHOUDSOPGAVE
Hoofdstuk 16 Beloningsprikkels voor bestuurders en commissarissen G.T.M.J. Raaijmakers Samenvatting 1 Inleiding 2 Bestuurdersbeloning 2.1 Transparantie als tovermiddel? 2.2 Opnieuw nieuwe regelgeving 3 Commissarissenbeloning 3.1 Inleiding 3.2 Resultaatafhankelijke beloning voor de commissaris? 3.3 Aantasting van onafhankelijkheid? 3.4 Wat betekent dit voor beloning? 4 Slot Hoofdstuk 17 Sociale psychologie en besluitvorming in vennootschappen M.J. Kroeze Samenvatting 1 Inleiding 2 De taakvervulling door het bestuur en de raad van commissarissen 3 Het bestuur en de raad van commissarissen als groep 4 De verhouding tussen de groepsleden onderling (conformisme) 5 Conformisme in het bestuur en de raad van commissarissen 6 De verhouding tussen de groep en buitenstaanders (bevoordeling) 7 De wijze waarop een groep (complexe) besluiten neemt 8 Toepassingen 9 Oplossingen 10 Tot besluit
401 401 401 402 402 406 410 410 410 414 415 417
423 423 424 425 427 428 431 435 437 439 446 452
Insolventierecht Hoofdstuk 18 Calculeren en benadelen 461 G. van Dijck m.m.v. H. Lamers Samenvatting 461 1 Waarschuwing vooraf 461 2 Verantwoording 462 3 Normen voor schuldeisersbenadeling 463 3.1 Faillissementspauliana 463 3.2 Bestuurdersaansprakelijkheid (wegens kennelijk onbehoorlijk bestuur) 464
15
INHOUDSOPGAVE
4
5
6
Gedragseffecten bestaande regels 4.1 Literatuur betreffende schuldeisersbenadeling 4.2 Inzichten uit gedragswetenschappelijke studies 4.3 Conclusie Gedragsverandering 5.1 Alleen bij bekendheid 5.2 Afschrikken door inzet punitive damages? 5.3 Punitive damages 5.4 Theorieën over effecten van punitive damages 5.5 Empirische onderbouwing 5.6 Conclusie: punitive damages bij schuldeisersbenadeling? Conclusie en discussie
465 465 468 471
472 472 473 474
477 "*'" 479 480
Hoofdstuk 19 Bedoelde en onbedoelde effecten van de Wsnp, in het bijzonder op crediteurengedrag *&' N. Huls en N. Jungmann Samenvatting 48/ 488 1 Inleiding 2 Een onbedoelde daling van het slagingspercentage in het minnelijk traject 489 4 1 3 De beleidstheorie van de Wsnp ^ 4 Empirische toetsing van de beleidstheorie 495 5 Evaluatie 496 6 De contra-indicaties vanuit het crediteurenperspectief 496 6.1 Informatie-asymmetrie 496 6.2 Materiële voordelen 497 6.3 Immateriële voordelen 497 4 6.4 Wettelijke belemmeringen ' 498 7 De crediteur als ontbrekende schakel in de beleidstheorie 8 Conclusies 499 8.1 Bedoelde en onbedoelde effecten 499 4 8.2 Strategisch gedrag " 8.3 Formele en informele instrumenten 501 8.4 De sociale constructie van problemen en de gebezigde terminologie 502 8.5 Een nieuw rechtspolitiek klimaat 503
16
INHOUDSOPGAVE
Hoofdstuk 20 Onbedoeld effect nieuwe insolventiewetgeving: meer in plaats van minder faillissementen J.A.A. Adriaanse en J.G. Kuijl Samenvatting 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Inleiding Communicerende vaten Methodologie Het begrip onderneming Levensvatbaarheid of de perceptie ervan? Proces van waardeherstel Vertrouwen en samenwerking Meer in plaats van minder faillissementen Ter afsluiting
507 507 508 510 511 511 514 516 524 525 529
Rechtspleging Hoofdstuk 21 Hoeveel recht kunt u betalen? B. Niemeijer en C. Klein Haarhuis Samenvatting 1 Inleiding 2 Drie tradities 3 Een multidisciplinair perspectief 4 Bouwgeschillen en hun verloop 4.1 Problemen en oplossingen 4.2 Partijen, factoren en beslismomenten 5 Conclusie
537
Hoofdstuk 22 Gedragseffecten van Anti Social Behaviour Orders M.T. Croes Samenvatting 1 Inleiding 2 Geschiedenis van de ASBO 3 De Crime and Disorder Act 1998 4 De ASBO ingezet 5 Regels als beleidsinstrument 6 Hervormingen en hun effecten 7 Theory of norms 8 ASBOs en gedragstheorie
561
17
537 537 540 544 546 546 549 554
561 562 566 569 570 576 580 585
INHOUDSOPGAVE
9 10
ASBOs en gedragseffecten Conclusie
591 593
Hoofdstuk 23 Afsluitende observaties A.J. Verheij, I. Giesen en W.H. van Boom 1 Inleiding 2 Presumpties 2.1 Presumptie 1: er zijn eenduidige niet-juridische of empirische gegevens beschikbaar 2.2 Presumpties 2 en 3: extrapolatie door een jurist is mogelijk 2.3 Presumptie 4: Empirische gegevens hebben meerwaarde voor de normatieve juridische besluitvorming door de rechter en de wetgever 3 De rode draad? 4 Toekomst van de civilologie
601
Over de auteurs
613
18
601 602 602 603
605 609 610
