Arbocatalogus Fysieke belasting

Arbocatalogus Fysieke belasting Sector Gemeenten

Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten

1

Inhoudsopgave

2


Overeenkomst sociale partners

5

Gebruikswijzer

7

1. Inleiding

11

1.1.

Waarom een arbocatalogus fysieke belasting?

11

1.2.

Wat is een arbocatalogus?

11

1.3.

Invulling van de arbocatalogus fysieke belasting

13

1.4.

Werkingssfeer

13

1.5.

Openbaarheid

14

1.6.

Duur

14

1.7.

Monitoring en evaluatie

14

1.8.

Toetsing Arbeidsinspectie

14

1.9.

Vervolg

14

2. Fysieke belasting en gezondheidsrisico’s

17

3. Waar minimaal aan te voldoen?

21

3.1.

Fysieke belasting in de Arbowet

21

3.2.

Norm voor trillingen

21

3.3.

Norm voor bestraten

22

3.4.

P 90 norm afvalinzameling

22

3.5.

Jurisprudentie

23

4. Kennis en instrumenten voor arbocoördinator, preventiemedewerker en P&O-adviseur

25

4.1.

Herkennen, voorkomen en beheersen

25

4.2.

Het organiseren van verminderen fysieke belasting

26

4.3.

Vragenlijsten en instrumenten

27

5. Voorlichting

31

5.1.

Voorlichtingsmateriaal voor medewerkers

31

5.2.

Voorlichtingsmateriaal voor leidinggevenden

31

5.3.

Samenvatting voor managers

31

6. Goede praktijken van gemeenten

33

7. Omgaan met gezondheidsklachten

37

8. Vergroten van duurzame inzetbaarheid

39

8.1.

Duurzame inzetbaarheid en fysieke belasting

39

8.2.

Maatregelen

39

8.3.

Beleidsintegratie

40

9. De rol van de OR bij fysieke belasting

43

9.1.

Inleiding

43

9.2.

Wat kan de OR doen met de arbocatalogus fysieke belasting?

43

9.3.

Tips

43

Relevante websites

45


3

Overeenkomst sociale partners

Arbocatalogus Fysieke Belasting Sector Gemeenten Vastgesteld te Den Haag, 24-04-2009

College voor Arbeidszaken van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, rechtsgeldig vertegenwoordigd door G.A.A. Verkerk

ABVA KABO FNV, rechtsgeldig vertegenwoordigd door R. Kuin

CNV Publieke Zaak, rechtsgeldig vertegenwoordigd door J. Schot

CMHF, rechtsgeldig vertegenwoordigd door P.M. van den Berghe

4



5

Gebruikswijzer Fysiek belastend werk kan gezondheidsklachten en verzuim veroorzaken. Deze deelarbocatalogus fysieke belasting informeert u over kennis en instrumenten voor de aanpak van fysiek belastend werk. Ongeveer 25 procent van het gemeentepersoneel werkt in de buitendienst in fysiek belastende functies. Elf procent van deze medewerkers heeft door fysieke belasting gezondheidsklachten en beperkingen voor inzetbaarheid. Deze arbodeelcatalogus vermeldt de normen voor fysieke belasting en de wettelijke regels waar gemeenten volgens de Arbowet ten minste aan moeten voldoen. Vervolgens bevat de arbocatalogus kennis, instrumenten, praktische oplossingen, voorlichtings- en campagnemateriaal en goede praktijken voor de aanpak van knelpunten met fysieke belasting. Ook informeert de arbocatalogus over actuele inzichten hoe met klachten in verzuimbegeleiding omgegaan kan worden gericht op spoedig herstel en re-integratie. Niet alle te zware fysieke belasting en gezondheidsschade is met preventiemaatregelen te voorkomen. Ook kan inzetbaarheid afnemen door verminderde belastbaarheid bij medewerkers. In die situaties zijn maatregelen nodig gericht op duurzame inzetbaarheid zodat medewerkers gezond oud kunnen worden in het werk. Daarom gaat een apart hoofdstuk over duurzame inzetbaarheid. Verbeteren van arbeidsomstandigheden en voorkomen van arbeidsongeschiktheid is alleen succesvol met een goed samenspel van alle betrokken actoren bij gemeenten: leidinggevenden, medewerkers, managers, staf (arbocoördinator, preventiemedewerker, P&O) en OR. Deze arbocatalogus ordent en richt daarom relevante kennis zoveel mogelijk op elke doelgroep. Vanwege de hoeveelheid informatie maakt de arbocatalogus onderscheid tussen deze inleidende publicatie en webdocumenten. De publicatie geeft per subthema een overzicht van beschikbare kennis en instrumenten. In de webdocumenten op www.aeno.nl vindt u de volledige informatie, instrumenten, oplossingen e.d. Algemene relevante informatie voor meerdere doelgroepen is: - Hoofdstuk 1 Inleiding deelarbocatalogus fysieke belasting - Hoofdstuk 2 Fysieke belasting en gezondheidsrisico’s - Hoofdstuk 3 Waar minimaal aan te voldoen? - Hoofdstuk 6 Goede praktijken van gemeenten - Hoofdstuk 8 Vergroten van duurzame inzetbaarheid Hoofdstuk 4 ‘Kennis en instrumenten’ is van belang voor de arbocoördinator, preventiemedewerker en P&O-adviseur. Als zij zich ook met verzuim- en re-integratiebegeleiding bezighouden is hoofdstuk 7 ‘Omgaan met gezondheidsklachten’ ook relevant. Hoofdstuk 5 bevat voorlichtingsmateriaal voor medewerkers, leidinggevenden en managers. Zo vindt u hier bijvoorbeeld voor medewerkers het magazine Raak! over fysieke belasting (onderdeel van de campagne ‘Schiet op je werk’), toolboxmateriaal voor leidinggevenden en een manage-

6



7

mentsamenvatting over beheersing fysieke belasting. Ook de informatie over omgaan met gezondheidsklachten (hoofdstuk 7) is relevant voor medewerkers en leidinggeven bij het werken aan herstel en re-integratie. Arbocoördinator, preventiemedewerker en P&O zullen vaak een intermediaire rol moeten vervullen om materiaal uit de arbocatalogus beschikbaar te maken voor medewerkers en leidinggevenden, bijvoorbeeld door (te bewerken) webdocumenten van de catalogus op het eigen intranet te plaatsen of door verbindingen mogelijk te maken naar www.aeno.nl. Tot slot is specifiek voor de OR een hoofdstuk opgenomen over de rol en mogelijkheden van de OR bij de aanpak van fysieke belasting (hoofdstuk 9). Verbeteren van arbeidsomstandigheden is een dynamisch proces. Regelmatig zal de arbocatalogus door het A+O fonds Gemeenten worden verbeterd en geactualiseerd. Uw reactie op deze arbocatalogus en suggesties stellen we dan ook zeer op prijs. U kunt deze mailen naar [email protected].

8



9

1

Inleiding 1.1.

Waarom een arbocatalogus fysieke belasting?

meer respondenten klachten aan arm, nek en schouders (figuur 1). 2 Beperkingen in inzetbaarheid

Fysieke belasting was een van de thema’s uit het

stijgen navenant mee, echter minder bij de leeftijds-

Arboconvenant Gemeenten 2001-2004.

groep 35-54 jaar. Medewerkers ouder dan 54 jaar

Het arboconvenant stimuleerde gemeenten om

rapporteren relatief vaker een beperkte inzetbaar-

maatregelen te nemen gericht op dit arbeidsrisico.

heid. Medewerkers koppelen klachten vaker aan

Een belangrijke conclusie uit de eindevaluatie

het werk, dan dat de oorzaken buiten het werk liggen.

in 2004 was dat binnen gemeenten die maatregelen

De kengetallen in figuur 1 worden uitgedrukt in het

namen, medewerkers beduidend minder klachten

percentage respondenten dat boven een grens-

aan het bewegingsapparaat hadden dan gemeenten

waarde scoort.

die geen maatregelen namen. Hoeveel medewerkers binnen gemeenten fysiek belastend werk doen, is niet precies bekend.

35,0 30,0 25,0

Uit de nul- en eindmeting van het arboconvenant

20,0

bleek dat ongeveer een kwart van het personeel van

15,0

gemeenten fysiek belastende werkzaamheden

10,0

verricht. Gemeenten besteden ook veel zwaar werk

5,0

uit, maar dit verschilt sterk per gemeente.

0,0

≤ 34 jaar

35-44 jaar

Fysiek belastend werk komt vooral voor in functies in de buitendienst, zoals medewerker begraafplaatsen, stratenmaker en chauffeur/belader van de reiniging. Maar ook bij functies zoals bodes, repromedewerker, medewerker technische dienst en medewerkers in zwembaden komen fysiek belastende werkzaam

45-54 jaar

≥ 55 jaar

leeftijd Klachten ANS Beperkingen door klachten ANS Klachten ANS oorzaak buiten werk Klachten ANS, mogelijk werkgerelateerd

heden voor. Deze deelarbocatalogus gaat over fysieke Figuur 1 Klachten en beperkingen arm, nek en belasting voor alle functies binnen gemeenten.

schouder (ANS)

De aanpak van arbeidsrisico’s verbonden aan beeldscherm-, balie- en kassawerkzaamheden is

Fysieke belasting wordt veroorzaakt door: tillen of

opgenomen in de deelcatalogus ‘Beeldschermwerk

dragen van zware lasten, werken in ongunstige

en werken in de e-gemeente’.

houdingen, het maken van repeterende bewegingen en het uitoefenen van grote kracht. Figuur 2 toont dat

Op basis van het databestand van de Arbomonitor

de leeftijdsgroep 35-44 jaar op vier van de vijf vormen

Gemeenten periode 2004 tot en met 2007 is een

de meeste fysieke belasting rapporteert. Bij oudere

analyse gemaakt van fysieke belasting, klachten en

medewerkers is dit al minder, waarschijnlijk door

beperkingen in inzetbaarheid bij buitendienstmede-

het al gevoerde beleid. Een voorbeeld hiervan is de

werkers. Naarmate de leeftijd stijgt, rapporteren

P 90 norm voor chauffeurs en beladers. De groep 55+

1

1

De Arbomonitor Gemeenten is een werknemersenquête waarmee gemeenten inzicht kunnen krijgen in blootstelling van medewerkers aan arbeidsrisico’s en de gevolgen hiervan. Op basis van data van 6880 respondenten waarvan 1483 buitendienstmedewerkers uit de periode 2004-2007 zijn kengetallen vastgesteld.

2

Het betreft hier klachten in nek, schouders, armen, polsen en handen, zoals een ongemakkelijk of stijf gevoel, tintelingen, krachtverlies. Verwacht kan worden dat de functieduur waarin fysieke belasting heeft plaatsgevonden, bepalend is voor het ontstaan van werkgerelateerde klachten. Functieduur is echter niet gemeten.

10



11

geeft een wat hogere belasting aan. Ook hier gaat het

Uit eerdere trendanalyses met de Arbomonitor

De wetswijziging geeft werkgevers en werknemers

op een soepele opstelling van de Arbeidsinspectie.

om percentages respondenten die boven een grens-

Gemeenten over de periode 2002-2006 bleek dat

meer verantwoordelijkheid voor het arbobeleid.

Bij degenen die niet aan de slag zijn gegaan met de

waarde scoren.

fysieke belasting bij buitendienstmedewerkers door

De overheid beperkt zich in het publieke domein

arbocatalogus zal strikt gehandhaafd worden.

het dragen of tillen van zware lasten (dan 25 kg) vrij

(Arbowet, Arbobesluit en Arboregeling) zoveel

Werkgevers kunnen onder andere een verhoogde

gelijk bleef. Werken in ongunstige houdingen en het

mogelijk tot het vaststellen van doelvoorschriften.

bestuurlijke boete van € 22.500,- krijgen.

80,0 70,0

maken van repeterende bewegingen namen wel af.

Een doelvoorschrift is het niveau van bescherming

60,0

Ook klachten aan het bewegingsapparaat en aan

dat bedrijven moeten bieden aan de werknemers,

Met de arbocatalogus maken sociale partners dus

50,0

armen, nek en schouder verminderden afgelopen

zodat zij veilig en gezond kunnen werken. Deze

afspraken over het aanpakken van arbeidsrisico’s

40,0

jaren, net als de verminderde inzetbaarheid hier-

doelvoorschriften worden zo concreet mogelijk

door gemeenten. De catalogus vermeldt wat ten

30,0

door. Vergeleken met de NEA-enquête 3 scoren

beschreven in de Arbowet, het Arbobesluit en de

minste wordt verwacht van gemeenten bij de aanpak

20,0

buitendienstmedewerkers hoger op dragen/tillen

Arboregeling. Doelvoorschriften kunnen bijvoorbeeld

van een arbeidsrisico en benoemt mogelijke maatre-

van meer dan 25 kg en beperkingen door klachten

betrekking hebben op fysieke belasting of beeld-

gelen en oplossingen. Gemeenten mogen afwijken

armen, nek en schouders dan de gemiddelde

schermwerk.

van wat er in de arbocatalogus is opgenomen als de

werknemer in Nederland.

Daarna is het aan de organisaties van werknemers en gemeente kan aantonen dat het alternatief eenzelfde

10,0 0,0

≤ 34 jaar

35-44 jaar

45-54 jaar

≥ 55 jaar

werkgevers in het private domein om te bepalen op

veiligheidsniveau biedt. De bewijslast ligt in dat geval

Uit de Monitor Gezond Werk 2007/2008 blijkt dat

welke manier zij invulling geven aan de doelvoor-

bij de gemeente.

inmiddels 70% van de gemeenten maatregelen heeft

schriften. Werkgevers- en werknemersorganisaties

genomen gericht op fysieke belasting. In 2005 was dit

kunnen voor de eigen sector of branche een arboca-

nog 60%.

talogus opstellen. Een arbocatalogus beschrijft de

1.3.

leeftijd Meer dan 25 kg tillen of dragen Dragen/tillen > 5 kg met verzwarende omstandigheden Ongunstige werkhouding Repeterende beweging Grote kracht uitoefenen

Figuur 2 Fysieke belasting per vorm en leeftijdscategorie

Invulling van de arbocatalogus fysieke belasting

verschillende manieren waarop werkgevers kunnen

De arbocatalogus fysieke belasting voor de sector

De Arbowet verplicht organisaties tot het toewijzen

voldoen aan de doelvoorschriften die de overheid

gemeenten heeft als doel een bijdrage te leveren aan

van preventietaken aan een deskundige medewerker

stelt. Dit kunnen beschrijvingen zijn van technieken

vermindering van klachten en uitval door fysieke

(preventiemedewerker). Doel hiervan is deskundig-

en methoden, goede praktijken, normen en prakti-

belasting. De nadruk ligt op:

heid over de aanpak van arbeidsrisico’s binnen

sche handleidingen.

• afname van klachten aan het bewegingsapparaat en uitval door fysieke belasting;

Ongeveer 11 procent van de buitendienstmedewer-

organisaties te brengen. Uit de Monitor Gezond Werk

kers heeft werkgebonden klachten aan het bewe-

2007/2008 blijkt dat 55% van de gemeenten vindt dat

Naast doelvoorschriften spreekt de nieuwe Arbowet

gingsapparaat en is vanwege beperkingen hierdoor

men voldoende deskundigheid in huis heeft om

ook over procesnormen: dit zijn elementen (zoge-

verminderd inzetbaar (figuur 3). De groep met de

fysieke belasting aan te pakken. 36% geeft aan enige

naamde agendabepalingen) die deel moeten uitma-

hoogste belasting, 35-44 jaar, rapporteert ook

deskundigheid te hebben, maar onvoldoende. In 2005

ken van het beleid dat de werkgever voert. Deze

De arbocatalogus is een instrument om kennis

relatief veel klachten en beperkingen. Maar in

was dit respectievelijk 29% en 53%. De deskundig-

elementen dienen gericht te zijn op psychosociale

(oplossingen, good practices, instrumenten en

verhouding ervaart de groep 55+ de meeste klachten

heid bij gemeenten neemt dus toe. Doel van deze

arbeidsbelasting: agressie en geweld, werkdruk,

minimumeisen) te verspreiden naar gemeenten. Bij

en beperkingen.

deelarbocatalogus is mede de deskundigheid binnen

seksuele intimidatie en pesten.

de invulling van de arbocatalogus is gebruik gemaakt

14,0

medewerkers in fysiek belastende functies.

van al eerder ontwikkeld materiaal door het A+O

gemeenten te vergroten.

16,0

• vergroten van duurzame inzetbaarheid van

Zodra werkgevers en werknemers een arbocatalogus

fonds Gemeenten. Daarnaast zijn actuele inzichten

Samenvattend luidt de conclusie dat fysieke belasting

hebben opgesteld voor een sector, worden de

over fysieke belasting en de aanpak hiervan (de

12,0

een vaak voorkomend risico is voor gemeenten.

beleidsregels voor die sector ingetrokken.

zogenaamde stand van wetenschap en professionele

10,0

Fysieke belasting leidt tot gezondheidsschade,

dienstverlening) benut. Veel praktische oplossingen

8,0

verzuim en verminderde inzetbaarheid. Reden dus

De Arbeidsinspectie richt zich bij handhaving primair

van gemeenten zijn verwerkt in een oplossingenboek.

6,0

om fysieke belasting op te nemen in de

op de doelvoorschriften en procesnormen. De

De arbocatalogus is tot stand gekomen in samenwer-

4,0

Arbocatalogus Gemeenten.

Arbeidsinspectie zal terughoudend zijn als het gaat

king met deskundigen, een klankbordgroep met

om de middelen om de doelvoorschriften te bereiken.

vertegenwoordigers van gemeenten en de begelei-

2,0 0,0

1.2. ≤ 34 jaar

35-44 jaar

45-54 jaar

≥ 55 jaar

leeftijd Werkgebonden klachten bewegingsapparaat Beperkingen door klachten bewegingsapparaat

Figuur 3 Werkgebonden klachten en beperkingen

3

Wat is een arbocatalogus?

Als referentiekader neemt de Arbeidsinspectie de

dingscommissie Gezond Werk van het A+O fonds

In 2007 wijzigde de Arbeidsomstandighedenwet.

door de sociale partners vastgestelde arbocatalogus.

Gemeenten waarin de sociale partners en vertegen-

De nieuwe wet heeft als doel meer maatwerk

Als uit monitoring blijkt dat de catalogi goed werken,

woordigers van gemeenten deelnemen.

mogelijk te maken voor werkgevers en werknemers

zal de Arbeidsinspectie terughoudender zijn met

bij het verbeteren van arbeidsomstandigheden en

actief optreden. De wijze van inspecteren wordt meer

1.4.

vermindering van administratieve lasten.

toegesneden op de mate waarin organisaties hun

De arbocatalogus fysieke belasting is bestemd voor

verantwoordelijkheden voor goede arbeidsomstan-

organisaties met werknemers die de CAO van de

digheden nemen. Werkgevers die werk maken van

sector gemeenten volgen. Dit zijn gemeenten en

het toepassen van de arbocatalogus kunnen rekenen

intergemeentelijke samenwerkingsverbanden.

Werkingssfeer

De Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden 2006 (NEA).

12



13

1.5.

Openbaarheid

De arbocatalogus fysieke belasting is uitgegeven door en verkrijgbaar bij het A+O fonds Gemeenten. De arbocatalogus en bijbehorende documenten kunt u bestellen bij of downloaden van www.aeno.nl.

1.6.

Duur

De duur van deze arbocatalogus is drie jaar. Na drie jaar bezien sociale partners op basis van de evaluatie van de arbocatalogus en de aanpak van fysieke belasting in de sector of bijstelling nodig is van de verplichtingen van gemeenten bij de aanpak van fysieke belasting.

1.7.

Monitoring en evaluatie

Monitoring en evaluatie van de aanpak van fysieke belasting in de sector gemeenten gebeurt via instrumenten van het A+O fonds Gemeenten (Arbomonitor Gemeenten en Monitor Gezond Werk).

1.8.

Toetsing Arbeidsinspectie

De Arbeidsinspectie heeft deze deelarbocatalogus fysieke belasting getoetst op de criteria werkgebied, vertegenwoordiging van sociale partners, bekendheid en beschikbaarheid voor werkgevers en werknemers en het voldoen aan doelvoorschriften uit de Arbowet. De uitkomst van de deze marginale toetsing was. De Arbeidsinspectie accepteert daarmee de deelarbocatalogus en neemt deze over als referentiekader bij haar inspecties in gemeenten en intergemeentelijke samenwerkingsverbanden (brief Arbeidsinspectie xx-xx-2009).

1.9.

Vervolg

In deze arbocatalogus is de aanwezige kennis van en ervaring met de aanpak van fysieke belasting van dit moment weergegeven. Ontwikkelingen staan echter niet stil. Het A+O fonds Gemeenten ondersteunt gemeenten bij het doorontwikkelen van de aanpak van fysieke belasting. Ook gemeenten worden van harte uitgenodigd om ervaringen met oplossingen voor fysieke belasting uit te wisselen zodat ook deze kennis kan worden toegevoegd. Tussentijds vindt inhoudelijke bijstelling of aanvulling van het oplossingenboek plaats. Het A+O fonds Gemeenten maakt de nieuwste versies van het oplossingenboek bekend via www.aeno.nl.

14



15

2

Fysieke belasting en gezondheidsrisico’s Er zijn verschillende vormen van fysieke belasting.

Tillen en dragen

Het is handig om een aantal hoofdgroepen te onder-

Bij tillen wordt een object met de hand(en) beetge-

scheiden. De belangrijkste vormen van lichamelijke

pakt en vervolgens zonder mechanische hulpmid-

belasting zijn:

delen verticaal verplaatst, zonder dat de taakuitvoer-

• Tillen en dragen

der zich lopend verplaatst. Bij dragen wordt een

• Duwen, trekken en knijpen

object met de hand(en) beetgepakt en vervolgens

• Trillen en schokken

horizontaal verplaatst terwijl de taakuitvoerder zich

• Ongunstige werkhoudingen

tegelijkertijd lopend verplaatst. Tillen en dragen

• Repeterende bewegingen

komen veel voor bij werkzaamheden in gemeenten.

• Energetische belasting. Duwen, trekken en knijpen Gezondheidsklachten door fysieke belasting

Bij duwen en trekken oefent een persoon met de

algemeen

handen krachten uit op een object, waarbij de kracht

Klachten aan het bewegingsapparaat ontstaan vaak

zich in dezelfde richting begeeft als het object.

door een combinatie van fysiek belastende factoren.

Duwen en trekken komen veel voor bij werkzaamhe-

Voorbeelden van zo’n combinatie zijn het tillen in een

den in gemeenten. Bijvoorbeeld in het werk van

slechte werkhouding, één houding lang vasthouden

huisvuilbeladers die containers moeten duwen en

en tegelijk veel kracht leveren of steeds dezelfde

trekken, stratenmakers of medewerkers in het groen

bewegingen uitvoeren terwijl men ook nog ver moet

die met een kruiwagen werken of medewerkers van

reiken. Enkele voorbeelden van combinaties van

de postkamer die de post rondbrengen. Knijpen komt

belastende factoren die in de praktijk voorkomen zijn: veel voor bij werknemers die veel met gereedschap• Huisvuilbeladers tillen en dragen vuilniszakken en

pen werken, zoals in de groenvoorziening en bij

moeten tegelijkertijd veel lopen en bukken

medewerkers reinigingsdienst die bijvoorbeeld met

(energetische belasting);

zwerfvuilknijpers werken.

• Stratenmakers moeten, vaak in ongunstige statische werkhoudingen, steeds stenen pakken

Trillen en schokken

(tillen) en straten (repeterende bewegingen);

Trillen en schokken zijn trillende bewegingen. Deze

• Archief- en bibliotheekmedewerkers verplaatsen

bewegingen zijn of het gevolg van aandrijfkrachten

boeken op een karretje (duwen en trekken) en

(bijvoorbeeld bij pneumatisch gereedschap) of van

doen daarnaast diverse taken als tillen archief-

obstakels (bijvoorbeeld een heftruck die over

stukken/boeken (tillen en dragen).

stoeptegels rijdt). Bijna iedereen die bij zijn werk gebruikmaakt van machines, apparaten en voertui-

In de buitendienst moeten medewerkers het meest

gen, heeft te maken met trillen en schokken.

duwen, trekken en grote kracht zetten (65%) en

Lichaamstrillingen vormen vooral een probleem voor

repeterende bewegingen (60%) maken. Hierna

werknemers die dagelijks op voertuigen werken,

volgen: werken in ongunstige houdingen (49%),

zoals chauffeurs van vuilniswagens, heftruckchauf-

dragen/tillen van 5 kg met verzwarende omstandig-

feurs en bestuurders van graafmachines op begraaf-

heden (30%) en meer dan 25 kg tillen of dragen (25%)

plaatsen of grasmaaiers. Soms zijn trillingen

(Bron: Arbomonitor Gemeenten).

dermate intensief dat ook een korte blootstellingduur al kan leiden tot gezondheidsklachten.

16


We geven van de meest voorkomende vormen van

Intensieve blootstelling aan hand-armtrillingen komt

fysieke belasting een definitie en geven voorbeelden

voor bij mensen die werken met trillende, maar

van functies waar deze voorkomen.

vooral stotende werktuigen. Voorbeelden van


17

beroepen waarbij veel wordt gewerkt met trillend of stotend handgereedschap zijn werknemers in de groenvoorziening (bosmaaiers), lassers (hak- en bikhamers) en straatmakers (trilplaat-machines). Ongunstige werkhoudingen Als mensen in hun werk met één of meer lichaamsdelen vier seconden of langer dezelfde houding aannemen is sprake van statische werkhoudingen. Wanneer er sprake is van een statische werkhouding is dit per definitie een ongunstige werkhouding voor het lichaam. Voorbeelden van functies met werken in ongunstige houdingen zijn stratenmakers en medewerkers van de afdeling riolering. Repeterende bewegingen Bij repeterende bewegingen is sprake van (in cycli) herhaalde bewegingen (in de ruimte) van de handen. Ook het vaak uitvoeren van bewegingen met de romp (draaien en bukken) en met de benen (knielen en hurken) vallen hieronder. Sommige beroepen kennen veel repeterende handelingen, bijvoorbeeld medewerkers in de groenvoorziening bij het snoeien of bij beplanting. Energetische belasting Bij energetische belasting genereert het lichaam warmte door het leveren van stevige arbeid met grote spiergroepen, zoals de been- en armspieren. Dit gaat gepaard met een hoog energieverbruik en vormt voornamelijk een belasting voor het stelsel van de bloedsomloop, de ademhaling en de stofwisseling. Een hoge energistische belasting komt vooral voor in beroepen waarbij men veel of vaak moet lopen, traplopen, sjouwen of op een andere manier lichamelijk (zeer) actief is, zoals in het beroep huisvuilbelader. Werken in hitte (bijvoorbeeld tijdens een warme zomer) is een sterk belastende factor. Meer informatie: Webdocument 2. Fysieke belasting en gezondheidsrisico’s op www.aeno.nl.

18



19

3

Waar minimaal aan te voldoen? 3.1.

Fysieke belasting in de Arbowet

• de toepassing van hulpmiddelen en persoonlijke

De wetgeving geeft algemene doelbepalingen voor

beschermingsmiddelen.

fysieke belasting. De Arbowet is een raamwet. Dat betekent dat er in de wet betrekkelijk weinig harde

De wet verlangt dat knelpunten volgens de ‘arbeids-

bepalingen staan. In het Arbobesluit, een uitwerking

hygiënische strategie’ aangepakt worden.

van de Arbowet, staan nadere regels om fysieke

In eerste instantie worden knelpunten dan bij de bron

belasting tegen te gaan.

aangepakt, zodat de oorzaak van het probleem wordt weggenomen (bijvoorbeeld in het geval van tillen:

In de wetgeving staat samengevat het volgende:

de tilhandeling overbodig maken).

• De fysieke belasting mag geen gevaar met

Wanneer aanpak bij de bron niet mogelijk is, kunnen

zich meebrengen voor de veiligheid en de gezond-

andere maatregelen worden genomen: technische

heid van de werknemer (Arbobesluit art. 5.2).

maatregelen (het gebruik van tilhulpmiddelen welke

• Indien de gevaren van fysieke belasting redelijker-

de handeling minder fysiek belastend maken) en als

wijs niet kunnen worden voorkomen, dan dienen de

dit ook niet kan: organisatorische maatregelen

gevaren zoveel als redelijkerwijs mogelijk is,

(rouleren, zodat men minder lang hoeft te tillen).

worden beperkt.

Op de laatste plaats - in principe als tijdelijke nood-

De veiligheids- en gezondheidsaspecten van

maatregelen, totdat betere oplossingen voorhanden

de fysieke belasting moeten worden beoordeeld

zijn - moeten persoonlijke beschermingsmiddelen

(Arbobesluit art. 5.3).

(PBM’s) verstrekt worden.

• De gevaren moeten geïnventariseerd worden (eventueel als onderdeel van de Risico-

3.2.

Inventarisatie en Evaluatie (RIE)) (Arbowet art. 5,

Voor trillingen is wel een doelbepaling met grens-

Arbobesluit art. 5.3).

waarde opgenomen in de wetgeving. In het

• Tenzij dit redelijkerwijs niet kan worden gevergd,

Norm voor trillingen

Arbobesluit wordt voor lichaams- en hand-armtrillin-

worden werkplekken ingericht volgens de

gen een actiewaarde en een grenswaarde voor

ergonomische beginselen (Arbobesluit art. 5.4).

dagelijkse blootstelling aan trillingen genoemd.

• De werknemers moeten adequate voorlichting

Hand-armtrillingen zijn trillingen die via de handen op

ontvangen over de risico’s van hun werk en over

het lichaam worden overgedragen. Lichaamstrillingen

hoe het werk ‘gezond’ uitgevoerd kan worden

zijn trillingen die via een steunvlak (de stoel of de

(Arbowet art. 8, Arbobesluit art. 5.5).

vloer) het lichaam als geheel in trilling brengen.

• De werkgever ziet toe op de naleving van de instructies en voorschriften gericht op het

De volgende grenzen zijn vastgelegd:

voorkomen of beperken van risico’s als gevolg van de arbeid (Arbowet art. 8.4). • De werkgever dient de werknemer periodiek in de

Lichaams-

Hand-

trillingen

armtrillingen

gelegenheid te stellen een arbeidsgezondheids-

Actiewaarde

0,5 m/s 2

2,5 m/s 2

kundig onderzoek te ondergaan (Arbowet art. 18).

Grenswaarde

1,15 m/s 2

5 m/s 2

Om de risico’s af te wenden geeft de wetgeving aan

Deze waarden gelden voor een blootstelling gedurende 8 uur per dag.

waar eventueel ingegrepen moet worden (Arbobesluit

20


art. 5.3):

Sinds juli 2005 moet elke werkgever inventariseren

• de organisatie van de arbeid;

of en in welke mate trillingen tijdens het werk

• de inrichting van de arbeidsplaats;

voorkomen. Dit moet in de RIE staan. Wanneer de

• de productie- en werkmethode;

actiewaarde wordt overschreden moet de werkgever


21

een plan van aanpak met maatregelen (technisch of

Als de arbocatalogus voor de bouw klaar is, komt

organisatorisch) opstellen en uitvoeren. Dit om

deze beleidsregel te vervallen. Maar de normstelling

blootstelling aan trillingen en daarmee samenhan-

wordt in deze catalogus overgenomen. Dit betekent

Beladersnormen per dag in tonnen/ colli

gende risico’s tot een minimum te beperken. De

dat voor stratenmakers bij gemeenten deze regel dus

Leeftijd

B.T. ZB

B.T. ZS

B.T. MC

B.T. WC

grenswaarden voor blootstelling mogen niet over-

van kracht blijft.

18 tot 30 jr.

4,9

12,8T-829C

3,8

8,8T-1257C

5,5

11,3T-514C

6,0

15,2T-138C

30 t/m 39 jr.

3,6 9,3T-1329C

2,8

6,4T- 914C

4,0

8,3T-377C

5,4

13,7T-125C

ouder dan 39 jr. 2,3 5,8T- 829C

1,7

4,0T- 571C

2,5

5,2T-236C

3,4

8,6T- 78C

schreden worden. Als dat toch gebeurt, wordt de werkgever geacht direct maatregelen te nemen om de

3.4.

blootstelling tot beneden deze grenswaarde terug te

Huisvuilbeladers doen fysiek zwaar werk.

dringen.

Ze moeten veel lopen, tillen, draaien, duwen en

B.T. = netto belaadtijd in uren.

Taakroulatie

trekken. Ter bescherming van fysieke overbelasting

ZB = zakken buitenwijk

Op basis van een acht urige werkdag en bij een

zijn er normen vastgesteld voor het dagelijks tillen

ZS = zakken stadswijk

voertuigbezetting van minimaal drie personen,

of verplaatsen van zakken en containers.

MC = minicontainers

die afwisselend laden en het voertuig besturen,

Machinaal straten

Deze normen zijn opgenomen in de P 90 norm.

WC = wijkcontainers.

mag een ieder zijn individuele maximum tonnage

Voor stratenmakers is een norm van toepassing. Voor

De P 90 norm houdt in dat de werkzaamheden zo

2

oppervlakten vanaf 1500 m is machinaal straten

georganiseerd zijn en zo op de mens zijn toegesneden

De normen gelden per persoon op basis van een

verplicht. Werkgevers en werknemers van de straten-

dat bij een gemiddelde populatie, 90% van deze groep

achturige werkdag. Middelen tussen twee of

Oudere werknemers

makersbranche zijn het in 2006 eens geworden over

de werkzaamheden zonder schade voor hun gezond-

meer dagen is niet toegestaan. Uitgangspunt is

Beladers geboren voor 1 juli 1956 mogen de norm

deze norm4 , die uitgangspunt is voor de controles door

heid tot aan de pensioengerechtigde leeftijd kan

dat de belasting per persoon over de werkdag

van een 30- tot 39-jarige aanhouden mits zij perio-

de Arbeidsinspectie. Deze norm is ook opgelegd aan de

uitvoeren.

verdeeld wordt. Indien niet een hele dag gewerkt

diek, doch minstens eenmaal per jaar, gezondheids-

sector gemeenten. De norm geldt, tenzij dit door de

Er wordt hierbij onderscheid gemaakt in de manier

wordt moet de norm evenredig verlaagd worden.

kundig worden onderzocht. Indien dit onderzoek leidt

aard of eigenschappen van het materiaal of de speci-

van beladen (het beladen van zakken, minicontainers/

3.3.

Norm voor bestraten

P 90 norm afvalinzameling

De P 90 norm per 1 januari 1998:

cq. aantal colli beladen.

tot een lagere belastingsnorm, dan moet het lagere

fieke situatie ter plaatse niet mogelijk is. Deze afspraak rolcontainers en wijkcontainers) en de leeftijd van de

De ontstane norm is een nadere uitwerking van

beladingsmaximum direct voor de betreffende

is gebaseerd op de stand der techniek van 2006. In de

belader (jonger dan 30 jaar, 30-40, ouder dan 40 jaar).

artikelen 5.2 en 5.3 van het Arbobesluit voor

belader worden ingevoerd.

toekomst kunnen - door technische innovaties - moge-

Per leeftijdsgroep wordt het aantal tonnage, aantal

de beroepsgroep van huisvuilbeladers. De Arbeids-

lijk ook kleinere oppervlakken machinaal bestraat

colli én de maximale duur van de taak per type

inspectie richt zich bij handhaving op de P 90 norm.

worden. Dit kan leiden tot bijstelling van de gemaakte

belading gegeven. Dit is de maximale dagbelasting

afspraken.

De afgrenzing van de fysieke belasting van een

Uitzonderingen beladingsmaxima

3.5.

Jurisprudentie

Uit eerdere jurisprudentie kan worden geconcludeerd dat de P 90 normering leidend is in de uitspraak van de rechtbank. Als gemeente is het belangrijk om

belader is gebaseerd op het rapport Bij straten geldt als uitgangspunt: zoveel mogelijk

‘Arbeidsbelasting van huisvuilbeladers bij reinigings-

Algemeen

medewerkers in te roosteren volgens de leeftijds

machinale en mechanische technieken gebruiken.

diensten’ . In dit rapport staan de resultaten van een

Indien men wil afwijken van de P 90 norm zal

indeling en bijbehorende tonnage en/of colli uit de

Voor herbestraten geldt dit uitgangspunt ook, maar

onderzoek, verricht door de Universiteit van

minimaal het zelfde beschermingsniveau moeten

P 90 norm. In het algemeen kan geconcludeerd

de hiervoor beschikbare en operationele machinale

Amsterdam, in samenwerking met de Vrije

worden bereikt, bovendien zal er een degelijke

worden dat gemeenten aan moeten kunnen tonen

en mechanische technieken zijn nog niet volledig

Universiteit Amsterdam en het Academisch Medisch

onderbouwing moeten zijn. De onderbouwing zal

dat men aan de minimale wettelijke verplichtingen

uitontwikkeld. Herbestraten mag daarom voorlopig

Centrum Amsterdam in de periode 1991 – 1993.

uit een wetenschappelijk onderzoek moeten

voldoet.

5

nog volledig handmatig worden uitgevoerd. Als de

bestaan, gelijkwaardig aan het onderzoek van de

Arbeidsinspectie (in overleg met werkgevers- en

Universiteit van Amsterdam. 6

Meer informatie

werknemersorganisaties) vindt dat de stand der

Webdocument 3. Waar minimaal aan te voldoen?

techniek het machinaal herstraten mogelijk maakt,

op www.aeno.nl.

leidt dit mogelijk tot bijstelling van de afspraken. Straatstenen en stoeptegels In de beleidsregel 5.3-1 Tillen op bouwplaatsen is het volgende opgenomen: • Straatstenen zwaarder dan 4 kg worden niet handmatig verwerkt. • Stoeptegels zwaarder dan 9 kg worden niet handmatig verwerkt. 6

A ls preventief hulpmiddel om gezondheidseffecten van arbeidsrisico’s vroegtijdig te signaleren en de gezondheid van de werknemers te bewaken en te bevorderen is het ‘PAGO voor huisvuilbeladers’ ontwikkeld. Het PAGO bestaat uit

Persbericht Ministerie van SZW, 12 juli 2006 ‘Met de hand bestraten taboe bij grote projecten’

een vragenlijst, een aantal gezondheidstests en een specifieke test voor fysieke belasting. De normering van een

Stassen ARA, Markslag AMT, Frings-Dresen MHW, Kemper HCG, De Looze MP, Toussaint HM. 1993 Arbeidsbelasting van

leeftijdscategorie op het individu kan worden bijgesteld indien de resultaten van het PAGO dat aangeven.

4 5

huisvuilbeladers bij reinigingsdiensten: conclusies, richtlijnen en aanbevelingen. Sdu Uitgeverij Plantijnstraat, Den Haag. 22


Meer informatie over het ‘PAGO voor huisvuilbeladers’ is te vinden op www.aeno.nl. Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten

23

4

Kennis en instrumenten voor arbocoördinator, preventiemedewerker en P&O-adviseur 4.1

Herkennen, voorkomen en beheersen

NIOSH-methode voor tillen Deze methode wordt vaak gebruikt om te bepalen of

De rode draad bij de aanpak van fysieke belasting is

een tilsituatie gevaren voor de gezondheid oplevert.

het herkennen, beoordelen en voorkomen of be-

Het NIOSH vindt 23 kilogram de maximumlast die in

heersen van fysieke belasting.

een ideale situatie handmatig mag worden getild. Tillen boven de 23 kilo kan gevaar voor de gezondheid

A. Herkennen van fysieke belasting

opleveren.7

Het herkennen van fysieke belasting start met de

In de Arbowet staat dat de werkgever moet zorgen

Risico-Inventarisatie en Evaluatie (RIE). U kunt de RIE

voor een veilige en gezonde werkomgeving. Welis-

Gemeenten gebruiken.

waar staat 23 kilo niet letterlijk in de wet, maar dit wordt wel als het maximaal te tillen gewicht gezien.

B. Beoordelen van fysieke belasting

Het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van

Om duidelijkheid te krijgen over een acceptabele

werkgever en werknemer om tillen zo veel mogelijk

fysieke belasting, dient deze nader beoordeeld te

te voorkomen. Niet alleen boven de 23 kilo, óók bij

worden. Dit kan door het zogenaamde stoplichtmodel

lichtere gewichten.

te gebruiken. Rood-oranje-groen geeft de mate van verhoogd risico aan op gezondheidsschade en daar-

De NIOSH-methode beoordeling fysieke belasting

mee de noodzaak voor het nemen van maatregelen.

en methodes voor het beoordelen van dragen,

Bij het opstellen van de normering (de rode grens-

beoordelen van ongunstige houdingen en ener

waarden) is, voor zover mogelijk, rekening gehouden

getische belasting zijn te vinden op www.aeno.nl.

met huidige normen en weten regelgeving. C. Voorkomen en beheersen van fysieke belasting rood: een sterk verhoogd risico op gezondheidsschade, direct maatregelen nemen geel: een verhoogd risico op gezondheidsschade, zo snel mogelijk maatregelen nemen groen: geen verhoogd risico voor ≥ 90% van de werknemers

7

Als uit de beoordeling blijkt dat fysieke belasting een risico oplevert en dus het stoplichtmodel de kleur ‘rood’ of ‘geel’ geeft, moeten oplossingen in praktijk worden gebracht om fysieke belasting in het werk te verminderen. Hiervoor kunt u gebruik maken van het Oplossingenboek Fysieke Belasting.

De NIOSH methode hanteert 23 kilo als grenswaarde waarboven tillen een gevaar voor de gezondheid oplevert. Ook in de RIE Gemeenten wordt gevraagd naar het tillen van lasten zonder hulpmiddelen van meer dan 23 kg. Dit in tegenstelling tot de Arbomonitor Gemeenten waar gevraagd wordt naar tillen of dragen van meer dan 25 kg.

24



25

Oplossingenboek

Organiseren en borgen van arbozorg

Deels op initiatief van de stratenmakers wer-

In het oplossingenboek vindt u meer dan 75 praktische en werkbare oplossingen voor knelpunten op het

De aanpak van arbeidsrisico’s (arbozorg) vereist een

den ook de ontwerpers van de gereedschappen

gebied van fysieke belasting, vaak gebaseerd op goede praktijken van gemeenten.

verdeling van taken, verantwoordelijkheden en

en machines betrokken bij het project. Dit

bevoegdheden en een systematische aanpak.

leverde nieuwe inzichten en verbeteringen van

De oplossingen zijn verdeeld in drie categorieën:

Hieronder vallen:

het ontwerp op, een aanpak bij de bron! Om

Categorie 1. Technische oplossingen:

• Verdeling van taken, verantwoordelijkheden en

de maatregelen te borgen, is het handboek

dit zijn aanpassingen in de werkomgeving.

bevoegdheden van medewerkers, leidinggeven-

Openbare Ruimte op onderdelen aangepast.

Categorie 2. Organisatorische oplossingen:

den, managers en staf (afdeling P&O, arbo

In het handboek staan nu richtlijnen waaraan

coördinator, preventiemedewerker).

de ontwerpers zich in de toekomst moeten

dit zijn aanpassingen in de organisatie van het werk

• Organiseren van de interne deskundigheid om

om de werknemers zo optimaal mogelijk te laten

houden. De integrale aanpak wierp zeker zijn

functioneren.

arbeidsrisico’s aan te pakken (aanwijzen preven-

vruchten af; tussen 2003 en 2005 daalde het

Categorie 3. Gedragsmatige oplossingen:

tiemedewerker of preventietaken, voorlichting

verzuim met 3,9 procent.

aan medewerkers en leidinggevenden).

dit zijn maatregelen om de werknemer het werk

• Betrekken van andere afdelingen die van invloed

optimaal te laten uitvoeren, met zo min mogelijke lichamelijke belasting.

kunnen zijn op arbeidsrisico’s en belasting zoals

Het oplossingenboek is te vinden op www.aeno.nl

de inkoopafdeling of ontwerpers van Openbare Ruimte. • Het op een systematische wijze werken aan

4.2.

Het organiseren van verminderen fysieke belasting

verbeteren van arbeidsomstandigheden, bijvoorleidinggevenden, managers, ondernemingsraad en

beeld door arbo-activiteiten op te nemen in de

zeker ook de medewerkers zelf. Kies daarom voor

Plan & Control-cyclus.

Niet alleen kennis en instrumenten zijn nodig om

een participatieve aanpak. Dit houdt in het actief

fysieke belasting terug te dringen. Ook de wijze

betrekken van medewerkers bij veranderingen in het

gebruik te maken van een zorgsysteem zoals

Meer informatie over dit praktijkvoorbeeld kunt

waarop verbeteringen worden doorgevoerd en hoe

werk. In de praktijk zijn hier goede ervaringen mee

VCA-methodiek of OHSAS 18001 norm.

u vinden op www.aeno.nl.

mensen hierbij worden betrokken is van grote invloed

opgedaan, zowel bij het inventariseren en analyseren

op het uiteindelijke resultaat. Bij het verbeterproces

als bij het zoeken naar oplossingen.

moeten verschillende actoren worden betrokken:

• Het borgen van arbozorg. Bijvoorbeeld door

Praktijkvoorbeeld

Evalueren van de aanpak van fysieke belasting Periodiek kijken naar de effectiviteit van de aanpak

‘Mijn rug gaat niet kapot door jouw ontwerp’,

van fysieke belasting is belangrijk. Uiteindelijk

Campagne ‘Schiet op je werk’

stratenmakers van de Gemeente Delft

motiveren alleen de door medewerkers, leiding

Deze campagne maakt gebruik van de participatieve

De gemeente Delft heeft een Europese Award

gevenden en managers ervaren opbrengsten en

werkwijze en actieve communicatie om tot vermindering van

gewonnen in de Goede Praktijkencompetitie

resultaten om door te gaan met preventie. Voor

fysieke belasting te komen. De campagne ‘Schiet op je werk’

van het Europees Agentschap voor veiligheid

evaluatie van de aanpak van fysieke belasting kunt

is een enthousiasmerende, laagdrempelige manier om

en gezondheid op het werk (EU-OSHA). Zij

u gebruikmaken van een checklist (www.aeno.nl).

belastend werk te inventariseren en te verlichten.

kreeg de prijs voor het bedenken van oplossin-

Medewerkers en hun teamchefs weten zelf heel goed wat

gen om het zware werk van stratenmakers te

4.3.

zwaar is in hun werk. Door foto’s te maken van belastende

verlichten. Door de Delftse methode daalde het

Werkgevers moeten werknemers periodiek in de

werksituaties kunnen ze ‘schieten’ op hun werk. Daarna

ziekteverzuim fors onder stratenmakers.

gelegenheid stellen een gezondheidskundig onder-

worden medewerkers en leidinggevenden actief betrokken

André Verbeek, teammanager Arbo van de

zoek te ondergaan. Deelname door de werknemer is

om ideeën aan te leveren. Met het campagnemateriaal kunt

gemeente Delft, beschrijft het succesverhaal.

vrijwillig. Het is geen algemeen gezondheidsonder-

u als arbocoördinator, samen met teams en leidinggevenden,

De aanpak richtte zich op de arbeidshygië-

zoek, maar een onderzoek naar de gezondheidsri-

op een innovatieve manier het werk van medewerkers in de

nische strategie op verschillende niveaus:

sico’s van de specifieke taak van de werknemer. Het

buitendienst verlichten. Het campagnemateriaal is gratis

organisatie, techniek en individu. Aan de hand

gezondheidskundig onderzoek mag een periodiek

verkrijgbaar bij het A+O fonds, te bestellen via www.aeno.nl.

van videobeelden uit de praktijk en in een

arbeidsgezondheidskundig onderzoek (PAGO) zijn, of

Zie verder ook hoofdstuk 5.

training werktechniek door de bedrijfsfysiothe-

ruimer, een preventief medisch onderzoek (PMO).

rapeut, werd gesproken met de stratenmakers

Daarnaast zijn er verschillende werknemersenquê-

over de werkwijze en knelpunten waar ze in

tes, zoals de Arbomonitor Gemeenten, Monitor@work

hun werk mee te maken hadden. Het leidde er

en InternetSpiegel waarin fysieke belasting aan de

onder meer toe dat de gemeente nieuwe hulp-

orde komt. Deze instrumenten kunnen worden

middelen aanschafte, zoals enkele skidsters

gecombineerd met een PAGO of PMO.

Vragenlijsten en instrumenten

(mechanische kruiwagens).

26



27

Er zijn verschillende instrumenten die gebruikt kunnen worden voor het analyseren en verbeteren van fysieke belasting in de werksituatie. Informatie hierover is te vinden in webdocument 4 op www.aeno.nl. In dit document staat ook extra informatie uit andere relevante branches en sectoren die aandacht aan de aanpak van fysieke belasting besteden. NB: de vragenlijsten en instrumenten genoemd in 4.3. vallen inhoudelijk niet onder deze arbocatalogus vanwege het niet zonder kosten direct beschikbaar zijn voor gemeenten. Meer informatie: Webdocument 4. Kennis en instrumenten voor de arbocoördinator, preventiemedewerker en afdeling P&O met bijlagen: 1. NIOSH-methoden voor beoordeling van fysieke belasting en methodes voor het beoordelen van dragen, ongunstige houdingen en energetische belasting. 2. Meer info over procesbegeleiding. 3. Checklist voor evaluatie beheersing fysieke belasting. 4. Overzicht van relevante websites. Webdocument 4 en bijlagen kunt u vinden op www.aeno.nl.

28



29

5

Voorlichting 5.1.

Voorlichtingsmateriaal voor medewerkers

5.2.

Voorlichtingsmateriaal voor leidinggevenden

De campagne ‘Schiet op je werk’ is een enthousiasmerende, laagdrempelige manier om belastend werk

Schietwijzer, campagne ‘schieten op je werk’

te inventariseren en te verlichten. Medewerkers en

Brochure voor leidinggevende

hun teamchefs weten zelf heel goed wat zwaar is in

en teamchef waarin staat hoe

hun werk. Vaak hebben ze ook ideeën om dat zware

de campagne ‘Schiet op je werk’

werk te verlichten. Met de campagne - die u in uw

geïntroduceerd en uitgevoerd

eigen gemeente zelf uitvoert - nodigt u teams en

kan worden.

teamleden uit om hun eigen werk te verlichten en te innoveren. Posters, campagne ‘Schiet op je werk’

Toolboxmateriaal

Er zijn posters ontwikkeld ter

Van www.aeno.nl kunt u toolboxmateriaal downloa-

introductie van de campagne en

den over fysieke belasting. Dit toolboxmateriaal

om deze onder de aandacht te

kunnen arbocoördinatoren plaatsen op het gemeen-

houden.

telijk intranet voor eigen leidinggevenden. Het materiaal bevat onder meer: - Een handleiding voor leidinggevenden voor uitvoeren van toolboxmeetings. - Instructiebladen over verschillende onderwerpen

Raak magazine, campagne ‘Schiet op je werk’ RAAK!-magazine: in dit magazine staat op luchtige wijze veel

zoals staand en zittend werk op een machine en gebruik van handgereedschap.

informatie over lichamelijk zwaar

5.3.

Samenvatting voor managers

werk. Diverse buitendienstafdelin-

Op basis van deze arbocatalogus is een manage-

gen komen aan bod in het maga-

mentsamenvatting gemaakt over beheersing van de

zine. Dit magazine kunt u uitdelen

fysieke belasting voor managers van buitendiensten.

aan de medewerkers.

U vindt deze in de bijlage en op www.aeno.nl.

Omgaan met klachten en werken aan herstel

Meer informatie:

Webdocument 7 bevat informatie over klachten

Webdocument 5 ‘Voorlichting’ met bijlage:

door fysieke belasting en hoe hier mee om te

1. Handleiding voor leidinggevenden voor uitvoeren

gaan gericht op herstel en re-integratie. Ook

van toolboxmeetings

deze informatie is nuttig om direct te verstrek-

2. Toolboxmateriaal

ken aan leidinggevenden en medewerkers met

3. Managementsamenvatting over beheersing van

klachten.

de fysieke belasting Webdocument 5 en bijlagen kunt u vinden op www.aeno.nl.

30



31

6

Goede praktijken van gemeenten Gemeenten hebben afgelopen jaren veel ervaring opgedaan met de aanpak van fysieke belasting. Op www.aeno.nl kunt u verschillende goede praktijken vinden. Hieronder enkele voorbeelden.

Praktijkvoorbeeld

Praktijkvoorbeeld

‘De trots van Oldebroek’, Wegbebakening van

‘Verantwoord prullenbakken legen’,

de Gemeente Oldebroek

Gemeente Leiden

Afdelingshoofd Cees Veltman vertelt over zijn

Een aantal jaar geleden besloot het bestuur

goede ervaringen bij de buitendienst van de

van de gemeente Leiden dat de stad schoner

gemeente Oldenbroek. De verdeling van de

moest. De ‘leegfrequentie’ van de volste

leeftijd van de afdeling is beter. Een paar jaar

prullenbakken moest omhoog en op de meest

geleden waren er geen medewerkers jonger

vieze plekken (vooral in de binnenstad) kon

dan veertig. Nu is er een aantal twintigers

uitbreiding van het aantal bakken soelaas

bijgekomen. Dit levert een veel betere verde-

bieden. Daarmee zou de belasting voor de

ling binnen de afdeling op. De medewerkers

inzamelaars toenemen. Kon dat eigenlijk wel,

zijn allround opgeleid. Hierdoor is veel afwis-

was de vraag die Leontine van Mameren, intern

seling van taken mogelijk, teams maken

arbo-adviseur bij de Dienst Milieu en Beheer,

samen een planning en rooster en hebben

kreeg voorgelegd.

geen meewerkende chef meer. Dit houdt het

Met Peter van Scheijndel (senior adviseur vhp

werk afwisselend, motiverend en leuk. In het

ergonomie) onderzocht ze hoeveel prullenbak-

werkoverleg en toolboxmeetings worden veel

ken een medewerker per dag leegt en hoe

nieuwe hulpmiddelen besproken en feedback

zwaar hij dan tilt. Het draaide daarbij om het

aan elkaar gegeven.

gewicht van de binnenbak met inhoud, de til- en leegtechniek en de ingooihoogte van de ‘prullenbakkenwagen’. De ene afvalbak is de andere niet. Bij de verschillende soorten prullenbak-

Praktijkvoorbeeld

ken die in Leiden staan, kon de belasting bij het tillen wel de helft schelen. Naast de mecha-

‘Deze jongen kan wel tegen een stootje’,

nische belasting – die ruggen kost – werd ook

straatmakers van de Gemeente Rotterdam

vastgesteld wat de energetische belasting is.

Waarom ruggen van medewerkers slopen? Kan

De belasting waar je moe van wordt.

een robot het zware bestratingswerk niet over-

Leontine en Peter adviseerden nieuwe, lichtere

nemen? Dat vroegen ze zich af bij de gemeente

binnenbakken aan te schaffen, over te gaan

Rotterdam. Het antwoord: het kan wel, maar de

op grotere volumes (minicontainers) wat de

machines zijn nog niet perfect. Ze worden wel

leegfrequentie omlaag brengt en de inwerk-

steeds beter. De gemeente Rotterdam heeft

hoogte (het in de vuilniswagen kiepen) aan te

gekozen voor een stratenmakersrobot.

passen. Deze is optimaal ergens tussen 84 en 89 cm. Ook schafte de gemeente een tweede prullenbakkenwagen aan. Onlangs is besloten in alle winkelgebieden te gaan werken met minicontainers in een zelf ontworpen huis, die mechanisch geleegd worden. Van Mameren somt de voordelen op

32



33

van dit systeem: ‘Minder zwerfvuil, rijden met het afval in plaats van ermee te moeten lopen en het mechanisch kiepen van het vuil in de wagen’. Voor het handmatig legen wordt dan weer een vuilniswagen met een laag chassis gebruikt. De bestaande prullenbakken worden op dit moment systematisch vervangen door verbeterde versies.

Meer informatie: Webdocument 6. Goede praktijken van gemeenten, www.aeno.nl

34



35

7

Omgaan met gezondheidsklachten Fysieke belasting kan verschillende gezondheidsklachten veroorzaken. Voor het werken aan herstel, adequate verzuimbegeleiding en re-integratie is kennis opgenomen over deze klachten. De meest voorkomende klachten zijn: • Lage rugpijn • Pijnlijke schouders • Stijve nek • Tennisarm • Carpaal tunnel syndroom • Kapotte knieën • Zere voeten • Witte vingers In een apart webdocument beschrijft deze arbocatalogus hoe vaak deze klachten optreden, het risico op ontstaan van klachten in de werksituatie, de aanpak van deze klachten en wat de organisatie kan doen aan begeleiding en inzet van re-integratie-interventies. Eveneens komen hierbij specifieke re-integratieinterventies aan de orde zoals graded activity (oefenprogramma), multidisciplinaire aanpak, inzet bedrijfsfysiotherapie, strategie- of scenariobespreking bij complex verzuim of stagnerende re-integratie en cognitieve gedragstherapie. De rollen en acties bij begeleiding en re-integratie krijgen aparte aandacht, hierbij gaat het om rollen en acties van de werknemer, leidinggevende, P&Oadviseur en bedrijfsarts. Het signaleren en erkennen van arbeidsgebonden aandoeningen is belangrijk in de evaluatie van de effectiviteit van genomen maatregelen. In dit webdocument vindt u dan ook informatie over het herkennen, vaststellen en melden van beroepsziekten door fysieke overbelasting en de rol van bedrijfsarts en werkgever hierbij. Meer informatie: Webdocument 7. Omgaan met gezondheidsklachten door fysieke belasting, www.aeno.nl

36



37

8

Vergroten van duurzame inzetbaarheid 8.1.

Duurzame inzetbaarheid en fysieke belasting

leidinggevenden; • Met werkoverleg, functioneringsgesprekken en

Met het begrip ‘duurzame inzetbaarheid’ wordt

brochures ervoor zorgen dat onder medewerkers

bedoeld het optimaal inzetbaar houden van mede-

draagvlak is en met hen wordt gecommuniceerd

werkers gedurende hun hele arbeidscarrière; vanaf

over hun eigen verantwoordelijkheden voor de

het moment dat zij beginnen met werken tot het

duurzame inzetbaarheid en de middelen die de

moment dat zij uittreden wegens (pre)pensioen. In de

gemeentelijke organisatie biedt.

praktijk kunnen zich situaties voordoen waarin een optimale afstemming tussen fysieke belasting en

Vitaliteit medewerkers

fysieke belastbaarheid niet haalbaar is. Bijvoorbeeld

Vitaliteit is de lichamelijke en mentale ‘conditie’ van

bij extreme arbeidsomstandigheden waar hulpmid-

een medewerker en vertaalt zich onder meer in

delen tekortschieten of in situaties waarin sprake is

termen van gezondheid, fysieke en mentale capaci-

van een sterk verminderde belastbaarheid bij de

teiten, motivatie en arbeidssatisfactie. Een vermin-

medewerker door gezondheidsklachten. In deze

derde vitaliteit van medewerkers kan zich uiten in

situaties is het van belang te zoeken naar andere

gezondheidsklachten. Bij medewerkers in fysiek

maatregelen om de duurzame inzetbaarheid van deze

belastende beroepen gaat het veelal om aandoenin-

medewerkers te waarborgen.

gen van het bewegingsapparaat, die consequenties

8.2.

Maatregelen

kunnen hebben voor de duurzame inzetbaarheid van medewerkers. Daarnaast kan een verminderde

Om medewerkers in fysiek belastende functies

vitaliteit als gevolg van leeftijd of inactiviteit even-

binnen de gemeente duurzaam inzetbaar te houden,

eens het werkvermogen nadelig beïnvloeden.

is meer nodig dan aanpassing van de fysieke arbeids-

Voor het bewaken, bevorderen of herstellen van de

omstandigheden alleen. Dit vraagt in de praktijk om

vitaliteit kunnen verschillende maatregelen worden

maatregelen op een viertal beleidspijlers.

getroffen: • Monitoring van de vitaliteit van medewerkers. Op

Vier pijlers voor duurzame inzetbaarheid

basis van signalen van een verminderde vitaliteit

• Organisatiecultuur

kan dan tijdig actie worden ondernomen, waar-

• Vitaliteit medewerkers

door een verminderde inzetbaarheid of uitval

• Arbeidssituatie

voorkomen wordt. Dit kan door:

• Loopbaan

- een PAGO/PMO te houden; - een jaarlijks functioneringsgesprek;

Organisatiecultuur

is een vragenlijst en geeft een inschatting van

werkers duurzaam inzetbaar zijn en hierin ook wil

het werkvermogen zoals de medewerker deze

investeren, dient er een organisatiecultuur te zijn die

zelf beleeft. Onder werkvermogen wordt

dit uitstraalt. Duurzame inzetbaarheid is een

verstaan de mate waarin een werknemer zowel

gedeelde verantwoordelijkheid van werkgever en

fysiek als mentaal in staat is om zijn/haar

medewerkers. Management en leidinggevenden

huidige werk uit te voeren. Het werkvermogen

hebben een belangrijke taak bij het uitdragen van

kan worden gezien als de vitaliteit van een

deze cultuur binnen de gemeentelijke organisatie.

medewerker, afgezet tegen zijn of haar huidige

Dit kan door: • Een duidelijke beleidsvisie te ontwikkelen; • Met behulp van training er voor te zorgen dat de visie ook wordt gedragen en uitgedragen door alle

38


- de Work Ability Index (WAI) in te vullen. De WAI

Indien een gemeente het belangrijk vindt dat mede-

taakeisen. • De klachten van medewerkers kunnen zodanig zijn dat verder werken niet meer mogelijk is en een medewerker verzuimt. Op dat moment dienen


39

door de organisatie en de leidinggevende ver-

8.3

zuim- en re-integratiemaatregelen te worden

De pijlers voor duurzame inzetbaarheid vinden we

ingezet. Zie hiervoor ook hoofdstuk 7: ‘Omgaan

binnen organisaties vaak terug onder aparte ‘kopjes’

met gezondheidsklachten’

zoals gezondheidsbeleid, arbeidsomstandighedenbe-

• Het promoten van de BRAVO-leefstijl. BRAVO

Beleidsintegratie

leid, arbeidsvoorwaardenbeleid, organisatiebeleid of

staat voor: (meer) Bewegen, (stoppen met) Roken,

personeelsbeleid. Vaak zijn verschillende personen/

(matig zijn met) Alcohol, (gezonde) Voeding en

afdelingen verantwoordelijk voor dit beleid zoals

(voldoende) Ontspanning. Voor elk van deze

personeelsafdeling, directie en arbocoördinatoren.

aspecten kunnen binnen de gemeente activiteiten

Het gevaar bestaat dat deze verschillende beleidspij-

worden ontwikkeld die de medewerker onder-

lers onvoldoende op elkaar zijn afgestemd. Iedere

steunen bij het ontwikkelen van een gezonde(re)

pijler heeft een eigen doel. Duurzaam inzetbaarheid-

leefstijl. Hierbij kan worden gedacht aan bedrijfs-

beleid vraagt nadrukkelijk om integratie van de

fitness, stoppen met roken campagnes, campagne verschillende beleidspijlers binnen de organisatie. De tegen alcohol op het werk, aanbieden van gezonde

pijlers dienen hetzelfde doel na te streven: duurzame

voeding in de kantine en aandacht voor werk-

inzetbaarheid van medewerkers. Samenwerking

stress. Het beleid kan worden ondersteund door

tussen de verschillende betrokken disciplines is

het uitvoeren van zogenaamde healthchecks.

noodzakelijk. Op individueel niveau kunnen genoemde pijlers

Arbeidssituatie

worden samengevat in een Persoonlijk Duurzaam

Medewerkers verschillen in capaciteiten, omstandig-

Inzetbaarheidsplan (PDI). Hierin wordt voor alle

heden en behoeften. Dit vraagt om afstemming van

pijlers aangegeven wat de risico’s zijn op een vermin-

de arbeidssituatie. We onderscheiden vier deelgebie-

derde duurzame inzetbaarheid. In het PDI staan ook

den: arbeidsomstandigheden, arbeidstaken/arbeids-

acties om deze risico’s op te heffen.

inhoud, organisatie van de arbeid en arbeidsvoorwaarden. Instrumenten en maatregelen voor een

Meer informatie

goede afstemming zijn in voorgaande hoofdstukken

Webdocument 8. Vergroten van duurzame inzetbaar-

behandeld.

heid, www.aeno.nl

Loopbaan De laatste voorwaarde voor duurzame inzetbaarheid, is het afstemmen van de individuele loopbaan van medewerkers op de veranderingen die kunnen optreden in capaciteiten, omstandigheden en behoeften door het ouder worden. Bij medewerkers in fysiek belastende functies kunnen gemeenten loopbaanontwikkeling stimuleren zodat medewerkers op latere leeftijd kunnen doorstromen naar een minder fysiek belastende functie binnen de gemeente of bij een andere werkgever. Instrumenten en maatregelen hiervoor zijn: - functioneringsgesprekken; - scholing en training; - EVC-procedure (Erkenning van Verworven Competenties); - interne of externe mobiliteit binnen verschillende taak- en functieniveaus.

40



41

9

De rol van de OR bij fysieke belasting 9.1.

Inleiding

Bij gemeenten met veel fysieke belastend werk in de

Voorbeelden van goede praktijken vindt u in hoofdstuk 6.

buitendienst, kan de ondernemingsraad (OR) een initiërende en toetsende rol vervullen bij de aanpak

Hoe het beste met klachten kan worden omgegaan

hiervan. De OR beschikt immers over een belang-

door een te grote fysieke belasting, vindt u in

rijke, door de WOR en Arbowet gelegitimeerde positie

hoofdstuk 7.

om invloed uit te oefenen op het arbobeleid van de gemeente. De WOR (artikel 27.1d) geeft de OR

Tot slot is er een hoofdstuk 8 opgesteld over duur-

instemmingbevoegdheid op regelingen op het gebied

zame inzetbaarheid. Het vergroten van inzetbaarheid

van veiligheid, gezondheid, welzijn en ziekteverzuim.

van medewerkers is van belang als er dusdanige

Daarnaast beschikt de OR over belangrijke instru-

belastende arbeidsomstandigheden zijn dat mede-

menten als informatie- en overlegrecht. Ook de

werkers niet gezond oud kunnen worden in hun werk.

Arbowet zelf verschaft in artikel 12 een legitimerende

Of indien medewerkers gezondheidsklachten hebben

rol voor de OR, waaronder ook het vergezellen van en

en hierdoor hun belastend werk niet goed meer

overleggen met de Arbeidsinspectie.

kunnen doen.

De OR kan deze arbocatalogus fysieke belasting

In de bijlage van hoofdstuk 5 staat een checklist voor

gebruiken om invulling te geven aan de toetsende rol

evaluatie van de aanpak van fysieke belasting.

om de kwaliteit van het gevoerde arbobeleid te

Ondernemingsraden kunnen deze checklist ook

bewaken. Als er nog te weinig gebeurt op het terrein

gebruiken om zelf een indruk te krijgen van de stand

van fysieke belasting of de aandacht is verslapt, kan

van zaken. De OR kan het management en de arbo

de OR met deze catalogus het initiatief nemen de

coördinator ook vragen met de checklist de aanpak

aanpak weer op een hoger niveau te tillen.

van fysieke belasting te evalueren.

9.2.

De arbocatalogus fysieke belasting bestaat naast

Wat kan de OR doen met de arbocatalogus fysieke belasting?

deze publicatie uit diverse webdocumenten (de

In hoofdstuk 1 vindt u informatie over de stand van

hoofdstukken uit deze publicatie met de volledige

zaken met de aanpak van fysieke belasting in de

informatie) die u kunt vinden op www.aeno.nl.

sector gemeenten en algemene informatie over wat een arbocatalogus is.

9.3.

Tips

• Breng in kaart welke functies te maken hebben Hoofdstuk 2 legt uit welke vormen van fysieke belasting er zijn en tot welke gezondheidsrisico’s deze kunnen leiden.

met fysieke belasting. • Nodig medewerkers uit of zoek ze op. Vraag ze de OR te informeren over hoe het er voor staat met fysieke belasting en de aanpak hiervan.

In hoofdstuk 3 vindt u de arbowetgeving en normen voor fysieke belasting.

• Bepaal of fysieke belasting een specifiek aandachtspunt in het plan van aanpak is. Dit is vooral belangrijk als gezondheidsklachten aan rug,

Hoofdstuk 4 gaat over de aanpak van fysieke belasting

nek, schouders of ledematen een belangrijke

en bevat informatie bestemd voor de arbocoördinator.

oorzaak zijn voor ziekteverzuim. Ook bij veelvuldig risico op overbelasting is dit belangrijk.

Hoofdstuk 5 bevat voorlichtingsmateriaal voor

42


• Bepaal of de voorgenomen maatregelen in goede

medewerkers en leidinggevenden, waaronder de

verhouding staan tot de geconstateerde proble-

campagne ‘Schiet op je werk’.

men en of de problemen naar verwachting


43

werkelijk zullen verminderen. Denk hierbij ook

Relevante websites

aan kleine (til)hulpmiddelen, aanpassingen in de werkorganisatie en instructies. Kijk ook naar

www.aeno.nl

al genomen maatregelen: zijn die effectief en

A+O fonds Gemeenten

efficiënt geweest en al voldoende benut? Voorkom ‘meer van hetzelfde’ als de impact

www.cnvpubliekezaak.nl

ervan laag zal zijn.

CNV Publieke Zaak

• Als er veel op dit gebied moet gebeuren, adviseer de bestuurder dan om van de verbeteracties een

www.abvakabofnv.nl

project of campagne ‘Fysieke belasting’ te maken

FNV ABVAKABO

onder leiding van een (zwaargewicht) leidinggevende. Dit kan uitsluitend binnen een afdeling of

www.cmhf.nl

dienst zijn, of voor specifieke functiegroepen of

CMHF

werkplekken, maar ook in de gehele gemeente. Adviseer hierbij een participatieve aanpak, dus

www.vng.nl

met betrokkenheid van werknemers en midden-

VNG

kader. Bevorder een beleidsmatige aanpak zodat het niet bij een eenmalige actie blijft. Adviseer

www.arbeidsinspectie.nl

hierin ook betrokkenheid van de afdeling P&O, de

Informatie over melden van klachten, melden

bedrijfsarts/arbodienst of een andere deskundige

ernstige incidenten, etc.

organisatie. Zo kan effectief gebruikgemaakt worden van hun kennis en praktijkervaringen. De campagne ‘Schiet op het werk’ van het A+O fonds Gemeenten kan hiervoor prima worden gebruikt. • Check, wanneer de uitvoering gestart is, zo nu en dan in de wandelgangen bij medewerkers wat ze merken en vinden van de verbeteracties. Geef belangrijke positieve en negatieve signalen door aan de bestuurder. • Meer informatie over de rol van de OR bij arbo beleid, verzuimbeheersing en re-integratie vindt u in het OR-werkboek Samen werken aan gezond werken op http://www.aeno.nl/fileadmin/ Medezeggenschap/Documenten/werkboek_arbo_ OR.pdf

44



45

Colofon Opdrachtgever

Uitgave

Stichting A+O fonds Gemeenten Postbus 30435 2500 GK Den Haag 070 373 83 56 © Stichting Arbeidsmarkt- en Opleidingsfonds www.aeno.nl

Gemeenten, Den Haag

[email protected]

juni 2009

Projectteam R. Davits, E. Loozen

Stichting A+O fonds Gemeenten bevordert en ondersteunt vernieuwende activiteiten op het gebied van

Auteurs

arbeidsmarkt en HRM-beleid. Actuele informatie

F. Horsten (Vhp ergonomie), B. de Zwart (Astri),

over de verschillende projecten treft u aan op

Ph. Fiedeldij Dop (De Groene Praktijk), M. A. Tjak

www.aeno.nl

(Atjak Arbo Advies). Redactie: R. Davits, E. Loozen (A+O fonds Gemeenten), Vormgeving Eindredactie: W. Baardemans (BNB Teksten)

Do Company

Met dank aan

Drukwerk

De leden van de begeleidingscommissie Gezond Werk Artoos Drukkerijen A+O fonds Gemeenten: J. Schot (CNV Publieke Zaak), J. Boersma (ABVA

Fotografie

KABO FNV), P. van den Berghe (CMHF), N. Piekaar,

Ermin de Koning

E. Vat (CvA VNG), M. Brorens (IZA), T. Hoonhout (gemeente Leiderdorp), K. Baelemans (gemeente

Oplage

Eindhoven), S. Atminah (gemeente Rotterdam).

5000

De leden van de klankbordgroep Arbocatalogus

ISBN-nummer

Fysieke belasting:

978-90-77681-40-4

S. Hoeve (gemeente Ommen), R. Arends (gemeente Amsterdam, Stadsdeel Oost/Watergraafsmeer),

Rechten

A. Moerkerken (gemeente Wieringermeer),

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

D. van Lanen (gemeente Bergen), J. Steinmetz

mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een

(gemeente Velzen) J. Kippers (gemeente Almelo),

geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar

E. van Brakel (gemeente Nijmegen), M. Seesink

gemaakt, in enige vorm of op enigerwijze, hetzij

(gemeente Bronckhorst), B. Spekking (gemeente

elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen

Aalten), H.J.W. Groothengel (gemeente Enschede),

of enige andere manier, zonder voorafgaande

L. Schalkoort (gemeente Castricum), T. Lindeman

toestemming van de Stichting A+O fonds Gemeenten.

(gemeente Moordrecht), W. Kruger (GGD gemeente Amsterdam), W. van Kempen (gemeente Rotterdam),

Hoewel aan deze uitgave de grootst mogelijke zorg is

G. Bleus (GGD Zaanstreek), H. Maat (gemeente Zwolle). besteed, kunnen de samenstellers niet aansprakelijk gesteld worden voor eventuele onjuistheden, noch De diverse gemeenten voor het beschikbaar stellen

kunnen aan de inhoud rechten worden ontleend.

van praktijkmateriaal.

46



47

48


Arbocatalogus Fysieke belasting

Recommend Documents