Financiële trends in de ICT-sector. Focus op rendement en toegevoegde waarde

Financiële trends in de ICT-sector Focus op rendement en toegevoegde waarde

1

Inhoudsopgave Voorwoord en inleiding

3

Conclusies en aanbevelingen: focus op rendement en winstgevendheid

5

1

Schets van de ICT-markt

6

2

Naar meer rendement op vermogen

12

3

Trends in winstgevendheid

25

Nawoord

29

Namenlijst geïnterviewden

30

Begrippenlijst

30

Literatuurlijst

31

2

Voorwoord en inleiding Crisis is voor ICT-sector bedreigend, maar biedt ook kansen De ICT-sector is dynamisch, zeker onder de huidige economische omstandigheden. De crisis is bedreigend, maar biedt ook kansen. In vergelijking met de internetcrisis 2000 - 2003 wordt de crisis nu zwaarder gevoeld bij nagenoeg alle afnemersgroepen van ICT-bedrijven. Ondernemingen kijken steeds kritischer naar terugverdientijden, dure consultants worden gemeden en grote implementatietrajecten uitgesteld. Aan de andere kant neemt de krapte op de arbeidsmarkt weer iets af en kunnen ICT-leveranciers scoren door voor klanten kostenreducties te realiseren. Dit rapport biedt inzicht en geeft praktische tips ICT-bedrijven reageren verschillend op de huidige economische omstandigheden. Dit heeft enerzijds te maken met de propositie en het segment waarin men actief is en anderzijds hoe er op winstgevendheid en kasstromen wordt gestuurd. ABN AMRO wil de bank zijn voor de ICT-sector en heeft een onderzoek laten uitvoeren naar financiële trends binnen de sector. Hoe anticipeer je als ICT-bedrijf op het veranderende landschap? Moet je nu juist investeren of vooral kosten besparen? Hoe kom je als winnaar uit de bus en realiseer je een hoger rendement? Met dit rapport wil ABN AMRO ICT-ondernemers inzicht verschaffen in de financiële trends en praktische adviezen geven over de bedrijfsaanpak en de mogelijkheden om een hoger rendement te realiseren. Het belang van treasury voor de ICT-sector Dit rapport gaat over de rol van treasury binnen de ICT-sector. Met treasury bedoelen we: het beheren en sturen van geld van de onderneming met als doel een duurzame toegang tot de vermogensmarkten (inclusief corporate finance) en een optimale financiële logistiek. De financiële markten hebben zich de afgelopen decennia in hoog tempo ontwikkeld. Deze ontwikkelingen leiden voor grote en middelgrote ondernemingen tot kansen en bedreigingen. Om kansen te benutten en bedreigingen af te wenden, moet men over voldoende knowhow beschikken. De afdeling administratie in de enge zin van het woord bezit deze kennis over het algemeen niet. Daarom hebben veel bedrijven een aparte treasury-functie of treasuryafdeling.

Indeling rapport Dit rapport bestaat uit drie delen. Hoofdstuk 1 schetst de ICT-markt en de trends, marktverwachtingen en de relatieve financiële performance van ICT-bedrijven. In de geprinte versie van dit rapport vindt u de beknopte marktschets, op internet de uitgebreide versie in een digitale bijlage (www.abnamro.nl/technologie). Hoofdstuk 2 gaat in op de vraag hoe het rendement op vermogen van ICT-bedrijven kan worden verbeterd. In hoofdstuk 3 worden de trends in winstgevendheid beschreven om vervolgens in te gaan op instrumenten die de winstgevendheid van een ICT-bedrijf kunnen verbeteren. De belangrijkste conclusies en aanbevelingen vindt u vooraan in het rapport, na het dankwoord.

INHOUD

3

Dankwoord Graag dank ik de ICT-ondernemers die voor dit rapport meewerkten voor hun waardevolle bijdragen in de interviews. Verder wil ik mijn directe collega’s bedanken voor de totstandkoming van dit rapport. En natuurlijk gaat veel dank uit naar Adriaan Meij van AME Research voor zijn analyses en het schrijven van dit rapport. AME Research heeft zich in de afgelopen jaren gespecialiseerd in financiële analyses van ICT-bedrijven in Nederland. Met Adriaan hebben we interessante discussies gevoerd over het belang van de ICT-sector voor innovatief Nederland, mogelijkheden om tot een beter rendement te komen en de rol die een adviseur of bank daarin kan spelen. Die discussie gaan wij ook graag met u aan! Ik wens u veel leesplezier,

Menno van Leeuwen, Sector Banker Media & Technologie ABN AMRO Sector Advisory

4

Conclusies en aanbevelingen: focus op rendement en winstgevendheid Conclusies

De ICT-sector in Nederland is hoog ontwikkeld en diep verankerd in de economie en de samenleving en daardoor even conjunctuurgevoelig als andere sectoren.

Gemiddeld presteren ICT-ondernemingen naar internationale maatstaven onder de maat op economisch toegevoegde waarde, rendement en winstgevendheid.

De treasury-functie is gemiddeld genomen onvoldoende toegerust om financiële en operationele processen optimaal te managen en te integreren. De afdelingen zijn vaak overbelast of onderbezet, procesautomatisering is onvoldoende doorgevoerd en voorspellend analytisch vermogen schiet tekort.

ICT-ondernemingen kunnen structureel tot hogere rendementen komen door maatregelen tot winstbehoud op het gebied van cashflow- en werkkapitaalmanagement in het lange termijnbeleid te borgen.

Technologische innovatie, de recessie en veranderende businessmodellen maken de ICT-sector dynamisch. Om risico’s en kansen beter in te kunnen schatten, moeten ondernemingen het gedrag van hun bestaande en potentiële concurrenten en klanten bestuderen en marktsegmenttrends in kaart brengen.

Om risico’s beter in te schatten, kansen te benutten en uiteindelijk een hoger rendement te behalen is de rol van treasury cruciaal. Treasury dient meer aandacht te besteden aan procesautomatisering, financieel beheer, ondernemersfinanciering en rendementsverbetering. De inhoud van deze functie verandert daardoor van ‘boekhouding van de historie’ naar ‘financiële businessstrategie’.

Aanbevelingen voor ICT-ondernemingen

Kies voor één kernactiviteit en automatiseer de primaire en secundaire processen maximaal.

Maak voortdurend actuele en toekomstverkennende managementrapportages.

Analyseer (potentiële) concurrenten en klanten van het marktsegment waarin het bedrijf actief is en nieuwe business- en verdienmodellen.

Leg verantwoordelijkheden bij de bron (de persoon die verantwoordelijk is voor een beslissing in het proces) en borg financiële en operationele prestatie-indicatoren duurzaam in de treasury-functie.

Communiceer intensief met alle belanghebbenden over de managementrapportages en prestatie-indicatoren om steun en vertrouwen te verwerven.

Streef minimaal naar een rendement op het totaal vermogen dat bijdraagt aan de macro-economie.

5

1 Schets van de ICT-markt Elke sector heeft zijn eigen financiële trends. Ook de ICT-sector. In dit hoofdstuk schetsen we de ICT-markt. Deze schets valt in drie delen uiteen:

Trends en prognoses

Financiële analyse van 110 ICT-ondernemingen

Analyse macro-economische toegevoegde waarde

1.1

Trends en prognoses

Nieuws lezen op een elektronische leesplank in plaats van de krant; de patiënt thuis online diagnosticeren en begeleiden; financiële gegevens die altijd en overal uitwisselbaar zijn (XBRL); digitale in plaats van papieren facturen, belastingaanslagen en dossiermappen; vergaderen via beeldschermen; deuren, lampen, containers en andere ‘dingen’ die actief meedenken (M2M); robots als hulp in de huishouding; persoonsgegevens die slechts één keer in de administratie voorkomen; softwaretoepassingen naar keus in de “cloud” samenstellen en ze huren in plaats van kopen. Dit zijn enkele van de talloze praktische arbeid- en milieubesparende oplossingen waar de Nederlandse ICT-industrie nu en de komende tien jaar aan werkt. Adequate financiering is daarbij onmisbaar; in de ICT-sector gaat veel geld om. Omzetontwikkeling De Nederlandse ICT-industrie is een jong volwassen sector die met een omzet van circa EUR 31,2 miljard in 2008 een bijdrage leverde van 5,3% aan het bruto binnenlands product. In de ICT-industrie werken zo’n 120.000 voltijd medewerkers; bij aanbieders en eindgebruikers zijn in totaal 248.000 mensen werkzaam in een ICT-beroep. In totaal zijn er meer dan 27.000 ICT-ondernemingen in Nederland: tal van kleine bedrijven, een paar honderd grotere en een stuk of tien concerns. Informatietechnologie (IT) nam in 2008 met een omzet van EUR 16,6 miljard 53,2% van de ICT-industrie voor haar rekening. De telecommunicatiesector (CT) had met een omzet van EUR 14,6 miljard een aandeel van 46,7%. Binnen de IT-sector zorgden IT-diensten in 2008 voor de meeste omzet: EUR 9,3 miljard. Daarna volgorde hardware zoals PC’s, laptops, servers en randapparatuur met een omzet van EUR 4,2 miljard. De software-industrie had een omzet van EUR 3 miljard. Een belangrijk deel van deze software wordt in het buitenland geproduceerd. Maatwerk software valt in deze rekensom onder de dienstverlening en leverde een omzet op van EUR 600 miljoen. Krimp en groei Naar verwachting krimpt de IT-sector in 2009 met 4 tot 5%, vooral door een omzetdaling in hardware en IT-diensten en in mindere mate software. De hardwaresector staat al langer onder druk en zal waarschijnlijk, net als IT-diensten, ook in 2010 nog iets dalen in omzet. De omzet in de softwaremarkt herstelt zich in 2010 naar verwachting weer met ruim 3% groei. De omzet in hardware voor telecommunicatie (mobiele telefoons, netwerkapparatuur) valt in 2009 fors terug; de telecommunicatiediensten (vooral KPN) handhaven zich goed door groei in nieuwe mobiele en draadloze diensten, bijvoorbeeld voor smartphones. Naar verwachting valt de ICT-sector in 2009 met minder dan 1% terug en treedt er in 2010 een herstel op van minder dan 1%. De omzet in de totale ICT-industrie neemt in 2009 naar verwachting met circa 2,5% af en toont in 2010 weer een licht herstel van 0,5%.

6

Hardware De omzet in PC’s krimpt in 2009 door prijsdruk en vraagvermindering, maar de vraag naar goedkopere kleine notebooks neemt toe. Naar verwachting nemen na 2010 de wereldwijde PC-verkopen weer toe, vooral de verkoop van laptops. Wanneer eindgebruikers in opkomende landen zoals China, Rusland, India en Brazilië meer gebruik gaan maken van internet, mobiele communicatie, het online huren van software, virtualisatie en andere nieuwe middelen, zal dat niet een navenante groei van hardware opleveren. Deze landen slaan dan een hele technologiefase over die westerse eindgebruikers wel moesten doormaken. Internet Het internetgebruik blijft groeien. Internettelefonie wint met al 2,7 miljoen aansluitingen steeds meer terrein. Het marktaandeel is ruim 40% en KPN is marktleider. Maandelijks maken 1,8 miljoen mensen gebruik van mobiel internet. Nederlanders behoren tot de meest actieve gebruikers van sociale media zoals Hyves, LinkedIn en Youtube. Meer dan 40% van de bevolking leest blogs. Een aanzienlijk lager percentage levert zelf ook bijdragen aan blogs. Software Er is een verschuiving van de verkoop van softwarelicenties naar online verhuur van software. In het segment van CRM-software heeft huursoftware - Software as a Service (SaaS) - al een marktaandeel van 15%, vooral door de actieve rol hierin van Salesforce.com. Reeleezee is een Nederlands voorbeeld van online administratieve software. ‘Cloud computing’ is een vorm van computergebruik waarbij intensief gebruik wordt gemaakt van internet. Gebruikers betalen alleen voor de software en server(capaciteit) die zij gebruiken; al die diensten worden online afgenomen. De overheid is druk bezig haar automatisering te baseren op open standaarden en open source software. Innovatie De technology-push is in de ICT-sector sterk. De technologie is grotendeels buitenlands, de Nederlandse industrie is vooral dienstverlenend. Online netwerken zijn in de fase van grootschalige verspreiding beland. Multimediale strategieën en steeds verdere digitalisering van content leiden tot bijvoorbeeld de penetratie van elektronische boeken en zelfs kranten (zie bijvoorbeeld Kindle op Amazon.com). De sites www.mybebook.com en www.irextechnologies.com zijn Nederlandse e-reader initiatieven. Sensortechnologie begint meetinstrumenten te vervangen, bijvoorbeeld in de belangrijke groeimarkten van industriële en medische automatisering. Actuele innovatiegolven zijn onder meer robotica en bio-informatica. De beschikbaarheid van voldoende venture capital is een belangrijke voorwaarde om aanhoudend innovatief te kunnen zijn en Nederland als innovatieland op de kaart te houden. Meer over (innovatieve) trends en prognoses leest u in de bijlage van dit rapport op internet: www.abnamro.nl/technologie

1.2

Financiële analyse ICT bedrijven actief in Nederland

De ICT-sector in Nederland bestaat uit ruim 27.000 ondernemingen – de honderdduizenden zelfstandige professionals niet meegerekend – die een soms verwarrende veelheid aan activiteiten ontplooien. Dit rapport geeft met de analyse van 110 (middel)grote ondernemingen uit de database van AME Research een bescheiden beeld van de

7

complexe werkelijkheid. Alle onderzochte ondernemingen hebben een door de accountant geautoriseerde jaarverslag met resultatenrekening en toelichting tot en met 2007 gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel. Daardoor hebben we goed inzicht kunnen krijgen in het financieel presteren van deze ondernemingen. Gezien de totale omzet van EUR 28 miljard in 2007 in Nederland representeert deze groep een aanzienlijk deel van de totale ICTomzet in Nederland. Indeling naar grootte Er is één onderneming die naar omzet (in Nederland) met kop en schouder boven alle andere uitsteekt: KPN Telecom. Dit bedrijf had in 2008 een omzet van EUR 10,5 miljard, waarvan ruim EUR 1 miljard voor rekening van ICT-dienstverlener Getronics kwam. In de groep van concerns met een omzet van EUR 1 tot ruim EUR 2 miljard in 2008 zitten onder meer IBM Nederland, Imtech, Vodafone, Atos Origin, Siemens Nederland, Hewlett Packard en Philips Electronics. Een aantal van deze concerns ontplooit ook niet ICTgerelateerde activiteiten. Tabel 1: Aantal geanalyseerde ICT-bedrijven naar omzetklasse > EUR 1000 mln EUR 500 - 1000 mln

12 9

EUR 250 - 500 mln

6

EUR 100 - 250 mln

13

EUR 50 - 100 mln

17

< EUR 50 mln Totaal

53 110

Bron: ICT analist (AME Research)

Onder de bedrijven met (in 2008) een omzet van EUR 500 miljoen tot EUR 1 miljard komen meer gespecialiseerde ICT-dienstverleners voor, zoals Capgemini, Logica, Centric, Ordina, Accenture, handelshuis Ingram Micro, Brunel en Copaco. Bedrijven die in 2008 een omzet behaalden van EUR 250 tot EUR 500 miljoen zijn onder meer BT Nederland, Nedfield, Unit4Agresso en Sogeti Nederland. De laatste maakt net zoals Capgemini deel uit van de Franse Capgemini Group. Onder de dertien ondernemingen in de omzetklasse van EUR 100 tot EUR 250 miljoen bevinden zich onder meer LB Icon, Simac Techniek, Qurius, Trust, Inter Access en BE Semiconductors. PQR, ICT Automatisering en ADP Nederland behaalden in 2008 een omzet tussen de EUR 50 en EUR 100 miljoen, net als nog veertien andere ICTondernemingen. Bijna de helft van alle onderzochte ondernemingen heeft een omzet kleiner dan EUR 50 miljoen, met bekende namen als AFAS Software, Planon en TMC Group. Vooral dienstverlening Er zijn duizenden kleine ondernemingen tot tien medewerkers met een omzet van minder dan EUR 1 miljoen. Onder de 110 geanalyseerde ondernemingen zijn er 23 die eigen software maken en verkopen. Zij behaalden een omzet in 2007 van EUR 2,4 miljard of ruim 7% van de totale omzet van de onderzochte groep. De Nederlandse ICT-industrie is overwegend dienstenverlenend. De halfgeleiderindustrie met onder meer ASML, ASMI en BESI en hun toeleveringsbedrijven nemen overigens ook een belangrijke positie in. ASML, ASMI en BESI maken deel uit van de 110 onderzochte ondernemingen. In de grafieken en tabel hieronder is goed te zien welke impact de omzetvallen in 2001-2003 en in 2008 hadden op het bedrijfsresultaat van deze leveranciers aan de chipindustrie. In 2001-2003 leden

8

de drie bedrijven door de omzetdaling operationeel verlies. In 2008 niet, maar wel viel het bedrijfsresultaat door de omzetdaling fors terug. Figuur 1: Omzet, ASML, ASMI en Besi in EUR 1000 6.000.000

4.000.000

2.000.000

0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008


Figuur 1 geeft de procentuele verandering van de omzet en het bedrijfsresultaat van ITdienstverleners Pecoma, Qurius en Simac Techniek weer. De gezamenlijke omzet van deze IT-dienstverleners klimt tussen 2004 en 2007 uit het dal van 2003. Het gezamenlijke bedrijfsresultaat daalt in 2007 al, om in 2008 fors terug te zakken. De omzetveranderingen hebben steeds een forse impact op de resultaten, die weer een stevige invloed hebben op de ondernemingsfinanciering. Figuur 2: Bedrijfsresultaat ASML, ASMI en BESI in EUR1000 1.200.000 800.000 400.000 0 -400.000 -800.000 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008


Figuur 3: Verandering in procenten in omzet en bedrijfsresultaat (EBIT) van drie IT-dienstverleners (Pecoma, Qurius en Simac) over de periode 2001-2008 100% 0% -100% -200% -300%

2001

2002

2003 Omzetgroei

2004

2005

2006

2007

2008

EBIT verandering


9

1.3

Groei toegevoegde waarde ICT-sector blijft achter

In de laatste decennia van de vorige eeuw ontstond de indruk dat de ICT-industrie een krachtige economische motorfunctie had en steeds harder zou groeien dan de economie als geheel. Dit beeld is achterhaald. De bedrijfstak is volwassen geworden en verzonken in de economie als geheel. Ook kunnen vraagtekens geplaatst worden bij de observatie dat toepassing van ICT de productiviteit van de economie verbetert. Nu de meest gangbare ICT-toepassingen een hoge penetratiegraad hebben bereikt, is het aannemelijk dat de ICTindustrie even gevoelig is voor conjunctuurveranderingen als andere sectoren. Brutomarge Het bruto omzetresultaat (de brutomarge) van de Nederlandse ICT-sector is sinds 2000 minder gegroeid dan het bruto binnenlands product tegen marktprijzen. De brutomarge van 70 van de 110 onderzochte ICT-ondernemingen nam toe van EUR 18,5 miljard in 2000 naar EUR 24,4 miljard in 2007. In die periode steeg het BBP van EUR 418 miljard naar EUR 567,1 miljard. In de volgende grafiek is het verloop van de brutomarge te zien. De index voor het jaar 2000 is 100. Toegevoegde waarde De groei van de toegevoegde waarde in de ICT-sector blijft beduidend achter bij die van de gehele economie. De sector heeft grenzen aan groei in toegevoegde waarde en winstgevendheid bereikt en een verdere consolidatie lijkt onderweg. Het is aan ICTondernemingen om hier bij hun strategische beleid rekening mee te houden. Bert Landman van Landman Consultancy tekent daarbij het volgende aan: “Je ziet inderdaad een terugloop, die drie belangrijke oorzaken heeft:

Het uiteenspatten van de internetzeepbel aan het begin van deze eeuw waardoor de excessieve uitgaven in IT werden gecorrigeerd. Dit effect is het sterkst.

Het teruglopen van de productmarges

Het verdwijnen van diensten naar India etc.

Op langere termijn – over tien jaar – stabiliseert de toegevoegde waarde van de markt zich rond de 1,75% van het BBP, een volwassen industrie dus. Daarin is nog niet het effect van cloud computing berekend ”. Figuur 4: Brutomarge ICT versus BBP 150

100

50

0

2000

2001

2002

2003 2004 ICT sector

2005

2006

2007 BBP

2008

2009

2010

Index: 2000=100. Bron ICT sector: Landman Consultancy, bron bruto binnenlands product (BBP): Centraal Plan Bureau (CEP)

10

1.4

Conclusie

De ICT-sector is jong volwassen. De dynamiek is blijvend en vooruitzichten op korte termijn zijn matig. De performance van ICT-bedrijven, zoals blijkt uit ons onderzoek onder 110 ICTbedrijven over 2007 en een steekproef van enkele ondernemingen die hun resultaten over 2008 al bekend hebben gemaakt, legt de vinger al een beetje op de zere plek. Focus op groei leidt niet (altijd) tot verbetering van de performance op lange termijn. Hoofdstuk 2 gaat hier dieper op in met een analyse van het rendement op vermogen van ICT-ondernemingen.

11

2 Naar meer rendement op vermogen 2.1 Toevoegen van waarde “Zolang een onderneming

Succesvol ondernemen wordt lang niet alleen bepaald door financiële aspecten. Maar

geen winst genereert

de succesvolle onderneming wordt wel zichtbaar door goede financiële prestaties. Deze

die hoger is dan de

zijn het gevolg van goed ondernemen en alle aspecten die daarmee samenhangen, zoals

kapitaalkosten, schept zij

betrokkenheid van medewerkers en klanten en doelmatig georganiseerde processen.

geen welvaart, zij vernietigt die.” Peter Drucker.

Winst Om te weten of ICT-ondernemingen financieel optimaal presteren is een norm nodig. Dit rapport gebruikt daarvoor de macro-economisch toegevoegde waarde die gekoppeld is aan de internationale rendementseisen van kapitaalverschaffers. In dit tijdperk van de informatie-economie is het belangrijk dat ondernemingen efficiënt met hun interne en externe informatiestromen omgaan en een financiële bijdrage leveren aan de macroeconomie. Managementgoeroe Peter Drucker schreef in 1995 in Harvard Business Review: “Zolang een onderneming geen winst genereert die hoger is dan de kapitaalkosten, schept zij geen welvaart, zij vernietigt die”. Een uitdagende stelling, zeker in het licht van de ontwikkeling van belangrijke beursindices die in maart 2009 weer op het niveau van 1995 terechtkwamen. Drucker vindt dat nettowinst, het geld ten dienste van het eigen vermogen, helemaal geen winst is, zelfs niet als er vennootschapsbelasting of winstbelasting wordt betaald. Dan nog geeft de onderneming volgens Drucker minder terug aan de economie dan zij aan hulpbronnen verslindt. Sinds 1995 is daar de aandacht bijgekomen voor de waarde die ondernemingen aan het milieu onttrekken door energieverbruik en de bijbehorende uitstoot van schadelijke stoffen. Model AME Research heeft een eenvoudig en praktisch model ontwikkeld om te bepalen of ICTondernemingen een bijdrage leveren aan de welvaart. Het model gaat uit van de volgende aanname: Wanneer het operationele bedrijfsresultaat (EBIT) na aftrek van betaalde vennootschapsbelasting en na aftrek van 10% rendement op het totale vermogen een overschot vertoont, dan levert de onderneming een bijdrage aan de economie als geheel. Dit is vanzelfsprekend een vereenvoudiging die is toegepast omdat elke onderneming deze kerngegevens publiceert. Wanneer concerns een verfijndere definitie gebruiken voor de economic value add kunnen de kengetallen die daarvoor gebruikt worden vaak niet uit de jaarrekening gedestilleerd worden en vergelijkbaar worden gemaakt met die van andere ondernemingen. Bij deze definitie kan dat wel. Het meerdere rendement komt aanvankelijk aandeelhouders ten goede. Zij zullen het via investeringen terugsluizen in de economie. In 2007 hadden 40% van 110 onderzochte ICT-ondernemingen volgens het model van AME Research na aftrek van vennootschapsbelasting een EBIT van meer dan 10% van het balanstotaal. Definitie De macro-economische toegevoegde waarde zoals hierboven beschreven, is een ander begrip dan de bruto toegevoegde waarde die gebruikelijk in de ICT-sector en bijvoorbeeld door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) wordt gehanteerd. De gangbare term voor toegevoegde waarde is de brutomarge, de omzet na aftrek van externe inkoopkosten. De macro-economische toegevoegde waarde die in dit rapport wordt gehanteerd gaat ervan uit dat kapitaalverschaffers op de wereldmarkt een rendement willen hebben van tweemaal de

12

rente op middellange staatsleningen. Op die manier worden zij beloond voor het risico dat zij nemen. Gemiddeld lag deze risicopremie in de ICT-sector de laatste decennia op circa 10% van het totale vermogen. De rendementseis voor het eigen vermogen was – en is – daardoor vaak meer dan 20%, zoals bij Exact Software. Omdat het eigen vermogen meestal minder dan de helft van het balanstotaal is. Het niveau van het door investeerders gewenste rendement verschilt wat voor de sectoren hardware, software en diensten. De kerngegevens waarmee de macro-economisch toegevoegde waarde berekend kan worden moet iedere grotere onderneming jaarlijks verplicht bij de Kamer van Koophandel deponeren. De vereiste economische toegevoegde waarde fluctueert met de rentestand. In januari 2009 zijn de costs of capital gedaald ten opzichte van 2007, zo blijkt uit onderzoek van de Leonard N. Stein School of Business van de Universiteit van New York onder 6870 ondernemingen. Voor de hele markt komen ze dan op 7,18%, voor computer software & services op 8,12%, voor e-commerce op 9,17% en bijvoorbeeld voor semi-conductors op 10,59%. Met de definitie van rendement op vermogen die in het model van AME Research wordt gehanteerd, worden drie doelen bereikt. 1. Het rendement is gekoppeld aan het internationale rendement dat investeerders en beleggers willen hebben en niet aan het subjectieve rendement op eigen vermogen waarmee aandeelhouders tevreden zijn. 2. Het is meetbaar of een onderneming volgens internationale standaarden van de kapitaalmarkt waarde toevoegt aan de economie of er waarde aan onttrekt. 3. Er is een nastrevenswaardige norm voor ondernemingen die zich ten doel stellen hun winstgevendheid en rendement naar internationaal topniveau te brengen. Tabel 2: Macro-economisch toegevoegde waarde in EUR 1000 Centric Afas ERP Software Boer & Croon Quint Group Totaal:

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2.001

-3.169

1.886

2.688

4.211

15.764

22.634

673

1.716

2.484

2.954

3.504

3.615

4.801

1.863

809

147

1.550

1.275

2.083

4.265

439

968

899

302

-807

1.784

1.723

324

5.416

7.494

8.183

23.246

33.423

-93,5

1571,6

38,4

9,2

184,1

43,8

4.976

Verandering in procenten Bron: ICT ANALIST ONLINE (AME Research)

Sterke ondernemingen Ondernemingen bepalen zelf hun rendementseisen; deze zijn afhankelijk van de levensfase waarin een onderneming zich bevindt. Ondernemingen die structureel macro-economisch waarde toevoegen hebben een financieel sterke positie op de wereldmarkt en lopen minder risico ongewenst overgenomen te worden. Ook beschikken zij volgens het model over voldoende investeringsmiddelen om te voldoen aan uiteenlopende eisen op het gebied van maatschappelijk verantwoord en milieubewust ondernemen. Ondernemingen die een aantal jaren macro-economische waarde toevoegen hebben minder vreemd vermogen nodig omdat hun ingehouden winsten voldoende zijn. Ondernemingen die sturen op macro-economische waarde, worden minder gevoelig voor externe marktverstoringen, bijvoorbeeld op financiële markten. Dat blijkt onder meer uit de structurele financiële gezondheid van ondernemingen als Centric, Boer & Croon, Quint Group en Afas Software (zie tabel 2).

13

In 2008 is de macro-economisch toegevoegde waarde van de ICT-sector waarschijnlijk verslechterd, zo blijkt uit de inmiddels bekend gemaakte resultaten van 27 van de onderzochte ondernemingen. Naar verwachting zet deze verslechtering in 2009 door en zal een verbetering van efficiency en productiviteit nodig zijn om weer tot herstel te komen.

2.2

Macro-economisch toegevoegde waarde in de ICT-sector

De treasury binnen

ICT-ondernemingen die al jarenlang waarde toevoegen aan de economie zijn bijvoorbeeld

ondernemingen en van de

TomTom, Exact, Accenture, Trust Holding, Accountview, VKA, Ciber Nederland,

bank kan een belangrijke

HBSoftware en Scholten Awater. TomTom moest overigens over 2008 een flinke stap

rol spelen bij herstel

terugdoen. 2007 was een gezond jaar voor de Nederlandse ICT-industrie met een positieve

van de trend naar een

winsten omzetgroei. In totaal onttrokken de 110 geanalyseerde ICT-ondernemingen in

hogere macro-economisch

2007 (exclusief KPN Telecom) EUR 377 miljoen aan macro-economische waarde. Anders

toegevoegde waarde.

gezegd, het bedrijfsresultaat van de onderzochte ondernemingen had in 2007 in totaal EUR 377 miljoen hoger moeten zijn om voor de sector als geheel macro-economische waarde toe te voegen. Succesfactoren Of bedrijven economische waarde toevoegen wordt niet bepaald door het soort onderneming of de marktsector. De succesvolle ondernemingen zijn namelijk zowel softwarebedrijven, consultants, wederverkopers als vernieuwers. Focus, kwaliteit van het management, procesautomatisering, constructieve bedrijfscultuur, anticiperen op technologische vernieuwing en marktverhoudingen en oog voor stabiele ondernemingsfinanciering zijn belangrijke factoren die een extra financiële bijdrage aan de economie kunnen opleveren. Waarde onttrekken ICT-ondernemingen die met veel eigen of vreemd vermogen werken en daardoor een lage omloopsnelheid van hun vermogen hebben, onttrekken waarde aan de macro-economie. De verklaring voor hun situatie zit in bijvoorbeeld te veel concurrentie, verouderende producten en diensten en zwak financieel management. Recessie ICT-bedrijven hebben een scala aan mogelijkheden om de toegevoegde waarde te verbeteren. Sinds 2004 is dat ook gebeurd; met de rugwind van een sterke conjunctuur onttrokken ondernemingen steeds minder waarde aan de economie. De prestaties werden steeds beter en waren onderweg om in 2008-2009 gemiddeld waarde te gaan toevoegen. De economische recessie heeft deze trend tijdelijk gekeerd. De treasury van zowel ondernemingen als hun bank spelen een belangrijke rol bij herstel. Denk aan het verbeteren van de bedrijfswinst (EBIT) en het terugdringen van het gebruik van vermogen door gedetailleerd werkkapitaalmanagement, zonder de strategische focus uit het oog te verliezen.

14

Figuur 5: Macro-economisch toegevoegde waarde in de IT-sector 0

-400

-800

-1200 2004

2005

2006

2007

Bron: ICT ANALIST ONLINE. In EUR mln. De macro-economische toegevoegde waarde is het operationele bedrijfsresultaat minus te betalen belastingen minus 10 procent van het balanstotaal van de onderneming.

2.3

Externe financiering voor de ICT-sector

De treasury zou een profit

Grote en middelgrote ICT-ondernemingen beschikken meestal over een afdeling die zich

center moeten zijn.

bezighoudt met de beheersing en sturing van geldstromen en de kansen, kosten en risico’s die daarmee samenhangen. Kleinere ondernemingen beperken zich vaak tot beheer van kasstromen en de financiering van de onderneming. Financieel management blijft bij kleinere ondernemingen vaak onderbelicht. Meer aandacht voor financieel beheer, ook door kleinere ondernemingen, leidt tot een betere financiële structuur en uiteindelijk tot betere financiële resultaten. Die ontstaan door resultaat- en actiegericht werken in duidelijk omschreven en gestandaardiseerde logistieke processen. Zoals het consistent en structureel terugdringen van het aantal voorraaddagen. Met moderne ERP software is het mogelijk al in januari een complete geconsolideerde balans en resultatenrekening gereed te hebben, voorzien van de verklaring van de accountant. AFAS presteert jaar in jaar uit financieel superieur omdat, zoals zij zelf stelt, de financiële processen optimaal en actiegericht geborgd zijn. Uit de praktijk Uit de financiële resultaten van een aantal ICT-ondernemingen blijkt dat financiële beheersing en sturing (treasury) meer aandacht behoeft. Een aantal voorbeelden uit de praktijk illustreert deze behoefte:

Een in 2002 opgericht ICT-consultantsbureau heeft zoveel geld geïnvesteerd in marktgroei, dat in 2008 de solvabiliteit een risicogrens passeerde waardoor hoogwaardig personeel moest worden ontslagen.

Een expert in business process outsourcing investeerde zo zwaar in marktgroei, dat door een zich terugtrekkende klant en de recessie de rendementprognose zo negatief werd dat een bedrijfsonderdeel moest worden afgestoten.

Een business partner van een grote hardwarefabrikant raakte door een te zwakke winstgevendheid en vermogensbasis in zwaar weer toen de fabrikant, om zelf winstgevender te worden, zijn dealerkanaal ging reorganiseren.

Een innovatieve softwarefabrikant investeerde zo zwaar in internationale marktopbouw bij nog achterblijvende winstgevende omzet dat een andere investeerder tegen een relatief lage investering een belangrijk minderheidsaandeel verwierf.

15

Een klein internetbedrijf vond in Silicon Valley een investerende business angel die prompt de meerderheid van de aandelen verwierf en de oprichter aan de kant schoof.

Een grote distributeur moest zich van de effectenbeurs terugtrekken na een ontdekte BTW-carrousel en een andere distributeur moest om dezelfde reden afzien van beursnotering.

Financieel beheer Met zorgvuldig financieel beheer en een gezonde bedrijfsfinanciering ontstaat een financieel gestructureerde onderneming die duurzaam en tegen acceptabele kosten toegang heeft tot de vermogensmarkt. Bekwaam risicomanagement en beheer van kasstromen en liquide middelen zijn daarbij voorwaarden. Procesautomatisering van goederenstromen en diensten in een waardeketen wordt steeds beter onderkend als een belangrijke commerciële component van het zakendoen. Bij de financiering van de onderneming en de beheersing van financieel logistieke processen spelen externe partijen, leveranciers, afnemers, banken, leasemaatschappijen en onder meer de accountant een belangrijke rol. De recente kredietcrisis heeft het belang van hoogwaardig beheer van middelen en geldstromen aangetoond. Bij internationaal opererende ondernemingen is daarnaast veel aandacht nodig voor wisselkoersschommelingen. Evenals voor het beheer van werkkapitaal, verzekeringen, belastingzaken, subsidies, pensioenvoorzieningen en voor kleine beursgenoteerde ondernemingen alle aspecten die met beursnotering te maken hebben (investor relations). Treasury-afdeling ICT-ondernemingen kunnen voor een professioneel financieel management een speciale afdeling bemannen. Een goed functionerende treasury-afdeling kan zich ontwikkelen tot een profit center. Het financiële management moet risico’s op verliezen zoveel mogelijk uitsluiten. Denk aan risico’s met valutatransacties, dubieuze debiteuren, waarderingen van activa en aan renterisico’s. Het streven is om winst te behalen uit inspanningen op het gebied van financiële transacties. Ondernemingen met meerdere werkmaatschappijen met een grote eigen bevoegdheid moeten kiezen tussen een centrale of decentrale treasuryfunctie. Bij een centrale aanpak is een modern financieel informatiesysteem nodig en de bereidheid van managers van werkmaatschappijen om financiële bevoegdheden af te staan in ruil voor hoogwaardige managementinformatie. Het bedrijfsbelang prevaleert dan boven de individuele belangen van managers.

2.4

Veel verbeteringen financieel beheer mogelijk

Er is op het gebied van treasury veel te verbeteren in de Nederlandse ICT-sector. Bedrijven kunnen dit zelf invullen of uitbesteden aan hun bank of andere partijen die zich daarin specialiseren. Een scan van de 110 ondernemingen met een gezamenlijke totale omzet van EUR 48 miljard (inclusief buitenlandse omzet) en in totaal 210.000 werknemers in voltijdbanen in het topjaar 2007 leert het volgende:

De gemiddelde solvabiliteit van de onderzochte bedrijven is 36%. Van de 110 ondernemingen hebben er 22 een solvabiliteit van minder dan 20%; dat is te laag.

De gemiddelde liquiditeit (current ratio) is 1,5. Twintig ondernemingen hebben een – te lage – liquiditeit van minder dan 1.

Gemiddeld staan de handelsdebiteuren op balansdatum 81 dagen uit. Bij veertien ondernemingen staan de debiteuren minder dan 45 dagen uit. Bij

16

zes ondernemingen staan ze 150 dagen of langer uit. Hoewel de meting een momentopname is, lijkt dit toch op een signaal van verzwakt debiteurenbeheer.

Immateriële (financiële) activa, waaronder goodwill, maken 39,4% van de totale activa uit bij ICT-ondernemingen. Veelal zijn deze immateriële activa goodwill, R&Den softwareontwikkelingskosten. Dit is kenmerkend hoog in verhouding met andere sectoren.

Er zit EUR 10,8 miljard oftewel 20% van de totale activa vast in stenen, auto’s, computers en andere vaste activa.

De operationele marge (EBIT) van 47% van de ondernemingen is lager dan 6%. Dat is (voor de meeste ondernemingen) te weinig om duurzame groei te financieren. Zeker voor softwarebedrijven die veel moeten investeren in R&D.

Het nettoresultaat van 12,7% van de ICT-ondernemingen is negatief.

De omloopsnelheid van het totale vermogen is bij 26% van de ondernemingen kleiner dan 1, wat (meestal) een drukkend effect heeft op de rentabiliteit.

Figuur 6: Debiteurendagen in ICT-sector 100 80 60 40 20 0 2004

2005

2006

2007

Bron: ICT ANALIST ONLINE (AME Research) Dagen uitstaande debiteuren 110 ICT-ondernemingen in 2004-2007 op balansdatum

Eigen en vreemd vermogen Over de optimale verhouding tussen eigen en totaal vermogen van een onderneming kan getwist worden. Vooral in de ‘people’s business’ van de IT-dienstverlening gold decennia lang dat een stevige solvabiliteit van 36% tot 40% niet nodig was. IT diensten werden bestempeld als weinig conjunctuurgevoelig omdat deze sector toch altijd groeide. Bij onderbezetting konden medewerkers ontslagen worden wat wel een forse eenmalige ontslagvergoeding vergde. Het voordeel van een lage solvabiliteit was dat maximaal van de ‘leverage’ of hefboom van vreemd vermogen gebruikgemaakt kon worden, wat het rendement op het eigen vermogen opstuwde. Inmiddels is duidelijk geworden dat ICT verzonken is in de hele economie en net zo conjunctuurgevoelig als andere sectoren. De ‘leverage’ wordt niet meer als vanzelfsprekend bereikt omdat de sector sterk groeit. Een gezonde solvabiliteit van 40% in een normale opgaande conjunctuur – zoals in 1996 nog als norm gesteld door de investeringsbank en FEM – is nu ook voor ICT-ondernemingen wenselijk zo stelt AME Research nu. Eigen vermogen kan worden gebruikt voor financiering van werkkapitaal en voor investeringen. Bij een gemiddeld eigen vermogen van 36% van het balanstotaal heeft 11% van de 110 onderzochte ICT-ondernemingen een eigen vermogen van minder dan 10%.

17

Deze 11% had een gezamenlijke omzet van EUR 363 miljoen in 2007; zij zullen intensieve aandacht moeten besteden aan hun financieringsstructuur en cashmanagement om uiteindelijk een beter rendement op vermogen te krijgen. Debiteuren De debiteurenstand op balansdatum geeft vaak een vertekend beeld van de werkelijkheid. Vooral als de balansdatum op 31 december is, omdat vaak net daarvoor langlopende contracten verlengd en gefactureerd zijn. Toch leidt het langer dan 30 of 40 dagen uitstaan van debiteuren tot een aanzienlijk renteverlies en veel extra administratieve aandacht. Bij pro-actief debiteurenbeheer wordt ook vaak snel duidelijk of er verschil van inzicht bestaat tussen leverancier en klant over de kwaliteit van de geleverde prestatie. Bedrijfswinst IT-dienstverleners moeten gemiddeld een operationele marge behalen van meer dan 6% om voldoende te kunnen investeren in geografische groei of uitbreiding van het dienstenpakket. Distributeurs en wederverkopers met omzetten per medewerker van vaak meer dan EUR 1 miljoen kunnen toe met een aanzienlijk lagere operationele marge van 2 tot 3% om voldoende nettowinst over te houden. (Te)veel ICT-ondernemingen hebben een operationele winstmarge van minder dan 6%. Per marktsegment varieert de operationele winstmarge sterk. Softwarebedrijven komen vaak op 15% of meer, vooral wanneer zij een aanzienlijke marktmacht hebben in een marktsegment. Deze marge hebben zij ook nodig om investeringen te kunnen doen in innovatie. Tabel 3: Operationele winstmarge vijf softwarefabrikanten Nr.

Bedrijfsnaam

2005

2006

2007

1

Microsoft Corporation ($) (VS)

36,6

37,2

36,2

2

Afas ERP Software BV (NL)

27,3

25,9

28

3

SAP AG (DE)

27,4

27,3

26,7

4

Unit 4 Agresso NV (NL)

7,7

10

8,9

5

BWise Holding B.V. (NL)

1,8

-1,8

4,2

Bron: ICT ANALIST De marge van de marktleidende multinationals is superieur. BWise verkeert in een internationale groeistrategie.

2.5

Gebruik van vermogen verminderen

Aangezien indicatoren een

Wanneer een onderneming een totaal vermogen van 100 heeft en een omzet van 100, dan

trendmatig verloop hebben,

heeft die onderneming meer vermogen nodig dan een vergelijkbare onderneming die met een

kan de treasury duidelijke

vermogen van 100 een jaaromzet van 200 genereert. Wanneer beide ondernemingen 10%

waarschuwingssignalen

nettowinst op hun omzet behalen, heeft de eerste onderneming 10% rendement op het

afgeven, vooral wanneer

totale vermogen en de tweede onderneming 20%. Voor het verbeteren van het rendement

deze ook beschikt over een

op het vermogen is het belangrijk omloopsnelheid van het vermogen te verhogen en

alert macro-economisch

kapitaalbeslag terug te dringen (voor zover dat nodig is om de omzet te bereiken).

instrumentarium om trends in de economie en specifieke marktsegmenten te detecteren.

18

Figuur 7 toont hoe TomTom

Figuur 7: Balanstotaal TomTom

steeds meer vermogen

3.000.000

nodig heeft om omzet

2.500.000

laat zien dat daardoor de

2.000.000

omloopsnelheid van het totale vermogen steeds verder afneemt en figuur 9

in EUR 1000

te genereren. Figuur 8

1.500.000 1.000.000 500.000

toont het daardoor al sinds 2006 afnemende rendement

0

op het totale vermogen. winstmarge (winst voor belasting plus betaalde rente in procenten van de omzet) maal de omloopsnelheid van het totale vermogen. TomTom werkt nu door middel van een claimemissie aan omzetting van schuld in eigen vermogen maar dat verandert op zichzelf het

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: Jaarverslagen TomTom, verwerkt in ICT ANALIST ONLINE (AME Research)

Figuur 8: Omloopsnelheid totaal vermogen TomTom 3 omloopsnelheid totaal vermogen

Deze yieldcurve toont de

2002

2 1 0 -1 -2 -3

rendement niet.

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008


Figuur 9: Yieldcurve TomTom 60 40 20 0 -20 -40 -60 2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008


Financieringslasten Door de winstmarge (bijvoorbeeld de winst voor belastingen plus de rentelasten) te vermenigvuldigen met de omloopsnelheid van het totale vermogen ontstaat een rendementcurve die rekening houdt met het aantal malen in een jaar dat het vermogen wordt benut om omzet te genereren. Het is een traditionele representatie van het rendement volgens het ouderwetse DuPont schema die een goed beeld geeft van de gevolgen voor het rendement van een te lange balans. Veel bedrijven kunnen snoeien in hun financiële en vaste activa en daarmee hun financieringslasten omlaag brengen. ICT-bedrijven hebben soms meerdere kantoren die deels leegstaan. Die kantoren zijn ooit aangekocht of gehuurd, omdat bedrijven in de buurt van de klant gevestigd willen zijn. Vaak investeerden ICT-bedrijven in het verleden in eigen kantoorpanden om van de waardestijging van onroerend goed te profiteren. Twee vliegen in één klap, maar ook

19

twee zeer verschillende activiteiten – als softwarebedrijf en als vastgoedontwikkelaar – wat de focus op de kerntaak vermindert. Eén van de redenen waarom de PC-fabrikant Tulip Computers uit ’s-Hertogenbosch in 1998 in een ernstige financiële crisis belandde, was de investering van EUR 27 miljoen in een eigen nieuwe computerfabriek, terwijl de onderneming ook een wereldwijde verkoop- en marketingorganisatie moest runnen onder sterk toenemende concurrentie van onder meer Dell. De sterke positie en naamsbekendheid op de binnenlandse markt was onvoldoende om een wereldspeler te worden. Door tegengevallen resultaten groeiden de kapitaallasten de onderneming boven het hoofd, waarna de ontmanteling volgde. Fabrikant TomTom van navigatieapparatuur biedt over de periode 2002-2008 een boeiend beeld van wat er gebeurt met het rendement wanneer de balans (teveel) opgeblazen wordt. Het balanstotaal steeg van EUR 4,7 miljoen in 2002 naar EUR 2,8 miljard in 2008; de omloopsnelheid van het totale vermogen daalde van 2,1 in 2004 tot 0,5 in 2008, en ook de winstgevendheid kwam onder druk te staan. Het gevolg was dat in 2006 de yieldcurve omlaag tendeerde om in 2008 fors in het rood te belanden. Inmiddels prepareert TomTom een emissie van EUR 430 miljoen om de balans te versterken. Omloopsnelheid Kapitaallasten van eigen onroerend goed, fabrieken en betaalde goodwill zijn hoog. Treasury kan op basis van de vaak trendmatige indicatoren duidelijke waarschuwingssignalen afgeven, vooral wanneer met een alert macro-economisch instrumentarium trends in de economie en specifieke marktsegmenten kunnen worden gedetecteerd. TomTom navigeert in een zelfde soort val als DAF in de jaren zeventig, toen deze autofabrikant zwaar investeerde in de eigen autofabriek én in een wereldwijde verkooporganisatie. Tulip overkwam eind jaren negentig hetzelfde. Met het omlaag brengen van vaste kosten en van kapitaal in vaste activa, kan de omloopsnelheid van het totale werkzame vermogen worden opgevoerd. Zo kan met hetzelfde kapitaal in één jaar vaker omzet gegenereerd worden. Philips onderneemt pogingen om de omloopsnelheid van het vermogen te verbeteren en de behoefte aan werkkapitaal te verminderen. “We versnellen onze acties om de vaste kosten te drukken om verbetering van de marges te ondersteunen”, aldus CEO Gerard Kleisterlee in het eerste kwartaalbericht over 2009. Treasury kan rendement in

De gemiddelde omloopsnelheid van het vermogen – de omzet gedeeld door het balanstotaal

de ICT-sector verbeteren

– in de ICT-sector is de laatste jaren twee. Ondernemingen met hoge groei-investeringen,

door scherp trendmatig

zware schuldfinanciering na een overname of kostbare kapitaalgoederen zoals in de

toezicht op beperken van

halfgeleiderindustrie kampen met een omloopsnelheid van minder dan 1; dit heeft een

vaste kosten en vaste activa

negatief effect op het rendement. Inventieve groothandels en distributeurs zetten hun vermogen in een jaar tijd wel vier tot bijna zes maal om. Denk aan Triade Holding, Ingram Micro of Scholten Awater. Sommige softwarebedrijven en gespecialiseerde consultants komen op een omloopsnelheid van drie of meer, zoals Afas en VX Company. Infotheek werkt met lage marges maar een hoge omloopsnelheid door hoge efficiency. De meeste ondernemingen, overwegend ICT-dienstverleners, hebben een omloopsnelheid tussen 1 en 3. Dat geldt voor 61 ondernemingen, 55% van het totaal. De andere 45% van de ondernemingen heeft een omloopsnelheid kleiner dan 1 en zou haar prestaties op dat gebied moeten verbeteren. Rendement op totale vermogen Er is een duidelijk verband tussen de omloopsnelheid van het totale vermogen en het rendement op het totale vermogen. Van de 32 ondernemingen (29%) met een rendement op het totale vermogen van meer dan 20% zijn er maar vier met een omloopsnelheid van

20

minder dan 1. Twee daarvan zijn grote internationale concerns (TomTom en ASML) en één een zeer winstgevende internationale softwarefabrikant (Exact). Deze heeft zoveel vermogen dat in 2008 de gehele winst aan aandeelhouders werd uitgekeerd en er nog macro-economisch toegevoegde waarde overbleef. Door het hoge rendement op het totale vermogen van een flink aantal ICT-ondernemingen is het gemiddelde rendement van de hele populatie met 13% gunstig. Maar van de 110 ondernemingen hebben er 56 (51%) een rendement op het totale vermogen van minder dan 10%, terwijl er 17 ondernemingen een negatief rendement behaalden in 2007. Dat was voordat de financieel-economische crisis manifest werd. Het rendement is hier berekend als de winst voor belasting plus rentelasten in procenten van het balanstotaal. Figuur 10: Rendement totaal vermogen in ICT-sector 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Bron: ICT ANALIST ONLINE Gemiddelde 110 ICT-ondernemingen. Winst voor belasting plus de betaalde rente in procenten van het balanstotaal. Prognose 2008-2011 AME Research.

2.6

Inzicht in rendement op vermogen

Ondernemingen die

Rendement is de winst die wordt uitgedrukt in een percentage van het vermogen. Daarmee

macro-economisch

kan veel worden gemanipuleerd en dat gebeurt ook vaak. Het gaat er immers om welk

waarde toevoegen werken

vermogen en welke winst wordt bedoeld. Sinds de opkomst van het neoliberalisme in de

gemiddeld met meer eigen

jaren tachtig zijn met berekeningen van rendement halsbrekende toeren uitgehaald die

vermogen in procenten van

tot omvangrijke faillissementen hebben geleid, zoals tijdens de internetcrisis 2000-2003.

het balanstotaal dan de 110

Ondernemingen begonnen hun winstbegrip steeds meer uit te kleden. Zij rekenden de

onderzochte ondernemingen

afschrijvingen en aflossingen op goodwill en extra aflossingen op vermogensbestanddelen

gemiddeld. Zij realiseren

niet meer mee, goochelden met begrippen als EBITA, EBITDA, EBITDAE, EBITAE. De winst

door een hogere cashflow

uit de bedrijfsvoering steeg door een steeds lager geïnvesteerd vermogen, bijvoorbeeld

een betere hefboom op

door zaken zoals leaseauto’s of het kantoor buiten de balans om te financieren. Door de

ingezet vreemd vermogen.

overdadige stijging van de beurskoersen ontstonden marktwaarden zonder een reële relatie met de onderliggende bedrijfsvoering. Waarde toevoegen De kredietcrisis heeft, evenals de dot.com crisis, geleerd dat het niet verstandig is om het begrip rendement nieuwe, soms creatieve definities te geven. De val van de zogeheten Amerikaanse subprime hypotheken was niet alleen de oorzaak van de recente crisis. Enkele argumenten:

Overproductie van onder meer chips, datacenter capaciteit, dienstverlening en logistieke software drukte al in 2007 en 2008 op de bedrijfswinsten.

21

Markten voor elektronische communicatie (internet, vaste en mobiele telefonie) raakten verzadigd terwijl revolutionaire innovaties uitbleven.

Inflatie bleef uit en kon geen impuls voor koersstijgingen meer zijn.

Professionals streefden steeds meer naar herstel van het historische rationele verband tussen de reële rente en beurskoersen.

Het verband tussen de reële waarde van vermogen en het rendement op vermogen moest hersteld worden. Bij rendement op vermogen gaat het om verbeteren van het management van het vermogen, waaronder risicobeheer. Ondernemingen die macroeconomisch waarde toevoegen, werken gemiddeld met meer eigen vermogen in procenten van het balanstotaal (42%) dan de 110 onderzochte ondernemingen die in 2007 op 36% uitkwamen. Zij realiseren, door een hogere cashflow, een betere hefboom op ingezet vreemd vermogen. In de beginjaren van het internettijdperk, medio jaren negentig, konden veel internetondernemingen tegen marginale kosten een enkel product tegelijkertijd aan velen verkopen en profiteren van marginale reproductie- en distributiekosten. Die tijd is voorbij. Salesforce.com moest jarenlang uit investeringsmiddelen zeer hoge marketinguitgaven doen om een leidend marktaandeel in online CRM software te verwerven. Hoe minder kapitaalbeslag hoe beter. Het maakt de onderneming slank en lenig. Daarom heeft outsourcing van bedrijfsprocessen een hoge vlucht heeft genomen. Chipfabrikanten zoals Intel en Motorola hebben echter veel kapitaal nodig voor R&D en machineparken en daarom hebben zij een enorme productie- en afzetvolume nodig om winstgevend te kunnen opereren. Voor de overwegend dienstverlenende ICT-sector in Nederland geldt: hoe minder kapitaalbeslag hoe beter. Verschillende ICT-dienstverleners zijn de afgelopen decennia failliet gegaan omdat zij teveel investeerden in luxe kantoorgebouwen, maar niet zagen dat de producten en diensten die zij leverden technologisch achterbleven.

2.7

Procesbeheer is cruciaal

Cockpits leveren prestatie-

Kan de onderneming het geld dat in de activa zit missen of is dat geld essentieel voor de

indicatoren op elk niveau,

bedrijfsvoering? Is eigendom noodzakelijk of is huren of leasen beter? Moeten processen als

waardoor niet alleen de

printen, drukken, onderhoud en beheer worden uitbesteed? Blijft de onderneming voldoende

directie en het management,

flexibel bij langer lopende uitbestedings- of leasecontracten? Blijft de kern van het bedrijf

maar alle medewerkers

overeind als bepaalde vermogensbestanddelen worden afgestoten?

gestructureerd inzicht hebben in de resultaten van de processen waaraan zij actiegericht deelnemen. Elke medewerker heeft daardoor persoonlijke, stimulerende prestatie-indicatoren die dagelijks op de eigen cockpit actiegericht bekeken kunnen worden.

Piet Mars en Ton van der Veldt van AFAS ERP Software beschrijven in hun boek ‘De kunst van succesvol ondernemen’ dat de onderneming bestaat uit een reeks processen die allen vertaald kunnen worden naar een logistiek proces. Het primaire proces vormt de ruggengraat van de onderneming; secundaire processen zijn daar weer van afgeleid. Elk proces kan geborgd worden in een gestandaardiseerde werkstroom (workflow) door middel van automatiseren en gebruik van internet. Dat geldt ook voor administratieve en boekhoudkundige processen; deze zijn niet afgescheiden in de backoffice, maar geïntegreerd in de processen. Cockpits leveren prestatie-indicatoren op elk niveau op. Hiermee krijgen niet alleen de directie en het management, maar ook alle overige medewerkers gestructureerd inzicht in de resultaten van de processen waaraan zij deelnemen. Elke medewerker heeft zijn persoonlijke, stimulerende prestatie-indicatoren die dagelijks op de eigen cockpit bekeken kunnen worden.

22

Rapportages Elke onderneming heeft een aantal kernprocessen. Denk aan de administratie, personeelsbeheer en loonadministratie, projecten, logistiek, documentbeheer, marketing, verkoop, klantbeheer en facility management. Over deze processen moeten goede managementrapportages gemaakt worden. Uit een onderzoek uit 2007 van CFO Europe Research Services samen met Oracle onder 164 Europese financiële directeuren blijkt dat 65% van hen vindt dat rapportages aan het managementteam steeds complexer worden. Het management wil niet alleen de cijfers, maar ook de analyse ervan, inclusief toekomstige risicoanalyses, met een vooruitblikkende balans tussen financiële en niet-financiële key performance indicators. Eén op de vier CFO’s noemt zijn of haar vooruitblikkende analytische vermogen slecht, één op drie meent een goed vooruitziend analytisch vermogen te hebben. Een derde van de ondervraagde CFO’s heeft een slecht inzicht in de concurrentie. De respondenten verwachten dat er steeds meer vraag komt naar niet financiële operationele gegevens die geïntegreerd moeten worden met financiële gegevens. Denk aan management informatie uit de sociale cockpit en over maatschappelijk verantwoord ondernemen, prestaties van toeleveranciers, marketinggegevens en voorspellende pricing modellen. Dit is een taak van treasury in ruime zin. CFO Chris Halbard van BT Global Services zegt hierover: “We hebben als financiële afdeling een keuze. Willen we achter in de boot staan en de bemanning vertellen dat we op een rots zijn gelopen en aan het zinken zijn, of willen we voor in de boot de koers uitzetten?” De kloof tussen financiën en operaties moet overbrugd worden, maar de helft van de CFO’s gebruikt handmatige methoden om operationele gegevens met financiële gegevens in verband te brengen. Barrières waar men daarbij tegenaan loopt zijn dat: 1) operationele gegevens niet standaard zijn gedefinieerd, 2) zij de manier veranderen waarop mensen hun werk verrichten, en 3) financiële afdelingenoverbelast en onderbezet zijn. Automatiseren De functie van de treasury verandert aanzienlijk wanneer alle processen zijn geautomatiseerd en gedefinieerd en de verantwoordelijkheid voor data-aanvoer bij de bron wordt gelegd, diegene die er in een proces voor verantwoordelijk is gesteld. Zeker wanneer operationele en financiële processen kunnen worden geïntegreerd. Treasury is dan geen passieve administratieve afdeling meer, maar een mechaniek voor risicobepaling en sturing. De antwoorden vloeien voort uit de vastgelegde primaire processen, waarbij voorwaarden en tarieven gedefinieerd zijn. Wanneer bijvoorbeeld vaste activa administratie niet achteraf wordt gedaan, maar actief meeloopt in het administratieve proces, wordt optimaal inzicht verkregen in alternatieven. Deze benadering vergt een pro-actieve houding van treasury, de boekhoudafdeling die nu vaak nog slechts registrerend is. In de middelgrote en kleine bedrijven in de overwegend hardware, diensten en buitenlandse software verkopende Nederlandse ICT-industrie zit het vermogen vast in materiële en financiële activa, voorraden, leningen, handelsdebiteuren, overige vorderingen en in liquiditeiten, die juist niet vast zijn. Treasury beoordeelt het nut en de noodzaak van geld vastgelegd in kantoren, inventaris, vervoermiddelen, aanschaffingen, desinvesteringen, afschrijvingen en eventuele extra waardeverminderingen of -vermeerderingen. Bij de financiële activa gaat het onder meer om waarderingen van betaalde goodwill, de samenstelling, looptijden en rentevergoedingen van leningen, personeelsleningen, verstrekte waarborgen en, de waardering van geactiveerde software.

23

Rendement verbeteren Een goed voorraadbeheer bij hardware-leveranciers vergt voortdurende beheersing en waardering van voorraden gereed product en kennis over (voorraden in) de bevoorradingsketen. Voor het beheersen en sturen van handelsdebiteuren is het belangrijk om het aantal dagen dat debiteuren uitstaan te verminderen om voldoende kennis te hebben van de kwaliteit van het geleverde en om een goed relatiemanagement te voeren zowel op financieel als commercieel vlak, inclusief valuta- en btw-management bij internationale leveranties. Cash management dwingt – in de tijd van cash is king – tot doelmatig en risicomijdend beheer van liquide middelen en het inzetten van de beste spaarmogelijkheden. Door het efficiënt managen van al deze facetten van ondernemingsfinanciering (in samenwerking met de bank en andere deskundigen) kan het rendement van het benodigde vermogen worden verbeterd. ICT-bedrijven moeten beschikbare financiële bronnen in kaart brengen en een financieel beleid ontwikkelen dat risico en rendement tegen elkaar afweegt. Bij financiering komen oplossingen zoals private equity financiering, financiering onder garantiestellingen, leasing in verschillende vormen, verkoop van debiteuren tegen een korting aan een factoringmaatschappij en cofinanciering door afnemers aan de orde. Treasury als afdeling binnen de onderneming of als externe partner, zorgt voor het in kaart brengen van financieringsonderwerpen op middellange termijn, het maken van financiële planningen inclusief verwachte kasstromen en het prepareren van beslissingen over de verschillende mogelijkheden en hun impact op de financiële huishouding. Ook is het van belang om externe factoren die de positie van de onderneming in de markt mede bepalen te beoordelen. In de huidige tijd van beperkte kredietruimte en beperkt inzicht in de toekomst van de markt gaat het om een zorgvuldig proces. Uiteindelijk mondt de documentatie voor financiering van activa, een project of werkkapitaal uit in een Request for Proposal (RFP) waarin nauwkeurig beschreven staat welke diensten tegen welke voorwaarden de onderneming van de kapitaalverschaffer verwacht.

2.8

Conclusie

Uit onderzoek naar de financiële prestaties van 110 ICT-ondernemingen in Nederland tot en met 2007 blijkt dat 55% naar internationale maatstaven voor economisch toegevoegde waarde, rendement en winstgevendheid ontoereikend presteert. Extern onderzoek onder 164 financiële directeuren van Europese ondernemingen wijst uit dat de treasury onvoldoende is toegerust om financiële en operationele processen voldoende te managen en te integreren. De afdelingen zijn overbelast en onderbezet, procesautomatisering is onvoldoende doorgevoerd en voorspellend analytisch vermogen schiet tekort. Het is aannemelijk, mede gezien de financiële resultaten tot en met 2007, dat dit beeld ook opgaat voor de ICTsector in Nederland. Het in kaart brengen van alle processen en deze zoveel mogelijk kosteneffectief automatiseren maakt tijd en aandacht vrij voor doelmatig management.

24

3 Trends in winstgevendheid 3.1 Andere verdienmodellen De CFO moet sterk in zijn

De financiering van ondernemingen is een belangrijke factor voor succesvol ondernemen,

schoenen staan en de

maar ondernemingen veroveren marktaandeel door omzetgroei en winst. Een voorbeeld.

business volledig begrijpen.

Infotheek Groep uit Leiden, leverancier van PC’s, laptops en servers, behaalde in 2008 een

De systeemveranderingen

omzetgroei van 26% tot EUR 57 miljoen en een netto winstmarge van 4,73%. In 2007 was

die dwingen tot strategische

de winstmarge 4,95%. In het eerste kwartaal van 2009 steeg de omzet van Infotheek met

koerswijziging gaan ver;

maar liefst 42% ten opzichte van dezelfde periode in 2008. Deze groei vond plaats terwijl

ondernemingen die alleen

de recessie toesloeg en de kredietmarkt nagenoeg op slot zat. De sleutel tot dit succes

het mes zetten in de

is dat de onderneming uit overtollige voorraden op de wereldmarkt nieuwe computers en

kosten, riskeren na de crisis

laptops van oudere series opkoopt en die tegen aanzienlijke kortingen verkoopt. Niet de

de aansluiting met hun

financiering maar het gekozen verdienmodel verklaart het succes in de markt.

marktsegment te verliezen.

Een ander voorbeeld. Terwijl de marktgroei voor ERP software stagneert boekt AFAS ERP Software over het eerste kwartaal 2009 een omzetgroei van 16%. Passie, enthousiasme en gedrevenheid, geeft CFO Arnold Mars onder meer als verklaring. Software is emotie, gevoel, zegt hij. De combinatie van een sterke procesgestuurde organisatie en een intelligente marketingstrategie trekt klanten aan, ook in mindere tijden. ICT-dienstverlener Atos Origin boekte in het eerste kwartaal van 2009 in Nederland een omzetdaling van 8,5%, na een omzetdaling van 1,6% in 2008. Atos Origin voelt de recessie vooral in de consulting-organisatie. De effecten van de economische recessie zijn voor iedere ICT-onderneming anders. De meeste ondernemingen die met omzetdaling worden geconfronteerd nemen de volgende voorspelbare maatregelen:

geen nieuw personeel aannemen

tijdelijk personeel en onderaannemers vervangen door eigen personeel

vaste en indirecte kosten meer laten afnemen dan de omzetdaling

snijden in kosten van gebouwen en ander onroerend goed

terugdringen van debiteuren naar wettelijke termijnen

versnellen van facturering

onderhanden werk versneld afmaken

investeringen beperken, concentreren op klantbehoefte en niet op intern belang

activa in onderpand geven

verkopen inefficiënte bedrijfsonderdelen

Vooruit kijken Treasury of (bij kleinere ICT-ondernemingen) de financiële afdeling houden zich traditioneel vooral bezig met ‘hoe het was’ (omzet, kosten, kasstromen, winst, werk enzovoort). Echter, het wordt voor deze afdeling steeds belangrijker om te voorspellen ‘hoe het wordt’ en naar de toekomst te kijken. Denk aan het calculeren van de gevolgen van operationele beslissingen en de wijze waarop die terugkomen in de kwartaal- en jaarcijfers. Aan de hand van klantanalyses kan een cashflowprognose voor langere termijn worden gemaakt. Verbetering van het rendement op de omzet moet voortkomen uit verbetering van interne processen. Moderne software is het gereedschap om goed doordachte verbeteringen in processen te borgen. Management, bank, investeerders en overheden vragen bedrijven om

25

geïntegreerde prognoses. Integratie van data uit financiële en operationele administraties, zoals de loonadministratie, gaat niet meer met afzonderlijke spreadsheets voor elk proces, maar stand alone spreadsheets worden volgens CFO Europe Research nog wel het meeste toegepast. Marktontwikkelingen In de managementrapportages moet onder meer informatie over concurrenten en belangrijke leveranciers en klanten opgenomen worden, evenals inzicht in marktontwikkelingen. Dat inzicht in marktontwikkelingen is met name in de huidige recessie van groot belang. Steeds meer bedrijven passen hun businessmodellen aan. Zo verandert TomTom van een leverancier van navigatieapparatuur in een aanbieder van op locatie gebaseerde diensten. Dat verandert het verdienmodel en de concurrentieomgeving, waar ineens spelers als Microsoft, Google en Nokia opduiken. De opkomst van online verhuur van software (On Demand of Software as a Service) stelt leveranciers van stand alone PC-pakketten voor de keus: doorgaan met licentieverkoop en support of transformeren naar online verhuur met een ander verdienmodel. Kranten en tijdschriften overwegen door het instorten van advertentieverkopen en afnemende abonnee-aantallen abonnementen op een e-reader aan te bieden. Hun verdienmodel verandert daarmee compleet. Google kon razendsnel groeien omdat het concern stuurt op behoeften van klanten. Het laat anderen meeprofiteren door gratis diensten zoals Google Maps aan te bieden, waar andere bedrijven weer mee aan de slag gaan. De concurrentie tussen leverancier en klant verandert daardoor in zichzelf versterkende samenwerking in zakelijke ecosystemen tussen veel partijen. De paradigmaverschuiving in zakelijke verhoudingen (van aanbod- naar vraaggestuurd) en bedrijfsmodellen vraagt ICT-ondernemingen om actie te ondernemen, zonder dat er al adequate parameters voor zijn. IT-dienstverlener AAC Cosmos is een voorbeeld van een onderneming die met aanzienlijke risico’s veranderde van een hardware- en softwareleverancier naar een aanbieder van outsourcing en online diensten. Inter Access streeft er al een aantal jaren naar de IT-dienstverlening bij zijn klanten in een industriële, geautomatiseerde fase te brengen met meer outsourcing en managed services. Ook andere leveranciers van hardware van grote fabrikanten zoals HP en IBM maakten of maken een business-transformatie door. De CFO moet sterk in zijn schoenen staan en de business volledig begrijpen. De systeemveranderingen die dwingen tot strategische koerswijziging gaan ver; ondernemingen die alleen het mes zetten in de kosten, riskeren na de crisis de aansluiting met hun marktsegment te verliezen.

3.2

Nadruk op cashmanagement

Tegelijkertijd moet de

Bij gebrek aan krediet en andere financiële bronnen is de beschikbaarheid van contante

lange termijn focus heel

middelen belangrijk. Meer dan 61% van 500 CFO’s vindt het een topprioriteit, zo wijst

scherp blijven en krachtig

een onderzoek van KPMG uit 2008 uit. Incentives voor managers worden steeds vaker

gecommuniceerd worden

gekoppeld aan prestaties op het gebied van cash- en werkkapitaalmanagement. Financieel

met alle interne en externe

directeuren proberen bestaande voorwaarden voor leningen en kredieten in hun voordeel te

betrokkenen, waaronder

wijzigen. Investeringen in nieuwe activiteiten en acquisities worden uitgesteld. Vanwege

banken en personeel.

kredietschaarste en omdat ondernemingen hun balansstructuur willen opschonen en

Het doel daarvan is

verbeteren. Dat kan ook door de verkoop van niet-kernactiviteiten en kapitaalinjecties, zoals

hun ondersteuning en

Advisie aantoonde. Zij besloot zich geheel op het dealership van Exact te concentreren

vertrouwen intact te

en andere activiteiten af te stoten. In financieel mindere tijden proberen ondernemers bij

houden.

leveranciers langere betalingstermijnen te onderhandelen en betalingen aan klanten juist uit te stellen. Het risico hiervan is echter dat leveranciers leveringen afremmen of stoppen en dat klanten minder afnemen.

26

Sourcing deals In de ICT-sector worden tijdens deze recessie nauwelijks minder outsourcing deals gesloten dan voorheen, maar de deals veranderen wel sterk van voorwaarden. Er wordt geschoven met kosten en opdrachtgevers proberen personeel en activa over te doen aan IT-dienstverleners om het eigen kapitaalbeslag op activa te beperken. Het overdragen van activa brengt het risico met zich mee dat overstappen naar een andere aanbieder in de toekomst moeilijker wordt. Immers, de activa moeten dan ook overgedragen worden, terwijl die niet meer in eigendom zijn. Ook concentreren opdrachtgevers zich minder op innovatie en lange termijnstrategie, maar sterker op kostenbeheersing, korte contracttermijnen en zo scherp mogelijke prijzen. Voor IT-ondernemingen is de cashflow uit een outsourcing deal van levensbelang. Het risico van te scherpe voorwaarden is dat in de toekomst mogelijk niet aan alle verplichtingen kan worden voldaan, waardoor er fricties met de klant kunnen ontstaan. Het voorbereiden van een aanbesteding vergt bij opdrachtgever en ICT-organisatie meer tijd dan voorheen, omdat veel gedetailleerder dan voorheen de business case moet worden omschreven en partijen elkaar steeds meer kritische vragen stellen. Beide partijen zoeken naar een steeds kortere terugverdientijd. Andere korte termijnmaatregelen bestaan uit snijden in het aantal softwarepakketten waarmee gewerkt wordt, schrappen in maatwerksoftware en verder doorvoeren van standaardisatie. Beperken van inkopen Al in 2008 hebben de 110 ICT-ondernemingen uit dit onderzoek veel aandacht besteed aan het verlagen van hun inkoopkosten, bijvoorbeeld van het inhuren van zelfstandigen zonder personeel (ZZP’ers) en onderaannemers bij projecten. In 2006 stegen de inkoopkosten nog met 14% tot EUR 18,3 miljard ten opzicht van het jaar ervoor, in 2007 daalden deze kosten met 9,5% en in 2008 nog eens met circa 15%, zo blijkt uit de resultaten over 2008 van 20 grote ondernemingen. In de groeifase 2004-2006 konden leveranciers hun prijzen en tarieven verhogen. Daar is in 2008 door klanten al het mes in gezet en in 2009 zet die trend door. De inkoopmacht van de vragers is aanzienlijk toegenomen. Nieuwe internettechnologie van sociale netwerken en marktplaatsen zoals Brightbox (www.brightboxhr.com ) is zo volwassen geworden dat grote werkgevers hun arbeidskrachten rechtstreeks online kunnen vinden. UWV en de Informatie Beheer Groep in Groningen werven mensen via Marktplaats UWV. Deze trend zet tarieven in de detacheringmarkt structureel onder druk, waardoor ook detacheerders andere verdienmodellen moeten ontwikkelen. Prijsbeleid Naast scherpte en terughoudendheid bij inkopen, nemen bedrijven ook financiële maatregelen door het onderhanden nemen van prijsbeleid bij producten en diensten. In tijden van recessie wordt het prijsbeleid bij veel ICT-ondernemingen niet centraal door de financiële afdeling aangestuurd. Het gevolg is dat, met name zichtbaar in de hardwaresector, klanten allerlei aanbiedingen van hetzelfde bedrijf krijgen tegen zeer verschillende prijzen, waardoor zij onzeker worden. Ook verschillende uurtarieven voor dezelfde klant komen voor. Minimale verbetering van het uurtarief of een productprijs kan door de multiplier snel leiden tot beter operationeel resultaat. Om het prijsniveau in stand te houden, is het belangrijk om de druk van klanten te weerstaan. Bedrijven kunnen bijvoorbeeld leveren tegen een nieuw onderhandelde prijs, maar dan alleen gedurende een overeengekomen periode. De recessieperiode is een goede gelegenheid om de strategie van prijsvorming door de hele organisatie heen opnieuw onder de loep te nemen en te borgen.

27

Koppeling korte- en lange termijn beleid Eén van de moeilijkste opgaven voor treasury is het met elkaar in verband brengen van korte termijnbeslissingen die gericht zijn op cashflow en werkkapitaalmanagement en de lange termijnstrategie van de onderneming. Financiële directeuren worden geconfronteerd met kredietschaarste, te weinig liquiditeit en met op tilt geslagen wisselkoersen en prijzen voor grondstoffen en energie. Deze korte termijnvraagstukken vergen al hun aandacht. Bestuurders van Philips, ASML, ASMI en andere IT-gerelateerde ondernemingen doen geen uitspraken meer over resultaten op de langere termijn, omdat zij niet verder dan enkele maanden tot een halfjaar vooruit kunnen zien hoe klanten en prijzen zich ontwikkelen. Om beter inzicht te krijgen in inkomende en uitgaande kasstromen maken ze een diepere analyse van de cijfers die hen ter beschikking staan, bijvoorbeeld over reiskosten, belastingen, energiekosten, voorraden (al dan niet in het distributiekanaal), vooruitbetalingen, betalingssnelheden en cashflow prognoses van werkmaatschappijen. Zij verlagen de drempel voor managers om zelfstandig uitgaven en investeringen te doen en vragen managers vaker naar het realiteitsgehalte van hun budgetten en prognoses. Tegelijk met de korte termijnmaatregelen moet de lange termijnfocus scherp blijven en krachtig gecommuniceerd worden met alle interne en externe betrokkenen, waaronder banken en personeel. Het doel daarvan is hun ondersteuning en vertrouwen intact te houden, aldus het door Microsoft gesponsorde rapport ‘The future according to finance’ van CFO Europe Research. Sommige niet-beursgenoteerde ICT-ondernemingen, zoals Infotheek, Pecoma en AFAS, publiceren hun jaarcijfers als waren zij beursgenoteerd en gingen ook over tot publiceren van – overigens nog summiere – kwartaalcijfers. E-commerce specialist TIE Holding, die een moeilijke periode doormaakte, publiceerde over 2008 het beste en meest gedetailleerde jaarverslag ooit, ook al waren de resultaten kwetsbaar. Vertrouwen winnen door transparantie en goede communicatie is een kernonderwerp voor financiële directeuren.

3.3

Conclusie

Treasury biedt mogelijkheden om de gevolgen van de recessie voor de eigen onderneming het hoofd te bieden. Daarbij is steeds meer integratie van financiële en operationele informatie vereist. Een opvallend kenmerk van de besproken maatregelen, zoals op het gebied van tarieven, debiteuren en voorraden, is dat zijzelf ook conjunctuurgevoelig zijn en aandacht voor andere dringende zaken zoals innovatie, milieubeleid, maatschappelijk verantwoord ondernemen en lange termijn beleid verdringen. Omgekeerd bestaat er minder aandacht voor lean en mean opereren in een periode van economische groei, wanneer de verleidingen tot het opzoeken van grenzen van risico’s meer op de loer liggen. Het zou beter zijn wanneer permanente doelmatigheid en duurzaam innovatief ondernemen altijd hand in hand gaan. Het werkterrein van treasury is de laatste jaren aanzienlijk uitgebreid met operationele en strategische verantwoordelijkheden. Denk aan het sturen en borgen van de bedrijfsprocessen en het pro-actief ingrijpen op de voor de onderneming mogelijke gevolgen van de recessie. Dat ingrijpen gebeurt via onder meer activabeheer, werkkapitaalmanagement en sturen op cashflow, zaken die niet per se typerend zijn voor een economische crisis of recessie. Zij behoren structureel tot de core business van een onderneming en behoren daarom geborgd te zijn in de lange termijn strategie van de onderneming. ICT-ondernemingen die hun financiële en operationele processen structureel goed geborgd hebben, behoren tot de meest succesvolle ondernemingen. Tegelijkertijd moet de lange termijn focus heel scherp blijven en krachtig gecommuniceerd worden met alle interne en externe betrokkenen, waaronder banken en personeel. Het doel daarvan is hun ondersteuning en vertrouwen intact te houden. 28

Nawoord Hopelijk bent u net als ik geprikkeld na het lezen van de uitkomsten van dit onderzoek. Qua financiële trends hebben veel ICT-bedrijven de laatste jaren vooral op de lijn van snelle groei, overnames en beursgangen gezeten. The faster the better, maakt nu plaats voor the cash richer the better zou je kunnen zeggen. Je ziet dat ook letterlijk terug in recente toelichtingen op kwartaalcijfers van bijvoorbeeld KPN: ‘KPN focust zich nu op winstgevendheid en vrije kasstroom en minder op omzetgroei’. Het gaat er natuurlijk om hier structureel beleid van te maken. Daarbij is een belangrijke rol voor treasury weggelegd. In dat kader viel het me op dat een aantal middelgrote ICTondernemers die ik onlangs sprak, de inhuur en inzet van consultants en accountmanagers afbouwen en juist mensen aannemen op hun finance afdeling om geldstromen, markten klantgegevens beter te kunnen volgen. En ook bij het loslaten van personeel zijn ICTbedrijven voorzichtiger en zorgvuldiger dan in 2001. Goede krachten weer terugkrijgen is erg moeilijk, zo is namelijk gebleken. Dus die jonge ICT-sector is zo onvolwassen nog niet! De uitdagingen die de komende periode voor ons liggen zijn echter groot. De rol die banken daarin spelen is niet gering. De financiële crisis en grip op kosten en risico’s bezien vanuit treasury zijn complex en nauwer verbonden dan ooit. ABN AMRO stelt zich ten doel om de ICT-sector nog beter te doorgronden, risico’s en kansen nog beter te kunnen inschatten en daardoor een nog betere gesprekspartner voor ICT-ondernemers te zijn. Kortom, we zoeken de discussie graag op. Daarvoor hebben we binnen de bank onze ICTkennis op een aantal plekken geconcentreerd. Landelijk volgen wij vanuit Sector Advisory de ontwikkelingen in de ICT-sector en brengen deze kennis actief in bij investeringen, overnames of strategische discussies die bij onze relaties spelen. Verspreid in een aantal regio’s kunnen MKB-ondernemingen terecht bij zogenaamde TechnoDesks (Eindhoven, Enschede, Delft/Rotterdam en Amsterdam) waar de accountmanagers een focus hebben op ICT-bedrijven. Grote ondernemingen kunnen terecht bij onze Corporate Clients Sector Teams. Naast kennis van de ICT-sector bieden wij u ook praktische oplossingen om u daadwerkelijk te helpen uw risico’s beter te managen en uw kapitaalstructuur of werkkapitaal te verbeteren. Op naar een hoger rendement en betere winstgevendheid! Menno van Leeuwen Sector Banker Media & Technologie ABN AMRO Sector Advisory [email protected] telefoon 020 629 37 76

29

Namenlijst geïnterviewden Onderneming

Naam

Functie

Afas ERP Software

Piet Mars

Raad van Bestuur

Uphantis

Henny Hurkens

Raad van Bestuur

Pecoma

Simon de Koning

Algemeen directeur

BWise

Robert Pijselman

CEO

Infotheek Groep

Omar Hadra

Marketing manager

Afas ERP Software

Bas van der Veldt

CEO

VANAD GROUP

Ad Nederlof

CEO

Advisie

Frans van Kesteren

CEO

Exact Software

Rajesh Patel

CEO

KVL Inspiratie Technologie

Ron van der Kleij

Algemeen directeur

Begrippenlijst

EBIT=bedrijfsresultaat of operationeel resultaat; ook winst vóór rentelasten en belastingen.

EBITA=bedrijfsresultaat vóór amortisaties.

EBITDA=bedrijfsresultaat vóór amortisaties en afschrijvingen.

EBITAE=bedrijfsresultaat vóór amortisaties en exceptionele uitgaven.

Goodwill is de meerwaarde van een onderneming boven de netto vermogenswaarde die (meestal) tot stand komt bij de overname van een onderneming. Goodwill omvat dan toekomstige inkomsten die nog niet gewaardeerd zijn op de balans.

Macro-economisch toegevoegde waarde is de meeropbrengst wanneer alle belanghebbenden in de onderneming marktconform vergoed zijn.

Procesbeheer: het beheer van een ketting van acties in elk (logistiek) proces en de interactie tussen verschillende processen.

De treasury(-afdeling) beheert het geld van de onderneming. De ontwikkeling van de financiële markten biedt ondernemingen kansen en bedreigingen. Niet de administratieve afdeling, maar de treasury bezit de kennis om hiermee om te gaan en om een zo groot mogelijke winstgevendheid en verzekering van de continuïteit te borgen. Duurzame toegang tot de vermogensmarkten en een optimale financiële logistiek zijn belangrijke doelstellingen.

30

Literatuurlijst Rapporten

The Economist; The Future of Software, 23 oktober 2008

Cost of Capital by Sector, New York University, Leonard N. Stein School of Business

EITO country report Netherlands, 2008-2009

Afas ERP Software, jaarverslag 2008

Ernst & Young, ICT Barometer, 10 maart 2009

High Tech Analysis, december 2008 en maart 2009

Centraal Plan Bureau, ramingen februari 2009 en Centraal Economisch Plan 2009

Centraal Plan Bureau, Competition, innovation and intellectual property rights in software markets, maart 2009

Centraal Bureau voor de Statistiek: de digitale economie 2008

Centraal Bureau voor de Statistiek, Het Nederlandse ondernemingsklimaat in cijfers 2007

ICT~Office, ICT marktmonitor 2007

IMF, World Economic Outlook 2009

Logica, securing the value of business process change 2008

Algemene Rekenkamer, lessen uit ICT Projecten bij de overhead

European Commission, the European e-business report 2007

World Trade Organization, World Trade Report 2008

Economist Intelligence Unit, e-readiness rankings 2008

IMF, Global Financial Stability Report 2008

De kunst van succesvol ondernemen op basis van Ondernemingsprocesbeheer met ERP-software. Piet Mars en Ton van der Veldt, ISBN 9013 01745 2 NUR 801, Kluwer, 2006

Ernst & Young, uitbesteding ICT aan lage lonen landen

AME Research, financiële database ICT-ANALIST online met ICT-ondernemingen 2000-2008

Stichting Maatschappij en Onderneming, “Inspelen op globalisering”, 2007

TNO ICT, Marktrapportage Elektronische Communicatie, december 2008

CFO Europe Research Services, rapport inzicht in financiële rapportages, 2007

KPMG, The importance of preserving cash in a downturn, 2008

CFO Europe Research, The future according to Finance, 2008

31

Artikelen

Harvard Business Review, Peter Drucker; Harvard Business Review volume 73, nummer 1 van pagina 54-62, 1995

Automatisering Gids, Wijnand Westerveld, IT-budgetten lopen terug, 13 maart 2009

High Tech Analysis,Bert Landman, kredietcrisis, de impact voor de ICT-industrie, maart 2009

High Tech Analysis, Bert Landman, Friedman’s gelijk, najaar 2008

High Tech Analysis, Bert Landman, het ongemakkelijke leven van een business partner, oktober 2007

32

Colofon Dit rapport is een uitgave van ABN AMRO. Het rapport is geschreven door AME Research in opdracht van ABN AMRO Sector Advisory.

Auteur

Adriaan Meij, AME Research

Met medewerking van

Menno van Leeuwen, ABN AMRO

Hélèni Kernkamp, ABN AMRO

Wouter Giard, ABN AMRO

Judith Touw, ABN AMRO

Conrad Roelen, ABN AMRO

Commercieel contact

ABN AMRO Sector Advisory Menno van Leeuwen, sector banker Media & Technologie [email protected], telefoon 020 629 37 76

Distributie

ABN AMRO Sector Advisory Judith Touw, senior marketeer [email protected], telefoon 020 629 87 69

De digitale versie van deze uitgave met bijlagen kunt u vinden op www.abnamro.nl/technologie.

Disclaimer De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch AME Research, noch ABN AMRO of functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuistheden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd. © ABN AMRO, juni 2009 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO. De teksten zijn afgesloten op 18 juni 2009.

33

Financiële trends in de ICT-sector. Focus op rendement en toegevoegde waarde

Recommend Documents