De toegevoegde waarde van domotica Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking Voorbeeldprojecten in Gelderland
Programma ‘Ontgroening en Vergrijzing’
De toegevoegde waarde van domotica Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking Voorbeeldprojecten in Gelderland
Programma ‘Ontgroening en Vergrijzing’
Provincie Gelderland, 2008
Inhoudsopgave Vooraf
3
De toegevoegde waarde van domotica
4
De projecten
8
De Kroost, Druten
9
De Barnte, Twello
12
De Buskerkamp, Eibergen
14
De Schans/Het Jaartsveld, Groenlo
16
Kalverweidendijk, Dinxperlo
18
De Regenboog, Brakel
21
Meulenvelden, Didam
23
Domotica in vogelvlucht
25
Provincie Gelderland en domotica
26
Publicaties en methodieken
27
Colofon
28
De toegevoegde waarde van domotica
Vooraf Zelfstandigheid, privacy, comfort, veiligheid. Voor iedere Nederlander sleutelbegrippen als het om wonen gaat. Voor iédere Nederlander, dus ook voor mensen die zich vanwege lichamelijke en/of verstandelijke beperkingen of gevorderde leeftijd niet zonder meer in hun eentje kunnen redden. Iedereen verdient het (relatieve) onafhankelijkheid te verwerven en daardoor een gevoel van eigenwaarde. Wonen wordt steeds meer een kwestie van persoonlijke keuzes. We willen tegemoet komen aan de individuele woonwensen en behoeften van bewoners die in uiteenlopende omstandigheden verkeren. Het is daarom zaak die middelen en voorzieningen te kiezen die de belangrijkste levensactiviteiten mogelijk blijven maken. Domotica of ‘slimme huisautomatisering’ is een van die voorzieningen. Als term nog niet helemaal ingeburgerd, als voorziening inmiddels geen onbekend fenomeen meer. Toepassingen als een intercom, rookmelders en inbraakalarmering kent iedereen. Maar er zijn ook ingewikkelder en meer gespecialiseerde voorzieningen die op een specifieke doelgroep zijn gericht. Bedieningsknoppen op een rolstoel of een afstandbediening met vele functies zijn daarvan (eenvoudige) voorbeelden. Deze voorzieningen maken het leven makkelijker en aangenamer. De provincie wil het gebruik van domotica stimuleren en faciliteren, een streven dat uitstekend past binnen ons programma ‘Ontgroening en Vergrijzing’. Dat doen we bijvoorbeeld door projecten te subsidiëren en brochures uit te geven. In deze brochure is domotica de belangrijkste invalshoek, maar er worden ook andere aspecten van zorg en de organisatie daarvan beschreven: het ouderinitiatief, voorlichting en begeleiding, woonservicegebieden en kleinschalige projecten, decentralisatie en de zorg terug in de wijk, zijn daarvan enkele voorbeelden. Met de kennis die door vele betrokken organisaties over domotica is vergaard, kunnen wij de mensen die dat nodig hebben een perspectiefrijker voorland bieden. Dat deze voorzieningen ook de taken van andere betrokkenen – denk aan begeleiders en verzorgenden – verlichten, is een tweede grote voordeel. De provincie Gelderland is enthousiast over domotica en wil daar graag een bijdrage aan leveren. Wij hopen dat u ons enthousiasme deelt. Hans Esmeijer Gedeputeerde provincie Gelderland
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
3
De toegevoegde waarde van domotica
4
Domotica betekent letterlijk woonhuisautomatisering en
overzicht van de mogelijkheden van domoticatoepassingen
vergroot het wooncomfort, welzijn, gemak en de veiligheid
en laat zien welke voorzieningen de geschiktste zijn.
van bewoners. Meestal wordt domotica toegepast om ouderen
De provincie Gelderland subsidieert een quick scan voor 50%
en mensen met lichamelijke of verstandelijke beperkingen in
als de aanvrager het laat uitvoeren door een adviesbureau dat
staat te stellen langer zelfstandig te wonen. Maar ook min of
voldoet aan de kwaliteitseisen van de provincie. De uitkomst
meer ingeburgerde snufjes vallen onder domotica, zoals een
kan dienen als hulpmiddel bij de beleidsvorming over
voordeur met intercom, brand- of inbraakalarm, nuttige
domotica of bij concrete projecten.
maar vaak ook luxe extra’s. Met behulp van domotica zijn
Voor de quick scan bij een project voert het adviesbureau
woonfuncties beter op de gebruiker af te stemmen. Dit kan op
onder meer de volgende stappen uit:
elke plek en op het tijdstip dat het de bewoner past, met een gemakkelijke bediening en desgewenst op afstand.
- intakegesprek met opdrachtgever - bepalen van de randvoorwaarden:
Domotica is geen zaak van uitsluitend apparatuur aanbren-
- doelgroep project
gen, waarna de bewoners zich er wel mee redden. Daar gaat
- soort woningen - bijbehorende diensten
veel overleg, planning en voorbereiding aan vooraf. Als alles is gemonteerd, is het zaak te blijven adviseren en begeleiden.
- workshop voor functioneel programma van eisen
Een goed resultaat en het bereiken van het beoogde effect
- vertalen naar technisch programma van eisen
blijft een wisselwerking tussen bewoners, begeleiders en
- begeleiding bij startfase overleg leveranciers
leveranciers.
- beknopte rapportage
Deze brochure richt zich op de domotica voor mensen die
De wens van de bewoner
zich thuis, in hun eigen leefomgeving, niet meer in alle
Bij mensen met een verstandelijke of meervoudige beperking
situaties goed en soepel kunnen redden. Voor mensen met
verschilt de mate van zelfredzaamheid. Sommige van hun
een lichamelijke of verstandelijke beperking of voor wie
kunnen bepaalde handelingen zelf verrichten, anderen zijn
alledaagse activiteiten door hun leeftijd wat meer tijd vergen.
hiervoor afhankelijk van de verzorging. Voorzieningen die
Voor hen kan domotica een waardevol hulpmiddel zijn.
de zelfredzaamheid vergroten, kunnen per individu sterk verschillen. Maatwerk is vereist, immers, de kwaliteiten en
Quick scan
vermogens van iedere bewoner staan voorop.
Een woningcorporatie of zorginstelling die aan een domoticaproject begint, bereidt zich daarop goed voor en stelt functie
‘Ons uitgangspunt is dat de cliënt de deskundige is’, zegt
en doel van de domoticavoorzieningen vast. Een quick scan
Angela Scholten, clustermanager van zorginstelling
kan dan een bruikbaar instrument zijn. Het geeft snel een
De Lichtenvoorde. ‘Wij beginnen onze projecten met een
De toegevoegde waarde van domotica
uitgebreid voorlichtingstraject. Eerst voeren we een gesprek
Woning
met cliënt en familie. Daarna laten we cliënten letterlijk hun
Openen voordeur:
ideale woonsituatie tekenen en brengen we in kaart welke
De voordeur wordt door de bewoner geopend met een eigen
handelingen ze zelf kunnen verrichten. Vervolgens laten
woningsleutel, pasje of afstandsbediening; door de hulp-
we ze oefenen met knoppen om te zien wat ze aankunnen.
verlener met een geautoriseerde sleutel of pas.
Op basis daarvan maken we een persoonlijk woonplan. Door domotica moeten mensen zo lang mogelijk zelfstandig
Actieve personenalarmering:
kunnen wonen, hun gevoel van eigenwaarde terugkrijgen en
In een noodsituatie kan de bewoner een alarmsignaal versturen
veiligheid en privacy ervaren. Zelf kunnen ze bijvoorbeeld tv
met de knop van het alarmeringsapparaat, de halszender of
en telefoon bedienen, de begeleiding komt alleen op afroep.
het trekkoord in toilet en/of badkamer. Het signaal wordt op-
De zelfredzaamheid van veel bewoners is toegenomen van nul
gevangen in een alarmcentrale. De bemanning van de centra-
procent tot zo’n zestig procent.’
le kan een spreek-luisterverbinding openen met de bewoner.
Domotica op maat
Passieve personenalarmering:
De bestaande domoticavoorzieningen bieden volop keus. Per
In elk vertrek van de woning zijn bewegingsmelders die een
doelgroep en per individu is op maat gesneden technologie
link hebben met de aan-/uitstand en dag-/nachtstand van de
mogelijk. Hieronder een overzicht van toepassingen voor
woning. De alarmcentrale ontvangt een alarmsignaal als er
mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking.
gedurende een bepaalde tijd geen beweging meer is geweest. Verificatie gebeurt met een spreek-luisterverbinding.
Entree woongebouw Video-, intercom-, deuropenersysteem:
Brandalarm:
De hoofdtoegangsdeur wordt door de bewoner geopend met
Rookmelders geven een alarmsignaal aan de alarmcentrale,
een eigen woningsleutel, pasje, of afstandsbediening, door
verificatie vindt plaats met een spreek-luisterverbinding.
de hulpverlener met een geautoriseerde sleutel of pas. Ter vergroting van de veiligheid kan iedere bezoeker met een
Inbraakalarm:
camera worden opgenomen.
Infrarood bewegingsmelders geven een alarm aan de centrale bij elke geregistreerde beweging. Verificatie gebeurt met een
Verkeersruimten woongebouw
spreek-luisterverbinding.
Openen toegangsdeuren naar verkeersruimten en galerijen: Deuren voorzien van deurdrangers, elleboogschakelaars en
Aan-/uitzetten woning bij voordeur:
automatische deuropeners, die de deuren met een druk op de
Een centrale knop waarmee je alle standby-voorzieningen
knop kunnen openen.
kunt uitzetten als je je huis verlaat.
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
5
Een centrale knop waarmee je standby-voorzieningen kunt
Tips voor betrokkenen bij domotica 1. Eerste voorlichtingsbijeenkomst
activeren zoals personenalarmering, inbraakalarmering, en
Gedurende de beginperiode in het nieuwe complex of vóór de
nachtoriëntatieverlichting en waarmee je het inbraakalarm
verbouwing, krijgen de bewoners de eerste informatie. Houd
weer uit kunt zetten bij ’s nachts opstaan uit bed.
de informatie algemeen en benadruk de positieve kanten
Woning in dag-/nachtstand zetten in slaapkamer:
en nieuwe mogelijkheden. Weid niet uit over technische 6
Aan-/uitzetten keuken:
aspecten en bedieningswijzen. Geef wel indien mogelijk een
Via een centrale schakelaar in of bij de keuken kan de keuken-
brochure of handleiding mee en leg kort uit wat erin staat.
apparatuur worden in-/ uitgeschakeld.
2. Modelwoning Enkele andere toepassingen:
Heel handig is een modelwoning of maquette waarmee de
- verlichting automatisch aan
mogelijkheden inzichtelijk worden gemaakt.
- afstandsbediening openen/sluiten gordijnen - afstandsbediening huishoudelijke apparatuur
3. Rondleiding in eigen woning
- afstandsbediening beeld- en geluidsapparatuur
Wanneer de bewoners de sleutel krijgen, is een rondleiding
- afstandsbediening verlichting
door de woning op zijn plaats. Leg uit waaruit de domotica-
- verwarming regelen met digitale thermostaat
voorzieningen bestaan en hoe ze werken. Streep in de
- storingsdetectie, meten waterdruk verwarmingsinstallatie
brochure aan om welke voorzieningen het gaat, zodat de
- communicatie via internet
bewoners de ‘theorie’ altijd bij de hand hebben. Het is raadzaam voor deze rondleiding ook kinderen of andere familie-
Voorlichting en begeleiding
leden van de bewoners uit te nodigen.
Domotica is techniek waarmee de gebruiker moet leren omgaan. Dat wennen moet zorgvuldig gebeuren, zeker als
4. Hulp na de verhuizing
het onderdeel is van een ingrijpende gebeurtenis als een ver-
Pas na de verhuizing, als de bewoners de voorzieningen
huizing en als de gebruikers mensen met een beperking zijn.
daadwerkelijk gaan gebruiken, blijkt of ze de mogelijkheden
Alleen zo kunnen zij optimaal profiteren van de gemakken.
kunnen toepassen en of alles duidelijk is. Zorg ervoor dat de bewoners precies weten wie ze met vragen of klachten
Een goede voorbereiding en begeleiding is meestal een
kunnen benaderen.
samenspel tussen woningcorporatie, zorginstelling en installatiebedrijf. Die begeleiding kan in stappen verlopen.
5. Een goede handleiding
De (toekomstige) bewoners krijgen de informatie op verschil-
Zorg voor een goede handleiding waarin alles duidelijk, in
lende manieren en verschillende momenten aangeboden.
eenvoudige en eenduidige bewoordingen, wordt uitgelegd.
Op die manier raken ze gaandeweg vertrouwd met de nieuwe
Verhelderende tekeningen, foto’s en andere grafische hulp-
mogelijkheden en blijft hun de informatie langer bij.
middelen helpen altijd. Dat geldt ook voor een begeleidende
De toegevoegde waarde van domotica
video, dvd of cd-rom, die de bewoners samen met familie-
Domotica met wijsheid en beleid
leden kunnen bekijken.
Technisch gezien is er op het gebied van domotica veel mogelijk. De ervaring leert dat niemand zit te wachten op een
6. Evaluaties
overdosis aan technische voorzieningen. Niet de bestaande
Het is handig na enkele maanden een eerste bijenkomst te
technieken, maar de behoeften en wensen van de (toekom-
organiseren om de ervaringen met de bewoners te bespreken.
stige) bewoners moeten centraal staan. De individuele
Wat functioneert goed? Wat behoeft extra uitleg? Heeft ieder-
beperking is maatgevend.
een klachten over de werking van bepaalde voorzieningen of
Belangrijk is het aanbrengen van een goede infrastructuur.
blijkt het om individuele klachten te gaan?
Hiermee zijn eenvoudig allerlei toepassingen aan te brengen. Groot voordeel is dat deze ook weer simpel te verwijderen of
Dit stappenplan geldt in eerste instantie voor de bewoners.
vervangen zijn, bijvoorbeeld bij wisseling van bewoners.
Maar ook anderen moeten goed op de hoogte zijn van de voorzieningen en de werking ervan. Denk aan de dagelijkse begeleiding, die als eerste de opmerkingen en klachten te horen krijgt. Ook de begeleiders zijn gebaat bij een goede voorlichting.
Samenwerking Bij het aanbrengen van domoticavoorzieningen, in ieder geval op grote schaal, gaat het vaak om nieuwbouwcomplexen voor ouderen of mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking. Van meet af aan zijn daar verschillende partijen bij betrokken. Het initiatief gaat meestal uit van de woningcorporatie en zorginstelling. Natuurlijk speelt ook de gemeente een belangrijke rol. Omdat het bij domotica allemaal nauw luistert, is het zaak in een vroeg stadium op een rij te zetten welke partijen welke rol kunnen spelen. Vergeet bijvoorbeeld niet de deskundigen die de technische voorzieningen voor hun rekening nemen. Ga op tijd om tafel, bespreek de respectievelijke verantwoordelijkheden en maak waterdichte afspraken en een gedegen planning.
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
7
De projecten De zeven projecten die in deze brochure worden beschreven, laten zien welke initiatieven mogelijk zijn om mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking een passende behuizing te geven. Geavanceerde voorzieningen op maat zijn er bijvoorbeeld in De Schans/Het Jaartsveld in Groenlo, waar de domotica onmisbaar is voor bewoners en begeleiders. Andere faciliteiten bieden de zogenaamde woonservicegebieden, zoals Meulenvelden in Didam. Een gebouw met een keur aan diensten en voorzieningen, zoals een restaurant, recreatie, film, patiëntenzorg en thuiszorg. Iedereen in de buurt die er behoefte aan heeft, kan van deze diensten gebruikmaken. Natuurlijk fungeert het gebouw ook als ontmoetingsplaats. Opmerkelijk zijn de woonvormen, waartoe ouders het initiatief hebben genomen. Een decennium terug nog een zeldzaamheid, nu geen uitzondering meer. Bijvoorbeeld bij De Regenboog in Brakel of De Kroost in Druten. Terug naar de wijk, een nieuwe trend? In het kader van decentralisatie van zorginstellingen zijn er woonzorgvormen in ‘normale’ wijken verrezen, zoals de Barnte in Twello en Kalverweidendijk in Dinxperlo. In de beschrijving van de zeven projecten is informatie te vinden over het project en de bewoners, de voorzieningen, de samenwerking voor het project, de voorlichting en be8
geleiding bij de domotica en de (persoonlijke) ervaringen. Al deze projecten zijn door de provincie Gelderland financieel ondersteund. Op deze manier wil de provincie initiatieven voor domoticatoepassingen en ontwikkelingen actief stimuleren.
De toegevoegde waarde van domotica
De Kroost, Druten Projectgegevens
Project en bewoners Op het terrein van het voormalige instituut Boldershof in
Project:
Druten is een nieuwe woonwijk verrezen. Enkele huizen zijn
De Kroost – Druten
geschikt gemaakt voor bewoning door mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking. Om verschillende
Woningen:
redenen geldt De Kroost als een bijzonder project. Het is een
acht appartementen en enkele gemeenschappelijke ruimten
kleinschalige woonvorm met acht appartementen. In een blok van vijf woningen zijn de middelste drie omgebouwd tot
Bewoners:
een woonvorm voor acht bewoners; integratie in een normale
jongvolwassenen met een verstandelijke beperking
woonwijk was het uitgangspunt. De Kroost kent een opmerkelijke ontstaansgeschiedenis. Het initiatief is uitgegaan
Oplevering:
van ouders van kinderen met een verstandelijke beperking.
maart 2006
Hieruit is in 2004 Stichting De Kroost voortgekomen. In maart 2006 zijn de appartementen opgeleverd.
Domoticavoorzieningen: - infrastructuur KISS-systeem
Domotica De Kroost heeft een flexibele infrastructuur van het Kiss-
(Voorbereide) toepassingen:
Home- systeem, waarmee zonder veel moeite noodzakelijke
- stopcontacten, televisieaansluiting en telefoonaansluiting
of gewenste voorzieningen kunnen worden aangebracht. Dit
naar wens
is vooral handig wanneer nieuwe bewoners andere wensen
- verlichting met draadloze schakelaar, overal te plaatsen
blijken te hebben. Enkele voorbeelden van aangebrachte
- kookplaat uit bij het verlaten van de woning
domotica: plaatsing van stopcontacten pas na oplevering en
- verlichting uit bij in bed stappen etc.
inrichting van de woningen, verlichting met draadloze scha-
- spreek- en uitluistersysteem
kelaar, een spreek- en uitluistersysteem waarmee op afstand
- brandmeldings- en ontruimingssysteem
de voordeur geopend kan worden en een permanente wacht niet meer noodzakelijk is en een brandmeldings- en ontruimingssysteem.
9
Samenwerking De Kroost is een voorbeeld van particulier initiatief van ouders van gehandicapte kinderen. In 2003 werd in samenwerking met Woningstichting Alphons Ariëns de woonvorm ontwikkeld. In april 2004 kwam uit de oudergroep Stichting de Kroost voort . Het bestuur van de stichting ziet toe op de instandhouding van de kleinschalige woonvorm en zorgt voor het aantrekken van de noodzakelijke begeleiding. Zo neemt Dichterbij de zorg op zich. Aankleding en inrichting van de appartementen komen voor rekening van de bewoners. Met de dekking van de (vele) andere bijkomende kosten is een commissie fondswerving belast.
Voorlichting en begeleiding De bewoners zijn allen in staat functie en werking van de domoticavoorzieningen te begrijpen. De voorzieningen zijn niet zo uitgebreid dat voortdurende begeleiding daarin nodig is. Op initiatief van de zorgaanbieder hebben de bewoners in het begin ‘aanschouwelijk onderwijs’ genoten. De bewoners kregen in de meldkamer te zien wat het betekende wanneer er gebruik werd gemaakt van het bewakingssysteem. Dit nam de aanvankelijke onwennigheid en schrik weg.
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
‘Op initiatief van de zorgaanbieder hebben onze kinderen in het begin een soort aanschouwelijk onderwijs gehad. Ze gingen op bezoek bij de meldkamer en kregen daar te zien wat er gebeurde wanneer zij gebruikmaakten van het bewakingssysteem. Dit nam de eerste onwennigheid en schrik weg.’
Ervaringen Het ouderinitiatief startte in 1993. Vanwege de ‘pioniersrol’
Jan de Lorijn, vader van bewoner Rob en mede-initiatiefnemer van (Stichting) De Kroost
stuitten de ouders op allerlei belemmeringen. Duidelijk was dat ook betrokken overheden en instanties niet eerder met
Pioniers in de zorg
een dergelijk initiatief waren geconfronteerd. Nu woonvorm
‘Het gaat voorspoedig met onze kinderen. Ze hebben het
De Kroost bijna twee jaar bestaat, loopt alles voorspoedig en
heel erg naar hun zin. We zijn heel tevreden over de zorg.
zijn bewoners en ouders zeer tevreden met het initiatief.
Vrijwilligersorganisaties als GVO zorgen voor de ontspanning en de kinderen gaan allemaal naar de dagbesteding. De een werkt bij een kinderboerderij, een ander helpt mee in een restaurant, een derde zit bij een mailingbedrijf. Maar we hebben er wel een lange weg voor moeten afleggen. Toen we in 1993 een geschikte woonvorm zochten voor onze kinderen, had niemand ervaring met dit soort projecten. Vooral de gemeente wist er niet goed raad mee. Wel zes of zeven locaties zijn de revue gepasseerd en telkens pasten de voorstellen niet binnen de bestemmingsplannen. Voor een dergelijke woonvorm hadden zorginstellingen helemaal geen contract; het heeft wel een jaar geduurd voordat er iets op papier stond. Woningstichting Alphons Ariëns heeft de woonvorm een plaats gegeven in het nieuwbouwplan. Dat plan is ontwikkeld door Alard Vastgoed, een dochter van Woningstichting Alphons Ariëns, en Klok Druten Ontwikkeling. Nu zit De Kroost midden in een normale
10
woonwijk. Met de andere bewoners van de wijk gaat het samenwonen heel goed. Ook financieel hebben we heel wat moeten regelen. We moesten zelf de zorg inkopen, betaald van de gezamenlijke persoonsgebonden budgetten. Dat was niet genoeg, ook omdat de overheid daar voortdurend op zat te beknibbelen. Een slaapdienst kon er niet meer af. Dat werd dus een nachtalarm. Maar het systeem daarvoor paste weer niet bij de al aangelegde infrastructuur voor domotica. Dubbel betalen dus. Omdat we ook de inrichting van de ruimtes moesten bekostigen zijn we fondsen gaan zoeken. Dat is wonderwel gelukt. We hebben zo’n 100.000 euro van sponsors gekregen en daarnaast allerlei bijdragen in natura. De voorzieningen die we hebben, zijn heel handig: draadloze bediening van alle verlichting, ’s nachts de keukenfuncties uit, bedieningsknoppen die je op de gewenste plaatsen kunt aanbrengen en het alarmsysteem ’s nachts. Als de begeleiding ’s avonds weggaat, gaan de bewoners naar hun eigen appartement. Verlaat iemand zijn appartement, dan krijgt de meldkamer een signaal. Dat gebeurt ook als er een ongenode gast aanbelt. Alleen de meldkamer hoort die bel, de bewoners niet. In elk appartement zit een microfoon en een luidspreker, voor als iemand ziek wordt. Van cameratoezicht hebben we afgezien, vanwege de privacy van onze kinderen.
De toegevoegde waarde van domotica
‘Margot heeft het heel goed naar de zin. De sfeer en de begeleiders zijn buitengewoon. Het is ook een heel leuke groep kinderen die goed bij elkaar passen. Ze zijn allemaal tussen de 30 en 35 jaar, kennen elkaar van de dagbesteding en onderling klikt het. Mocht er iemand vertrekken, dan wordt er zorgvuldig een vervanger gekozen die in de groep past.’
Els van de Klok, moeder van bewoonster Margot en mede-initiatiefneemster van (Stichting) De Kroost Structuur en vastigheid ‘In de jaren negentig zijn we met een aantal ouders gaan nadenken over de woonvorm voor onze kinderen. We wilden de toekomst van onze kinderen zelf uitstippelen en niet afhankelijk worden van de overheid of instellingen, die ons voor voldongen feiten zouden plaatsen. We wilden onze kinderen niet in een massaal tehuis, waar ze elke week andere begeleiders zouden meemaken. We kozen voor kleinschaligheid, structuur en gezelligheid, zodat onze kinderen zich op hun gemak zouden voelen. Met een eigen zitkamer, slaapkamer en badkamer en met door ons gekozen zorg. Wij waren, in ieder geval hier in de buurt, de eerste ouders die zo’n initiatief namen. Van een ander project hadden we geleerd hoe het niet moet. Daar wilden de ouders op alle terreinen de touwtjes in handen houden. Ze bemoeiden zich met de organisatie, de begeleiding, met alles. De begeleiders wisten niet meer hoe ze het hadden en het project is op een fiasco uitgelopen. In het bestuur van onze stichting zitten met opzet geen ouders. Het bestuur zorgt voor de financiële en materiële kant, de begeleiders bepalen het programma van onze kinderen. Wij willen thuis toch ook niet dat iemand anders zegt wat we moeten eten en hoe we dat klaarmaken? Wel hebben we regelmatig een vergadering met de ouders, dat staat ook in de statuten. Maar met de dagelijkse gang van zaken bemoeien we ons niet. Onze dochter Margot hebben we van vanaf het begin alles verteld. Dat drong niet altijd tot haar door, het was toen nog ver weg. Ze is nog elk weekend thuis, ze heeft een beetje moeite met afscheid nemen van thuis. Anderen zijn al meer gesetteld. Maar Margot heeft het wel heel goed naar haar zin. De sfeer en de begeleiders zijn buitengewoon. Het is ook een heel leuke groep kinderen die goed bij elkaar passen. Ze zijn allemaal tussen de 30 en 35 jaar, kennen elkaar van de dagbesteding en onderling klikt het. Mocht er iemand vertrekken, dan wordt er zorgvuldig een vervanger gekozen die in de groep past. Vastigheid en structuur, daar heeft de groep behoefte aan en die Dichterbij is een heel goede zorginstelling. Speciaal voor ons
krijgen ze ook aangeboden. Elke dag kookt er een bewoner mee.
project hebben ze nieuwe mensen aangenomen, met een
Die gaat mee boodschappen doen en stelt het menu samen.
frisse blik. Wij als ouders hadden zelfs inbreng in de sollicita-
Anderen ruimen af, ruimen de vaatwasser in en stofzuigen de
tieprocedure. We zijn heel blij dat ouders van nu die hetzelfde
algemene ruimte. Gaandeweg wordt duidelijk waar ze behoefte
voor hun kinderen willen als wij destijds, hun plannen veel
aan hebben of wat leuk is om te doen. Ze hebben nu een vaste
makkelijker voor elkaar krijgen. Waar wij meer dan tien jaar
zwemavond, samen met bewoners van andere tehuizen.
voor hebben moeten vechten, krijgen zij in een jaar voor
Computerles staat ook op het programma. En afgelopen zomer
elkaar. We worden ook nogal eens gevraagd om ouder-
zijn ze met zijn allen voor het eerst een week samen op vakantie
verenigingen voor gehandicapten wegwijs te maken in de
geweest, op voorstel van Margot. Voor ons ouders is het prach-
mogelijkheden. Ook dat geeft veel voldoening.’
tig om te zien dat alles zo goed loopt.’
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
11
De Barnte, Twello Project en bewoners Zozijn is een grote zorginstelling met veel intramurale faciliteiten. Zij wilde een deconcentratie van landgoed De Lathmer in Wilp. Met een aantal cliënten van deze intramurale instelling wilde Zozijn terug naar een woonwijk. Dat kon in De Barnte, een nieuwe wijk in Twello. Samen met woningcorporatie Goed Wonen zette Zozijn hier een nieuwbouwproject op voor twaalf jongeren tussen vijf en twintig jaar met een verstandelijke beperking. Het complex bestaat uit twee verdiepingen van zes appartementen. De zes jongeren op de begane grond hebben een meervoudige complexe handicap. Ze gebruiken een rolstoel en zijn afhankelijk van 24-uurszorg. Op de eerste verdieping wonen jongeren met autistische problemen. Zij krijgen ook 24-uurszorg maar hebben minder hulp nodig bij alledaagse activiteiten. De woning heeft een lift om de eerste verdieping toegankelijk te houden voor rolstoelgebruikers.
Domotica De projectleiders Bouw van De Lathmer hebben zich indertijd gebogen over de domotica. Belangrijkste criteria: vergroten van veiligheid en zelfstandigheid van bewoners. Het gebouw is voorzien van een infrastructuur voor allerhande domoticavoorzieningen. Aangebracht zijn onder meer voorzieningen voor bewaking, elektrische deuropeners, elektrische deursloten en videoregistratie.
Projectgegevens
Samenwerking
Project:
Het project heeft zich van meet af aan gekenmerkt door de
De Barnte – Twello
12
nauwe samenwerking van zorginstelling Zozijn en woningcorporatie Goed Wonen. Zij hebben zich er vanaf het begin
Woningen:
sterk voor gemaakt dit speciale project te laten slagen. Toch is
twaalf appartementen
dit niet zonder slag of stoot gegaan. Het wijzigen van het bestemmingsplan nam veel tijd in beslag. Verder ontstond
Bewoners:
commotie onder wijkbewoners, die bang waren voor een te
mensen met een (meervoudig) verstandelijke beperking
grote concentratie zorgwoningen in hun wijk. Overleg met gemeente en Zozijn leidde er uiteindelijk toe dat de bewoners
Oplevering:
hun bezwaren introkken.
medio 2006
Voorlichting en begeleiding
Domoticavoorzieningen:
Winkels Enschede leverde de domotica en zorgde voor uitleg
- complete infrastructuur
en advies. Vanwege de verstandelijke beperking van de bewo-
- akoestische bewaking
ners bleven uitleg en voorlichting over de domotica goeddeels
- deurintercom
gericht op de begeleiders.
- brandmeldinstallatie - elektrische deuropeners
Ervaringen
- elektrische deursloten
De domotica in De Barnte heeft op onderdelen meerwaarde.
- elektrische bediening zonneschermen
Toepassingen hebben nu eenmaal meer waarde naarmate
- automatische schakelaars
bewoners een geringere verstandelijke handicap hebben.
- inbraakbeveiliging
Zorginstelling Zozijn heeft te weinig middelen voor een uit-
- activiteitsmeting
gebreider applicatiepakket dat vooral de zelfstandigheid en de veiligheid zou kunnen verhogen.
De toegevoegde waarde van domotica
‘Er zijn nauwelijks extra financiële middelen beschikbaar om domotica uitgebreid toe te passen en te testen. In de bouwbudgetten zoals de overheid die nu afgeeft voor vervangende nieuwbouw, is geen ruimte voor verdergaande toepassingen, experimenten en ontwikkelingen. Daardoor heeft de zorginstelling te weinig mogelijkheden.’ dichtbevolkt land als Nederland is het proces van deconcentratie langzaam verlopen en het lijkt erop dat er een tegenbeweging is gekomen om instellingen niet verder te ontmantelen. Moesten vroeger de intramurale instellingen deconcentreren tot maximaal tachtig bewoners, al snel is dat getal weer tweehonderd geworden. De Lathmer was de eerste instelling die de nieuwbouw in de Barnte heeft voorbereid. Dat gebeurde in overleg met de corporatie Goed Wonen in Twello. Door een combinatie van factoren heeft het heel lang geduurd voordat de bouw van zorgwoning De Barnte kon starten. Ondertussen hadden twee andere instellingen voor psychiatrie en gehandicaptenzorg nieuwbouwwoningen in de wijk verworven. Die waren oorspronkelijk bedoeld voor particulieren, maar die hadden te weinig interesse. De gemeente was niet op de hoogte van deze onderhandse transacties en raakte het zicht op de ontwikkelingen kwijt. Toen de bestaande bewoners van de wijk de Barnte dat in de gaten kregen, werd De Lathmer het kind van de rekening. De omwonenden maakten bezwaar: in hun ogen kwamen te veel mensen met een beperking in een kleine wijk te wonen. Na veel overleg en informatiebijeenkomsten heeft de gemeente de bezwaren uiteindelijk ongegrond verklaard. Overigens is er op alle punten een goede samenwerking geweest met Goed Wonen en de gemeente Voorst. Onze criteria voor de aanleg van domotica waren: een meerwaarde voor de gebruikers en uitbreiding van de voorzieningen bij specifieke behoeften. In het hele gebouw zijn extra buizen aangelegd voor allerlei toepassingen van domotica, een soort standaardvoorziening voor als je wilt uitbreiden. Zo hebben we akoestische bewaking met de mogelijkheid voor uitbreiding met videobewaking en doormelding naar een centrale in Wilp. Met deze uitbreiding zou Zozijn kunnen
Werner Soen, projectmanager Herontwikkeling Landgoed De Lathmer
volstaan met een slaapdienst in plaats van een wakkere
‘Te weinig financiële middelen voor domotica’
Onze ervaring is dat domotica op onderdelen meerwaarde
‘Het Ministerie van VWS vindt sinds het midden van de jaren
heeft. De waarde ervan neemt toe naarmate de cliënt de
tachtig dat grote intramurale instellingen moeten deconcen-
toepassingen verstandelijk beter kan begrijpen en dus
treren. Mensen met een verstandelijke beperking moeten
toepassen. Er zijn nauwelijks extra financiële middelen
samen met anderen in een gewone wijk kunnen wonen.
beschikbaar om domotica uitgebreid toe te passen en te
Andere landen, zoals Noorwegen, Canada, Zweden en
testen. In de bouwbudgetten zoals de overheid die nu afgeeft
Denemarken, zijn ons daarin voorgegaan. Dat beleid heeft
voor vervangende nieuwbouw, is geen ruimte voor verder-
nogal wat tegenstanders ontmoet, maar ook veel voorstan-
gaande toepassingen, experimenten en ontwikkelingen.
ders, vooral de jongere generatie ouders. In een klein en
Daardoor heeft de zorginstelling te weinig mogelijkheden.’
nachtdienst.
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
13
De Buskerkamp, Eibergen Project en bewoners De doelgroep voor dit kleinschalige woonproject bestaat uit cliënten van Estinea, dat zorg levert aan mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking. In het nieuwbouwcomplex De Buskerkamp, gebouwd door woningcorporatie ProWonen, wonen twaalf mensen met een zware beperking. Ze beschikken allen over een zelfstandig en volwaardig appartement van ongeveer 55 m2, met een woonkamer, slaapkamer, badkamer, berging en keuken. Ook zijn er gemeenschappelijke ruimtes als een woonkamer en een keuken.
Domotica ProWonen heeft infrastructuur aan laten leggen waarmee plaatsing van alle domoticavoorzieningen mogelijk is. Dit geldt overigens niet alleen voor De Buskerkamp; ProWonen brengt de infrastructuur standaard aan in haar nieuwbouwprojecten, dus ook in de woningen voor niet-gehandicapten. Oorspronkelijk was ook in de mogelijkheid voor zorg-opafstand voorzien. De huidige bewoners zijn echter te gehandicapt om van deze voorziening gebruik te maken. Daarom wordt de domotica alleen toegepast door het verzorgend en
14
verplegend personeel.
Projectgegevens
Samenwerking
Project:
ProWonen is vooraf met vier zorginstellingen om tafel gaan
Buskerkamp – Eibergen
zitten voor overleg: Estinea, Sensire, Antoniushove en Livio. In die gesprekken zijn de ideeën voor de woonvorm en het
Woningen:
gewenste voorzieningenniveau uitgewerkt. ProWonen heeft
twaalf appartementen
voor de huisvesting gezorgd. Estinea staat garant voor 24uurszorg. Als domoticaexpert is Roessingh Diensten Groep
Bewoners:
(RDG) ingeschakeld, vooral om de woon- en leefsituatie van
mensen met een (zware) verstandelijke en/of lichamelijke
de individuele cliënt te optimaliseren.
beperking
Voorlichting en begeleiding
Oplevering:
ProWonen heeft enkele sessies belegd om verzorgenden en
medio 2006
verplegenden zin en werking van de domotica uit leggen. De woningstichting blijft hierin zonodig adviseren of schakelt
Domoticavoorzieningen
erkende experts als RDG in.
Aangelegd: - algehele infrastructuur
Ervaringen
- elektronisch sluitsysteem, eenvoudig te bedienen met een
Alle bewoners van De Buskerkamp komen oorspronkelijk uit
elektronische sleutel
Eibergen of omgeving. Voorheen woonden ze verspreid over
Voorbereid:
heel Nederland. Door De Buskerkamp wonen ze weer in hun
- akoestische bewaking
vertrouwde omgeving, dicht bij familie en direct betrokke-
- videobewaking
nen. En, anders dan ervóór, in hun eigen appartement.
- gordijnbediening
Oorspronkelijk was het de bedoeling dat de bewoners met
- automatische deuren
de domotica meer zelfstandigheid zouden behouden.
- bewakingssysteem
Deze doelstelling behoeft bijstelling: de bewoners blijken te
- oproepsysteem
gehandicapt om met de voorzieningen om te kunnen gaan.
Omdat de huidige bewoners te gehandicapt zijn om van de
Als Estinea echter besluit ook lichter gehandicapten in
voorzieningen gebruik te maken wordt de domotica alleen toe-
De Buskerkamp te plaatsen, kunnen zij gebruikmaken
gepast door het verzorgend en verplegend personeel.
van de domotica. De voorzieningen zijn immers al aangebracht.
De toegevoegde waarde van domotica
‘Technisch is er van alles mogelijk. Alles met een stekker of een batterij kun je aan elkaar koppelen, je kunt het zo gek niet bedenken of het kan. Maar het houdt een keer op natuurlijk, het moet wel functioneel zijn en een toegevoegde waarde hebben.’
Hendrik Mulder en Rigo van Marle, respectievelijk projectontwikkelaar en projectleider bij woningstichting ProWonen ‘Domotica moet toegevoegde waarde hebben’ Hendrik Mulder: ‘Voor al onze woningen leggen we een complete infrastructuur voor domoticavoorzieningen aan. Dus niet alleen voor gehandicapten, maar ook voor gezinnen, senioren en starters. Daardoor kunnen we zonder hak- en breekwerk allerlei toepassingen aanbrengen. Voor De Buskerkamp hebben we de benodigde voorzieningen in kaart gebracht met vier zorginstellingen die het hele scala aan zorg bieden: thuiszorg, verpleging, verzorging, zorg voor mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking, in allerlei stadia en gradaties. Iedere bewoner heeft zijn eigen voorzieningen nodig. Onze woningen moeten daarop voorbereid zijn. Technisch is er van alles mogelijk. Alles met een stekker of een batterij kun je aan elkaar koppelen, je kunt het zo gek niet bedenken of het kan. Maar het houdt een keer op natuurlijk, het moet wel functioneel zijn en een toegevoegde waarde hebben. Zinvol zijn voorzieningen die gemak brengen en energie besparen. Een centrale knop bijvoorbeeld, waarmee je alle standby-voorzieningen kunt uitzetten als je je huis verlaat of gaat slapen. In De Buskerkamp hebben alle begeleiders automatisch toegang tot alle woningen, die lopen niet meer met een bos sleutels rond.’
Rigo van Marle: ‘We hebben ons gebaseerd op het project De Kimpenkamp in Groenlo. Daar hadden de bewoners vroeger bij alles de hulp van verplegers nodig. Na de verbouwing en met de domotica konden ze voor 70 tot 80% alles zelf. Dat wilden we ook in De Buskerkamp. We hebben veel voorbereidingen getroffen, maar door de beperkingen van de bewoners had het geen zin allerlei domoticavoorzieningen aan te brengen. Dat heeft de RDG ons geadviseerd, die de situatie van alle bewoners individueel heeft onderzocht. Met onze infrastructuur is wel veel mogelijk: per appartement bijvoorbeeld akoestische bewaking, videobewaking, gordijnbediening en automatische deuren. Het gebouw is nu al voorbereid voor andere doelgroepen, mocht Estinea besluiten hier lichter gehandicapten te plaatsen. De huidige bewoners voelen zich hier op hun plaats. Ze hebben een eigen appartement en wonen weer dicht bij hun familie.’
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
15
De Schans/Het Jaartsveld, Groenlo Project en bewoners Woningcorporatie De Woonplaats en zorgaanbieder De Lichtenvoorde hebben in 2004 de handen ineen geslagen voor appartementencomplex De Schans/Het Jaartsveld in Groenlo, dat in oktober 2006 is opgeleverd. Het nieuwbouwcomplex heeft de oude Schans vervangen en ligt midden in een woonwijk. Er zijn 24 appartementen voor mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking. Verder kent De Schans onder meer vier gemeenschappelijke ruimten, een semi-professionele keuken en een aangepaste badkamer. De domotica is op maat en toekomstgericht. In De Schans gaan individueel, zelfstandig wonen en bescherming en beschutting samen. Zo is er zowel overdag als ’s nachts begeleiding.
Domotica Uitgangspunt bij de selectie van voorzieningen is geweest: hoe kunnen de bewoners zo zelfstandig mogelijk functioneren. Dit vergde een individuele benadering, met specifieke aanpassingen. Daartoe werd per bewoner een ergonomisch technisch advies opgesteld. Dat gaf aan welke voorzieningen op maat nodig waren, naast de standaard domotica in de
Projectgegevens
woning. Concrete voorbeelden: nachtrouteverlichting, op afstand te bedienen gordijnen, verlichting, televisie, radio,
Project:
telefoon, elektrische deuren, videofoon en een communica-
De Schans/Het Jaartsveld – Groenlo
tiesysteem van telezorg. 16
Woningen:
Samenwerking
24 appartementen
Vanaf het begin heeft in het project De Schans/Het Jaartsveld samenwerking vooropgestaan. Zorgaanbieder Stichting
Bewoners:
De Lichtenvoorde heeft samen met woningcorporatie
mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking
De Woonplaats het initiatief genomen. Samen met Roessingh Diensten Groep (RDG) brachten zij de individuele aanpassin-
Oplevering:
gen in kaart. Deze adviezen zijn met installatiebedrijf
oktober 2006
Winkels Techniek besproken, dat de voorzieningen uiteindelijk heeft aangebracht. Niet te onderschatten hierin was
Domoticavoorzieningen
de betrokkenheid van de cliënten, hun familieleden en de
Standaard:
medewerkers.
- elektronische appartementsvoordeur - elektronische toegangsdeuren, ook naar tuin en balkon
Voorlichting en begeleiding
- brandmeldinstallatie
Steeds zijn de (toekomstige) bewoners van De Schans/Het
- personenalarm
Jaartsveld betrokken geweest bij de keuze voor domotica en is
- uitluisterapparatuur
gekeken wie wat nodig heeft. Voorlichting en begeleiding
Aanvullend:
kwamen van het installatiebedrijf en van RDG, die ook voor
- dwaaldetectie
advies beschikbaar blijven.
- camerabewaking - bewegingsdetectie
Ervaringen
- afstandsbediening voordeur
De ervaringen van cliënten en zorgverleners van De Schans/
- routeverlichting (oriëntatieverlichting)
Het Jaartsveld worden verwoord door Angela Scholten,
- gordijnbediening
manager bij De Lichtenvoorde: ‘Door de inzet van domotica
- raamopener
krijgt de cliënt regie over zijn eigen leven. Dit verhoogt zijn
- tv-bediening
zelfstandigheid en doet recht aan zijn privacy. Hij kan zelf
- zorgoproepsysteem
bepalen naar welk tv-programma hij kijkt en wanneer hij
De toegevoegde waarde van domotica
‘Iemand met een zware lichamelijke handicap vertrouwde mij eens toe dat zijn leven zonder domotica geen zin meer zou hebben. Nu kon hij nog de computer bedienen en andere dingen doen. (...) Dankzij de voorzieningen behouden de bewoners een zekere zelfstandigheid en daardoor eigenwaarde.’
afgestemd. Voor de een is een afstandsbediening met vier functies te veel, een ander kan wel met twaalf functies omgaan. Hoewel we van tevoren met de bewoners op een rij hebben gezet wie welke voorzieningen nodig heeft of aankan, blijkt pas in de praktijk hoe het uitpakt. Daarom is het goed dat alle domotica ook weer makkelijk te veranderen en aan te passen is. Soms gaat de conditie van bewoners zo snel achteruit, dat je bijvoorbeeld ineens een plafondliftsysteem nodig hebt. Die snelle aanpassing is ook makkelijk als er nieuwe bewoners komen. Domotica is nu al onmisbaar. Vroeger kwam het voor dat mensen in een rolstoel almaar rondjes om het gebouw reden, voordat ze werden opgemerkt en binnengelaten. Nu kunnen ze met een knop op de rolstoel zelf de deur openen. Iemand met een zware lichamelijke handicap vertrouwde mij eens toe dat zijn leven zonder domotica geen zin meer zou hebben. Nu kon hij nog de computer bedienen en andere dingen doen. Ons begeleiders neemt domotica werk uit handen. De zorg is er makkelijker en luxer door geworden. Sommige dingen moeten we blijven doen, mensen helpen met de dagelijkse verzorging bijvoorbeeld. Maar we hoeven niet meer te komen om ramen open te doen, de tv aan te zetten of de gordijnen dicht te doen. Een nadeel is dat het systeem in de kinderschoenen staat. Als iets kapot gaat moet er meteen een expert bij komen. Als er een gloeilamp kapotgaat, draaien we er een nieuwe in en lossen het zelf op, dat gaat bij die moderne elektronica niet. De Schans/Het Jaartsveld heeft ook de privacy van de bewoners vergroot. Vroeger hadden ze een eigen slaapkamer en vier grote huiskamers, waar alles gebeurde. Nu familie of vrienden wil bellen. Hierdoor hebben de begeleiders
hebben ze een eigen appartement, met eigen meubels. En
meer ruimte en tijd voor persoonlijke aandacht. Wanneer de
met een koffiezetapparaat, waarmee ze zelf koffie kunnen
technologie op orde is, kunnen we toe met minder personele
zetten voor hun gasten. Daar hebben veel bewoners
inzet. Gezien de arbeidsmarktproblematiek valt hier dus veel
behoefte aan. Minder activiteiten in groepsverband
te winnen.’
betekent ook minder negatieve interactie. Bij conflicten kunnen mensen zich eerder op hun eigen terrein terugtrekken. De bewoners hebben 24-uursbegeleiding, dus
Anke op den Akker, begeleidster De Lichtenvoorde
vereenzaming hebben we snel in de gaten. Natuurlijk organiseren we ook gezamenlijke activiteiten, zoals met
‘Domotica geeft gevoel van eigenwaarde’
Sinterklaas of Kerstmis.
‘Onze bewoners zijn allen mensen met een verstandelijke
Dankzij de voorzieningen behouden de bewoners een
en vaak ook lichamelijke beperking. Maar het onderlinge
zekere zelfstandigheid en daardoor eigenwaarde. Ze zijn
niveauverschil is groot. Daarom is de domotica ook individueel
allemaal heel trots op hun appartement.’
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
17
Kalverweidendijk, Dinxperlo Project en bewoners Op de plaats van een voormalige boerderij aan de rand van Dinxperlo heeft Woningstichting Dinxperlo (WSD) een bijzonder gebouw neergezet, woonzorggebouw Kalverweidendijk. De architectonische opzet van een boerderij is gehandhaafd, met een voorhuis en een achterhuis. De Kalverweidendijk is de thuishaven van twaalf mensen met een verstandelijke handicap. De zes zelfstandige appartementen in het voorhuis (met woonslaapkamer, keuken en badkamer) bieden plaats aan bewoners met een autistische beperking, die veel alledaagse handelingen zelf kunnen verrichten. Het achterhuis heeft zes appartementen voor mensen met een zware zorgbehoefte: bewoners met autistische kenmerken en een lichamelijke handicap. Zowel het voor- als het achterhuis heeft een gemeenschappelijke woonkamer. Het voor- en achterhuis samen vormen de omsluiting van een inpandig atrium, waar de bewoners beschut kunnen zitten. Ook is er een grote, in
Projectgegevens
verschillende delen opgesplitste tuin. Project:
Domotica
Kalverweidendijk – Dinxperlo
Domotica is een waardevol hulpmiddel gebleken in de plannen voor de Kalverweidendijk. Uitgangspunt voor de
Woningen:
keuze van domotica was de functionaliteit: technisch is veel
twaalf appartementen
mogelijk, maar niet alle voorzieningen worden gebruikt of 18
gewaardeerd. In overleg met zorginstelling Stichting
Bewoners:
De Lichtenvoorde is een selectie uit de bestaande domotica-
mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking
voorzieningen gemaakt. Zo is er een, toch nog uitgebreid, pakket aan voorzieningen aangebracht voor onder meer de
Oplevering:
entree van het woongebouw, de verkeersruimten, de apparte-
eind 2006
menten en de gemeenschappelijke ruimten. Domoticavoorzieningen
Samenwerking
Basis:
In een vroeg stadium is een nauwe samenwerking ontstaan
- videofoon hoofdtoegang
tussen met name Woningstichting Dinxperlo (WSD) en
- paslezer bewoner en hulpverlening voor hoofdentree en
Stichting De Lichtenvoorde. Daardoor is er voor twaalf cliënten van De Lichtenvoorde passende woningruimte gekomen, wat een waardevolle bijdrage heeft geleverd aan de extra-
voordeur eigen woning - deurdrangers, elleboogschakelaars, automatische deuropeners verkeersruimten
muralisering van de zorginstelling. Voor de keuze en aanleg
- handmatig openzetten automatische deuren
van de domotica hebben diverse deskundigen hun expertise
- belinstallatie met drukknop bij voordeur woning
bijeengebracht: naast de al eerder genoemde partijen zijn dat
- ’s nachts verlichting toiletroute
Esendam Vastgoed Adviseurs, Rouweler Installatietechniek
- verlichting automatisch aan bij binnenkomst woning
en Architectengroep Gelderland.
- aansluiting telefoon, ADSL, tv, radio, internet etc. Optioneel:
Voorlichting en begeleiding
- automatische deuropener met afstandsbediening
De installateur heeft, samen met zorginstelling De Lichten-
(ook binnendeuren) voor bewoner
voorde, de bewoners wegwijs gemaakt in de aangebrachte
- dwaaldetectie
domoticavoorzieningen. Een individuele aanpak heeft
- actieve personenalarmering
vooropgestaan.
- aan-/uitzetten woning bij voordeur - woning in nacht-/dagstand zetten in slaapkamer - alarmstand woning - aan-/uitzetten keuken - afstandsbediening gordijnen/zonwering/verlichting
De toegevoegde waarde van domotica
‘Domotica is de toekomst. Dat geldt voor mensen met een beperking, maar ook voor ouderen die zelfstandig willen blijven wonen. Mijn schoonmoeder van negentig zit in een aanleunwoning. Dat kan omdat ze een alarmknopje bij zich draagt. Een ander voordeel is dat we met minder verzorging of verpleging toekunnen. Vroeger hadden we voor onze woonvorm één nachtwacht op de vijf bewoners, nu één op de twaalf.’
Dré Swart, vader van Jeroen, een van de bewoners van Kalverweidendijk Een heel persoonlijke omgeving ‘Tot 2006 zaten we met vijf kinderen van de huidige Kalverweidendijk in een woongebouw van de WSD midden in Dinxperlo. Wij als ouders regelden de behuizing, De Lichtenvoorde nam de zorg op zich. Als ouders kwamen we geregeld bij elkaar om dingen te bespreken. Prima geregeld, maar de overheid wilde opeens alles anders en morrelde vooral aan de financiën. Daardoor moesten we naar iets anders uitzien. Dat is uiteindelijk de Kalverweidendijk geworden. Onze bemoeienis is nu veel minder; wonen en zorg horen nu bij elkaar. De ouders zien elkaar bijna niet meer, dat mis ik wel. De Kalverweidendijk is een prachthuis, met heel goede voorzieningen. Bijna alle bewoners zijn autistisch, de kinderen in het achterhuis zijn ook nog eens lichamelijk gehandicapt. Die hebben veel hulp nodig. Mijn zoon Jeroen, die in het voorhuis woont, kan veel dagelijkse dingen zelf. De Lichtenvoorde leidt zijn eigen mensen heel specifiek op, dat merk je goed. Ze zijn goed ingespeeld op autistische kinderen en weten hoe je die moet benaderen. Door die onderlinge verschillen is de domotica voor alle bewoners anders. Mijn zoon heeft vrij weinig voorzieningen nodig, maar er zijn ook bewoners die met een knop op de rolstoel deuren, lampen en wat al niet kunnen bedienen. Weer een ander wordt, zonder dat hij het weet, via een camera in zijn kamer in de gaten gehouden. Een hele geruststelling voor zijn ouders. Domotica is de toekomst. Dat geldt ook voor ouderen die zelfstandig willen blijven wonen. Mijn schoonmoeder van negentig zit in een aanleunwoning. Dat kan omdat ze een alarmknopje bij zich draagt. Een ander voordeel is dat we met minder verzorging of verpleging toekunnen. Vroeger hadden we één nachtwacht op de vijf bewoners, nu één op de twaalf. In de Kalverweidendijk hebben de bewoners alle ruimte, met in het voorhuis allemaal een eigen woonkamer, slaapkamer,
Ervaringen
badkamer en keuken. Ze hebben hun kamer helemaal zelf
Techniek ten dienste van de bewoners, dat uitgangspunt is in
mogen inrichten. Er is er een met een waterbed, mijn zoon
de Kalverweidendijk succesvol in de praktijk omgezet. Dat
heeft oranje muren en heel veel klokken, weer een ander
maakt dat vele gewone dagelijkse handelingen voor de
heeft het juist heel licht en sober gehouden. Heel persoonlijk.
bewoners geen barrières opwerpen: deuren gaan op het juiste
Als ze van de dagbesteding terugkomen, zijn ze weer in een
moment open, lichten gaan aan wanneer het moet. Dat biedt
omgeving waarin ze zich ook echt thuis kunnen voelen.’
een ontspannen en gezellige sfeer. Temeer daar de voorzieningen individueel zijn toegepast. Voeg daarbij de appartementen die alle een zeer persoonlijke sfeer ademen en duidelijk is dat de bewoners het naar hun zin hebben.
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
19
‘Ik vind het heel goed dat mensen met een beperking in een gewone wijk gaan wonen en niet meer allemaal op een kluitje zitten. Goed voor de integratie en de afwisseling in de wijken. Vroeger werd voor de cliënt gedacht, maar nu wil de cliënt zelf zijn keuzes maken en dat is zijn goed recht. De trend is dat er individuele oplossingen komen voor individuele personen, of dat nu gehandicapten zijn of ouderen.’ Johan G. Esendam, vastgoedadviseur, begeleidde het project Kalverweidendijk
Ik vind het heel goed dat mensen met een beperking in een gewone wijk gaan wonen en niet meer allemaal op een kluitje zitten. Goed voor de integratie en de afwisseling in de wijken.
‘Domotica moet je verstandig kiezen’
Vroeger werd voor de cliënt gedacht, maar nu wil de cliënt zelf
‘Er waren aanvankelijk protesten uit de buurt tegen de komst
zijn keuzes maken en dat is zijn goed recht. De trend is dat er
van het nieuwe woongebouw aan de Kalverweidendijk. Maar
individuele oplossingen komen voor individuele personen,
toen de kogel eenmaal door de kerk was, hebben diezelfde
of dat nu gehandicapten zijn of ouderen. Daar hebben ook de
bewoners zich heel leuk opgesteld. Bij het bereiken van het
woningcorporaties mee te maken. En de zorginstellingen.
hoogste punt hebben ze zelfs een meiboom geschonken met
Want de cliënt gaat zelf de intensiteit van de zorg bepalen.
een prachtig gedicht. Bij de officiële opening waren ze er ook allemaal.
Domotica maakt die individuele keuzes ook makkelijker. Maar je moet de voorzieningen wel verstandig kiezen. Veel opdrachtgevers en architecten gaan uit van wat er allemaal mogelijk is. Maar mensen zitten niet te wachten op een overdosis aan technische voorzieningen. Wij hebben voor de Kalverweidendijk als uitgangspunt genomen dat domotica wooncomfort, welzijn, veiligheid en gemak van de bewoners moet vergroten. Met De Lichtenvoorde zijn we nagegaan wat de cliënten individueel nodig hadden. Iedereen die met bouw te maken heeft, opdrachtgevers, architecten, moet in de budgetten en ontwerpen rekening houden met domotica. Dat besef dringt al door tot corporatieland, helaas nog niet tot projectontwikkelaars en beleggers. Door te investe-
20
ren in kwaliteit en domotica zullen de woningen in de toekomst beter verhuurbaar blijven. Dat betekent dat je een goede basisstructuur voor domotica moet aanleggen. Bij huurwoningen moet je je nooit helemaal laten leiden door de eerste bewoner. Als die vertrekt moet je voor de tweede bewoner de hele boel misschien weer aanpassen. Aan de Kalverweidendijk hebben we een goede basis gelegd, die we individueel hebben aangevuld. Die aanpak werkt goed.’
De toegevoegde waarde van domotica
De Regenboog, Brakel Projectgegevens
Project en bewoners In De Regenboog wonen dertien mensen met een verstande-
Project:
lijke en/of lichamelijke handicap. De appartementen, alle
De Regenboog – Brakel
met een eigen keukentje en douche, zijn verdeeld over twee verdiepingen. Elke verdieping heeft een huiskamer, waar de
Woningen:
bewoners gezamenlijk de maaltijden gebruiken die in de
dertien appartementen
centrale keuken zijn bereid. De Regenboog is een bijzonder project. Het is een initiatief
Bewoners:
van de ouders van een van de bewoners en is een voorbeeld
mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking
van vernieuwend wonen in een kleine kern als Brakel. Oplevering:
Domotica
december 2005
De gekozen (domotica)voorzieningen zijn er vooral op gericht het werk van verzorgers en verplegenden te verlichten en
(Domotica)voorzieningen:
vergemakkelijken. Denk aan toepassingen als op afstand
- deuren met afstandsbediening
bedienbare deuren, sloten en schakelaars, en een spreek- en
- sloten met afstandsbediening
luisterverbinding met de zorginstelling. Maar ook aan de
- schakelaars met afstandsbediening
liften, douchestoelen, beugels en het hoog-/laagbad in de
- spreek-/luisterverbinding met zorginstelling
algemene badkamer. En, niet te vergeten, het epilepsie-
- liften
alarm, onmisbaar voor een aantal bewoners en de verzorgers.
- epilepsiealarm
De bewoners zijn veelal te gehandicapt om met geavanceerde
- douchestoelen en -beugels
domotica om te gaan of die te kunnen begrijpen.
- hoog-/laagbad
Samenwerking
De bewoners zijn veelal te gehandicapt om met geavanceerde-
De Regenboog is een samenwerkingsvorm met een uniek
domotica om te gaan of die te kunnen begrijpen. De gekozen
karakter. Ontstaan uit een initiatief van het echtpaar Van
(domotica)voorzieningen zijn er vooral op gericht het werk van
Willigen, dat een zorginstelling zocht voor hun gehandicapte
verzorgers en verplegenden te verlichten en vergemakkelijken
zoon. Met gelijkgestemde ouders besloten zij zelf een woonzorggebouw op te zetten. Daartoe benaderden zij woningcorporatie De Vijf Gemeenten en zorginstelling Philadelphia. Voor de bouw van het pand stelden de Van Willigens voor het symbolische bedrag van € 1 een stuk grond naast hun huis beschikbaar. De Vijf Gemeenten bouwde het complex. Op 8 december 2005 werd De Regenboog geopend. Philadelphia zorgt voor 24-uurszorg.
Voorlichting en begeleiding De (domotica)voorzieningen zijn vooral bedoeld voor de verzorgers en verplegenden.
Ervaringen Alle betrokkenen zijn zeer te spreken over het initiatief, zowel bewoners als familie. Ouders of andere familieleden ondervinden dat de bewoners, in leeftijd variërend van 22 tot 69 jaar, in een liefdevolle, intieme, vertrouwde en huiselijke sfeer worden opgevangen.
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
21
‘We wilden goede zorg voor onze zoon Erik, persoonlijk en kleinschalig. Het woonzorgcentrum moest dichtbij zijn, we wilden onze jongen in de buurt. En we wilden een centrum met een christelijke identiteit, zodat we onze leefstijl erin zouden herkennen. Welnu, dat is allemaal gelukt.’
Jan en Joke van Willigen, initiatiefnemers van De Regenboog; stelden voor € 1 grond naast hun huis beschikbaar voor de bouw van het complex. Persoonlijke opvang in een huiselijke omgeving ‘De Regenboog bestaat nu bijna twee jaar en alle betrokkenen zijn nog altijd heel blij met het initiatief. Dit geldt zowel voor de ouders als de kinderen die er wonen. Woningstichting De Vijf Gemeenten ziet De Regenboog als haar visitekaartje. Ook van de gemeente hebben we altijd alle medewerking gekregen. Voor ons stonden destijds drie dingen voorop. We wilden goede zorg voor onze zoon Erik, persoonlijk en kleinschalig. Het woonzorgcentrum moest dichtbij zijn, we wilden onze jongen in de buurt en we worden ook alweer een jaartje ouder. En we wilden een centrum met een christelijke identiteit, zodat we onze leefstijl erin zouden herkennen. Welnu, dat is allemaal gelukt. Het is een warme, persoonlijke omgeving, waarin wij ons allemaal thuis voelen. De bewoners gaan overdag naar de dagbesteding, heel goed voor een vast 22
ritme. Daar hebben ze behoefte aan, dat merken we wel als het vakantie is, dan is Erik toch even van slag. Dichterbij dan in onze situatie kan natuurlijk niet. Jan gaat elke dag met Erik wandelen en we kunnen hem zo ophalen voor een kop koffie bij ons thuis. De voorzieningen zijn er vooral om het werk van de verzorgers te verlichten. Hoewel er tussen de cliënten wel enig niveauverschil is, zouden ze ingewikkelde of geavanceerde apparatuur waarschijnlijk niet kunnen bevatten. Het belangrijkste is dat ze een persoonlijke opvang hebben in een huiselijke omgeving. Zoals ’s avonds bij de warme maaltijd, die ze altijd samen gebruiken. En privacy hebben ze ook, want de bewoners kunnen hun ouders zelf ontvangen op hun eigen kamer. Al die dingen zorgen ervoor dat iedereen zich op zijn gemak voelt.’
De toegevoegde waarde van domotica
Meulenvelden, Didam Projectgegevens
Project en bewoners De bevolking van Didam vergrijst in hoog tempo. Daardoor is
Project:
een grote vraag ontstaan naar wonen, zorg- en welzijns-
Meulenvelden – Didam
producten en aanvullende dienstverlening. Medio 2007 is het project Meulenvelden opgeleverd, waarvoor verschillende
Woningen:
partijen de handen ineen hebben geslagen. Resultaat: een
tweehonderd woonzorgappartementen, waaronder twaalf
geheel nieuw woon-, zorg- en dienstencomplex van tweehon-
voor bewoners van De Weeme
derd woonzorgappartementen voor senioren en mensen met een handicap, 28 verpleeghuisplaatsen, facilitaire ruimtes,
Bewoners:
winkels en voorzieningen, zoals de huisvesting van het film-
senioren en mensen met een handicap
huis, een restaurant en ruimtes voor recreatieve doeleinden. Oplevering:
Een belangrijk onderdeel is het dienstencentrum, met een
medio 2007
centraal loket voor wonen, welzijn en zorg. Dit is er niet alleen voor de bewoners van Meulenvelden, ook andere
Domoticavoorzieningen:
inwoners van Didam kunnen er met hun vragen terecht.
- kaartlezer voordeur
De woonzorgappartementen en ruimtes voor voorzieningen
- deurbel/intercom
worden gehuurd. Daarnaast is er een twintigtal (koop)-
- automatische bediening zonwering
appartementen voor starters.
- servicetoets receptie - bewegingsmelders (voor automatische verlichting)
Domotica
- oproepsysteem zorg
De woningen zijn voorzien van moderne apparatuur en
- computer- en internetaansluiting
technologie voor diverse doeleinden. Deze huisautomatise-
- aanwezigheids- en afwezigheidsschakelaar bij
ring heet in Meulenvelden ‘diamotica’, naar een van de
de voordeur; met keuze uit:
samenwerkende partners, zorgleverancier Diafaan.
- inbraaksignalering
Alle woningen zijn voorzien van apparatuur die zorg,
- het automatisch uitschakelen van elektrisch kooktoestel
veiligheid en comfort bieden. Bij het verlaten van de woning
- automatische verlaging van de thermostaat
worden alle huishoudelijke apparaten uitgeschakeld. De lift
- sturen lift naar verdieping
komt naar beneden als een bewoner met rolstoel in aantocht is. Op het beeldscherm is te zien wie er voor de deur staat en met een afstandsbediening kan de deur worden geopend. De bewoners bepalen echter zelf wat ze geregistreerd willen hebben en welke apparaten in- of uitgeschakeld moeten worden. De basisfuncties van het systeem kunnen worden uitgebreid met optiepakketten. Met de domotica kunnen bewoners zelfstandiger door het leven; ze kunnen langer op zichzelf blijven wonen.
Samenwerking Meulenvelden is een project waarin verschillende partijen nauw samenwerken. Woningcorporatie Laris is initiatiefnemer van het project, samen met de gemeente Montferland. Diafaan, de grootste zorgleverancier in de Liemers, levert in samenwerking met het Verpleeghuis en Stichting Zozijn 24uurszorg in de intramurale woonzorgwoningen. Stichting Zozijn huurt en exploiteert verpleeghuisplaatsen en zorgappartementen voor mensen met een verstandelijk beperking. Laris, Diafaan en Stichting Welzijn Ouderen exploiteren gezamenlijk één loket voor informatie en advies. De Stichting Welzijn Ouderen Montferland krijgt in de woonzorgcomplexen een prominente plek. Zij is belast met de uitvoering van de dienstverlening. Een belangrijk onderdeel van het complex is het dienstencentrum: verscheidene
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
23
‘Het mooie van het project is de samenwerking. We delen met elkaar de kennis en de mogelijkheden. In De Weeme hadden we zelf een slaapwacht. In Meulenvelden kopen we de nachtdienst in van verpleeghuis Zevenaar en Diafaan. Overdag zijn wij er.’
goed geoutilleerde en multifunctionele ruimtes die kunnen
Jos Sanders, manager Wonen De Weeme
worden gebruikt en verhuurd voor allerlei activiteiten, zoals filmvoorstellingen, bijeenkomsten en presentaties. Laris stelt
‘We krijgen alles wat we nodig hebben’
het dienstencentrum gratis ter beschikking.
‘Wij verhuisden met twaalf mensen van De Weeme naar Meulenvelden. Dat was een hele verandering, want som-
Voorlichting en begeleiding
migen woonden al zo’n dertig jaar in De Weeme. Velen van
Twaalf bewoners van wooncentrum De Weeme, met een
hen hebben het syndroom van Down of lijden aan Alzheimer.
verstandelijke beperking, zijn in januari 2008 naar Meulen-
Ze worden wat ouder, dus het traplopen gaat niet meer zo
velden verhuisd. Ze zijn goed voorbereid op de situatie in
makkelijk, en in De Weeme waren nogal wat trappen. We
Meulenvelden. Vooraf hebben ze Meulenvelden diverse keren
waren echt toe aan een andere accommodatie. Meulenvelden
bezocht om te wennen aan de nieuwe gebouwen, de nieuwe
is een heel groot project en heeft alles wat we nodig hebben:
leefomgeving, de talrijke faciliteiten en natuurlijk om te
winkels, de danssoos en allerlei dagactiviteiten. Voorheen
oefenen met de domoticavoorzieningen. Een integrale
moesten we daarvoor met het openbaar vervoer en nu hebben
voorbereiding dus.
we alles bij de hand. Daar kunnen de bewoners al of niet onder begeleiding gebruik van maken. Het mooie van het project is de samenwerking. We delen met elkaar de kennis en de mogelijkheden. In De Weeme hadden we zelf een slaapwacht. In Meulenvelden kopen we de nachtdienst in van verpleeghuis Zevenaar en Diafaan. Overdag zijn wij er. In De Weeme hadden de bewoners een kamertje met een gemeenschappelijke huiskamer. In Meulenvelden hebben ze veel privacy: een eigen appartement met natte ruimte. In De Weeme deden ze heel veel samen. We moeten er dus
24
voor waken dat ze niet vereenzamen, want contacten leggen is niet hun sterke punt. Hoe handig ook, wij maken geen gebruik van alle domotica. We willen de bewoners juist stimuleren zoveel mogelijk zelf te doen. Wel heel welkom is de spreek-luisterverbinding. Met de pieper moest je er vroeger meteen naartoe rennen. Nu kun je vragen wat er is en een afspraak maken. We zijn met zijn allen vaak wezen kijken hoe de bouw vorderde. De familieleden waren eerst sceptisch en bezorgd over de veiligheid, De Weeme was een heel beschermende omgeving. Nu ze met het idee zijn meegegroeid, zijn ze heel positief en hebben ze allemaal nieuwe spulletjes gekocht. Verhuizen is altijd spannend, toch?’
De toegevoegde waarde van domotica
Domotica in vogelvlucht - De mens staat voorop, niet de techniek. - Ga niet uit van wat technisch mogelijk is, maar wat nodig is. - Bewoners zitten niet te wachten op een overdosis aan technische voorzieningen. - Domotica moet functioneel zijn en een toegevoegde waarde hebben. - Domotica moet wooncomfort, welzijn, veiligheid en gemak van bewoners vergroten. - Stem domotica af op individuele behoeften, wensen en capaciteiten. - Met domotica kunnen mensen langer zelfstandig leven, belangrijk voor hun gevoel van eigenwaarde. - Neem ruim de tijd voor voorlichting, begeleiding en advies. - Zorg voor een goede samenwerking met alle betrokken partijen en instanties. - Persoonlijk initiatief van ouders kan zeer welkom zijn. - Domotica kan begeleiders werk uit handen nemen. - Houd in de bouwbudgetten en ontwerpen rekening met domotica. - Met een goede infrastructuur voor domotica zijn (individuele) toepassingen makkelijk aan te brengen en aan te passen. - Domotica is de toekomst, mits verstandig en weloverwogen gekozen.
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
25
26
Provincie Gelderland en domotica De provincie Gelderland wil, samen met andere betrokken partijen, de gevolgen van de toenemende vergrijzing van de samenleving aanpakken. Zij doet dit door het programma ‘Ontgroening en vergrijzing’. Een belangrijk uitgangspunt van dit programma is dat ouderen en mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking langer zelfstandig blijven wonen. Domotica kan dat doel dichterbij brengen. Het speelt een steeds grotere rol op de particuliere markt, in (nieuwe) verpleeg- en verzorgingstehuizen of andere woonvormen voor mensen met een beperking. De ontwikkeling en toepassing van domotica staan nog in de kinderschoenen. Toch is het begin hoopgevend zoals de projectbeschrijvingen in deze brochure al aangeven. Al deze projecten zijn door de provincie Gelderland financieel ondersteund. Want de provincie stimuleert initiatieven en ontwikkelingen voor domoticatoepassingen actief. Daarnaast brengt zij voorlichtingsbrochures uit, ontwikkelt toetsingsmethodes en organiseert congressen en themabijeenkomsten om problemen, ontwikkelingen en mogelijkheden in kaart te brengen. Meer informatie is verkrijgbaar bij het programmasecretariaat, telefoon 026-359 9312 of via de website www.kennispleinvergrijzing.nl.
De toegevoegde waarde van domotica
Publicaties en methodieken Domotica en Slim Wonen: van plan tot uitvoering Een brochure voor initiatiefnemers in de woonsector, zoals projectontwikkelaars, vastgoedbedrijven, woningcorporaties, zorginstellingen en gemeenten.
Stappenplan domotica Een brochure voor woon- en zorgorganisaties. Ook is er een verkorte versie beschikbaar, bedoeld voor bewoners(organisaties).
Brochure De Domoticatoets De brochure is gericht op professionals die actief zijn in wonen, zorg en welzijn of op het snijvlak van deze drie sectoren.
Quick Scan Domotica De provincie biedt Gelderse woningbouwcorporaties, zorginstellingen en gemeenten de mogelijkheid een domotica-advies (quick scan) aan te vragen. Zie www.kennispleinvergrijzing.nl. Een aanvraagformulier kunt u opvragen bij het Programmasecretariaat ‘Ontgroening en Vergrijzing’.
Domoticatoets online De Domoticatoets is een online instrument voor een persoonlijk advies over slimme technologie in eigen huis. De toets is in eerste instantie bedoeld voor huiseigenaren van 55+ en/of huiseigenaren met een beperking. Maar ook huurders kunnen de toets gebruiken. www.domoticatoets.nl
Nieuwe subsidieronde Voor informatie over actuele subsidiemogelijkheden kunt u contact opnemen met het programmasecretariaat ‘Ontgroening en Vergrijzing’, telefoon 026-359 9312 of kijken op www.kennispleinvergrijzing.nl.
Voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking
27
Colofon Deze uitgave is een onderdeel van het Programma Ontgroening en Vergrijzing van de provincie Gelderland. Tekst:
LaVerbe, Nijmegen
Redactie:
Provincie Gelderland/Communicatie
Grafische vormgeving:
Kees de Bruijn, Giesbeek
Fotografie:
Dick Brouwers, Arnhem
Druk:
Provincie Gelderland
Juni 2008
28
De toegevoegde waarde van domotica
Meer informatie Programmasecretariaat Ontgroening en Vergrijzing Postbus 9090 6800 GX Arnhem T (026) 359 93 12
[email protected] www.gelderland.nl/vergrijzing www.kennispleinvergrijzing.nl
Provincie Gelderland Markt 11 Postbus 9090 6800 GX Arnhem T (026) 359 90 00 www.gelderland.nl
Provincie Gelderland, dichterbij dan je denkt
