FYSIEKE BELASTING EN PSA
08
ARBO i n f or m a t i e
Zittend en staand werken Richtlijnen voor een goede inrichting van de werkplek
AI_08_2012.indd 1
07-09-12 10:10
Arbo-Informatie De reeks Arbo-Informatie bestaat uit 60 thematische praktijkboeken. Elk deel biedt specifieke, praktische kennis over het toepassen van de regelgeving op het gebied van arbeidsveiligheid. Een compleet overzicht van de reeks is achter in deze uitgave opgenomen. De volledige inhoud staat ook op Arbozone: www.arbozone.nl In de deelreeks ‘Fysieke belasting en PSA’ zijn verschenen: Arbeids- en rusttijden (AI-38) Anneke Goudswaard, Jan Harmen Kwantes & Erik Jan van Dalen Fysieke belasting (AI-29) drs. N.C.H. de Langen & drs. K.J. Peereboom Eur. Erg Ongewenste omgangsvormen op de werkvloer (AI-41) drs. Peter W.J. van Bekkum & Alex Gouw MSR Trillingen (AI-36) Jan Doornbusch Werkdruk, stress en energie (AI-42) drs. Peter W.J. van Bekkum Werken met beeldschermen (AI-02) ir. P. Voskamp & drs. F. Horsten Zittend en staand werken (AI-08) drs. ir. M. Lutgendorf Eur.Erg. en drs. K.J. Peereboom Eur.Erg.
AI_08_2012.indd 2
07-09-12 10:10
FYSIEKE BELASTING EN PSA
08
ARBO i n f or m a t i e
Zittend en staand werken Richtlijnen voor een goede inrichting van de werkplek
Auteurs: drs. ir. M. Lutgendorf Eur.Erg. & drs. K.J. Peereboom Eur.Erg. vhp ergonomie, Den Haag 6e editie, 2012
AI_08_2012.indd 3
07-09-12 10:10
colofon De reeks Arbo-Informatie wordt begeleid door een redactieadviesraad die
Sdu Uitgevers zorgt met een selecte groep deskundige auteurs voor een
bestaat uit NEN, TNO en NCvB.
hoge kwaliteit van de inhoud van de reeks Arbo-Informatie. Daarnaast zorgt
De afzonderlijke delen verschijnen in boekvorm en als onderdeel van de prak- Sdu Uitgevers, met de redactieadviesraad en meelezers, voor een deskundige tijkinformatie op Arbozone: www.arbozone.nl. Abonnees ontvangen herziene
beoordeling van de inhoud.
en nieuwe delen van de reeks Arbo-Informatie direct bij verschijnen. Vanwege de aard van de uitgave, gaat Sdu uit van een zakelijke overeen-
Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten
komst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.
aanzien van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten berusten bij Sdu Uitgevers bv.
Tekst:
drs. ir. M. Lutgendorf Eur.Erg.
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag
drs. K.J. Peereboom Eur.Erg.
niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomati-
vhp ergonomie, Den Haag
seerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze,
Meelezer: dr. P.P.F.M. Kuijer (Nederlands Centrum voor Beroepsziekten, Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid, Academisch
hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Medisch Centrum Amsterdam/Universiteit van Amsterdam) Figuren:
Flip Franssen/Hollandse Hoogte (foto omslag)
Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave
Tijdschrift voor ergonomie, jaargang 2 april 1993, p. 3 (fig. 2.2)
is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de daarvoor
Kluwer BedrijfsInformatie, Deventer (tabel 2.2, fig. 2.8, fig. 4.5
wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht
en bijlage 1)
(postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen
NEN-EN 614-2 (fig. 2.7)
van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compi-
vhp ergonomie (fig. 2.9 en figuren bij de casussen)
latiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich te wenden tot de Stichting
Back Quality Europe, Den Haag (fig. 4.4)
PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060,
Holland Casino (fig. 5.1)
2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van een ge-
Score, Tolbert (fig. 6.1)
deelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men
Bishamon Industries Corporation (fig. 7.3 en 7.4)
zich te wenden tot de uitgever.
Vormgeving: SD communicatie Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, Zesde herziene druk
kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet
ISBN 978 90 12 57688 8
worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever des-
© Sdu Uitgevers bv, 2012
wege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende
© Eerste druk, Sdu Uitgevers bv, 1997
fouten en onvolledigheden.
Bestellingen:
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in
Sdu Klantenservice
a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic,
Postbus 20014
mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the publisher’s
2500 EA Den Haag
prior consent.
Telefoon: 070 – 378 98 80 Fax: 070 – 378 97 83
While every effort has been made to ensure the reliability of the information
E-mail:
[email protected]
presented in this publication, Sdu Uitgevers neither guarantees the accuracy of the data contained herein nor accepts responsibility for errors or omissions or their consequences.
AI_08_2012.indd 4
07-09-12 10:10
08
ARBO i n f or m a t i e
INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding 1.1 Zittend en staand werk 1.2 Wat wordt er behandeld? 1.3 Voor wie is deze uitgave bestemd? 1.4 Leeswijzer: Hoe gebruik je deze uitgave 1.5 Actuele wijzigingen in deze uitgave
7 7 7 8 8 8
2 Relatie tussen werkhouding, taak en werkplek 2.1 Werkhouding 2.2 Relatie tussen werkhouding, taak en werkplek 2.3 Been- en voetruimte 2.5 Onderzoek Gezondheidsraad
9 9 12 13 16
3
Keuze van de soort werkplek 3.1 Inleiding 3.2 Keuzeschema
19 19 19
4
De zitwerkplek 4.1 Inleiding 4.2 De werkstoel 4.2.1 De zitting 4.2.2 De rugleuning 4.2.3 De armsteun 4.2.4 Het werkvlak 4.2.5 De beenruimte 4.3 De werkopstelling 4.4 Het afwisselen en de duur van zittend werk
21 21 21 22 22 23 23 23 24 25
5 De gecombineerde zit-/stawerkplek 5.1 Inleiding 5.2 De werkstoel 5.3 De werkopstelling
29 29 29 30
6
De werkplek met stasteun 6.1 Inleiding 6.2 De stasteun 6.3 De werkopstelling
33 33 34 34
7
De werkplek voor staand werk 7.1 Inleiding 7.2 De werkopstelling
37 37 37
8
Aanwijzingen voor de praktijk 8.1 Inleiding 8.2 Het ontwerpproces
41 41 41
AI_08_2012.indd 5
07-09-12 10:10
9
8.3 Procesverbetering 8.4 Verbeter de organisatie met 5S 8.5 Usability
41 42 42
Wet- en regelgeving 9.1 Inleiding 9.2 Arbowet 9.3 Arbobesluit 9.4 Normen en richtlijnen 9.5 Arbocatalogus
45 45 45 46 47 48
Bijlage 1 Lichaamsmatentabel (weergave in millimeters)
49
Bijlage 2 Zitinstructie
50
Tips bij zittend en staand werk (industriële werkplekken)
51
Adressenlijst
52
Trefwoordenregister
53
AI_08_2012.indd 6
07-09-12 10:10
7
1 Inleiding 1.1
Zittend en staand werk
Op veel arbeidsplaatsen verrichten werknemers zittend of staand werk. Er is dan sprake van een zit- of stawerkplek. Meestal voert de werknemer taken uit op een werkblad of aan een machine, maar het is ook mogelijk dat hij een toezichthoudende taak heeft. Omdat staand werk voor een hoge belasting van het menselijk lichaam zorgt, heeft zittend werken in principe de voorkeur. Naast de keuze voor zittend of staand werken is ook de samenstelling van het uit te voeren takenpakket van belang. Hiermee bevorder je houdingsafwisseling op de werkplek. Keuzemogelijkheden zijn daarbij de normale zitwerkplek, de gecombineerde zit-/stawerkplek de werkplek met stasteun en staand werken. In deze uitgave gaan we in op industriële werkplekken waar de nadruk ligt op veel bewegen of kracht zetten, en overige werkplekken waar de nadruk ligt op veel in dezelfde houding en precies werken. Voorbeelden van industriële werkplekken zijn lopende banden, paktafels in magazijnen en montagewerkplekken. Voorbeelden van werkplekken waar de nadruk ligt op precies werken zijn werkplekken voor tandartsen, chirurgen, fysiotherapeuten en laboranten.
verdieping
Informatie over kantoorwerkplekken en beeldschermwerkplekken staat in Werken met beeldschermen (AI-02) en Kantoren (AI-07). Informatie over kassawerkplekken staat in Kassawerkplekken (AI-13). Informatie over baliewerkplekken staat in Baliewerk (AI-51). Een bredere aanpak van fysieke belasting staat in Fysieke belasting bij het werk (AI-29). Kijk voor meer informatie over het ontwerpen en inrichten van werkplekken in het Handboek Ergonomie dat voortdurend up-to-date gehouden wordt: P. Voskamp, P.A.M. van Scheijndel en K.J. Peereboom, Handboek Ergonomie, Alphen aan den Rijn: Kluwer, 2010.
1.2 Wat wordt er behandeld? Het doel van Zittend en staand werk is om op een verantwoorde wijze tot een keuze te komen voor een zit- dan wel een stawerkplek of een combinatie daarvan. Naast de keuze voor een zit- of een stawerkplek is ook de wijze waarop deze werkplek vervolgens ontworpen en ingericht wordt van belang voor de gezondheid van de werknemer en het te verwachten rendement van het uit te voeren werk. Dit betekent dat de werkplek zodanig vormgegeven wordt, dat deze aangepast is aan zowel de eigenschappen en mogelijkheden van de werknemer als de op de werkplek uit te voeren taken. Als aan deze randvoorwaarden is voldaan, is sprake van een ergonomisch verantwoorde werkplek. De mate waarin een werkhouding fysiek belastend is tijdens zittend of staand werk wordt sterk bepaald door de mate waarin de werkplek afgestemd is op de lichaamsmaten van de werknemer. Waar dit relevant is, wordt ook kort toegelicht wat het effect van de keuze voor een bepaald type werkplek kan zijn voor het te verwachten rendement van het werk. Zo leidt bijvoorbeeld een grotere reik-/grijpdiepte of -hoogte tot een toename van de grijptijd. De keuze voor zittend of staand werk heeft ook consequenties voor het flexibel kunnen inzetten van vloeroppervlak. Zittend en staand werk is aangepast aan nieuwe inzichten en thema’s. Ook zijn de meest recente wijzigingen in de arbowet- en regelgeving meegenomen.
AI_08_2012.indd 7
07-09-12 10:10
8
Zittend en staand werken
1.3
Voor wie is deze uitgave bestemd?
Deze uitgave is bestemd voor iedereen (o.a. arbocoördinatoren, arboadviseurs, personeelsfunctionarissen en veiligheidskundigen, bedrijfsarts, ergonoom of bedrijfsfysiotherapeut) die zich bezighoudt met het adviseren over of inrichten van werkplekken waar zittend en/of staand wordt gewerkt.
1.4
Leeswijzer: Hoe gebruik je deze uitgave
In deze uitgave worden de belangrijkste vragen die in de praktijk spelen beantwoord. Achtereenvolgens krijg je antwoord op de volgende vragen: • Hoofdstuk 2: Welke relatie bestaat er tussen werkhouding, taak en de inrichting van de werkplek? • Hoofdstuk 3: Hoe maak je een goede keuze voor het type werkplek? • Hoofdstuk 4: Waaraan moet een goede zitwerkplek voldoen? Welke eisen worden gesteld aan de zitgelegenheid? • Hoofdstuk 5: Hoe richt je een werkplek in waaraan zowel zittend als staand werk verricht kan worden? • Hoofdstuk 6: Hoe richt je een werkplek in met een stasteun? • Hoofdstuk 7: Waar moet een goede werkplek geschikt voor staand werken aan voldoen? • Hoofdstuk 8: Praktijkaanwijzingen. Hoe ondersteunen werkplekgerelateerde onderwerken als 5Smethode, procesverbetering en usability een goede inrichting van de werkplek? • Hoofdstuk 9: Regelgeving: welke wetten en regels gelden er op het gebied van fysieke belasting in Nederland?
1.5
Actuele wijzigingen in deze uitgave
Werkplekinstellingen voor zittend en staand werk zijn waar nodig op details aangepast. Er is inhoudelijke informatie toegevoegd over de relatie tussen inrichting van een werkplek en usability, procesverbetering en 5S. Ook zijn er voorbeelden van uitwerkingen in casussen opgenomen. Tot slot is in deze zesde druk de inhoud aangepast aan recente wijzigingen in de arboregelgeving en zijn diverse verwijzingen naar normen op het gebied van zittend en staand werk toegevoegd.
AI_08_2012.indd 8
07-09-12 10:10
