EVANGELISCH-LUTHERSE GEMEENTE GRONINGEN
LITURGIE Op één na laatste Zondag van het kerkelijk jaar zondag 13 november 2011
MUZIEKDIENST Hohe Messe h-Moll BWV232 Johann Sebastian Bach
INLEIDING De Hohe Messe is, om kort te gaan, een duizelingwekkende vocale en instrumentale marathon. Ik vestig uw aandacht daarom graag op enkele grote lijnen, en op enkele minuscule details. De grote lijnen. Trouwe bezoekers van muziekdiensten Lutherse Kerk zouden in de afgelopen tien jaren vier missen van Bach gehoord kunnen hebben. De vier ‘Kyrie-Gloriamissen’ bleken allemaal te bestaan uit ‘parodieën’, soms fors bewerkte stukken uit cantates. En ook de originelen daarvan, de ‘parodie-modellen’ konden we u vaak laten horen. Ook de Hohe Messe bestaat hoofdzakelijk uit bewerkingen van vroeger gecomponeerde stukken, maar verder zijn er grote verschillen tussen de grote mis en de missen. In de eerste plaats is de Hohe Messe een gehele mis, die dus ook de delen Credo, Sanctus en Agnus Dei omvat. Dat maakt hem trouwens niet buitengewoon RoomsKatholiek, want ook Sanctussen werden in Leipzig wel op feestdagen uitgevoerd, en Bach had er daarvan al vier gecomponeerd. De tekst van het Credo was in de Lutherse kerk eveneens geaccepteerd, maar werd nooit concertant uitgevoerd. En in de tweede plaats is de Hohe Messe deels eerder, deels veel later dan de missen geschreven. Het Kyrie en Gloria van de Hohe Messe was Bachs eerste compositie op die tekst. Qua tekst weliswaar identiek met de vier missen die u hoorde maar qua opzet geheel verschillend: niet voor gebruik in Leipzig bestemd maar in 1733 aangeboden aan koning/keurvorst August II in Dresden, en naar Dresdener smaak ingericht. Bachs ‘Dresdense’ Kyrie/Gloria was vijfstemmig terwijl zijn vier missen van de late jaren ‘30 zoals in Leipzig gebruikelijk slechts vierstemmig waren, en het duurde, eveneens naar Dresdense gewoonte een minuut of 45 tegen 20 minuten voor de Leipziger missen. Dit, zijn grootste Kyrie/Gloria, dat waarschijnlijk ook al grotendeels uit ‘parodieën’ bestond, verkiest Bach dus als hij in 1748/49 zijn Hohe Messe componeert, of beter gezegd: compileert of assembleert, want ook voor de overige delen put hij royaal uit bestaande eigen composities. Het zojuist genoemde jaartal 1748/49 moet u even goed tot zich laten doordringen. Dit jaartal staat pas sinds 1989 vast (op grond van handschriftanalyses) en betekent dus dat de Hohe Messe (en niet bijvoorbeeld de onvoltooid gebleven Kunst der Fuge) Bachs laatste compositie is. Dat geeft de Hohe Messe een specifiek ‘aura’, en het geeft ook aan in welk licht we de Hohe Messe moeten zien. Bach had, toen hij aan zijn Hohe Messe begon al tien jaar nauwelijks vocale kerkmuziek gecomponeerd, en zijn missen van eind jaren dertig waren ook al niet nieuw maar vooral bedoeld om bestaande, geslaagde composities die hij in onbruik zag geraken, een tweede kans te bieden in mis-verband. In de jaren ‘40 werkte hij, behalve aan de Kunst der Fuge, aan de Goldberg-variaties, de Canonische Veränderungen, en het Musikalisches Opfer: veelal variatiewerken die een encyclopedische strekking hadden, en een overzicht boden van allerlei vormen en technieken. Toen de drieënzestigjarige Bach, naar de maatstaven van zijn tijd een oude man, zich ten slotte nog eens zette aan het schrijven van een groot stuk vocale kerkmuziek moet hij, behalve de bedoeling geslaagde composities voor de vergetelheid te behoeden, dus ook zo’n soort encyclopedisch oogmerk hebben gehad. En dat is goed te zien. Vooral de delen waarmee Bach zijn bestaande Kyrie/Gloria aanvult getuigen duidelijk van zijn streven naar een maximale stilistische variëteit. Met name het negendelige en symmetrisch opgebouwde Credo wordt daardoor niet alleen het centrum maar ook het hoogtepunt van de Hohe Messe. De stukken in ‘oude stijl’ (stile antico) zijn er ouder, en die in de moderne, galante stijl zijn uitgesprokener ‘empfindsam’ dan elders. De Hohe Messe wordt daardoor als het ware een etalage voor 150 jaar vocale kerkmuziek, stilistisch reikend van laat-renaissance via hoog-barok naar pre-klassiek.
Voor een paar interessante details, hoorbaar voor wie weet waar zij/hij op moet letten, laat ik u even meekijken in Bachs manuscript. Illustratie 1 Wie enigszins vertrouwd is met de Hohe Messe zal meteen herkennen wat hier staat: de eerste drie maten van de fluitsolo van het duet Domine Deus, in het joyeuze handschrift van Bach zelf, Anno 1733. Het bekende motiefje van de eerste maat wordt in maat 3 herhaald. Maar kijk eens goed: staat er echt tweemaal hetzelfde? Nee, en zowel oude als nieuwe Bach-Ausgabe hebben daar overheen gekeken. In de derde maat staan, op de derde en vierde tel acht zestienden, paarsgewijs van een legato-boogje voorzien. Maar staat er dat in de eerste maat ook? De boogjes wel, maar wie goed kijkt ziet dat van elk zestiendenpaar de eerste een vlaggetje aan de stok heeft en de tweede een puntje erachter, d.w.z. deze (dalende) zestienden zijn twee aan twee gepuncteerd, en wel omgekeerd gepuncteerd: niet zoals gebruikelijk met de langere noot eerst (lang-kort-lang-kort) maar omgekeerd (kort-lang-kort-lang). Dat heet een Lombardisch ritme. Maar waarom alleen in de eerste maat en niet in alle volgende? Omdat het Lombardisch ritme in de jaren ‘30 van de achttiende eeuw in Dresden heel populair was. Als je, om jezelf vele vlaggetjes en puntjes te besparen, in de eerste maat aan de fluitist liet weten wat je bedoelde, wist hij verder wel wat er van hem verwacht werd. In zijn eigen partituur, waarop de meeste uitgaven zijn gebaseerd, tekende Bach het dus ook niet aan, en ook niet in de partijen van de violisten die het motiefje van de fluit regelmatig imiteren, en van wie verwacht mag worden dat ze weten wat imiteren betekent. Pas wanneer tweede viool en altviool het motiefje eenmaal moeten spelen krijgen zij ook puntjes en vlaggetjes te zien. Dus als u in onze uitvoering van dit duet iets onregelmatigs opvalt is dat het Lombardisch ritme, dat in de meeste uitvoeringen en opnames ontbreekt. Illustratie 2 In dit tweede voorbeeld staan de noten niet ter discussie, maar de interpretatie is des te interessanter. Je ziet de eerste anderhalve maat van de twee violen in het duet ‘et in unum dominum’ (onderdeel 3 van het Credo), in de partituur genoteerd in het veel hoekiger handschrift van de bejaarde Bach. De eerste viool speelt een kwartnoot en vervolgens drie achtsten, en de tweede herhaalt dat één tel later; een korte canon, zou je zeggen. Maar er is een klein en veelzeggend verschil: boven de laatste twee achtsten van vi.1 staan staccatopuntjes, terwijl daar bij vi.2 juist een legatoboogje staat. (Als u de twee puntjes, te midden van de algemene pokdaligheid van het manuscript wel erg onopvallend vindt: telkens wanneer dit motiefje terugkeert zie je ze opnieuw.) In de volgende maat spelen beide violen opnieuw eenzelfde motiefje met één tel verschil maar de tweede doet dat een kwart lager. Sinds het eind van de negentiende eeuw zijn alle interpretatoren het erover eens dat Bach hier de (dogmatische) inhoud van de tekst in noten weergeeft. Die tekst zegt namelijk dat Christus, de tweede persoon der goddelijke Drie-eenheid, voortkomt uit de Vader, zoals
de tweede stem in een canon uit de eerste voortkomt; dat zij van één wezen zijn (de identieke eerste noot) maar ook verschillend (staccato vs legato) en dat de tweede afdaalt naar de aarde (een kwart naar beneden stapt). Illustratie 3 En dan een derde voorbeeld. Kunt u nog lezen wat hier staat? Nee, dat kon zoon Carl Philipp Emanuel ook al niet; daarom krabbelde hij onderaan in de marge wat volgens hem bedoeld was. En de tekstbezorgers van de Neue Bachausgabe kwamen er ook niet uit zonder het raadplegen van, op zichzelf minder betrouwbare, kopieën die in de 18e eeuw van de Hohe Messe werden gemaakt, toen het manuscript nog minder vervallen was dan tegenwoordig. We kijken hier naar een van de meest dramatische passages in de Hohe Messe. Onder, boven en tussen alle doorhalingen, maar ook verder op deze pagina staan de vreemdste, bijna atonale akkoordwisselingen, in ongebruikelijke toonsoorten met vier of vijf kruizen of mollen, toonsoorten die op getempereerd gestemde instrumenten (zoals de onze) ook tamelijk onaangenaam kunnen klinken. Voordat, aan het slot van het Credo, een stralende lofzang zal uitbreken op de te verwachten opstanding der doden, probeert Bach hier muzikaal uitdrukking te geven aan de raadselachtige periode tussen dood en opstanding. Met extreme harmonieën en duizelingwekkende modulaties schetst hij een soort mystieke rite de passage. En zie eens, welk een geploeter hem dat kost, de geniale Bach, die misschien al wel 2000 composities in de kast had liggen en gewend was de ingewikkeldste wendingen en contrapuntische puzzeltjes vlot, zonder aantekeningen vooraf en smetteloos in de partituur te schrijven. Om iets onzegbaars tot uitdrukking te brengen onderneemt hij op zijn 63ste nog eens een tour de force die zelfs hij niet zonder struikelen kan volbrengen. Dat is niet alleen ontroerend om te horen, maar ook om te zien. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------(Wilt u tijdens deze lange dienst om welke reden dan ook uw plaats even verlaten, voelt u zich dan vrij om dat te doen.) (Vóór in de kerk is er gelegenheid een kaars aan te steken) ORGELSPEL Praeludium in b kleine terts BWV544 - Johann Sebastian Bach (1685-1750) (Tijdens orgelspel kunnen de kerkgangers zich in sfeer en stilte voorbereiden op de dienst.) WELKOM EN MEDEDELINGEN V(oorganger): In de naam van de Vader en de Zoon en de Heilige Geest G(emeente): AMEN V: Onze hulp is in de naam van de Heer G: DIE HEMEL EN AARDE GEMAAKT HEEFT V: Heer, vergeef ons al wat wij misdeden G: EN LAAT ONS WEER IN VREDE LEVEN V: Amen
INTROÏTUSPSALM Psalm 9: 1, 4 en 5
4. God heeft zijn rechtstoel opgericht, zijn troon in eeuwigheid gesticht. Hij zal de volken voor zich stellen en zijn rechtvaardig vonnis vellen.
Straatsburg-Genève 1542/ Lyon 1547
5. Heer, Gij bewaart wie tot U vliedt. Die U vertrouwt, verlaat Gij niet. Een burcht voor wie in nood verkeren, een vaste burcht is onze Here.
KYRIE & GLORIA uit Hohe Messe BWV232 - Johann Sebastian Bach V: Laten wij de Heer om ontferming aanroepen voor de nood der wereld en Zijn naam prijzen, want Zijn barmhartigheid kent geen einde: Kyrie eleison - Coro (a 5) Kyrie eleison. Heer, ontferm u! Christe eleison - Duetto (soprano & alto) Christe eleison. Christus, ontferm u! Kyrie eleison - Coro (a 4) Kyrie eleison. Heer, ontferm u! Gloria in excelsis - Coro (a 5) Gloria in excelsis Deo. Et in terra pax - Coro (a 5) Et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Laudamus te - Aria (soprano) Laudamus te, benedicimus te, adoramus te, glorificamus te. Gratias agimus tibi - Coro (a 4) Gratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam. Domine Deus - Duetto (soprano & tenore) Domine Deus, rex coelestis, Deus Pater omnipotens. Domine Fili unigenite, Jesu Christe altissime, Domine Deus, agnus Dei, Filius Patris, Qui tollis peccata mundi - Coro (a 4) Qui tollis peccata mundi, miserere nobis. Qui tollis peccata mundi, suscipe deprecationem nostram. Qui sedes ad dexteram Patris - Aria (alto)
Eer aan God in den hoge en vrede op aarde aan de mensen die Hij liefheeft. Wij loven U. Wij prijzen U. Wij aanbidden U. Wij verheerlijken U. Wij zeggen U dank voor uw grote heerlijkheid. Heer God, hemelse Koning, God almachtige Vader; Heer, eniggeboren Zoon, Jezus Christus Gij Allerhoogste, Heer God, Lam Gods, Zoon van de Vader; Gij die wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons; Gij die wegneemt de zonden der wereld, aanvaard ons gebed; Gij die zit aan de rechterhand van de Vader,
Qui sedes ad dexteram Patris, miserere nobis. Quoniam tu solus sanctus - Aria (basso) Quoniam tu solus sanctus, tu solus Dominus, tu solus altissimus, Jesu Christe. Cum sancto spiritu - Coro (a 5) Cum Sancto Spiritu in gloria Dei Patris. Amen.
ontferm U over ons. Want Gij alleen zijt de heilige. Gij alleen de Heer. Gij alleen de Allerhoogste, Jezus Christus. Met de Heilige Geest in de heerlijkheid van God de Vader. Amen.
GROET
ZONDAGSGEBED (eindigend met de woorden: ‘Door Jezus Christus onze Heer’) G: AMEN LEZING UIT HET OUDE TESTAMENT Amos 5: 21-24 ZONDAGSLIED
volkslied uit Frankrijk ‘Picardy’ Henry Scott Holland (1847-1918)
2. Hoor de bittere gebeden om de vrede die niet daagt. Zie hoe diep er wordt geleden, hoe het kwaad de ziel belaagt. Zie uw mensheid hier beneden, wat zij lijdt en duldt en draagt..
3. Houd wat Gij hebt ondernomen, klief het duister met uw zwaard. Kroon de menselijke dromen met uw koninkrijk op aard. Laat de vrede eind’lijk komen, die uw hart voor ons bewaart
AANKONDIGING VAN DE EVANGELIELEZING Johannes 6: 30-35a (de gemeente gaat staan) PSALMWOORD
LEZING UIT HET EVANGELIE (in antwoord op de Evangelielezing zingt de gemeente:)
(de gemeente gaat zitten) PREEK ORGELSPEL AANKONDIGING VAN DE COLLECTE (eerste collecte voor diaconie, tweede collecte voor de muziek) We bevelen deze collecten van harte bij u aan en verzoeken u vriendelijk, gezien de kosten voor de muziek, de tweede collecte ruim te bedelen en daarbij hopen we op een gemiddelde persoonlijke bijdrage van €10, dit uiteraard naar draagkracht. De uitgangscollecte is voor de Lutherse Gemeente. LIED Zingend Geloven II no. 84 (wisselzang, tijdens dit lied wordt de collecte ingezameld) 1. (allen) Arie Eikelboom / Wim van der Zee
2. (vrouwen) Als wij van de feestwijn drinken die Gij, Heer, ons geeft, leer ons dan om te gedenken wie een lege beker heeft.
4. (mannen) Als wij weer de lofzang zingen om wat Gij ons geeft, leer ons dan voor hem te roepen die geen stem meer over heeft.
3. (allen) Als wij samen in de kring staan om wat Gij ons geeft, leer ons dan om vast te houden wie geen hand in handen heeft.
5. (allen) Als wij zo de toekomst vieren die Gij, Heer, ons geeft, leer ons dan vandaag te zorgen voor wie zelfs geen morgen heeft.
GEBED OVER DE GAVEN (eindigend met de woorden: ‘In Jezus Christus uw Zoon’) G: AMEN VOORBEDEN (oproep tot voorbede telkens eindigend met:) V: Laat ons de Heer bidden
STIL GEBED (eindigend met: ‘van eeuwigheid tot eeuwigheid’:) G: AMEN CREDO uit Hohe Messe SYMBOLUM NICÆNUM (325/381 n.Chr.) Credo in unum Deum - Coro (a 5) Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem - Coro (a 4) (Credo in unum Deum) Patrem omnipotentem, facto-rem coeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium. Et in unum Dominum - Duetto (soprano & alto) Et in unum Dominum, Filium Dei unigenitum, et ex Patre natum ante omnia saecula, Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero, genitum non factum, consubstantialem Patri, per quem omnia facta sunt. Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de coelis. Et incarnatus est - Coro (a 5) Et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria virgine, et homo factus est. Crucifixus - Coro (a 4) Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato, passus et sepultus est.
Geloofsbelijdenis van Nicæa-Constantinopel Ik geloof in één God, (Ik geloof in één God,) de almachtige Vader, maker van hemel en aarde, van al het zichtbare en onzichtbare. En (ik geloof in) in één Heer, Gods enige Zoon, die voor het begin der tijden voortkwam uit de Vader: God uit God, licht uit licht, waarachtig God uit waarachtig God, niet gemaakt maar voortgebracht, van dezelfde aard als de Vader; via hem is alles gemaakt. Ten bate van ons mensen, en om onze redding, daalde hij af uit de hemel, en werd door de Heilige Geest tot lichaam, uit de maagd Maria: hij werd mens. Zelfs gekruisigd is hij voor ons, op last van Pontius Pilatus; en hij heeft geleden, en werd
Et resurrexit - Coro (a 5) Et resurrexit tertia die secundum scripturas, et ascen-dit in coelum, sedet ad dexteram Patris, et iterum venturus est cum gloria iudicare vivos et mortuos, cuius regni non erit finis. Et in spiritum sanctum - Aria (basso) Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem, qui ex Patre Filioque procedit, qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur, qui locutus est per prophetas. Et unam sanctam catholicam et apostolicam Ecclesiam. Confiteor unum baptisma - Coro (a 5) Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum. Et expecto resurrectionem - Coro (a 5) Et expecto resurrectionem mortuorum. Et vitam venturi saeculi. Amen. PREFATIE
V: LOFPRIJZING
begraven. En hij herrees ten derden dage, conform de geschriften, steeg ten hemel op en zit aan des Vaders rechterhand. En luisterrijk zal hij nogmaals komen, om levenden en doden te vonnissen. En zijn bewind zal eindeloos zijn. En (ik geloof) in de Heilige Geest, Heer en levendmaker, die van Vader en Zoon uitgaat, samen met Vader en Zoon gelijkelijk aanbeden en mede verheerlijkt wordt, en gesproken heeft via profeten. En (ik geloof) één onaantastbare, wereldwijde, apostolische Kerk. Ik erken één doop, tot vergeving van wandaden. En ik verwacht herrijzenis der doden en een leven in een toekomstige wereld. Amen. (vert. A. Wierenga)
SANCTUS uit Hohe Messe Sanctus - Coro (a 6) Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt coeli et terra gloria eius. Osanna - Coro (a 8) Osanna in excelsis. Benedictus - Aria (tenore) Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna in excelsis - Coro (a 8) Osanna in excelsis.
Driewerf heilig is de Heer, de God der legermachten. Vol van zijn luister zijn hemel en aarde. Jubel op verheven toon! Welkom wie komt in de naam des Heren. Jubel op verheven toon! (vert. A. Wierenga)
V: AVONDMAALSGEBED V: ONZE VADER (gezongen door voorganger, de gemeente neemt het over bij:)
NODIGING - COMMUNIO (Tijdens de uitreiking kunt u ‘linksom’ via de entreehal weer terugkeren in de kerk. ‘Rechtsom’ via de foyer idem. Daarbij is gelegenheid gebruik te maken van de nabijgelegen toiletten) MUSICA SUB COMMUNIONE Agnus Dei uit Hohe Messe Agnus Dei - Aria (alto) Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere Lam Gods, dat ’s werelds wandaden nobis. wegdraagt, ontferm u onzer. Dona nobis pacem - Coro (a 4) Dona nobis pacem. geef ons vrede. (vert. A. Wierenga) POSTCOMMUNIO
DANKGEBED DISMISSIO
(de gemeente gaat staan) ZEGEN
(de gemeente gaat zitten) ORGELSPEL DANKWOORD (Na de dienst staat voor u koffie en een bescheiden lunch klaar in de Lutherzaal. Van harte uitgenodigd.)
Ook vandaag doen wij een beroep op uw financiële steun. Hoewel voor de muziekdiensten subsidies beschikbaar wordt gesteld en de medewerkenden genoegen nemen met een heel bescheiden onkostenvergoeding, blijft er een financieel tekort dat per dienst verschilt. Wanneer iedereen bijdraagt aan deze collecte kan het financiële gat worden gedicht. U kunt ook uw bijdrage storten op ons gironummer 294 83 48 o.v.v. ‘commissie muziekdiensten’.
aan deze muziekdienst werkten mee: voorganger: Ds. Susanne Freytag kleinkoor & barokorkest van het Luthers Bach Ensemble Groningen solisten: solisten: Stefanie True (sopraan), Antje van der Tak (sopraan), Andrew Hallock (altus), Satoshi Mitsukoshi (tenor), Joost van der Linden (tenor), Jussi Lehtipuu (bariton) instrumentalisten: Joanna Huszcza (viool I & solo viool), Veronika Manova (viool I), Barbara Erdner (viool II), Jiska ter Bals (viool II), Ivan Iliev (altviool), Aleksandra Renska (violoncello), Nika Zlataric (violoncello), Silvia Jiménez Soriano (violone), Sophie Rebreyend (hobo I), Allison Smith (hobo II), Roberto Bando (traverso I), Katja Pitelina (traverso II), Josep Casadellà (fagot), Carles Vallès (fagot), Robert Koolstra (continuo), Dave Hendry (trompet), Nicholas Emmerson (trompet), Nigel Paul (trompet), Roelf Postma (barokpauken), Bolko Kloosterman (corno da caccia) kleinkoor: Sarah Buddeke, Elsbeth Mulder- De Jong, Antje van der Tak (sopranen I), Sippie Broersma, Joske van der Hoeven, Femke Stock, (sopranen II), Fenny Lücker, Barbara van der Werff, Regine Reincke, Marieke Bouma (alten), Joost van der Linden, Maarten Romkes, Gerben Bos (tenoren), Michiel de Vries, Jaap de Wilde, Luuk Dijkhuis (bassen) inleiding: Eduard van Hengel organist: Johan Beeftink cantor: Tymen Jan Bronda
de volgende muziekdienst: zondag 11 december (3de Advent) aanvang: 10 uur muziek: J.S. Bach, Schwingt freudig euch empor BWV36 & J.S. Bach, Nun komm, der Heiden Heiland BWV61 Adventscantates bewerkt voor orgel & trompet uitvoerenden: Willem Frieswijk (trompet), Tymen Jan Bronda (orgel) voorganger: Ds. Susanne Freytag De première van de cantate BWV36 vond plaats op de eerste zondag van Advent in 1731. Het openingskoor en de aria's had Bach al in 1725 gecomponeerd voor een wereldlijke cantate, met dezelfde titel. Later hergebruikte Bach deze gelegenheidsmuziek nog tweemaal. In het openingsdeel wordt Jezus' intocht in Jeruzalem weergegeven: Schwingt freudig euch empor. Cantate 61 - ook voor de eerste Adventszondag - klonk voor het eerst op 2 december 1714 in de hofkapel van hertog Willem Ernst van Saksen-Weimar. De tekst is van Erdmann Neumeister. De auteur nam in de eerste strofe de Lutherse vertaling over van een middeleeuwse Adventshymne ‘Veni redemptor gentium’ (Kom, Verlosser der volkeren).
WWW.ELGG.NL
