BIJLAGE 3 Extra’s • 3.3 Educatieve materialen
Oplossingssleutel
FOOD ROCK
een duurzame maaltijd voor wereldsterren
ASO
Dit project werd gefinancierd door de Vlaamse Overheid, Departement Landbouw en Visserij en kwam tot stand met de steun van de Provincie West-Vlaanderen.
Een initiatief van: West-Vlaams Agrarisch Vormingsinstituut (WAVI vzw) In samenwerking met: Provinciaal Noord-Zuid Centrum Roeselare en Kleur Bekennen West-Vlaanderen
1
INLEIDING
Een duurzame maaltijd voor wereldsterren Gebruik dit als samenvatting van je les. De GlobalLocal-band eist na haar optreden op FOOD Rock een maaltijd voor ongeveer 20 personen die voldoet aan volgende voorwaarden:
1 De ingrediënten komen van verschillende plaatsen in de wereld (zowel Noord-producten als Zuid-producten).
2 De producenten krijgen een eerlijke prijs voor hun producten. 3 De ecologische impact en de voedselkilometers van de ingrediënten worden tot het minimum beperkt. 4 De ingrediënten zijn seizoensgebonden.
1.1 Deze code in de kantlijn naast de opdrachten verwijst naar werkmaterialen die jullie nodig hebben om de opdracht op te lossen.
Deze code in de kantlijn verwijst naar extra informatie of bronmateriaal in de begeleidersfiche die hoort bij deze opdracht. Deze code in de kantlijn verwijst naar een uitbreidingsoefening bij deze opdracht. De uitbreidingsoefening vind je achter de begeleidersfiche die hoort bij deze opdracht en kun je gemakkelijk kopiëren voor de leerlingen. 3
FOOD ROCK Een duurzame maaltijd voor wereldsterren
OPDRACHT 1: GLOBALISERING STAP 1: Waar komt mijn voedsel vandaan? 9’ Veel voedsel in de winkelrekken in onze buurtwinkel komt van verschillende plaatsen in de wereld. Die voedingswaren reizen vele kilometers voor ze bij ons terechtkomen. Doe even de test en duid de reis van de producten aan op de wereldkaart.
1.1 1.2
Doen: Ieder groepslid neemt een kaartje en zoekt de landen op de wereldkaart. Teken een pijl op de wereldkaart die de weg die het voedingsproduct aflegt weergeeft. Klaar? Ga verder.
→ De bedoeling: op korte tijd veel pijlen op de wereldkaart zien verschijnen.
STAP 2: Een multicultureel winkelrek? 6’ 1. Wat vind je van het resultaat op de wereldkaart? En waarom? A. Ik had meer pijlen verwacht op de wereldkaart. B. Ik had minder pijlen verwacht op de wereldkaart. C. Ik had geen flauw idee hoeveel pijlen op de wereldkaart zouden staan. D. Ik had verwacht dat ons voedsel bij ons wordt geproduceerd. E. Ik had verwacht dat ons voedsel meer uit het buitenland wordt ingevoerd. → Alle antwoorden zijn mogelijk, belangrijk is de de lln. hun keuze te laten motiveren. 2. Op de wereldkaart staan nog niet alle pijlen, er zijn er nog véél meer. Met welk fenomeen heeft dat te maken? A. Industrialisering B. Globalisering: is alomtegenwoordig (globe = wereldbol) en betekent zoveel als ‘verspreid raken over de hele wereld’. Zie ook 4. Wat is globalisering? C. Commercialisering 4
OPDRACHT 1 Globalisering
3. Dit fenomeen heeft ook gevolgen, zowel positief als negatief. Doen: Zoek zelf een negatief gevolg voor het culturele domein van de samenleving en noteer dit. Thema
Positief gevolg
Negatief gevolg
Tewerkstelling
Mijn vader heeft werk als havenarbeider dankzij de invoer van buitenlands voedsel. Hij lost containers met cacao.
Een Vlaamse tomatenboer sluit zijn bedrijven omdat hij niet kan concurreren met goedkope Spaanse tomaten.
Cultuur
Ik ga eten in een Chinees restaurant. Dit deden mijn ouders niet in hun jeugdjaren.
- Eigen tradities en muziek komen in verdrukking door invloed andere culturen. - Wereldgodsdiensten verdringen kleinere, lokale godsdiensten. - Eetcultuur…
Uitbreidingsoefening: Graan en rijst binnen ieders handbereik? 4. Wat is globalisering? Landen zijn meer dan vroeger afhankelijk van elkaar en hebben meer contact met elkaar. Ze zijn met elkaar verbonden op politiek, economisch en cultureel gebied en op het vlak van milieu. Wereldwijd is er meer uitwisseling tussen mensen, bedrijven, regeringen en culturen omdat we nu gemakkelijk en snel kunnen communiceren dankzij radio, tv, internet … Bedrijven produceren vaak in 10 landen tegelijk en drijven internationale handel. Landen zijn dus meer afhankelijk van elkaar. Producten van allerlei merken zijn te koop over bijna heel de wereld. Mensen reizen de wereld rond. En het is mogelijk om door middel van computers te praten met mensen uit bijna elk land ter wereld. Ook culturele uitwisseling is belangrijk: denk maar aan jongerenculturen, mode, exotische restaurants of aan wereldmuziekfestivals. → Leg alle materialen klaar voor de volgende groep. 5
FOOD ROCK Een duurzame maaltijd voor wereldsterren
Opdracht 2: Eerlijke handel STAP 1: Shoppen! 5’
2.1
Doen: Kijk naar de prijsetiketten en zoek de prijs van 1 liter volle melk en 1 kg rijst. Noteer het resultaat in de tabel.
Klassieke handel
6
Fair Trade/ hoevewinkel
Product
Betaald in de winkel
Schatting voor producent
Aandeel voor producent
Vergoeding voor de producent
1 liter volle melk
€ 0,90
Antwoord lln.
± 30% (of € 0,30)
€ 0,70
1 kg rijst
€ 3,18
Antwoord lln.
± 15 % (of € 0,46)
€ 0,87
OPDRACHT 2 Eerlijke handel
Zoals je weet worden melk en rijst geteeld door landbouwers. Zij steken daar veel tijd en werk in en hun producten worden in verschillende winkels verkocht.
2.2
Doen: Hoeveel denk je dat een landbouwer krijgt voor zijn producten? Probeer dit in te schatten en vul aan in de tabel. Neem nu de grafiek bij de hand en noteer het echte aandeel. Ga ook na hoeveel de landbouwer krijgt via Fair Trade of via verkoop op de hoeve. Benadruk dat dit een momentopname is (2010). De prijzen en de percentages kunnen sterk en snel veranderen. Conclusie: de producent krijgt een betere prijs via eerlijke handel of Fair Trade en via verkoop in de hoevewinkel.
STAP 2: De boer op! 5’ 1. Schakels in het productieproces Naar waar gaat het overige geld dat we in de winkel betalen? Met andere woorden welke zijn de andere schakels in het productieproces? Maak een keuze in de lijst en bespreek. De distributie: vervoer van de boer naar de fabriek en naar de winkel. De winkel die het product verkoopt. De bank De verwerking: wassen, schillen, versnijden, verpakken, … De consument
2.3 2. Producent aan het woord
Wil je weten wat de landbouw(st)er er zelf van denkt? Lees hun getuigenis of vraag het hen zelf! Mogelijkheid 1: de Noord- of Zuid-animator vertelt zijn/haar eigen ervaringen. Welke schakels spelen nog een rol in het productieproces? Krijgt de producent een eerlijke prijs? Gevolgen voor het gezin? Oplossingen? Mogelijkheid 2: de leerlingen lezen de getuigenis op papier en zoeken de schakels in de voedingsketen van het product. Wat is de invloed hiervan op de producent? Welke problemen kennen de boeren? Welke oplossingen zijn er voor handen? 7
FOOD ROCK Een duurzame maaltijd voor wereldsterren
STAP 3: Eerlijke handel in je eigen supermarkt! 5’ Wat is eerlijke handel volgens jullie? Het cruciale aspect is dat de winstverdeling tussen de verschillende schakels correct is (gelijkheid in de internationale handel) en dat de producent een eerlijke prijs krijgt voor zijn product (= productiekosten zijn gedekt, voldoende inkomen voor zijn gezin). Meer bronnenmateriaal over eerlijke handel vind je in de begeleidersfiche. Noem enkele merken of labels van eerlijke handel die je in de winkel kan vinden.
2.4 2.5
Doen: Probeer in groep de verschillende kaartjes met merken in de juiste kolom te plaatsen.
Andere mogelijkheden Klassieke handel
Campinamelk Douwe Egbertskoffie Coca Cola Chiquita McDonald’s
Eerlijke handel Oxfam Fairtradekoffie Okébananen MONDOh Max Havelaar
Meer info over ‘duurzame landbouw’ zie p. 28 in de handleiding. → Leg alle materialen klaar voor de volgende groep
8
Duurzame landbouw Aardappelen van de hoeve Melk van de hoeve
OPDRACHT 3 Ecologische impact en voedselkilometers
Opdracht 3: Ecologische impact en voedselkilometers STAP 1: Hoger/Lager! 5’ 3.1
Doen: Neem een kaartje van elke stapel en draai ze om. Welk voedingsproduct heeft het grootste aantal voedselkilometers? Waarom? Discussieer in groep. Herhaal dit met de andere kaartjes. Onderlijnd woord: meest ecologische impact, milieubelasting Tips: hou de tijd in het oog, laat de leerlingen vooral ook motiveren waarom.
Verse tomaat – tomaat uit blik
• Voedselkilometers: Tomaten uit Spanje leggen 1 315 km af = 294 kg CO2 • Verwerking & verpakking: Tomaat uit blik moet gewassen (water), gekookt (energie) en gepeld worden. Daarnaast moeten ook het blik en het papier gemaakt worden. Dit alles veroorzaakt meer uitstoot/vervuiling dan gewone verse tomaten.
Kiwi – tomaat
• Voedselkilometers: Kiwi’s uit Nieuw-Zeeland leggen 18 722 km af = 4189 kg CO2 • Tomaten uit Spanje leggen 1 315 km af = 294 kg CO2
Spinazie diepvries – spinazie vers
Verwerking / verpakking / bewaren: • Verwerking: Spinazie uit de diepvries moet eerst gewassen en gekookt worden. • Verpakking: De productie ervan vereist energie. • Bewaren: langdurig diepvriezen vergt energie.
Appel in de lente – appel in de herfst
• Teeltwijze/bewaring: Appels komen bij ons in België voor in de herfst en worden in koelcellen bewaard tot in de lente. - Voedselkilometers: In de lente/zomer komen een deel appels van Zuid-Afrika en Chili. 9
FOOD ROCK Een duurzame maaltijd voor wereldsterren
Wat speelt er mee in de ecologische impact van onze voedselproductie? Duid de correcte antwoorden aan De afstand die het product aflegt; De landbouwmethode, met andere woorden, de manier van telen (in volle grond, in een onverwarmde of in verwarmde serres); De voedingswaarde van het product; De manier waarop het product vervoerd wordt: per boot is beter voor het milieu dan per vrachtwagen of per vliegtuig; De prijs die je voor je product betaalt; De vorm en kleur van het product; De kook- of bereidingswijze; De verpakking van een product; … Meer info over ecologische impact: zie p. 31 van de handleiding
STAP 2: Hoe smaken voedselkilometers? 6’ 1. Bereken zelf voedselkilometers
3.2 3.3
Doen: Vul onderstaande tabel aan. Van waar komen de meeste kiwi’s die we in onze winkelrekken vinden? Schat de afstand die Spaanse tomaten afleggen om tot in België te komen aan de hand van de lijnschaal op de kaart. Zoek voor elk product een alternatief (minder kilometers) en noteer dat in de laatste kolom.
10
OPDRACHT 3 Ecologische impact en voedselkilometers
Product
Land van oorsprong
Aantal kilometers
Alternatief
Gouda - jonge kaas
Nederland
± 170 km
Belgische jonge kaas
Wijn
Zuid-Afrika
± 8.800 km
Franse of Italiaanse
Tomaten
Spanje
± 1300 km
Belgische in de zomer
Kiwi’s
Nieuw-Zeeland
± 19.000 km
Franse of Italiaanse
→ Ter info: het product ligt hiermee nog niet in het winkelmandje, nog eens extra kilometers. → Alternatieven: wijs erop dat ook de leerlingen hierin de keuze hebben. Letten ze hier nu al soms op? Wisten ze dat ze hierop kunnen letten? 2. Kaviaar van de Noordzee: garnalen Het aantal voedselkilometers van Nederlandse gepelde garnalen bedraagt 4.156 km. Zoek hiervoor een verklaring. → Als lokale producten elders verwerkt of verpakt worden, zorgen ze ook voor heel wat voedselkilometers. → Garnalen: De meeste garnalen uit de Noordzee worden omwille van de lagere loonkosten naar Marokko gebracht om te pellen. Daarna vliegen ze terug naar hier. Deze reis duurt ongeveer vier dagen waardoor ze normaal gezien ook behandeld zijn met bewaarmiddelen.
11
FOOD ROCK Een duurzame maaltijd voor wereldsterren
STAP 3: Hoe minder voedselkilometers eten? 3’ Wat kan je zelf doen? Denk globaal, eet lokaal. Denk lokaal, eet globaal. Wat betekent dit? Denk globaal, denk aan de wereld, aan de opwarming van de aarde en de CO2-uitstoot. Om ervoor te zorgen dat er minder CO2-uitstoot is, kan je het best voedsel kopen dat lokaal geproduceerd en geteeld is. Vandaar: denk globaal, eet lokaal.
12
OPDRACHT 4 Seizoensgebonden consumeren
Opdracht 4: Seizoensgebonden consumeren STAP 1: Ken je het beste koopseizoen van groenten en fruit? 4’ Voor elke soort groente en fruit is er een ideale koopperiode, afhankelijk van het oogstmoment en de bewaarmogelijkheden. Dit geldt zowel voor lokale, Vlaamse producten als voor zuiderse producten. Deze periode kan langer of korter zijn naargelang de groente of fruitsoort. Weten jullie wanneer groenten en fruit op hun best zijn?
4.1
Doen: Wanneer koop je het best deze groenten/dit fruit?
4.2
Iedereen neemt een kaartje en legt dit bij het seizoen waarin hij/zij denkt dat je ze het best koopt. Eventueel neemt iedereen een tweede kaartje maar respecteer de tijd! Hou de tijd in het oog. Beter elk 1 kaartje leggen en goed beargumenteren dan alle kaartjes leggen zonder waardevolle bespreking. Er zijn geen verkeerde antwoorden. De bedoeling is om aan te tonen dat het niet gemakkelijk is.
STAP 2: De ‘groentekalender’ bij de hand! 4’ In de supermarkt zijn alle groenten en fruit het hele jaar rond te koop. Hierdoor raken we het noorden kwijt. In een hoevewinkel is de keuze kleiner maar varieert ze doorheen het jaar. Om gemakkelijker te kiezen in het enorme aanbod is er een ‘groentekalender’. Per maand vind je de typische groenten en fruit. Zie ook: www.groentekalender.be en de kalender in dit lesboekje.
4.3
Doen: Controleer met de groentekalender of jullie kaartjes goed liggen. Corrigeer indien nodig. De groenten en het fruit staan alfabetisch gerangschikt.
Het beste koopseizoen staat in de tabel hieronder in het vet als een soort meerdere koopseizoenen heeft. In dit seizoen geniet je het meest van de ‘seizoensvoordelen’, zoals rijk aan vitaminen, energievriendelijker geproduceerd en bewaard … 13
FOOD ROCK Een duurzame maaltijd voor wereldsterren
Lente
Aardappelen Asperges Knolselder Spinazie Wortelen Uien Aardbei Ananas Rabarber
Zomer
Aardappelen Asperges Broccoli Courgette Knolselder Paprika Pompoen Prinsessenbonen Spinazie Tomaten Wortelen Uien Aardbei Framboos Rabarber
Herfst
Aardappelen Broccoli Courgette Knolselder Paprika Pompoen Prinsessenbonen Spinazie Tomaten Wortelen Uien Mandarijnen Appelen Framboos Kiwi
Winter
Aardappelen Knolselder Pompoen Wortelen Uien Mandarijnen Ananas Appelen Kiwi
STAP 3: Een klimaat voor elk. 3’ 4.4
14
Doen: Combineer het fruit met de juiste teeltvoorwaarden en klimatogrammen.
OPDRACHT 4 Seizoensgebonden consumeren
Plaats: Brazilië – België Klimaat: gematigd met zachte winter - warm en altijd nat Fruitsoort: appel - ananas
Plaats: Brazilië – België Klimaat: gematigd met zachte winter - warm en altijd nat Fruitsoort: appel - ananas
15
FOOD ROCK Een duurzame maaltijd voor wereldsterren
Uitbreidingsoefening: Graan en rijst binnen ieders handbereik?
STAP 4: Waarom seizoensgebonden? Niets dan voordelen! 4’ Kies je voor seizoensgebonden voedingsproducten dan kies je voor heel wat voordelen voor jezelf en voor onze wereld. Kennen jullie ze?
4.5 4.6
16
Doen: Combineer de passende uitleg met de 5 voordelen.
Voordelen
Uitleg
1
Je spaart geld uit!
A
Veldsla wordt in de winter gekweekt. Het aanbod op de markt is dan groot.
2
Je bespaart transportkilometers!
B
Seizoensgebonden groenten en fruit bevatten vooral de vitaminen die we in dat seizoen nodig hebben. Ze hebben ook een hogere voedingswaarde.
3
Je bespaart energie!
C
Hoe korter de afstand tussen boer en consument, hoe groter het deel van de winkelprijs dat rechtstreeks naar de boer gaat. Een eerlijke prijs voor verse producten uit het Noorden en het Zuiden.
4
Je gaat voor gezonde voeding.
D
De tomaten die je koopt ‘buiten het seizoen’ zijn meestal Spaanse. Na de oogst worden ze met vrachtwagens tot bij ons gebracht. Kies liever voor tomaten van een Belgische teler.
OPDRACHT 4 Seizoensgebonden consumeren
5
Je steunt de lokale economie!
E
De eerste Belgische aardbeien worden in verwarmde serres gekweekt. Wacht nog even op mooi weer en smul van aardbeien uit openlucht of onverwarmde serres. Geen stookkosten betekent geen CO²-uitstoot.
Geef extra uitleg indien nodig. Controleer of de lln. ook de correcte oplossing noteren in hun boekje. 1
2
3
4
5
A
D
E
B
C
17
FOOD ROCK Een duurzame maaltijd voor wereldsterren
Evaluatie Welke ingrediënten uit de festivalwinkel kiezen we voor de duurzame maaltijd? winkel Graan
wat Rijst van Oxfam Fairtrade
argumenten Dit is een product uit het Zuiden. Kijk op de verpakking vanwaar de rijst precies komt. Voorkeur: fair traderijst (eerlijke handel)
Groenten & fruit
Groenten: uien, champignons, … Andere groenten per seizoen (zie groentekalender en hiernaast) Fruit: zeker 1 soort, bijvoorbeeld verse ananas met het keurmerk van Max Havelaar of ananas uit blik van Oxfam Fairtrade.
Vlees
18
Seizoenen: controleren met de groentekalender welke wel en welke niet. Herkomst: fairtradeproducten (Zuid-producten) en hoeveproducten (Noord-producten) genieten de voorkeur.
Kip of varkensvlees van een hoeve of een plaatselijke slager (herkomst: België)
- Voedselkilometers: energie sparen door producten van bij ons te kopen.
Vegetarisch alternatief
- Kies voor producten die rechtstreeks van de boer komen. Zo beperk je tussenschakels en krijgt de boer een eerlijkere prijs. - Verklein jouw ecologische impact door een vegetarisch product te kiezen.
EVALUATIE
winkel
wat
Diverse
argumenten
Olijfolie van Oxfam Fairtrade
Voorkeur voor fairtradeproducten
Wijnazijn van Oxfam Fairtrade Rietsuiker van Oxfam Fairtrade
Kies groenten en fruit die passen in het seizoen en bij het gerecht. Producten uit de festivalwinkel
Jan
Feb Maa
Uien
x
x
x
Wortelen
x
x
x
Ananas
x
x
x
Champignons
x
x
Spinazie
Apr
x
Mei
Jun
Aug Sep
Okt
Nov Dec
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
broccoli paprika Bloemkool
Jul
x
x
Mango
x
x
x
x
Prei
x
x
x
x
x x
Tomaten
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Courgette Snijbonen Chinese kool
x
x
x
x x
... Uitbreidingsoefening: wat eten festivalgangers? Uitbreidingsoefening: de Millenniumdoelen Extra bronmateriaal over de Millenniumdoelen 19
FOOD ROCK Een duurzame maaltijd voor wereldsterren
Kooksessie
FOOD ROCK
Werkwijze Rijst
Wok met kip en zoetzure saus
> Neem de elektrische rijstkoker. > Kook de rijst volgens de aanwijzingen op de verpakking (ongeveer 20 minuten).
Ingrediënten voor 20 personen
Groenten en fruit
± 750 g kipfilet (of alternatief) groenten (ca. 1,5 kg, volgens seizoen) 3 kleine uien 500 g champignons 2 blikken ananas 12 EL ketchup 2 EL azijn 1,5 EL suiker 1 bouillonblokje 1 kg rijst 2 x 3 EL olie peper en zout bindmiddel
> Pel de uien en snij ze in kleine stukjes. > Schil de wortelen en snij ze in kleine, fijne stukjes. > Borstel de champignons. > Snij de champignons in fijne stukjes. > Open de ananasblikken, giet het sap af in een kan en snij de ananas in kleine stukjes. > Reinig de andere groenten en het andere fruit (+ verwijder de niet-eetbare delen) en snij alles in kleine stukjes.
Wok groenten
> Meet de hoeveelheid olie af en zet die klaar bij de wok. > Verwarm de wok met drie eetlepels olie. > Doe eerst de uien in de wok. > Zodra de uien glazig (niet bruin!) zijn, voeg je de andere groenten toe. > Start met de hardste groenten en laat die wat garen. De zachtste groenten komen later aan de beurt
(bv. eerst wortelen, dan paprika, laatst champignons).
Vlees (of alternatief)
> Kruid het vlees en snij het in stukjes.
Wok vlees
> Verhit olie in de wokpan. > Doe de kip in de wok als de olie heet is. > Schep goed om, zodat alle kanten bruin kleuren en de kip niet aanbakt. > Bak (ongeveer 3 min) de kip tot die mooi bruin kleurt.
Saus maken voor het vlees:
> Meet de hoeveelheid azijn, ketchup en suiker af en zet die klaar bij de wok. > Voeg de ingrediënten toe aan de wok. > Kruiden met peper en zout. > Laat de saus inkoken door het mengsel op een zachter vuur te laten pruttelen. > Voeg het fruit toe en roer even om. > Laat nog even doorkoken en proef of het gerecht genoeg gekruid is. > Eventueel kan je een bindmiddel aan de saus toevoegen.
Mengen van groenten en vlees
> Voeg de groenten uit de andere wok hierbij en roer alles goed om. > Groenten, rijst en vlees kunnen ook gescheiden blijven.
20
EVALUATIE
Evaluatie van de workshop en mijn leerervaring Zet een kruisje bij jouw voorkeur. Ja
Nee
Misschien
Ik begrijp wat eerlijke handel is. Ik begrijp wat seizoensgebonden betekent. Ik begrijp wat globalisering betekent. Ik begrijp wat voedselkilometers zijn. Ik leerde iets bij over de landbouw in het Zuiden. Ik vond de workshop interessant. Ik vind dat er voldoende tijd was om de opdrachten op te lossen. De begeleiders/animatoren hebben me veel bijgeleerd. Ik heb iets bijgeleerd over het samenstellen van een duurzame maaltijd. Ik zal nu beter letten op wat ik koop. Ik zal nu vlugger tegen iemand uit het buitenland spreken. Ik vond de workshop (omcirkel jouw keuze)
21
FOOD ROCK Een duurzame maaltijd voor wereldsterren
Notities
22
23
