Evaluatie Stedenband Utrecht – León, 2008 – 2014
Februari 2015
Paul van Lindert Gery Nijenhuis Universiteit Utrecht
Inhoudsopgave Lijst van figuren, tabellen en tekstboxen ................................................................................................ 3 Executive Summary ................................................................................................................................. 4 1
Inleiding ........................................................................................................................................... 7
2
Stedenband Utrecht – León 2008 – 2014: een korte inleiding ...................................................... 9 2.1
Doelstelling Stedenband Utrecht - León ................................................................................. 9
2.1.1 Stichting Vriendschapsband Utrecht - León ........................................................................... 9 2.1.2 Stadsuitbreidingsproject León Zuidoost ............................................................................... 10 2.1.3 Beursproject ......................................................................................................................... 10 2.1.4 Klimaatbos ............................................................................................................................ 10 2.2 3
4
5
6
Overzicht inzet financiële middelen ...................................................................................... 10
Stichting Vriendschapsband Utrecht –León ................................................................................. 12 3.1
Inleiding ................................................................................................................................. 12
3.2
Bewustwordingsactiviteiten .................................................................................................. 12
3.3
Bijdrage aan Millenniumdoelen in León................................................................................ 14
3.4
Fondsenwerving .................................................................................................................... 15
3.5
Organisatie ............................................................................................................................ 16
3.6
SWOT voor Stichting Vriendschapsband Utrecht – León ...................................................... 16
Het Stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost ......................................................................... 19 4.1
Inleiding ................................................................................................................................. 19
4.2
De Stedenband als katalysator voor ontwikkeling in León Zuidoost .................................... 20
4.3
De consolidatie van León Zuidoost: betrokkenheid van actoren .......................................... 23
4.4
Organisatie van het Programma León Zuidoost .................................................................... 26
4.5
SWOT voor het Programma León Zuidoost ........................................................................... 28
Beursproject .................................................................................................................................. 31 5.1
Achtergrond........................................................................................................................... 31
5.2
Resultaten.............................................................................................................................. 31
5.3
SWOT voor het beursproject ................................................................................................. 32
Klimaatbos ..................................................................................................................................... 33 6.1
Inleiding: doelstelling en benadering .................................................................................... 33
6.2
Resultaten.............................................................................................................................. 34
6.3
Organisatie ............................................................................................................................ 35 1
6.4 7
8
9
SWOT voor het Klimaatbos ................................................................................................... 35
De Stedenband als geheel ............................................................................................................. 37 7.1
Netwerk van actoren ............................................................................................................. 37
7.2
Bekendheid Stedenband onder Utrechtse bevolking ........................................................... 38
7.3
Ontwikkelingsrelevantie ........................................................................................................ 38
7.4
Multiplier effect..................................................................................................................... 39
7.5
SWOT-analyse voor de Stedenband ...................................................................................... 39
Tot Besluit...................................................................................................................................... 41 8.1
Samenvatting en Conclusies .................................................................................................. 41
8.2
Naar een Lokale Post-2015 Agenda voor Utrecht ................................................................. 45
Literatuur ....................................................................................................................................... 47
Bijlage 1 Lijst van geïnterviewden ......................................................................................................... 48 Bijlage 2 Productie van kavels en woningen in León Zuidoost en La Merced, 1999-2014 .................. 51 Bijlage 3 Inzet financiële middelen en multiplier Stedenband 2008 – 2014 (in €) ............................... 52
2
Lijst van figuren, tabellen en tekstboxen Box 2.1 De acht VN-Millenniumdoelen ................................................................................................... 9 Figuur 2.1 Verdeling inzet financiële middelen Stedenband Utrecht – León 2008 – 2014, per component, in % van het totaal ............................................................................................................ 11 Tabel 3.1 Bewustwordingsactiviteiten 2014 en bereik ......................................................................... 13 Tabel 3.2 Projecten SVUL in León .......................................................................................................... 14 Tabel 3.3 Subsidie en fondsenwerving SVUL, 2008 – 2014 (in €) ......................................................... 15 Figuur 3.1 SWOT SVUL........................................................................................................................... 18 Figuur 4.1 León Zuidoost: stedelijke uitbreiding naar groeiperiode .................................................... 21 Tabel 4.1 León Zuidoost: woningbouw in project-wijken en daarbuiten, naar periode (2000-2013) . 22 Tabel 4.2 León Zuidoost: bebouwde en onbebouwde kavels, naar periode ....................................... 23 Tabel 4.3 Uitgevoerde missies naar en vanuit León ............................................................................. 27 Figuur 4.2 SWOT voor León Zuidoost .................................................................................................... 30 Figuur 5.1 SWOT Beurs .......................................................................................................................... 32 Figuur 6.1 SWOT Klimaatbos ................................................................................................................. 36 Figuur 7.1 Netwerk Stedenband Utrecht - León ................................................................................... 37 Figuur 7.2 Uitkomsten Bewonerspanel 2014 ........................................................................................ 38 Figuur 7.3 SWOT Stedenband ............................................................................................................... 40
3
Executive Summary 1) Deze evaluatie heeft betrekking op de activiteiten die gedurende de periode 2008-2014 in het kader van de Stedenband Utrecht-León werden uitgevoerd. Hierbij is specifiek gekeken naar de vier componenten die in de huidige fase van de Stedenband centraal staan: (1) Stichting Vriendschapsband Utrecht-León (SVUL); (2) Stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost (LZO); (3) Beursproject; (4) Klimaatbos. Het raadsbesluit uit 2007 sprak destijds de verwachting uit dat deze vier componenten een bijdrage leveren aan Utrecht Millennium Gemeente, en daarmee aan de realisatie van de VN-Millenniumdoelen. 2) De Gemeente Utrecht heeft over de periode 2008 – 2014 in totaal ruim 1,9 miljoen € ingezet voor het Stedenbandprogramma. Van dit totaal ging 22% naar de SVUL, 43% naar LZO, 21% naar het Klimaatbos, 6% naar het Beursproject, en 8% naar overige kosten, inclusief organisatie/management. 3) De doelstellingen van de evaluatie zijn drieledig; a) beoordeling van de resultaten van de activiteiten in het kader van de Stedenband; b) beoordeling van de kennis over, cq. betrokkenheid bij de Stedenband, van Utrechtse burgers en organisaties; en c) formulering van aandachtspunten voor een Post-2015 beleid van de Gemeente Utrecht. 4) De bevindingen in dit rapport zijn gebaseerd op een analyse van secondaire bronnen, zoals jaarplannen en jaarverslagen, beleidsrapportages, missieverslagen en projectdocumenten. Daarnaast is een missie naar León georganiseerd, waar gesproken is met een brede groep van betrokkenen. Tot slot zijn de verschillende stakeholders in Utrecht geïnterviewd, zoals betrokken ambtenaren, actoren die actief zijn bij de verschillende programmacomponenten en experts. In totaal is gesproken met 20 betrokkenen in Nederland en 45 in Nicaragua. 5) De Stichting Vriendschapsband Utrecht-León (SVUL) is de langstlopende component van de Stedenband, en richt zich op bewustwordingsactiviteiten in Utrecht, op de bijdrage aan de Millenniumdoelen in León en op fondsenwerving. Gedurende de evaluatieperiode heeft de SVUL in toenemende mate aansluiting gezocht bij Millenniumdoelen, en hebben bewustwordingsactiviteiten geleid tot een toename van bekendheid van de Stedenband onder de Utrechtse bevolking. Daarnaast is het netwerk sterk uitgebreid, en vervult de SVUL een brugfunctie tussen verschillende actoren in zowel Utrecht als León, aangestuurd door een sterk team van lokale coördinatoren. De SVUL is echter sterk afhankelijk van subsidies, en fondsenwerving blijft moeizaam, in een vergrijzend veld van donateurs en vrijwilligers. Aansluiting bij de andere componenten van de Stedenband is beperkt. 6) Het stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost (LZO) is een schoolvoorbeeld van gemeentelijke internationale samenwerking rondom een gemeentelijke kerntaak. LZO wordt breed gedragen in de Utrechtse gemeentelijke organisatie, en kenmerkt zich door een integrale en procesmatige aanpak, een sluitende grondexploitatie, participatie van meerdere actoren en een fors multiplier effect. In de eerste fasen van het programma (1998-2007) stond de grondverkaveling centraal; vanaf 2008 werd de focus gericht op verbetering van de 4
leefbaarheid, ontwikkeling van basisvoorzieningen en stimulering van woningbouw. Anno 2015 is de ontwikkeling van León Zuidoost in de consolidatiefase beland. De Stedenband UtrechtLeón fungeert daarbij als katalysator en aanjager van nieuwe ontwikkelingen in het nieuwe stadsdeel. 7) Het Beursproject betreft de bouw van een beurscomplex in de gemeente León. Het werd in 2007 gestart, met financiering van de gemeente León, de gemeente Utrecht, Jaarbeurs Utrecht en LBSNN-HIVOS. Dit project is niet gerealiseerd, hoewel aan enkele randvoorwaarden is voldaan: het bouwterrein is beschikbaar, net als technische studies en startkapitaal. De eigen bijdrage van de lokale ondernemers in León – voorwaarde voor de start van de bouw - is echter niet gerealiseerd, door gebrek aan vertrouwen en onbekendheid met het fenomeen – en de mogelijkheden - van een beursaccommodatie. 8) Het Klimaatbos is opgestart in 2007 en betreft herbebossing, opslag van CO2 in het kader van compensatie, en additionele inkomens-generende projecten door de betrokken boeren. Het project wordt gefinancierd door de gemeente Utrecht, met co-financiering door LBSNN-HIVOS. Het is een veelbelovend en innovatief project van duurzaam bosbeheer, waarbij, naast het milieu, ook economische duurzaamheid voorop staat. De eerste bospercelen zijn in december 2014 gecertificeerd. Opschaling voor verzelfstandiging is echter noodzakelijk, en de komende jaren is (financiële) ondersteuning een randvoorwaarde om dat te realiseren. 9) De gemeentelijke internationale samenwerking van Utrecht met León heeft zich in de afgelopen decennia ontwikkeld tot één van de meest professionele, strategische, op structurele ontwikkeling gerichte stedenbanden van Nederland. 10) De ontwikkelingsrelevantie van de Stedenband Utrecht – León is hoog, waarbij een bijdrage wordt geleverd aan verschillende Millenniumdoelen. Bovendien is de gemeentelijke samenwerking over het algemeen – met uitzondering van het Beursproject - effectief en efficiënt geweest, waarbij de doelstellingen van de verschillende componenten werden behaald. Deze doelstellingen zijn echter nogal globaal geformuleerd, zodat deze moeilijk op indicatoren meetbaar zijn. Daarnaast impliceert een procesbenadering zoals gehanteerd aanpassingen in de doelstellingen gedurende de interventie. Deze flexibiliteit is in positieve zin beoordeeld. 11) Andere sterke kanten zijn a) de grote leereffecten en capaciteitsopbouw, met name in León Zuidoost en het Klimaatbos; b) de wijdere impact van zowel León Zuidoost als het Klimaatbos op het gebied van repliceerbaarheid; c) het uitgebreide netwerk van verschillende typen actoren dat door de jaren heen is opgebouwd, met een sterk faciliterende rol van de Gemeente Utrecht hierin; d) de spilfunctie van de Stichting Vriendschapsband Utrecht-León in het bevorderen van mondiaal burgerschap in Utrecht, hetgeen bij uitstek het maatschappelijk belang van de Stedenband reflecteert; en e) het sterke multiplier effect, waarbij de inzet van financiële middelen van de gemeente Utrecht in de verschillende componenten van de Stedenband (ruim € 1.9 miljoen) heeft geresulteerd in de financiële inzet van andere actoren, in totaal ruim € 1.3 miljoen.
5
12) Een zwakker element betreft de constatering dat de vier verschillende componenten van de Stedenband relatief los van elkaar opereren. Het Klimaatbos wordt volledig buiten de gemeente León om uitgevoerd, en de activiteiten van de Stichting Vriendschapsband UtrechtLeón richten zich expliciet op het gebied buiten León Zuidoost. Een betere onderlinge afstemming en harmonisering van de activiteiten in het kader van de verschillende componenten zou tot meer synergie kunnen leiden. 13) De post 2015 –agenda die in het kader staat van Sustainable Development Goals – de SDGs – biedt volop mogelijkheden voor de Gemeente Utrecht om voort te bouwen op de sterke elementen van de gemeentelijke internationale samenwerking met León. Het Klimaatbos reflecteert bijvoorbeeld de verschillende dimensies van duurzaamheid, zowel op het gebied van milieu als sociaal-economisch. De ervaringen in León Zuidoost sluiten goed aan op SDG 11 – duurzame verstedelijking – en na 2015 zouden gemeentelijke deskundigen uit Utrecht hun partners in León kunnen adviseren op relevante thema’s als stedelijke planning, verdichting, duurzaam water & sanitatie, en sociale ontwikkeling. Tegelijkertijd kan worden aangesloten bij andere actuele thema’s die in Utrecht spelen, zoals mensenrechten, maatschappelijk verantwoord ondernemen, sociaal ondernemerschap, eerlijke handel (etc.) Tot slot zou de gesignaleerde spilfunctie van de SVUL kunnen worden benut voor het bevorderen van wereldburgerschap in Utrecht, met input van de verschillende elementen uit de samenwerkingsrelatie met León. Op deze wijze kunnen connecties worden gemaakt tussen de lokale agenda (‘green, smart, healthy’) en de mondiale dimensies van duurzame ontwikkeling.
6
1
Inleiding
De evaluatie waarvan dit rapport verslag doet heeft betrekking op de activiteiten die gedurende de periode 2008-2014 in het kader van de Stedenband Utrecht-León werden ondernomen. Ingezoomd wordt op een viertal componenten die in de huidige fase van de Stedenband centraal staan: (1) Stichting Vriendschapsband Utrecht-León; (2) Stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost; (3) Beursproject; (4) Klimaatbos. De stedenband Utrecht-León heeft inmiddels een geschiedenis van meer dan dertig jaar. Stichting Vriendschapsband Utrecht-León heeft vanaf 1983 de eerste stappen in de relatie met particuliere organisaties en de gemeente León gezet. De officiële stedenband werd in 1985 door de gemeenteraad goedgekeurd. Het Stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost is rond de millenniumwisseling van start gegaan, als uitvloeisel van enkele meerjarige projecten waarin Utrecht ondersteuning had geboden bij de ontwikkeling van een gemeentelijk Masterplan en strategische ontwikkelingsplannen. De beide andere componenten (beursproject; klimaatbos) zijn de meest recente initiatieven waaraan inhoud is gegeven. De doelstellingen van de evaluatie zijn drieledig; 1. Beoordeling van de resultaten van de activiteiten in het kader van de Stedenband; 2. Beoordeling van de kennis over, cq. betrokkenheid bij de Stedenband, van Utrechtse burgers en organisaties; 3. Formulering van aandachtspunten voor een Post-2015 beleid van de Gemeente Utrecht.
Meting van draagvlak onder de Utrechtse bevolking valt buiten het bestek van de evaluatie. Wel beoogt de evaluatie van de Stedenband antwoord te geven op de vragen: a. b. c. d.
of de doelstellingen relevant zijn of de verwachte resultaten zijn bereikt of de gevolgde benadering efficiënt en effectief is in welke mate de Stedenbandactiviteiten hebben bijgedragen aan de algemene doelstelling van Utrecht Millennium Gemeente e. of de activiteiten in León repliceerbaar zijn f. hoe de samenwerking tussen de verschillende partners is g. of de Stedenbandactiviteiten relevant zijn in het kader van de internationale Post-2015 ontwikkelingsdoelstellingen
De evaluatie vond plaats in de maanden november en december 2014. Begonnen werd met de bestudering en analyse van beschikbare secundaire informatiebronnen, zoals projectplannen, jaarverslagen, missieverslagen en andere relevante documenten. Dit werd gecombineerd met interviews met de betrokken coördinatoren van de gemeente Utrecht en van de Stichting Vriendschapsband Utrecht-León. Van 23 tot 29 november 2014 werd een missie naar León georganiseerd, waarbij een groot aantal stakeholders werd geïnterviewd en kennis werd genomen van de lopende projecten. Tot besluit van 7
deze missie werd een participatieve workshop georganiseerd. In deze workshop participeerde een elftal sleutelpersonen uit ieder van de vier componenten van de Stedenband. De workshop resulteerde in sterkte-zwakte analyses (zgn. SWOT’s)1 voor de verschillende programma’s en projecten afzonderlijk en voor de Stedenband als geheel. In de maand december werden vervolgens interviews gehouden met betrokken ambtenaren van de gemeente Utrecht en met externe informanten2. Deze interviews dienden o.a. om de sterkte-zwakte analyses uit León te toetsen aan de oordelen in Utrecht. De daaruit resulterende SWOT-analyses zijn in dit rapport opgenomen. De structuur van dit rapport is als volgt. Na een beknopte omschrijving van de vier componenten van de Stedenband met hun respectievelijke doelstellingen en middelen, wordt ieder van deze componenten in afzonderlijke hoofdstukken beschreven en geanalyseerd. Daarna volgen de bevindingen m.b.t. de Stedenband als geheel. Het laatste hoofdstuk zet de belangrijkste conclusies op een rij en gaat in op de vraag, hoe gemeentelijke internationale samenwerking van Utrecht met León ook in de toekomst kan aansluiten bij de Post-2015 agenda van Utrecht.
1
SWOT: Strengths-Weaknesses-Opportunities-Threats Zie Bijlage 1 voor de lijst van geïnterviewde personen
2
8
2
Stedenband Utrecht – León 2008 – 2014: een korte inleiding
Dit hoofdstuk beschrijft kort de Stedenband Utrecht – León, en de afzonderlijke componenten van de Stedenband, als ook de inzet van financiële middelen.
2.1
Doelstelling Stedenband Utrecht - León
In 2007 riep de gemeenteraad Utrecht uit tot Millennium Gemeente, om daarmee een bijdrage te leveren aan de realisatie van de VN- Millenniumdoelen, die in 2015 moeten worden bereikt. Box 2.1 De acht VN-Millenniumdoelen MD 1: extreme armoede en honger zijn uitgebannen; MD 2: alle kinderen gaan naar school; MD 3: mannen en vrouwen hebben dezelfde rechten; MD 4: kindersterfte sterk is afgenomen; MD 5: minder vrouwen sterven door zwangerschap; MD 6: de verspreiding van ziektes als aids en malaria is gestopt; MD 7: meer mensen leven in een duurzaam leefmilieu; MD 8: Mondiale samenwerking voor ontwikkeling Bron: http://www.oneworld.nl/toekomstdenkers/millenniumdoelen
In het raadsbesluit worden drie ambities benoemd: a. bijdragen aan duurzame ontwikkeling wereldwijd; b. ondersteunen van particuliere initiatieven in de stad; c. stimuleren van mondiale bewustwording in de stad; Voor de Stedenband Utrecht – León zijn geen separate doelstellingen genoemd. Wel wordt in het Raadsbesluit uit 2007 de verwachting uitgesproken dat een viertal programma onderdelen een bijdrage kunnen leveren aan het verwezenlijken van de algemene Utrecht Millennium Gemeente doelstellingen. Het gaat hierbij om de volgende programma onderdelen: a. b. c. d.
Financiële ondersteuning aan de Stichting Vriendschapsband Utrecht – León; Stadsuitbreidingsproject León Zuidoost; Beursaccommodatie; Klimaatbos;
2.1.1 Stichting Vriendschapsband Utrecht - León De Gemeente Utrecht ondersteunde het particuliere initiatief Stichting Vriendschapsband Utrecht – León (hierna: SVUL) gedurende de gehele evaluatieperiode met 60.000 € op jaarbasis. Dit is tevens de langstlopende component van de Stedenband. De bijdrage van de SVUL aan de algemene doelstellingen van Utrecht Millennium Gemeente is drieledig: (i) fondsenwerving; (ii) ondersteuning van projecten in León in het kader van de Millenniumdoelen; en (iii) bewustwordingsactiviteiten in Utrecht.
9
2.1.2 Stadsuitbreidingsproject León Zuidoost Het stadsuitbreidingsproject León Zuidoost is – in financiële termen – de grootste component van het Stedenband programma, en loopt vanaf 1998. Doel is het verbeteren van de woon- en werksituatie van de Leonese bevolking door middel van stadsuitbreiding in León Zuidoost. Hiermee wordt een bijdrage aan het eerste Millenniumdoel - het terugdringen van extreme armoede – beoogd. 2.1.3 Beursproject Het beursproject werd in 2007 gestart. Doel van het project is het realiseren van een beursaccommodatie met een regionale en nationale functie in León. Partners hierbij zijn Jaarbeurs Utrecht, de Gemeente Utrecht, LBSNN-HIVOS en PROFOM, de lokale vereniging van ondernemers en de Gemeente León. Deze component draagt bij aan het eerste Millennium doel, en beoogt de versterking van de lokale economie. 2.1.4 Klimaatbos In 2007 werd gestart met het Klimaatbos. Aanvankelijk was dit een herbebossingsproject, waarbij 60 boeren jonge bomen aanplanten, om de gevolgen van erosie en het verder opschuiven van de boomgrens tegen te gaan, en met houtproductie als lange termijn doel. Fundación Dia is uitvoerende organisatie van dit project. Met het uitroepen van Utrecht Millennium Gemeente is besloten met de aanplant de CO2 uitstoot van de Gemeente Utrecht te compenseren (zie ook Raadsbesluit 2007), een doelstelling die later werd aangepast. Doelstelling is de aanplant van 400.000 bomen.
2.2
Overzicht inzet financiële middelen
De gemeente Utrecht heeft over de periode 2008 – 2014 in totaal 1.952.691 € ingezet voor het Stedenbandprogramma. Het stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost is met 43% de grootste component van de Stedenband, op enige afstand gevolgd door de SVUL en het Klimaatbos; het aandeel van de beursaccommodatie is met 6% de kleinste. De categorie ‘overige’ bestaat uit kleine bijdragen aan andere projecten. Het aandeel van organisatie en managementkosten in zowel Utrecht als León is met 7% beperkt te noemen.
10
Figuur 2.1 Verdeling inzet financiële middelen Stedenband Utrecht – León 2008 – 2014, per component, in % van het totaal
Bron: opgave gemeente Utrecht
11
3
Stichting Vriendschapsband Utrecht –León
3.1
Inleiding
De Stichting Vriendschapsband Utrecht – León (hierna: SVUL) is de langstlopende component van het Stedenbandprogramma, en tevens de grondlegger van de gemeentelijke Stedenband. De SVUL werd eind 1983 opgericht, tegen de achtergrond van solidariteit en hulp aan het sandinistische Nicaragua. Doelstellingen van de stichting zijn (i) bijdragen aan het structureel verbeteren van de levensomstandigheden van de bevolking van León en de emancipatie van groepen in een achterstandspositie door financiële steun aan projecten van lokale organisaties en groepen; (ii) ondersteunen van bevolkingsparticipatie/institutionele ontwikkeling en capaciteitsopbouw in León; (iii) met elkaar in contact brengen van gelijksoortige organisaties en instellingen in Utrecht en León en het bevorderen van uitwisseling van kennis en cultuur; en (iv) geven van voorlichting en educatie over León, Nicaragua en Noord-Zuid vraagstukken aan inwoners en organisaties in Utrecht3. Kenmerkend voor de periode 2008 – 2014 is het verleggen van het accent naar bewustwording in Utrecht, met name op het gebied van de Millenniumdoelen. In de periode 2008 – 2010 participeerde de SVUL in Caminando Juntos, een programma dat werd uitgevoerd in Nicaragua door de strategische alliantie van LBSNN-HIVOS. Doelstelling van dit programma is het ondersteunen van economische ontwikkeling in Nicaragua, en een bijdrage te leveren aan bewustwording rondom de Millenniumdoelen in Nederlandse gemeenten. Twee thema’s zijn hiervoor geïdentificeerd: (beroeps)onderwijs en economische projecten. Naast bewustwording en ontwikkelingsdoelen beoogde het programma ook professionalisering van de deelnemende Stedenbandorganisaties. Reflectie op doelstellingen, keuze van activiteiten en monitoring van activiteiten en evaluatie van output stonden hierbij centraal.
3.2
Bewustwordingsactiviteiten
Eén van de drie doelstellingen is het organiseren van bewustwordingsactiviteiten in Utrecht, om de bevolking bekend te maken met de Millenniumdoelen en wereldburgerschap onder de Utrechtse bevolking te stimuleren. De SVUL organiseert jaarlijks een aantal activiteiten voor bewustwording, en gericht op debat. Voorbeelden van dit soort activiteiten in de periode 2008 – 2014 zijn het Filmblik Nicaragua, met documentaires en speelfilms van Nicaraguaanse filmmakers, fototentoonstellingen, en benefietconcerten en –diners. Naast de organisatie van eigen activiteiten geeft de SVUL acte de presence op stagebeurzen (HU) en andere manifestaties, zoals de alternatieve kerstmarkt in het kader van de Millenniumdoelen die georganiseerd werd door Team 2015 en een stand op de Vrijmarkt. Een deel van de activiteiten in de periode 2008 – 2010 was georganiseerd rondom het Caminando Juntos I programma, zoals de Millenniumdoelencampagne ‘Alle kinderen naar school in León’. Een andere activiteit is de ontwikkeling van lesmateriaal voor zowel primair als voortgezet onderwijs. Gedurende de evaluatieperiode 2008 – 2014 heeft elk jaar een aantal scholen materiaal afgenomen. Daarnaast worden er gastlessen georganiseerd op basisscholen in Utrecht.
3
Website SVUL
12
Daarnaast faciliteert de SVUL – in de rol van makelaar in partnerships met instellingen voor Hoger Onderwijs in Utrecht - stages voor Utrechtse studenten in León, en v.v.. Voorbeelden van dit soort samenwerkingsverbanden zijn die tussen UMCU – UNAN, waarbij Utrechtse geneeskunde studenten in León stage lopen, en Leonese studenten in Utrecht. Een ander voorbeeld is de samenwerking met de Kofi-Annan Business (KAB) School, waarbij in de periode 2008 – 2013 een aantal studenten uit León een MBA opleiding aan de KAB kon doen, met een beurs4. Dergelijke stage-trajecten zijn leerzaam, en dragen ook bij aan bewustwording; het is echter vaak lastig om goede kandidaten te vinden, vanwege taalbeperkingen. Dit is ook de reden dat een institutionele samenwerking tussen de faculteit Verpleegkunde (HU) en gezondheidsinstellingen in León niet van de grond is gekomen. Wel lopen elk jaar enkele studenten van de HU na bemiddeling van SVUL stage in León. Het bereik van de bewustwordingsactiviteiten is groot, met name die van de Millenniumdoelen campagne, in de periode 2008-2011. Zo werden in 2008 50.000 bezoekers van manifestaties bereikt, in 2009 40.000 bezoekers, in 2010 30.000 mensen, en in 2011 eveneens 30.000 mensen5. Ook het bereik van bewustwordingsprojecten op scholen – gemeten in aantal leerlingen – is groot: in 2009 werden 3000 scholieren bereikt met de Millenniumdoelencampagne, en in 2010 1350 scholieren6. Dit grote bereik was mogelijk door een groot budget voor grootschalige publieksactiviteiten in het programma Caminando Juntos. Ook in latere jaren is de SVUL zichtbaar aanwezig op voorlichtingsdagen en manifestaties, zoals het Midzomergracht Festival, Bevrijdingsfestival, Wereldfeest, Uitfeest en de Nieuwjaarsduik. Andere activiteiten betreffen meer kleinschalige projecten, waarvan het bereik kleiner is. Tabel 3.1 geeft een overzicht van deze activiteiten in 2014, en het bereik van deze activiteiten. Illustratief voor het bereik van de bewustwordingsactiviteiten van de SVUL is tot slot de bekendheid van de Stedenband onder de deelnemers aan het Bewonerspanel 2014: 36% van de deelnemers kent de Stedenband, een stijging van 10% vergeleken met 2008. Tabel 3.1 Bewustwordingsactiviteiten 2014 en bereik Activiteit Contacto con Nicaragua (07-03-2014) Vrijwilligersavond SVUL (24-03-2014) Encuentros initiatief – migratie in Midden-Amerika(20-05-2014) Encuentros initiatief – sexuele diversiteit in Nicaragua (21-06-2014) Benefiet diner voor SVUL (21-06-2014) Zwemfestijn de Kikker (31-08-2014) Encuentros initiatief – narcocultuur Mexico (18-09-2014) Filmblik op Nicaragua (09-10-2014) Encuentros initiatief – bolero als muziekgenre (21-11-2014) Korenfestival ‘Utrecht zingt voor León’ (22-11-2014)
Aantal bezoekers 70 25-30 40 15 50 Afgelast ivm slecht weer 40 75 30 500
Bron: website SVUL
Om een nieuwere, en grotere, doelgroep aan te boren heeft de stichting vanaf 2013 actief aansluiting gezocht bij andere actoren in Utrecht, die zich richten op Latijns Amerika dan wel de Spaanstalige cultuur. Dit resulteerde in 2014 in de aansluiting bij Encuentros, een serie activiteiten 4
Het bestuur van de HU heeft dit programma in 2014 voor een jaar opgeschort. Jaarverslagen SVUL 2008 – 2011; 6 Jaarverslagen SVUL 2009 – 2010; 5
13
met inbreng vanuit verschillende stichtingen, taalscholen en de studievereniging Adelante. Encuentros wil mensen met interesse in de taal en cultuur van Spanje en Latijns-Amerika maandelijks met elkaar in het Spaans in gesprek brengen over actuele onderwerpen op maatschappelijk en cultureel gebied. Het collectief heeft een sterk cultureel karakter, maar is niet direct gericht op de Millenniumdoelen. De SVUL onderhoudt een uitgebreide website, met een directe terugkoppeling van de resultaten en knelpunten van de ondersteunde projecten, gedetailleerd verslag van de activiteiten en het bereik daarvan, en een geactualiseerde agenda. Daarnaast verspreidt de stichting een nieuwsbrief, aanvankelijk een papieren versie, maar met ingang van 2013 een digitale nieuwsbrief, meer passend in de tijdsgeest en ook goedkoper. Ook is de SVUL actief op het gebied van sociale media, met een Facebook-pagina en een daaraan gekoppelde Twitter-account.
3.3
Bijdrage aan Millenniumdoelen in León
Naast bewustwordingsactiviteiten in Utrecht levert de SVUL een bijdrage aan de Millenniumdoelen in León. De SVUL voert zelf geen projecten uit, maar ondersteunt projecten die worden opgezet en uitgevoerd door lokale organisaties. Daarnaast beoogt de stichting een bijdrage te leveren aan zowel economische als maatschappelijke ontwikkeling, en dienen de projecten een sterke scholingscomponent te hebben. Tabel 3.2 geeft een overzicht van de projecten die in de periode 2008 – 2014 zijn gerealiseerd7. Over de periode 2008 – 2014 tekent één ontwikkeling zich scherp af: de aansluiting bij de Millenniumdoelen. Dit resulteert in de ondersteuning van een breed scala van lokale projecten, die zich richten op Millenniumdoelen 1 (terugdringen armoede), 2 (alle kinderen naar school), en 3 (gelijke rechten). De keuze voor deze projecten is daarmee relevant, en levert een bijdrage aan het realiseren van de doelstelling van de Stedenband Utrecht – León. Tabel 3.2 Projecten SVUL in León Project Terugdringen schooluitval jongeren vuilnisbelt
Tijdvak 2014 - 2015
Terugdringen schooluitval jongeren plattelandswijken Alle kinderen naar school (ihkv Caminando Juntos) Ondersteuning 6 vrouwencoöperaties (krediet/advies) Huiselijk geweld Micro-krediet jonge ondernemers Emancipatie jonge lesbiennes Mozaïekproject vrouwen (economisch alternatief voor jongeren) Steun kinderdagverblijf Taekwondoschool (sport voor hangjongeren) Institutionele versterking organisatie seksuele diversiteit Radioprogramma Nicaragua y su folklore (cultuurbehoud) Fietsen voor schoolkinderen in León Tweede fase sport- en scholingsproject jongeren Adiact - Sutiaba
2012 - 2013 2008 - 2010 2012 - 2015 2012 2012 2012 2011 2010 - 2012 2010 2009 2009 - 2010 2007 – 2012 2007 - 2008
Bron: Jaarverslagen SVUL 2008-2013
7
Daarnaast zijn er een aantal (relatief kleine) projecten ondersteund op incidentele basis.
14
Op individueel en lokaal niveau maken deze projecten een groot verschil. In hoeverre deze projecten ook resulteren in structurele veranderingen op de lange termijn is lastig na te gaan, en valt ook buiten de scope van deze evaluatie. Opvallend is de bewuste keuze die de SVUL heeft gemaakt om bij voorkeur projecten buiten León Zuidoost te ondersteunen. Belangrijkste argument hiervoor is dat de SVUL zich richt op heel León, en niet exclusief de wijk Zuidoost – een wijk die al getarget wordt door het stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost. Vanuit het oogpunt van efficiëntie zou er echter ook wat voor te zeggen zijn om juist wel aansluiting te zoeken bij andere elementen van de Stedenband8. De SVUL probeert zo veel mogelijk vraaggestuurd te werken, waarbij lokale organisaties aanvragen voor projecten kunnen indienen in afstemming met plaatselijke NGO’s en andere stedenbanden. Dit verloopt in het algemeen goed, al neemt de cyclus van projectselectie, fondsenwerving en uitvoering veel tijd in beslag, waardoor het lastig is om lokale organisaties betrokken te houden. De SVUL verklaart de lange doorlooptijd uit het feit dat de fondsenwerving pas na selectie van het project wordt gestart. Na de aanvraag en selectie van het project moet dan eerst informatiemateriaal worden voorbereid, waarna er begonnen kan worden met het inzamelen van geld. Daardoor duurt het veelal een jaar voordat de daadwerkelijke uitvoering van het project kan beginnen.
3.4
Fondsenwerving
Fondsenwerving is één van de hoofdtaken van de SVUL. Met deze fondsen worden bewustwordingsactiviteiten in Utrecht en projecten in León gefinancierd, waarbij fondsenwerving en bewustwording in Utrecht overigens veelal hand in hand gaan. Tabel 3.3 geeft een overzicht van de fondsenwerving door de SVUL over de periode 2008 – 2014, en de ontvangen subsidie in deze periode. Tabel 3.3 Subsidie en fondsenwerving SVUL, 2008 – 2014 (in €) Jaar
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Subsidie gemeente Utrecht Fondsenwerving tbv activiteiten Utrecht (a) Fondsenwerving tbv activiteiten León (b, inclusief verdubbeling)
59.500
60.000
60.000
60.000
60.300
60.320
60.000
25.000
25.000
25.000
500
78.373
80.169
88.722
54.711
Waarvan verdubbeling
30.000
40.000
40.000
20.000
Totaal fondsenwerving(a+b) Totaal
103.373
105.169
113.722
162.873
165.169
173.722
3.169 22.684
18.746
14.246
55.211
22.684
21.915
14.246*
115.211
82.984
82.235
74.246
*Voor 2014 is het voorlopige resultaat opgenomen Bron: Jaarverslagen Stichting Vriendschapsband Utrecht-León
8
Er worden wel stappen ondernomen om in Utrecht meer aan te sluiten bij de activiteiten van het Klimaatbos, zoals de verkoop van cacaoproducten en bewustwordingsactiviteiten.
15
De deelname aan het project CaminandoJuntos I, met een verdubbelingsregeling, verklaart de relatief hoge cijfers in de jaren 2008 – 2010. De afgelopen jaren verloopt de fondsenwerving moeizamer, hetgeen deels verklaard wordt uit de beëindiging van het programma CaminandoJuntos I. Daarnaast speelt een aantal andere factoren een rol. Momenteel heeft de SVUL ca. 100 donateurs. Dit aantal neemt echter af, hetgeen veroorzaakt wordt door vergrijzing van het donateursbestand, en beperkte instroom van nieuwe donateurs. Bovendien heeft de omschakeling naar een digitale nieuwsbrief (vanaf 2013, 4x per jaar), waarmee de papieren acceptgiro verdween, geresulteerd in een daling van het aantal donateurs. Tot slot spelen economische crisis, en een toenemende ‘competitie om middelen’ een rol.
3.5
Organisatie
De activiteiten van de SVUL worden aangestuurd door twee part-time lokale coördinatoren– één in Utrecht en één in León, elk met een eigen kantoor. De rol van de lokale coördinator in Utrecht is de algemene coördinatie, het contact met de partners in Utrecht, aansturen van fondsenwerving, pr en het ondersteunen van vrijwilligers. De coördinator in León is verantwoordelijk voor het contact met de lokale organisaties, de toetsing van project aanvragen, het monitoren van projecten, het contact met de andere stedenbandpartners in León, en de verslaglegging van projectinformatie, ook t.b.v. de bewustwordingsactiviteiten in Utrecht. Overleg vindt frequent plaats via email en skype, daarnaast bezoekt de Utrechtse coördinator León één keer per twee jaar. De samenwerking verloopt goed, mede door de continue uitwisseling van informatie. De rol van de Utrechtse coördinator in het aansturen van activiteiten is essentieel voor het functioneren van de SVUL – hetgeen gecomplementeerd wordt door de activiteiten van de vertegenwoordiger van de SVUL in León. De stichting heeft de afgelopen 5 jaar een professonaliseringsslag gemaakt op het gebied van organisatie en monitoring, mede onder invloed van CaminandoJuntos I. Dit wordt ook gereflecteerd in de jaarverslagen van de laatste jaren, waarin helder en inzichtelijk verslag wordt gedaan van de bereikte resultaten. In Utrecht is een vaste kern van 5 à 10 vaste vrijwilligers actief. Deze hebben specifieke taken, bijvoorbeeld ondersteuning bij de publicatie van Nieuwsbrief of de organisatie van Filmblik. Daarnaast zijn er ca. 50 vrijwilligers die vooral ‘op oproep’ beschikbaar zijn. De meeste vrijwilligers zijn relatief jong, en willen zich vaak niet langer dan een half jaar binden. Ze doen het ook om hun CV te verbeteren, een trend waarop de SVUL probeert in te spelen bij het uitzetten van vrijwilligersposities.
3.6
SWOT voor Stichting Vriendschapsband Utrecht – León
De Stichting Vriendschapsband Utrecht – León kenmerkt zich door een langdurige en ook stabiele relatie met het lokale maatschappelijke veld in León. De afgelopen jaren is er in toenemende mate aansluiting gezocht bij de Millenniumdoelen, in het kader van de bewustwordingsactiviteiten in Utrecht en de ondersteuning van projecten in León. Dat wordt tevens geïllustreerd door de toename van de bekendheid van de Stedenband onder de Utrechtse bevolking. Daarnaast heeft de SVUL haar netwerk van partners uitgebreid en zijn er verschillende samenwerkingsverbanden opgezet met andere partners in Utrecht. De SVUL vervult daarbij de rol van makelaar, een brugfunctie tussen Utrechtse instellingen en bedrijven en partners in León.
16
Zwakkere aspecten betreffen de afhankelijkheid van subsidies en de problemen die de SVUL ondervindt bij de fondsenwerving in Utrecht. Daarnaast blijkt het lastig om het vergrijzende veld van donateurs en vrijwilligers te verversen. Een ander kritisch opmerking is de beperkte aansluiting bij andere componenten van de gemeentelijke Stedenband, waardoor synergie lastig te bereiken valt. Tot slot is de relatie met de gemeente León en andere overheden soms moeizaam –en sterk afhankelijk van het politieke krachtenveld in Nicaragua - en zou er meer kunnen worden afgestemd. Een mogelijkheid tot meer afstemming – die ook wordt genoemd door de SVUL – biedt het Klimaatbos, met de verkoop van certificaten en de verkoop van cacaoproducten. In het kader van fondsenwerving kan de SVUL aanvragen indienen bij andere subsidieverstrekkers, zoals Wilde Ganzen en Impulsis.
17
Figuur 3.1 SWOT SVUL Strengths
Weaknesses
Wereldburgerschap in Utrechtse gemeenschap wordt gestimuleerd Door communicatieactiviteiten van SVUL is bekendheid bij de Utrechtse burgers met de stedenband gestegen en het draagvlak vergroot Er is een informatieve en actuele website en er wordt gebruik gemaakt van sociale media Sterke betrokkenheid van vrijwilligers De organisatiestructuur met 2 coördinatoren in Utrecht resp. León leidt tot vloeiende communicatie Er is in de organisatie veel kennis en ervaring die voortkomt uit duurzame historische relatie De allianties die SVUL zoekt met andere partners creëert synergie in Utrecht alsmede meer impact van ontwikkelingsprojecten in León Roterende fondsen voor projecten in León maken mix van kredieten en subsidies mogelijk Maatschappelijk organisaties (bijv. scholen) in Utrecht zijn duurzaam verbonden met partners in León Vrijwilligers en stagiaires kunnen zinvolle internationale ervaring op doen Opportunities SVUL vertolkt het belang dat de Utrechtse burgers hechten aan de Stedenband naar de lokale politiek SVUL wil met activiteiten in Utrecht aanknopen bij die van andere maatschappelijke organisaties De SVUL wil een actieve rol innemen bij het formuleren van een post 2015 agenda in Utrecht SVUL wil ontwikkelingsprojecten in León meer in lijn brengen met interventies in het kader van de gemeentelijke samenwerking (bijv. uitbreiding klimaatbos + verkoop CO2-certificaten) Vertegenwoordiger van SVUL in León kan nauwer samenwerken met de vertegenwoordiger van de gemeentelijke samenwerking in León Mogelijkheden om fondsen aan te spreken die verdubbelingsregeling kennen (Bijv. Impulsis; Wilde Ganzen)
Afhankelijkheid van gemeentelijke subsidie Fondsenwerving in Utrecht neemt af Relatief weinig jongeren blijven langdurig betrokken bij SVUL Vergrijzing actieve achterban stichting (incl. het bestuur) leidt tot kwetsbaarheid De cyclus van ‘projectselectie fondsenwerving uitvoering’ duurt lang Projecten hebben weinig/geen relatie met de interventies in het kader van de gemeentelijke samenwerking (samenwerking rond klimaatbos!). In Utrecht is de aansluiting bij actuele relevante stedelijke thema’s gering, In León zijn de banden met de gemeentelijke overheid wisselend/zwak
Threats Onzekerheid m.b.t. voortzetting Stedenband In Utrecht wordt fondsenwerving lastiger omdat de concurrentie door andere organisaties en private initiatieven toeneemt Er is nog geen strategie ontwikkeld m.b.t. toekomstige activiteiten (bijv. verkoop CO2certificaten)
18
4
Het Stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost
4.1
Inleiding
In het stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost (LZO) zijn kennisdeling en advisering de belangrijkste elementen van de gemeentelijke samenwerking tussen Utrecht en León, naast financiële steun. Vanaf het begin van de stadsuitbreidingsplannen in León zijn experts van diverse gemeentelijke afdelingen in Utrecht betrokken bij het programma. In de eerste fasen van het Programma LZO was de hoofddoelstelling gericht op het opleveren van 5000 kavels met basisvoorzieningen (1998-2007). In de periode die deze evaluatie bestrijkt (20082014) werd de focus sterker gericht op verbetering van de leefbaarheid, ontwikkeling van collectieve voorzieningen en woningbouw. Het doel van het programma León Zuidoost is dan ook ‘om uiteindelijk 5.000 kavels en 4.000 woningen af te kunnen leveren in een wijk waar het goed is om te wonen en te werken en bewoners een actieve rol spelen bij de verdere ontwikkeling’9. Deze doelstelling verscheen voor het eerst in een mindmap die onderdeel uitmaakt van de overeenkomst 2011-2015 die eind 2011 werd getekend. Voor een goed begrip moet hierbij worden aangetekend dat de gemeentelijke partners in de Stedenband nooit van plan zijn geweest om zelf een uitgesproken rol als woningproducent te spelen. Het kavelprogramma was er vooral op gericht om de voorwaarden (grond; infrastructuur; basisvoorzieningen) te scheppen die de bouw van woningen door andere actoren dan de lokale overheid (o.a. zelfbouwers, NGO’s, private partijen) mogelijk zouden maken. Een andere kanttekening geldt het gebruik van het begrip ‘wijk’ in de geciteerde doelstelling. Het kavelprogramma van de Stedenband richtte zich op vijf nieuwe wijken (‘repartos’) in León Zuidoost en werd later uitgebreid naar één wijk elders in León (‘La Merced’). Als nieuw stadsdeel omvat León Zuidoost echter nog tal van andere wijken, waar ook grond is verkaveld en waar woningbouw wordt gerealiseerd. Door het gehele stadsdeel León Zuidoost als ‘wijk’ op te vatten kan het verwachte resultaat van 4.000 woningen als realistisch worden bestempeld, aangezien zulks dan niet uitsluitend op de projectwijken van toepassing is. De genoemde aantallen kavels (5.000) en woningen (4.000) betreffen de gehele programmaperiode, d.w.z. de periode 19982015. Sinds 2008 ligt de nadruk van het programma LZO op de verbetering van de leefbaarheid in León Zuidoost en de bevordering van de participatie van de bewoners daarbij. De simultane aandacht voor zowel fysiek-ruimtelijke als sociaal-economische aspecten van ontwikkeling in de nieuwe stedelijke buurten is een belangrijk aspect van de geïntegreerde wijkontwikkeling waarin het programma LZO is geëvolueerd. Een ander kenmerk van die integrale – of strategische – benadering is de veranderende rol van de lokale overheid in dit verband. De gemeente León is steeds beter in staat gebleken om haar rol van regisseur in te vullen, door actief andere partijen bij de wijkontwikkeling te betrekken. Het gaat daarbij onder meer om de inschakeling van openbare nutsbedrijven, ministeries, NGOs en basisorganisaties, projectontwikkelaars, en om het bevorderen van woningbouw in zelfbeheer, onder andere door het stimuleren van woningbouwcoöperaties. Na 15 jaar ontwikkeling kan worden vastgesteld dat León Zuidoost in de consolidatiefase is beland. Er zijn in de loop der jaren steeds meer woningen gebouwd, het aandeel braakliggende percelen begint 9
Concept activiteitenplan Utrecht-León 2014, p. 2.
19
in de oudere wijken al af te nemen en de toenemende bevolkingsdichtheid draagt bij aan een grotere sociale veiligheid. De verbetering van de woonomgeving in León Zuidoost is ook een gevolg van de geleidelijke uitbreiding van basisvoorzieningen (elektriciteit, waterleiding, riolering, regenwaterafvoer, vuilophaal, bestrating, straatverlichting, e.d.). Een recent geopende school voor basis- en secundair onderwijs en een vóórschoolse opvang voorzien in een grote behoefte onder de overwegend jonge bevolking van León Zuidoost. Ondanks deze verbeteringen waarderen veel eigenaren van percelen en woningen in León Zuidoost de leefbaarheid daar nog als te gering om zich er al te vestigen. De helft van alle beschikbare kavels in León Zuidoost is nog niet bebouwd. Waar wél al woningen zijn gebouwd worden deze niet altijd door de eigenaren bewoond. Veelal worden huizen bewoond door (tijdelijke) huurders of door mensen die er gratis als bewakers mogen wonen10. Dat de huizen worden bewoond (dus niet leeg staan) is positief vanuit het perspectief van de sociale veiligheid. Anderzijds zal van permanente eigenaar-bewoners een grotere betrokkenheid en participatie kunnen worden verwacht. Dat zou de zo gewenste sociale cohesie in het jonge stadsdeel zeer ten goede komen.
4.2
De Stedenband als katalysator voor ontwikkeling in León Zuidoost
De technische en financiële ondersteuning vanuit de gemeente Utrecht bij de ontwikkeling van León Zuidoost hebben de mogelijkheid gecreëerd om ook andere, niet-gemeentelijke partijen bij de ontwikkeling van León Zuidoost te betrekken. De stedenband fungeert aldus in León Zuidoost als katalysator voor verdere ontwikkeling. Eind jaren negentig, toen werd besloten om het grondverwervings- en verkavelingsprogramma in León Zuidoost uit te voeren, waren er in enkele bestaande wijken naar schatting al zo’n 1.564 woningen met meer dan 7.000 bewoners 11. Door de nieuwe verkavelingen in het kader van de samenwerking Utrecht-León ontstonden in Sector III van León Zuidoost in de periode 2000-2004 de wijken Azarías H. Palláis, Antenor Sandino en Mariana Sansón. In de daaropvolgende periode van 2005 tot 2010 werd begonnen met de verkaveling van de nieuwe wijk Utrecht. In Sector II van León Zuidoost werd toen ook de verkaveling Santiago de los Caballeros gerealiseerd (Figuur 4.1). Tevens werd buiten het feitelijk ruimtelijk gebied van León Zuidoost, maar wel in het kader van de stedenband en onder dezelfde condities als de wijken van León Zuidoost, de nieuwe wijk La Merced ontwikkeld12. Tot en met 2013 werden in totaal 2.456 woningen in de zes nieuwe wijken van het programma LZO gerealiseerd (zie Tabel 4.1). Het totaal gecreëerde nieuwe aanbod van woningen in de wijken van León Zuidoost is echter aanzienlijk groter: in 2013 kon op basis van gegevens die in dat jaar door het Ministerie van Gezondheid in León Zuidoost werden verzameld, het totaal aantal woningen dat sinds
10
Paredes 2014, pp. 28-29. De gemeente houdt geen gegevens bij over de eigendomsrelaties mbt de huisvesting in León Zuidoost. 11 Met name in de wijken van Sector III: ‘Ruben Dario’; ‘Salomon de la Selva’; ‘Alfonso Cortez’ en ‘San Dionisio’; en in Sector II: ‘Colonia Universidad’; ‘Zona N7’ en ‘El Candelaria’ (Fig. 4.1). 12 Omdat de grondverwervingskosten in La Merced aanzienlijk lager waren dan in León Zuidoost werd besloten om het verkavelingsprogramma aldaar te vervolgen.
20
Figuur 4.1 León Zuidoost: stedelijke uitbreiding naar groeiperiode
PERIODE
SECTOR SECTOR III
Rubén Darío, Alfonso Cortez, Salomón de la Selva, San Dionisio.
SECTOR II
Orilla a la carretera Zona No. 7, Zona No. 1, Colonia Universidad, Residencial Candelaria
SECTOR III
Mariana Sansón, Azarías H. Palláis, Antenor Sandino Hernández, El Chorizo y El Convento.
SECTOR III
Zona No. 2, Utrecht I etapa, Concepción de María, Lino Argüello, Santa María I etapa, Santa María II etapa, Santa María III etapa, Viellendank.
SECTOR II
Zona No. 7, Zona No. 8, Anexo Colonia Universidad, Santiago de los Caballeros, Residencial Palma Real.
SECTOR III
Utrecht: Modesto Espinales, Praderas de Nuevo León.
Vóór 2000
2000 - 2004
2005 – 2010
2011 - 2013
‘REPARTOS’
de start van het programma is gebouwd op 3.658 worden geschat13. Dat wil zeggen dat één-derde van de totale nieuwbouw in León Zuidoost buiten het plangebied van het programma LZO tot stand is gekomen.
13
AML 2014, p. 18; 22-23. De hier genoemde aantallen zijn inclusief de 400 woningen in La Merced.
21
Tabel 4.1 León Zuidoost: woningbouw in project-wijken14 en daarbuiten, naar periode (2000-2013) Periode
Vóór 2000
Woningen in bestaande wijken vóór 2000 1.564
2000-2004 2005-2010 2011-2013 Totaal (2000-2013) Bron: naar AML 2014, p. 18; 22-23.
Aantal woningen gebouwd in projectwijken --
Woningen gebouwd in andere wijken van LZO --
1.505 493 458 2.456
237 965 -1.202
Totale nieuwbouw in LZO
Aantal bewoners in nieuwbouw
--
--
1.742 1.458 458 3.658
6.571 4.384 2.070 13.025
Ruim 200 woningen in León Zuidoost hadden op het moment van de inventarisatie in 2013 geen bewoners, waarvan de helft in de wijken die tot het verkavelingsprogramma van de stedenband vallen. Volgens een onderzoek uitgevoerd in 2009 in de drie wijken Azarías H. Palláis, Antenor Sandino en Mariana Sansón, bedroeg de leegstand toen nog 13 procent 15. Dat de huidige leegstand in de projectwijken is verminderd naar 4 procent wijst in de richting van een toenemende attractiviteit van deze wijken als gebied om in te wonen. Die attractiviteit is bevorderd met de geleidelijke aanleg van collectieve voorzieningen zoals waterleiding en elektriciteit. Tegenwoordig worden in heel León Zuidoost alleen nog kavels verkocht die al beschikken over toegang tot deze basisvoorzieningen. Dat maakt dat de huidige interventie als een echt ‘sites-and-services’ programma kan worden beschouwd. In de eerste fasen van het LZO programma werden ‘op papier’ weliswaar kavels inclusief basisvoorzieningen verkocht, maar in werkelijkheid werden die voorzieningen (zoals elektriciteit, waterleiding) veelal nog tot lange tijd na oplevering van de kavels niet door de betrokken nutsbedrijven geleverd16. Tegenwoordig wordt het voorzieningniveau in alle bestaande en nieuwe wijken opgeplust. De huidige regeling is dan wel wat duurder voor de nieuwe kopers, maar maakt het ook aantrekkelijker om zich er in León Zuidoost te vestigen. Sinds de start van het kavelprogramma is altijd een punt van grote zorg geweest dat relatief veel kavels voor langere tijd braak bleven liggen. Zo werd eind 2012 na een werkbezoek aan León geconstateerd dat in de oudste buurten van het programma LZO (ontwikkeld van 2000 tot 2005) slechts 50 procent van de kavels bebouwd was (Bredenoord 2012, p. 1). Tabel 4.2 biedt inzicht in de ontwikkeling van de bebouwing voor de diverse tijdvakken waarin grond werd verkaveld. Opvallend is, dat zelfs in de buurten die al vóór het programma LZO bestonden, zo’n 17 procent van de beschikbare kavels niet bebouwd is. In de eerste wijken van het verkavelingsprogramma (ontstaan van 2000 tot en met 2004) was anno 2013 één op iedere drie kavels nog onbebouwd. Dit biedt een gunstiger beeld dan de 50 procent waarvan in het hierboven geciteerde rapport sprake was. Toch geldt voor geheel León Zuidoost dat op de helft van alle kavels nog geen woning is gebouwd. Dit heeft met name te maken met de recente en grootschalige uitgifte van kavels in sommige wijken, zoals Santiago de los Caballeros en Utrecht. Buurten als Concepción de María en Lino Argüello
14
Inclusief 400 woningen die in de periode 2005-2010 in het buiten León Zuidoost gesitueerde La Merced werden gebouwd. 15 Tijssen 2011, p. 65. 16 Volgens Paredes Carías (2014, p. 17-18) heeft het voor de eerste planwijken Azarías H. Palláis, Mariana Sansón en Antenor Sandino zelfs tot 2005 geduurd alvorens de woningen werden aangesloten op elektriciteit en waterleiding.
22
Tabel 4.2 León Zuidoost: bebouwde en onbebouwde kavels, naar periode17 Periode
Kavels
Kavels met woning
Onbebouwde kavels
Vóór 2000
1.891
1.564
327
2000-2004 2005-2010 2011-2013 Totaal nieuwe kavels (2000-2013) Bron: naar AML 2014, p. 22.
2.610 3.040 881 6.531
1.742 1.058 458 3.258
868 1.982 423 3.273
Aandeel onbebouwde kavels (%) 17% 33% 65% 48% 50%
daarentegen, ontstaan in de periode 2005-2010, hebben samen meer dan 600 woningen en slechts 25 percelen (4 procent) zijn er zonder bebouwing.
4.3
De consolidatie van León Zuidoost: betrokkenheid van actoren
De in Tabel 4.1 weergegeven aantallen nieuwe woningen sinds 2000 maken duidelijk dat het gemeentelijk kavelprogramma LZO een dynamiek heeft weten te creëren die andere actoren dan de gemeente León aanzet om woningen zowel binnen de kaders van het Stedenbandprogramma als daarbuiten in León Zuidoost woningen te bouwen. In de eerste fasen van het programma werd vooral door NGO’s gebouwd, doorgaans met subsidie van het Nationale Nicaraguaanse Woning Instituut (INVUR) aangezien deze NGO’s zich altijd op sociale woningbouw richten. De vlakbij León Zuidoost gevestigde multinational ‘Arnecom’18, waarvan een aanzienlijk aantal werknemers in León Zuidoost woonachtig is, ontwikkelde naar aanleiding van het programma LZO ook een woonbuurt (Concepción de María) voor de eigen werknemers, bestaande uit 333 woningen. De NGO Caritas werd voor de uitvoering van het bouwprogramma gecontracteerd. Habitat for Humanity en Fundapadele waren twee andere belangrijke NGO’s die in deze fase aanzienlijke aantallen woningen produceerden. De kosten voor deze woningen waren relatief laag, ook omdat de bewoners zelf bijdroegen in de vorm van arbeid. In 2005 verschijnt er in León Zuidoost ook een eerste woningbouwcoöperatie (‘Juntando Manos’)19. In de periode 2008-2014 verdwijnen de NGO’s vrijwel geheel van het toneel als aanjagers van de woningbouw. Wel neemt de animo om woningbouwcoöperaties te stichten toe. Een belangrijke rol daarbij werd gespeeld door de Zweedse ontwikkelingsorganisatie ‘We Effect’20. Het goede voorbeeld van de coöperatie Juntando Manos , waarbij 34 huishoudens zijn aangesloten die in zelfbeheer een eigen woning in de wijk Mariana Sansón hebben gerealiseerd, leidde tot de oprichting van nog een tiental coöperaties en evenveel kleinschalige woningbouwinitiatieven in León Zuidoost. Het merendeel daarvan wordt gerealiseerd in de nieuwe wijk Utrecht, hoewel een tweetal coöperaties bestaat uit leden die een eigen huis in de bestaande wijken Azarias H. Palláis, Antenor Sandino en Mariana Sansón op de nog braakliggende percelen aldaar hebben gerealiseerd21. De coöperatieve beweging is mede gesteund vanuit de stedenband, met name via de zogeheten Bouwmaterialenbank die in het kader van het programma LZO in 2006 werd opgericht. De 17
Exclusief La Merced – voor deze wijk waren geen vergelijkbare gegevens beschikbaar Huidige naam: ‘Yasaki’ 19 De ontwikkeling van woningbouw door NGO’s in LZO is voor de periode tot en met 2005 goed gedocumenteerd in Bredenoord (2005), pp. 124-153. 20 ‘We Effect’ is de nieuwe naam voor het ‘Swedish Cooperative Centre’. 21 Deze coöperaties zijn: ‘Edifiquemos Juntos’ en ‘Abriendo Camino’ (Krever 2013) 18
23
bouwmaterialenbank werd oorspronkelijk in León Zuidoost gevestigd, maar opereert nu als gemeentelijke instelling (ERAMAC-BdMM) vanuit een meer centrale lokatie als producent van bouwmaterialen voor geheel León. Meer specifiek ter bevordering van de bouw en verbetering van woningen voor en door lage-inkomensgroepen geeft de bouwmaterialenbank kredieten voor de aankoop van bouwmaterialen. Tevens adviseert zij bij de bouw en de verbetering van woningen door partikulieren en coöperaties. Ook heeft de bouwmaterialenbank voor en met deze coöperaties inmiddels meer dan 150 woningen in León Zuidoost gebouwd. In de nieuwe wijk Utrecht, waar de gemeente León 100 manzanas (70 ha) grond heeft verworven, krijgen deze coöperaties de ruimte om hun initiatieven te ontplooien en dat geldt ook voor andere partijen. Zo heeft de vakbond van het onderwijzend personeel (Ánden) er een project voor zo’n 260 woningen gerealiseerd (Modesto Espinales) en een private projectontwikkelaar (REALNISA) bouwde meer dan 300 woningen in Praderas del Nuevo León. Een andere private ontwikkelaar (Castelnica), die eerder al in de wijk La Merced woningen heeft gebouwd, heeft ook vergevorderde plannen om in de wijk Utrecht sociale woningbouw tot stand te brengen22. Bij dergelijke initiatieven heeft het zeker geholpen dat de gemeente León een faciliterende rol heeft gespeeld, aangezien de private ontwikkelaars bij de eenmaal in gang gezette stadsontwikkeling konden aanhaken en er nog voldoende grond beschikbaar was. Maar wel zo belangrijk was een wijziging in het nationale huisvestingsbeleid, dat het aantrekkelijker maakte voor private ondernemingen om projecten voor sociale woningbouw te realiseren omdat het nationale instituut INVUR onder bepaalde voorwaarden daartoe subsidies verstrekt. Zo hebben de projectontwikkelaars in de wijken La Merced en Utrecht al diverse varianten van woningen gebouwd voor verschillende inkomenscategorieën. Het belangrijkste verschil tussen de varianten betreft het vloeroppervlak van de woningen, dat varieert van 36 tot 85 m2. INVUR verstrekt alleen subsidies voor woningen waarvan het vloeroppervlak maximaal 60 m2 bedraagt en de maximale prijs US$ 30.000,- is. De momenteel in León Zuidoost actieve private ontwikkelaars bieden woningen aan variërend in prijs van rond de US$ 15.000 (36 m2) tot US$ 24.000,- (60m2). Het is weliswaar betwistbaar of de écht lage inkomensgroepen in León deze bedragen kunnen opbrengen (zelfs met de relatief gunstige kredietregelingen waartoe zij toegang hebben), maar vanuit het perspectief van de verdere consolidering van León Zuidoost vormen de projecten van deze private partijen een positieve bijdrage. Deze projecten zijn inclusief de nodige basisvoorzieningen, zoals waterleiding, electriciteit, geasfalteerde straten met goten voor de regenafvoer en openbare verlichting en ook zijn de huizen aangesloten op riolering. De buurten die sinds 2011 door projectontwikkelaars worden ontwikkeld trekken wat hogere sociaal-economische bevolkingsgroepen aan dan in de eerste wijken van León Zuidoost het geval was. Als gevolg daarvan krijgt het stadsdeel León Zuidoost als geheel een wat gemengder bevolking23. De woningen die in León Zuidoost worden gebouwd, kunnen in latere fasen, wanneer de huishoudens (bijv. vanwege gezinsuitbreiding) meer ruimtebehoefte krijgen, worden uitgebreid via aanbouw van extra kamers. De bouwkundige kwaliteit van de woningen maakt het echter onmogelijk om er verdiepingen op te bouwen. Overigens is dit een constatering die vrijwel voor alle woningen in 22
Interview met de Vice-Gerente General van Castelnica De tabel in Bijlage 2 geeft goed weer hoe mettertijd de woningproducenten van aard veranderden, van NGO’s die in de beginfase (2003-2005) massaal bouwden, via een tussenperiode waarin op kleine schaal door de gemeentelijk Bouwmaterialenbank en woningcoöperaties werd gebouwd, tot en met de recente jaren (2011-2014) waarin de woningproductie weer meer massa krijgt doordat projectontwikkelaars de arena hebben betreden. 23
24
León geldt. Hoewel de Leonese overheid de ambitie heeft om een duurzamer ontwikkeling middels een verdichting van de stedelijke bebouwing te realiseren, staat de wijze waarop de stedelijke expansie in León Zuidoost vorm krijgt hiermee op gespannen voet. Behalve de woningcoöperaties en de private ontwikkelaars die huizen bouwen, zijn er rond het stadsuitbreidingsprogramma ook nog tal van andere partners bij de ontwikkeling van de wijk betrokken geweest. VNG International droeg in het kader van het LOGO South programma o.a. bij aan de versterking van het gemeentelijk bestuur. Het Landelijk Beraad Stedenbanden NederlandNicaragua (LBSNN) was betrokken bij het Beursproject dat een bijdrage beoogt te leveren aan de economische ontwikkeling van León Zuidoost en de gemeente León als geheel. Het terrein voor de bouw van het ‘Parque de Ferias’ is gesitueerd in Sector III van León Zuidoost. Dutch International Guarantees for Housing (DIGH) heeft een groot krediet voor woningbouw in León Zuidoost verstrekt met garantiestelling van Utrechtse woningcorporaties. En daarnaast zijn in het verleden fondsen van de Europese Unie benut om de watervoorziening in León Zuidoost te verbeteren, terwijl de Interamerikaanse Ontwikkelingsbank (IDB) met een lening van 1 miljoen US dollar een buurtverbeteringsproject in de wijk Azarias H. Palláis mogelijk heeft gemaakt. Dit project bestaat uit de aanleg van riolering met aansluiting op alle woningen in de wijk; bestrating en openbare verlichting; en de installatie van een rioolwaterzuiveringscomplex. Deze zuiveringsinstallatie is modulair uit te breiden zodat in de toekomst ook de riolering van andere wijken in León Zuidoost daarop kan worden aangesloten. In het kader van de Stedenband is hierbij ook expertise vanuit de gemeente Utrecht en de waterschappen HDSR (Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden) en De Dommel betrokken (advisering aan het Nicaraguaanse waterbedrijf ENACAL)24. Tevens wordt op het gebied van water, sanitatie en duurzaamheid in voorkomende gevallen samengewerkt met de partners in de stedenbanden van León met Hamburg en Zaragoza. Gedurende de evaluatieperiode (2008-2014) heeft de Stedenband Utrecht-León zo dus met relatief bescheiden financiële middelen bijgedragen aan het tot stand brengen van een grotere ontwikkelingsdynamiek in León Zuidoost. Niet alle ontwikkelingen kunnen rechtstreeks aan de stedenband worden toegeschreven. De bouw van een school voor primair en sucundair onderwijs in de wijk Utrecht komt geheel op het conto van de coöperatieve beweging CENCOVICOD25 die daarvoor het initiatief nam en middelen voor de bouw wist aan te trekken van de Zweedse NGO ‘We Effect’. Het Centro de Desarrollo Infantil (CDI) in dezelfde wijk is mogelijk gemaakt door de centrale overheid. In beide gevallen stelde de gemeente León de grond daarvoor beschibaar. En de private ontwikkelaars richten zich nu mede op sociale woningbouw omdat de nationale overheid daarvoor nieuwe kaders heeft gecreëerd. Maar de huidige consolidatieprocessen in León Zuidoost zijn wel het gevolg van het stadsuitbreidingsprogramma LZO dat in het kader van de Stedenband wordt uitgevoerd. In sommige gevallen opent de stedenband deuren naar internationale organisaties, zoals al eerder het geval was bij de financiering door de EU en in het huidige programma met de lening van de IDB. In andere gevallen komen andere actoren naar León Zuidoost omdat als gevolg van de strategische planning zich daar nu de mogelijkheden voordoen voor commerciële en sociale investeringen. De wijk als 24
Waterschap De Dommel is een partner in de gemeentelijke samenwerking tussen Tilburg en Matagalpa. Experts die in het kader van die samenwerking Matagalpa bezoeken, combineren dit veelal een bezoek aan León. 25 CENCOVICOD: Central Nicaragüense de Cooperativas de Vivienda por Ayuda Mutua, ‘Comunidades Dignas’
25
geheel vaart daar wel bij. Mede als gevolg van dergelijke investeringen worden de infrastructuur en de basisvoorzieningen beter en ook wordt de bevolking gemengder. De bouw van woningen ook voor de middenklasse (zoals thans in de wijk Utrecht) zal het stigma van León Zuidoost als lageinkomensbuurt kunnen doen verminderen. Wat tot op heden nog is achtergebleven is de ontwikkeling van bedrijvigheid in het nieuwe stadsdeel. De overgrote meerderheid van de bewoners zijn voor hun inkomen aangewezen op werk elders in León. Hier en daar ontstaan spontaan buurtwinkeltjes en werkplaatsen in de woningen, maar de impact van dergelijke microbedrijvigheid op de buurt is gering. In het programma van integrale buurtonwikkeling in LZO (2011-2015) werd nog veel verwacht van de impulsen die de ontwikkeling van een beurs (Parque de Ferias) in León Zuidoost zou creëren, maar tot op heden is daarvan nog niets terecht gekomen (zie hoofdstuk 5). Wellicht biedt een plan om woningen te bouwen die tegelijkertijd onderdak aan bedrijvigheid verschaffen soulaas. Een ander plan van de huidige burgemeester is om een bedrijventerrein (Parque Industrial) in León Zuidoost te ontwikkelen. De grond daarvoor is al beschikbaar; deze grenst aan het terrein waar de beurs zou moeten komen. Vooralsnog is dit alles echter nog toekomstmuziek.
4.4
Organisatie van het Programma León Zuidoost
Het programma LZO wordt in het gemeentelijk apparaat van Utrecht breed gedragen. Reeds vanaf het begin van de jaren negentig wordt er structureel vanuit vier verschillende afdelingen26 een bijdrage geleverd aan het programma, zowel wat betreft expertise als financiële middelen. In de periode 2008-2015 draagt ieder van deze diensten € 30.000 per jaar bij aan het budget voor de stedenbandactiviteiten en van de beschikbare € 120.000 wordt € 100.000 per jaar effectief besteed aan projectactiviteiten in León Zuidoost. De lokale vertegenwoordiger van de Stedenband in León legt jaarlijks aan de projectcoördinator verantwoording af over de bestedingen van dit voor LZO beschikbare budget. Uit de resterende jaarlijkse reserve van € 20.000 worden onder meer de inzet van de projectcoördinator27 en de missies en uitwisselingen naar en vanuit León bekostigd. Dit geldt met name voor de periode vanaf 2010, omdat in de jaren 2008-2010 de missies van Utrechtse ambtenaren naar León werden verricht in het kader van het toenmalige LOGO-South programma dat door VNG International werd geleid. De kosten van deze missies werden dan ook door VNG International betaald. De missies vanuit Utrecht naar León zijn van groot belang, zowel vanuit het perspectief van kennisdeling als vanwege het beheer van het programma. De missies die in tabel 4.3 worden genoemd bestonden veelal uit meerdere ambtenaren die samen naar León gingen. De utrechtse coördinator van het programma gaat in principe tweemaal per jaar naar León, met name omdat een doorlopend persoonlijk contact het beheer van zo’n internationaal programma sterk bevordert. De missies van de coördinator geven ook steeds een impuls aan de activiteiten van de lokale counterparts in León. In de perioden tussen dergelijke missies gaat hun aandacht vaak naar andere dagelijkse beslommeringen uit, die weliswaar ook belangrijk zijn voor de gemeente León maar niet voor León Zuidoost. 26
Te weten de voormalige Diensten Stadsontwikkeling; Stadswerken; Maatschappelijke Ontwikkeling; Leidsche Rijn. 27 De coördinator van het Programma LZO is werkzaam op het Project Management Bureau.
26
De coördinator wordt doorgaans vergezeld door een expert van een van de gemeentelijke diensten, die met afzonderlijke Terms of Reference deels een eigen programma met de experts van de gemeente León volgt. Deze zogenoemde ‘peer-to-peer’ benadering in de Stedenband is vooral succesvol indien de Utrechtse ambtenaar Spaans spreekt en verstaat. Dat maakt het directe één-opéén contact mogelijk tussen collega’s die elkaars taal spreken, weliswaar vanuit verschillende culturele achtergronden maar met dezelfde vakinhoudelijke benaderingen. Het is een groot voordeel dat Utrecht door de jaren heen altijd over voldoende experts heeft beschikt die zich in het Spaans goed kunnen redden. Dat maakt kennisdeling op gebieden die typisch tot het domein van gemeentelijk bestuur en stedelijke ontwikkeling behoren uniek voor stedenbanden. Tabel 4.3 Uitgevoerde missies naar en vanuit León Jaar
van Thema’s Utrecht naar León 2008 5 Economisch; woningbouw; grondexploitatie; algemeen 2009 6 Economisch; sociaal; waterbeheer; organisatie; veiligheid; algemeen 2010 4 Sociaal; organisatie; veiligheid; grondexploitatie; algemeen 2011 2 Stedelijke ontwikkeling; algemeen 2012 2 Sociaal; algemeen 2013 3 Sociaal; stedelijke ontwikkeling; programmabeheer; algemeen 2014 2 Sociaal; stedelijke ontwikkeling; waterbeheer; programmamabeheer; algemeen Bron: Missieverslagen 2008-2014
van León naar Utrecht 1 1 2 3 1 1
Het verloop van de missies naar León (Tabel 4.3) laat zien dat sinds het aflopen van het LOGO South programma (met VNGi financiering) per jaar twee of drie missies zijn ondernomen. Naast algemene beheerstaken werd daarbij dan met name ingezoomd op de sociale aspecten waarmee León Zuidoost te maken heeft, zoals huiselijk geweld en onveiligheid. Naar analogie van het Utrechtse leefbaarheidsbudget werd voor in het kader van het programma León Zuidoost met Utrechtse middelen een sociaal fonds opgericht, waarvoor buurtorganisaties voorstellen kunnen doen voor kleine projecten die de sociale cohesie en de leefbaarheid in de wijken beogen te bevorderen. Andere missies richtten zich met name op aspecten van stedelijke ontwikkeling en programmabeheer. Ook de missies vanuit León naar Utrecht bestonden doorgaans uit meerdere personen. Meestal gaat het daarbij dan om ambtelijke functionarissen die directe verantwoordelijkheden voor hun diensten in het gemeentelijk apparaat van León hebben, al dan niet samen met politiek-bestuurlijke collega’s zoals een burgemeester of gemeentesecretaris. Soms betreft het ook bezoeken met een meervoudig doel, zoals deelname aan conferenties met andere stedenbanden vanuit Europa met León. Zoals al eerder vermeld, heeft het programma LZO gedurende de evaluatieperiode een omslag gemaakt van een voornamelijk op grondexploitatie gericht programma naar een meer integraal programma voor wijkontwikkeling, inclusief sociale en institutionale ontwikkeling. Deze ontwikkeling komt ook tot uiting in de wijze waarop het beheer van het programma LZO in León is vorm gegeven. In de eerste fase van het programma werd de verkaveling en de gronduitgifte vanuit een afzonderlijk projectbureau gedaan, dat op afstand stond van de rest van het gemeentelijk apparaat. De stedenbandactiviteiten in het kader van LZO richtten zich een poos vrijwel uitsluitend op dat projectbureau. Daarna volgde een periode, waarin advisering vanuit Utrecht zich ook naar andere diensten van de gemeente León ging uitbreiden, in het bijzonder wat betreft thema’s van 27
institutionele versterking. En in 2008 werd het projectbureau opgeheven als afzonderlijke entiteit en werd het programma LZO ondergebracht bij de gemeentelijke afdeling voor stedelijke planning. Met name het huidige programma (2011-2015) wordt gekenmerkt door een integrale benadering, waarbij meerdere afdelingen van de gemeente León direct betrokken zijn bij het programma LZO. Een hoofdrol daarbij is weggelegd voor de directies Suelo y Vivienda (Grond & woningen), Obras Públicas (Publieke werken), Desarrollo Social (Maatschappelijke ontwikkeling) en Cooperación Externa (Buitenlandse Betrekkingen). Het beheer van het programma LZO is tegenwoordig dan ook in handen van een uitvoerend comité dat bestaat uit de directeuren van de directies Suelo y Vivienda, Desarrollo Social en Cooperación Externa.
4.5
SWOT voor het Programma León Zuidoost
Een belangrijk aspect van gemeentelijke internationale samenwerking is dat deze samenwerking zich richt op thema’s waarin gemeenten bij uitstek expertise en capaciteiten hebben ontwikkeld waarover andere actoren, zoals NGO’s, niet beschikken. Lokaal bestuur, lokale ontwikkeling, ruimtelijke ordening, strategische planning, belastinginning, bevolkingsregistratie, milieubeheer: dit zijn slechts enkele van de thema’s waarin stedenbanden het verschil kunnen maken. De nadruk in de stedenband Utrecht-León op het programma van integrale stedelijke ontwikkeling in León Zuidoost is een goed voorbeeld van hoe gemeentelijke internationale samenwerking rondom een gemeentelijke kerntaak vorm kan krijgen. Het is beslist een van de sterke punten in de sterkte-zwakte analyse die voor het programma LZO kan worden gemaakt (zie Figuur 4.2). Andere sterke punten zijn, o.a.: de strategische en procesmatige aanpak; de integrale benadering; de sluitende grondexploitatie; de betrokkenheid van meerdere actoren; en de multipliereffecten. Het beoogde resultaat van 4.000 nieuwe woningen in León Zuidoost zal eind 2015 naar verwachting worden behaald. Anderzijds kent het programma ook de nodige min-punten. Deze hebben met name betrekking op nog achterwege blijvende maatregelen van de kant van de gemeente León. Zo heeft de gemeente nog geen instrumentarium ontwikkeld om speculatie met de grond en woningen in León Zuidoost tegen te gaan. Een in de kavelcontracten opgenomen verplichting tot de bouw van een woning binnen drie jaar na aankoop zou tot minder braakliggende percelen hebben geleid dan thans het geval is. Ook wordt er onvoldoende gecontroleerd of wel overal volgens de bouwnormen wordt gebouwd. Dit geldt met name voor de zelfgebouwde woningen. Ook wat betreft de uitvoering van publieke werken in León Zuidoost (zoals de verharding van de wegen, openbare verlichting, e.d.) valt nog de nodige voortgang te boeken. De gemeente zal nog meer in León Zuidoost moeten investeren om het tot een echt leefbaar en veilig stadsdeel te maken. Maar er zijn absoluut ook kansen voor de verdere ontwikkeling van León Zuidoost. De wijken worden steeds attractiever voor nieuwe bewoners en de vraag naar nieuwe woningen zal nog blijven toenemen. Indien private ontwikkelaars middels de subsidies van het nationale huisvestingsbeleid kunnen blijven profiteren, hebben zij in León Zuidoost nog genoeg ruimte om verder te blijven bouwen, ook voor de lagere inkomensgroepen. En wanneer de gemeente in staat blijft om externe fondsen (van de centrale overheid, of van internationale organisaties) aan te trekken, kunnen de wijken van León Zuidoost verder verbeterd worden.
28
Bedreigingen voor León Zuidoost hebben te maken met de nog zeer gebrekkige connecties met de rest van de stad en met de traditionele wijze van woningbouw. Een belangrijk aandachtspunt voor toekomstige stadsuitbreidingen zoals LZO betreft de spanning tussen verstedelijking en duurzaamheid. Tot op heden is León Zuidoost als nieuw woongebied buiten de bestaande stad ontwikkeld, zonder hechte functionele, sociale of fysiek-ruimtelijke connecties met León. Voor een toekomstbestendige ontwikkeling van León Zuidoost zijn dergelijke verbindingen van groot belang. Ook leidt de ontwikkeling van louter laagbouwwoningen in León Zuidoost tot een overmatig groot ruimtebeslag, waarbij verdere omzetting van agrarische in stedelijke ruimte vanuit het duurzaamheidsperspectief een negatieve ontwikkeling is. Een compacter vorm van stadsontwikkeling, waarbij het bouwen in meerdere woonlagen wordt bevorderd, zal de duurzaamheid bevorderen. Het maakt ook het uitrollen van basisvoorzieningen goedkoper. Andere bedreigingen voor het programma LZO schuilen in het ‘human resources’ aspect bij beide partners van de Stedenband. Wanneer de beschikbaarheid van professionals in Utrecht of León zou wegvallen, dan komt de samenwerking in gevaar.
29
Figuur 4.2 SWOT voor León Zuidoost Strengths De advisering door gemeente Utrecht richt zich bij uitstek op gemeentelijke kerntaken, waarvoor bij andere actoren (bijv. NGOs) geen adequate kennis voorhanden is Aan Utrechtse zijde wordt opgetrokken met nietgemeentelijke partners (o.a. HDSR; Jaarbeurs; politie; steunpunt huiselijk geweld) Het programma kent langdurige actieve ondersteuning door beide gemeentelijke samenwerkingspartners (León en Utrecht) Door de continuiteit van de samenwerking en de planmatige aanpak heeft het programma zich kunnen consolideren De gevolgde procesbenadering biedt ruimte voor flexibiliteit en tussentijdse aanpassing Met name sinds 2011 heeft de wijkontwikkeling een meer integraal karakter gekregen Het Sociaal Fonds in León – naar analogie van het Utrechts Leefbaarheidsbudget – stimuleert lokale wijkinitiatieven en burgerparticipatie De tegenwoordige 3-hoofdige leiding van het LZO programma weerspiegelt de integrale aanpak (het uitvoerend comité bestaat uit directeuren van drie gemeentelijke afdelingen) Andere stakeholders dan de gemeente León worden recentelijk meer bij de ontwikkeling van LZO betrokken (o.a. woningcoöperaties; private projectontwikkelaars; centrale overheid; IDB) Het roterend fonds maakt een sluitende grondexploitatie voor LZO mogelijk De steun van Utrecht fungeert als hefboom om andere – veel omvangrijker – financiële middelen aan te trekken
Weaknesses Er bestaat geen gemeentelijke huisvestingspolitiek waarin de ontwikkeling van LZO kan worden ingekaderd Er wonen nog te weinig mensen in LZO waardoor sociale controle, cohesie en veiligheid te wensen over laten In de jaren 2000-2014 werden veel kavels verkocht waarvan een aanzienlijk deel nu nog onbebouwd is. De Gemeente zou zich hierin actiever moeten opstellen. Hoewel van Utrechtse zijde meermaals is aangedrongen om anti-speculatiemaatregelen te nemen, is dit (nog) niet gebeurd Gemeente controleert onvoldoende of de bouwnormen bij zelfbouwwoningen in acht worden genomen; kwaliteit van deze woningen laat vaak te wensen over Gemeente zou verharding van de wegen in LZO actiever moeten nastreven, o.a. door het daarvoor vereiste materieel bij andere partijen in te huren en de kosten daarvan door te berekenen in de prijzen van grond en woningen Interventies om economische ontwikkeling in LZO te stimuleren zijn nog achterwege gebleven
Opportunities LZO heeft nu voldoende kritische massa voor verdere ontwikkeling De stimulering vanuit de centrale overheid van sociale woningbouw dmv subsidies brengt private partijen naar LZO De vraag naar woningen blijft aanhouden Voortgaande verbetering van infrastructuur en voorzieningen maakt LZO attractiever voor potentiële bewoners De coöperatieve aanpak leidt tot wederkerigheid en grotere verantwoordelijkheid onder de leden voor de inrichting en onderhoud van de publieke ruimte Externe fondsen kunnen worden aangetrokken (bijv. BID; Centrale Overheid) De ontwikkeling van economische voorzieningen kan LZO een grote stimulans geven (bijv. Bedrijventerreinen; Beurs; Busstation) De gecombineerde aanpak van grondverwerving en grondexploitatie kan worden nagevolgd in andere gemeenten in Nicaragua
Threats De wijze van stadsuitbreiding in LZO (‘urban sprawl’; op basis van laagbouw die ook in latere fasen geen bouw van verdiepingen toelaat) staat op gespannen voet met de duurzaamheidsambitie van stedelijke verdichting De ontwikkeling van LZO geschiedt zonder hechte functionele, fysieke of sociale verbinding met de rest van León De wisseling van professionals in de gemeente (o.a. na verkiezingen) kan de continuiteit van projecten in gevaar brengen In het Utrechtse gemeentelijk apparaat zijn niet altijd gemakkelijk deskundigen te vinden die zich voor LZO willen of kunnen inzetten. In het Leonese gemeentelijke apparaat zijn niet altijd professionele counterparts beschikbaar voor een effectieve collega-tot-collega benadering
30
5
Beursproject
5.1
Achtergrond
In 2007 ontstaat het idee voor het realiseren van een beursaccommodatie in León als één van de strategische projecten uit het Strategisch Ontwikkelingsplan van de Gemeente León. De potentie van een dergelijk project voor lokale economische ontwikkeling is aanzienlijk: León ligt geografisch gunstig in Nicaragua, en ook strategisch in de Midden-Amerikaanse regio. Daarnaast is er directe toegang tot zee, middels de havenstad Corinto. Een dergelijke accommodatiekan een sterk aanzuigende werking hebben. De relevantie van een dergelijk project kan daarmee als ‘goed’ worden beschouwd. De Gemeente Utrecht heeft de Jaarbeurs Utrecht gepolst over een mogelijke rol bij dit initiatief. De Jaarbeurs Utrecht was bereid hierbij een adviserende rol in te nemen, hetgeen resulteerde in een werkbezoek van een Leonese delegatie aan de Jaarbeurs Utrecht, en de ondertekening van een intentieverklaring door Jaarbeurs Utrecht en Gemeente Utrecht, om middels dit initiatief een bijdrage te leveren aan de Millenniumdoelen. Vervolgens is in 2008 een haalbaarheidsstudie uitgevoerd, die een beeld gaf van de vraag naar evenementen en de financiële haalbaarheid. Belangrijkste conclusie uit deze studie is dat een beurs in León haalbaar is, maar dat de balans tussen de hoogte van de investeringen en de verwachte opbrengsten moet worden verbeterd. Op basis van een lokatie-studie is er een werkbezoek gebracht aan León door de adjunct-directeur van de Jaarbeurs. Tevens is er een overeenkomst getekend door de Jaarbeurs, de Gemeente Utrecht, de Gemeente León en PROFOM, de ondernemersvereniging. In 2009 doneerde de Gemeente León de grond voor het complex. Zowel Jaarbeurs als Gemeente Utrecht doneerden een bedrag dat verdubbeld werd door LBSNN/HIVOS. Co-financiering door LBSNN/HIVOS is hierbij mogelijk, mits er voldaan wordt aan een aantal voorwaarden, waaronder de emissie van aandelen en de garantie van een eigen bijdrage van de ondernemers. In totaal is er nu 330.000 € beschikbaar voor de bouw van een beursaccommodatie via Jaarbeurs Utrecht/Gemeente Utrecht/LBSNN/HIVOS.
5.2
Resultaten
Sinds 2010 is er weinig voortgang geboekt: de grond is beschikbaar, co-financiering ook, maar het project blijft hangen op de eigen bijdrage van de Leonese ondernemers, en 7 jaar na het eerste werkbezoek van de Leonese ondernemers aan de Jaarbeurs is de eerste steen nog niet gelegd. Verschillende redenen kunnen worden geïdentificeerd voor het niet verder komen van dit project. Vanuit PROFOM in León wordt gewezen op het feit dat het fenomeen van een beurs bij veel ondernemers onbekend is, men weet niet goed wat men zich daarbij moet voorstellen, en vindt het daardoor lastig daarin te investeren. Ook stellen zij dat grote ondernemers de deelname van kleine ondernemers een risico vinden, en daarom minder geneigd zijn aandelen te kopen. Vanuit de Jaarbeurs en de Gemeente Utrecht wordt het ontbreken van een sterk bestuur van PROFOM als reden genoemd, waardoor het aanvankelijke enthousiasme snel getemperd werd, en het gebrek aan daadkracht van dit bestuur. Het afgelopen jaar werd door de gemeente León voorgesteld om in plaats van een beurs nu eerst te 31
werken aan een bedrijventerrein, naast het terrein dat is aangewezen voor de beurs, en om ook een deel van de beschikbare fondsen van LBSNN/HIVOS hiervoor aan te wenden. Dit wordt als een aantrekkelijk en ook logisch alternatief gezien: eerst werken aan een lokale economische sector die gezond is, om vervolgens in te zetten op een beurs. Nadeel hiervan is dat een rol van de Jaarbeurs hierbij niet voor de hand ligt. De Jaarbeurs Utrecht geeft aan dit als een afgesloten project te zien, het contact met PROFOM over de beurs was de afgelopen 2-3 jaar miniem, en men verwacht niet dat PROFOM op heel korte termijn (3 maanden) in staat is het geheel vlot te trekken, en met de benodigde co-financiering over de brug te komen. Een laatste opening is de samenwerking met APEN, de landelijke export organisatie, om gezamenlijk activiteiten te organiseren.
5.3
SWOT voor het beursproject
Samenvattend kan het voorstel voor een beurs worden gezien als een relevant project, aansluitend bij doelstellingen van de Stedenband. Het is een economisch haalbaar project, financieel onafhankelijk, dat goed is voorbereid, en waarbij al voldaan is aan een groot aantal randvoorwaarden, zoals startkapitaal, een goed projectplan en een terrein. Grootste struikelblok is echter het ontbreken van de bereidheid van ondernemers om te investeren in een project waarvan de winst zich pas veel later zal laten uitbetalen. Een aantal betrokkenen gelooft nog in een doorstart – middels het bijstellen van de doelstelling en samenwerking met andere actoren. Op 30 december 2014 kwam het verzoek van de burgemeester van León en PROFOM om het beursproject met een aantal maanden te verlengen.
Figuur 5.1 SWOT Beurs Strengths
Er is een erkende organisatie (PROFOM) Er is een Masterplan Er is een startkapitaal Het bouwterrein is beschikbaar Een verscheidenheid aan aandeelhouders De Jaarbeurs in Utrecht is een sterke partner
Opportunities Het Beurs initiatief is een flexibel proces, waarbij aanpassingen aan veranderende omstandigheden mogelijk zijn Allianties met andere actoren mogelijk Samenwerking met APEN lijkt mogelijk De burgemeester van León wil het proces nieuwe impulsen geven door fondsen aan te boren via Albanisa en PRONicaragua De burgemeester van León hoopt met de inrichting van een bedrijvenpark grenzend aan het Beursterrein nieuw momentum te creëren Wellicht zou de Dienst Economische Zaken van de Gemeente Utrecht kunnen aanhaken bij dit initiatief
Weaknesses
Het PROFOM bestuur heeft het beursproject niet kunnen trekken Er is niet voldoende vertrouwen (meer) in het project bij ondernemers; met name grote ondernemers investeren niet in het project Banken weigeren krediet te verstrekken
Threats Onbekendheid met het ‘Beurs’ concept in de context van Nicaragua Weinig ervaring met publiek-private samenwerking Het is een project met relatief hoog risico Er is geen ‘durfkapitaal’ voor zo’n project
32
6
Klimaatbos
6.1
Inleiding: doelstelling en benadering
Het Klimaatbos is de meest recente component van de Stedenband, en is een goed voorbeeld van een project waarbij voortschrijdend inzicht heeft geleid tot aanpassingen in de benadering, om zodoende beter aan te sluiten op de beoogde doelstellingen. Het Klimaatbos is één van de strategische projecten voor milieu in het Strategisch Ontwikkelingsplan voor de gemeente León en in 2008 gestart als een herbebossingsproject van boeren in de gemeente León. De aanplant van jonge bomen dient om het verder opschuiven van de boomgrens en bodemerosie tegen te gaan. Als expliciete indicator wordt de aanplant van 400.000 bomen genoemd. De doelstelling sluit daarmee aan bij Millenniumdoel 7, meer mensen in een duurzaam leefmilieu. Daarnaast wordt de aanplant van jonge bomen gezien als strategie voor de compensatie van CO2 uitstoot. Aanvankelijk was er het voornemen om met het Klimaatbos de CO2 uitstoot van de gemeente Utrecht zelf te compenseren. Dit voornemen is echter al snel verlaten: er bleek lokaal in Utrecht weerstand te bestaan tegen compensatie in het buitenland. Pas later, in 2010, is besloten te onderzoeken of het bos kan worden gecertificeerd, om zodoende de carbon credits te kunnen verzilveren op de mondiale carbon credit markt. Andere redenen voor certificering van de bosplantages is dat dit dient als instrument voor duurzaam bosbeheer door de boeren en nodig voor de verkoop van hout en het aantrekken van additionele investeringen. In 2011 is daarom aan de Gemeente Utrecht gevraagd of dit in het project kon worden ingebouwd, en na goedkeuring is in 2012 begonnen met een project ontwerp. De relevantie van het Klimaatbos wordt verder versterkt door twee additionele projecten die zijn opgestart in de loop van het project, in 2013/2014, welke focussen op het genereren van extra inkomen voor de boeren. Houtproductie, en inkomsten uit houtkap, zijn een proces van de lange adem, pas na 25-30 jaar kunnen de eerste bomen worden gekapt. Inkomsten zijn tot die periode beperkt tot die van het uitdunnen van het bos. Daarom is besloten om aanvullende projecten op te zetten. De eerste is gericht op bijenteelt, waarbij bijenkassen tussen de bomen worden geplaatst, zodat er honing kan worden gemaakt. Deze kan worden verkocht op de lokale, nationale en zelfs internationale markt. De honing is getest en is van goede kwaliteit. Een tweede project is de cacaoteelt. Cacao is een traditioneel gewas in Nicaragua, het klimaat leent zich er goed voor. De cacao kan worden verkocht op de nationale en internationale markt – afhankelijk van waar de meeste opbrengst wordt behaald. Momenteel wordt de plant vooral als patioplant geteeld, in potten, door vrouwen. Het zou ook goed mogelijk zijn om deze tussen de bomen te planten (cacao is een schaduwgewas). Deze twee additionele activiteiten sluiten aan bij Millenniumdoel 1, het terugdringen van armoede. Deze component wordt gefinancierd door de gemeente Utrecht, met co-financiering van HIVOS en LBSNN. Fundación DIA is de uitvoerende organisatie. Deze wordt ondersteund met technisch advies door ProClimate, een Nederlands adviesbureau op het gebied van (ondermeer) duurzaam bosbeheer. Aanvankelijk was ook het Milieucentrum Utrecht bij de opzet van het project betrokken.
33
6.2
Resultaten
Inmiddels hebben 70 boeren in totaal 500.000 bomen geplant. Een deel daarvan betreft kleine boeren, maar er is ook een aantal middelgrote boeren betrokken bij het project. De boeren ontvangen hiervoor een bonus van 200 US $ op jaarbasis, voor een periode van 5 jaar. Aanvankelijk zou de doelgroep vooral bestaan uit kleine boeren – passend bij de doelstelling van co-financier HIVOS. Vanuit commercieel oogpunt is het echter efficiënter zijn om met wat grotere boeren te werken, die meer ruimte voor aanplant hebben. Na veel discussie is uiteindelijk gekozen voor een mix van kleine en middelgrote boeren. Het klimaatbosprogramma is daarmee één van de weinige smallholder initiatieven voor duurzaam bosbeheer in Latijns-Amerika. Het aantal van 500.000 geplante bomen in totaal is hoog, en daarmee wordt de doelstelling van 400.000 bomen ruim behaald. Echter, door droogte en ziektes overleven niet alle bomen: 70 procent van de geplante bomen in León overleeft, een uitzonderlijk hoog percentage vergeleken met gemiddelde overlevingspercentages van 35 procent in de regio. Dit wordt verklaard uit de extra zorg die er vanuit het project voor de nieuwe aanplant is, zoals extra water in droge tijden. Dit is ook mogelijk omdat het hier aanplant betreft op het land van kleine boeren, die zelf op hun land wonen, en daarmee goed op de hoogte zijn van de stand van zaken, en snel kunnen reageren. Het aantal geplante bomen had in theorie hoger kunnen zijn, maar in 2014 konden in verband met droogte 130.000 bomen niet worden geplant. Men verwacht deze in 2015 te kunnen planten. Hoewel het project goed loopt – en deelnemende boeren enthousiast zijn - wijzen betrokkenen vanuit verschillende hoeken er op dat het project nog in de kinderschoenen staat. Er is vooral veel meer aanplant nodig voor schaalvergroting. Dit geldt ook voor de certificering van het bos. Om de opslag te verzilveren moet het bos worden gecertificeerd – een complex proces, waarbij de bosproductie aan strenge normen is gebonden. In 2013 is de pre-validatie goedgekeurd, waarna het Klimaatbos in 2014 is voorgedragen voor certificering, door Rainforest Alliance. In oktober 2014 werd een voorlopig certificaat afgegeven door Rainforest Alliance, voor 63 ha bos. Dat is eigenlijk een ‘toevalstreffer’: men wist pas vanaf 2012 wat de vereisten voor een dergelijk certificaat zijn (woeste grond, enige afstand van bebouwing, formele eigendomstitels, etc.). In december 2014 werd de certificering definitief toegekend. Nu de certificering rond is kan gestart worden met de verkoop van certificaten, van carbon credits.Dit kan op de mondiale markt, waardoor ze bij de hoogste bieder terecht komen. Het ligt echter meer voor de hand om de certificaten in te zetten als instrument voor bewustwordingsactiviteiten in Utrecht, en het mogelijk te maken voor Utrechtse bedrijven en burgers om certificaten te kopen. Zowel MCU als de SVUL zijn hierbij een rol gaan spelen. Concrete ideeën over de wijze waarop deze certificaten in de ‘markt’ zullen worden gezet ontbreken echter vooralsnog. Verschillende betrokkenen wijzen op het leereffect van dit project. Dit geldt – naast de uitvoerende organisatie, Fundación DIA (zie 6.3) ook de deelnemende boeren, die structureel hun bedrijfsvoering hebben aangepast, hetgeen ook op de lange termijn zal doorwerken.
34
6.3
Organisatie
De coördinatie van activiteiten en begeleiding van boeren wordt gedaan door Fundación DIA in León, de uitvoerende organisatie in León.De lokale NGO heeft bewust gekozen om een actieve rol te vervullen in het complexe certificeringsproces, waarbij ze zelf alle stappen heeft doorlopen, met ondersteuning van ProClimate. Het leereffect van dit proces en de capaciteitsopbouw is volgens alle betrokkenen aanzienlijk. Bovendien wordt gewezen op de professionaliseringsslag die de NGO heeft gemaakt. ProcClimate is ingehuurd door de gemeente Utrecht om het certificeringsproces te begeleiden. De bosbouwkundige die vanaf 2010 bij het project betrokken is heeft op reguliere basis contact met Fundación DIA, via skype en email en bezoekt het project één keer per jaar voor technisch advies en ondersteuning. Inschakeling van een externe partij is niet alleen belangrijk in inhoudelijke zin: het contact met ProClimate zorgt ook voor uitwisseling van kennis en informatie met andere smallholder bosbouw projecten. MCU verzorgt de website van het Klimaatbos, die een helder en geactualiseerd overzicht biedt van het project en het proces. SVUL en MCU begeleiden vervolgens de verkoop van certificaten in Utrecht.
6.4
SWOT voor het Klimaatbos
Onderstaande SWOT-analyse geeft de sterke en zwakke elementen van het bosbeheerprogramma aan, als ook de mogelijkheden en bedreigingen. Het Klimaatbos is een ontwikkelingsrelevant en innovatief project – uniek in Centraal Amerika – waarin duurzaamheid centraal staat, ook in economische zin. Door de grote betrokkenheid van de producenten blijft een hoog percentage van de jonge aanplant in leven. De diversifiëring naar niet-hout producten (honing; cacao) creëert op de korte termijn inkomsten. De lokale ownership van het programma is groot, en resulteert in capaciteitsopbouw in León. De uitvoerende organisatie heeft geleerd om het bosbeheer zodanig uit te voeren dat daarmee aan de eisen van certificering wordt voldaan. Het model van duurzaam bosbeheer kan nu ook worden toegepast in andere gemeenten in Nicaragua. Daar staat tegenover dat het programma buiten de gemeentelijke overheden om plaats vindt. Een sterkere link met de gemeente León (bijvoorbeeld t.a.v. de vergroening van León Zuidoost) zou tot een betere institutionele inbedding kunnen leiden. De ervaringen met het duurzaam bosbeheer kunnen ook bijdragen bij de ontwikkeling van een gemeentelijke visie ten aanzien van herbebossing en milieubeleid in het algemeen. Maar het programma is nog te jong om al tot verzelfstandiging te kunnen leiden. Daarvoor is eerst een aanzienlijke opschaling vereist. Een volgende stap moet ook zijn dat een strategie voor de verkoop van de CO2-certificaten wordt ontwikkeld. Grootste bedreiging is de onzekerheid over het voortbestaan van dit project. Hoewel het Klimaatbos op de lange termijn economisch haalbaar is, is het nu nog kwetsbaar en is ook de komende jaren ondersteuning nodig voor de verzelfstandiging van het programma.
35
Figuur 6.1 SWOT Klimaatbos Strenghts De uitvoerende organisatie (Fundación DIA) heeft een heel leerproces naar duurzaam bosbeheer (incl. certificering) doorlopen Certificeringsproces is eind 2014 met succes afgerond De uitvoerende organisatie beheert de hele keten Het gehanteerde model is uniek voor Centraal Amerika De uitvoerende organisatie bezit 2 ha grond die als onderpand voor krediet kan dienen De producenten hebben leren inzien dat bomen een (economische) waarde vertegenwoordigen voor de langere termijn Cacao- en honingproductie leveren korte termijn inkomsten aan de boeren Opportunities Gemeente Utrecht investeert in certificering omdat het een instrument voor duurzaam bosbeheer is Het programma heeft economische ontwikkelingsrelevantie omdat het (op lange én korte termijn) inkomsten genereert Partners met interesse in CO2-compensatie kunnen worden gezocht Het programma wordt door externe partijen zeer gewaardeerd (o.a. INAFOR; LBSNN) Replicatie van het model is mogelijk; andere gemeenten in Nicaragua hebben interesse getoond Fundación DIA is geëquipeerd om te adviseren op duurzaam bosbeheer
Weaknesses De gemeentelijke overheid is niet betrokken bij het programma Meer publiciteit is nodig om met nationale overheidsinstellingen (INAFOR; MAGA e.a.) én de lokale overheden allianties te sluiten De legaliteit van het grondbezit is vaak onhelder Er is nog een aanzienlijke groei (t.w. van de huidige 300 naar 1000 ha) vereist voor de verzelfstandiging van het programma Er bestaat nog geen strategie voor de verkoop van CO2-certificaten
Threats Onzekerheid m.b.t. voortzetting Stedenband Het programma bevindt zich in beginfase en is nog niet geconsolideerd Er is geen gemeentelijk milieubeleid en geen visie op herbebossing Onzeker of de producenten ook op de lange termijn tegen de oorspronkelijke voorwaarden blijven meedoen Natuurlijke omstandigheden (droogte; branden etc) De marktprijzen voor CO2-certificaten zijn niet stabiel
36
7
De Stedenband als geheel
Werden in de voorgaande hoofdstukken de afzonderlijke componenten van het Stedenbandprogramma behandeld, dit laatste bevindingen hoofdstuk beoordeelt de Stedenband als geheel. Het analyseert een aantal overkoepelende elementen die van invloed zijn op het functioneren van de Stedenband, en de bijdrage daarvan aan de doelstellingen van Utrecht Millennium Gemeente.
7.1
Netwerk van actoren
De Stedenband heeft zich in de periode 2008 – 2014 ontwikkeld tot een programma dat een uitgebreid netwerk van verschillende typen actoren aan elkaar heeft gelinkt, zoals geïllustreerd wordt in Figuur 7.1. Dit kan verklaard worden uit de keuze voor economisch haalbare thema’s, waarbij doelbewust is gekozen voor publiek-private samenwerking, zoals bijvoorbeeld met de Jaarbeurs Utrecht. Het uitgebreide netwerk van actoren wijst ook op een sterke economische en maatschappelijke inbedding van de Stedenband en haar componenten in de Utrechtse samenleving. Figuur 7.1 Netwerk Stedenband Utrecht - León
Een kanttekening hierbij is dat de horizontale links dan wel goed ontwikkeld zijn, maar dat de relaties tussen de verschillende componenten niet sterk zijn, en in sommige gevallen zelfs afwezig, zoals deze tussen het stadsuitbreiding programma León Zuidoost en het Klimaatbos in León. De kennis onder de Utrechtse partners van de verschillende componenten is groter. Het Werkgroep overleg speelt hierbij een grote rol: de verschillende Utrechtse partners van de Stedenband komen twee keer per jaar bijeen om de voortgang van de afzonderlijke componenten te bespreken en om elkaar te informeren. Bovendien resulteert de participatie van meerdere partners ook in meer complexe samenwerkingsvormen, waarbij meer – vaak verschillende – agenda’s een rol gaan spelen.
37
7.2
Bekendheid Stedenband onder Utrechtse bevolking
Voor de evaluatie konden wij niet zelf een enquête onder de Utrechtse bevolking uitzetten. Om toch een beeld te geven van de kennis van de bevolking van de Stedenband, maken wij hiervoor gebruik van de gegevens van het Bewonerspanel 2014, over Utrecht Millennium Gemeente. Hierin waren 5 vragen opgenomen over Utrecht Millennium Gemeente, waaronder één specifiek over de Stedenband Utrecht – León. Vergeleken met de totale bevolking van de gemeente Utrecht zijn deelnemers aan het Bewonerspanel relatief hoog opgeleid, en zijn jongeren en allochtonen ondervertegenwoordigd. Uit de resultaten blijkt dat slechts 13% van de deelnemers aan het panel weet dat de gemeente Utrecht de Millenniumdoelen ondersteunt. Bekendheid met de Stedenband Utrecht – León is groter: 36% van de deelnemers weet dat de gemeente Utrecht een stedenband heeft met de gemeente León in Nicaragua (Figuur 7.2). Vergelijken we dat met de uitkomsten van het Bewonerspanel in 2008 op deze vraag, dan zien we een sterke toename: in 2008 beantwoordde 26% deze vraag bevestigend. De bewustwordingsactiviteiten van ondermeer de SVUL hebben een belangrijke bijdrage hieraan geleverd. Figuur 7.2 Uitkomsten Bewonerspanel 2014
Bron: gemeente Utrecht
7.3
Ontwikkelingsrelevantie
De verschillende componenten van de Stedenband beogen een bijdrage te leveren aan verschillende Millenniumdoelen, met name 1 (het terugdringen van armoede), 2 (alle kinderen naar school), 3 (gelijke rechten voor mannen en vrouwen) en 7 (leven in een duurzame omgeving). Het eerder genoemde creëren van partnership met de private sector en het maatschappelijk middenveld, waarbij de gemeente Utrecht de rol van verbindende schakel heeft, levert een bijdrage aan het achtste Millenniumdoel: een mondiaal samenwerkingsverband voor ontwikkeling. De componenten zijn ontwikkeld vanuit een visie op structurele ontwikkeling. Daarnaast beogen de verschillende projecten duurzaamheid, in die zin dat er doelgericht is ingezet op projecten die op den duur zelfstandig moeten kunnen functioneren, onafhankelijk van subsidie. De ontwikkelingsrelevantie is daardoor hoog.
38
7.4
Multiplier effect
Stedenbanden staan bekend, in positieve zin, om hun vermogen een sterk multiplier effect op te leveren. De inzet van financiële middelen in de verschillende componenten van de Stedenband heeft geresulteerd in de inzet een aanzienlijke hoeveelheid additionele middelen van andere stakeholders. De inzet van € 1.952.691 van de gemeente Utrecht over de periode 2008 – 2014 had tot gevolg dat andere actoren in totaal een bijdrage van € 1.333.878 leverden. Voorbeelden zijn co-financiering van LBSNN/HIVOS, Jaarbeurs Utrecht, VNG-i, Bouwfonds FORTIS. Daarnaast is er een lening van € 1.000.000 via DIGH voor León Zuidoost met garantiestelling van de Utrechtse woningcorporaties (zie ook Bijlage 3). Bovendien heeft de Stedenband een sterke rol van katalysator gehad, waardoor extra middelen zijn aangetrokken voor andere projecten, die niet direct gelieerd zijn aan de Stedenband. Alleen al het stadsuitbreidingsprogramma in León Zuidoost heeft daar voor een dynamiek gezorgd die tot aanzienlijke private investeringen leidt. Het is moeilijk om concrete uitspraken over de totale waardevermeerdering van de grond en van investeringen in León Zuidoost in de afgelopen vijftien jaar te doen, maar het staat wel vast dat die zeer aanzienlijk is. Naast additionele financiële middelen is er bij de Stedenband Utrecht – León sprake van een aanzienlijke hoeveelheid tijd die mensen op vrijwillige basis investeren in de verschillende componenten. Voorbeelden hiervan zijn de verschillende vrijwilligers die zich inzetten voor de SVUL, maar ook de diverse ambtenaren bij de gemeente Utrecht die in hun vrije tijd – veelal in de avonduren en in het weekend – actief zijn. De Stedenband werkt sterk op persoonlijke ambities van mensen die erbij betrokken zijn. Dit is efficiënt, met veel output tegenover een relatief beperkte inzet van middelen, maar het maakt bepaalde onderdelen ook kwetsbaar.
7.5
SWOT-analyse voor de Stedenband
Onderstaand schema geeft de belangrijkste sterke en zwakkere elementen van de Stedenband weer. De goede coördinatie, procesmatige benadering, focus op economisch haalbare projecten en langdurige relatie hebben geresulteerd in een sterke Stedenband, die ook door externe experts als positief wordt beoordeeld. Deze langdurige relatie staat innovatie niet in de weg, zoals met name naar voren komt in de benadering van het Klimaatbos en het Beursproject. Bovendien is de Stedenband in staat geweest een flink aantal publieke, private en civiele actoren bij elkaar te brengen. Kritische kanttekeningen betreffen het los van elkaar opereren van de diverse componenten, en het feit dat de doelstellingen van de Stedenband en de onderliggende deelprogramma’s breed zijn geformuleerd, waardoor het lastig is om meer concrete uitspraken te doen over de bijdrage aan de algemene doelstelling.
39
Figuur 7.3 SWOT Stedenband Strengths Goede coördinatie van activiteiten door 2 lokale coördinatoren, in Utrecht en León; Procesmatige benadering – strategische benadering- geeft veel ruimte voor flexibiliteit/bijstelling; Belangrijk leereffect door peer-to-peer approach; Langdurige samenwerking heeft geresulteerd in goede vertrouwensrelatie; Draagvlak binnen gemeentelijk apparaat is groot; Belangrijk multiplier effect; Partnerships met uitgebreid netwerk van actoren; Maatschappelijke relevantie is groot; Ontwikkelingsrelevantie: projecten zijn geïnitieerd vanuit visie gericht op structurele ontwikkeling; Focus op economisch haalbare, duurzame, projecten, die op den duur zonder steun kunnen fungeren;
Opportunities Ontwikkelingsrelevantie verder versterken door afstemmen activiteiten – ook mbt keuze locatie – van Stedenband en Vriendschapsband; Maatschappelijke relevantie kan verder worden versterkt met Klimaatbos
Weaknesses De vier componenten van de Stedenband opereren los van elkaar, zijn gescheiden circuits; Doelstellingen zijn breed geformuleerd, concrete indicatoren ontbreken veelal, waardoor het lastig is om de bijdrage van de activiteiten aan de doelstellingen te beoordelen. Soms werden indicatoren in een later stadium toegevoegd.
Threats Gemeente León neemt niet het initiatief om de verschillende Stedenband activiteiten te coördineren/op elkaar af te stemmen; Onzekerheid mbt voortzetting fondsen; Uitbreiding van het netwerk leidt tot meer complexiteit, met meer conditionaliteiten van de verschillende actoren; Sleutelrol van een aantal coördinatoren maakt deze ook kwetsbaar;
40
8
Tot Besluit
Dit laatste hoofdstuk geeft eerst een samenvatting en de belangrijkste conclusies van de stedenbandevaluatie. Tevens worden enkele richtingen aangegeven waarin de samenwerking tussen Utrecht en León zich in een mogelijke vervolgfase verder zou kunnen ontwikkelen. In de volgende paragraaf worden enkele bouwstenen aangereikt voor de discussie die dit jaar zowel naar aanleiding van deze evaluatie als met het oog op de toekomstige Utrechtse Post-2015 agenda zal worden gevoerd. Zowel in de conclusies als in de daaropvolgende reflectie worden suggesties gedaan die ook als aanbevelingen voor het vervolg van de gemeentelijke internationale samenwerking met León kunnen worden beschouwd.
8.1
Samenvatting en Conclusies
De gemeentelijke internationale samenwerking van Utrecht met León heeft zich in de afgelopen decennia ontwikkeld tot één van de meest professionele, strategische, op structurele ontwikkeling gerichte stedenbanden van Nederland. De trend die zich in dit opzicht al in de jaren negentig en in de eerste helft van het vorig decennium aftekende28 is ook nadien voortgezet. De Stedenband kent sinds jaar en dag een breed ambtelijk draagvlak, met name omdat deskundigen uit diverse afdelingen bij de stadsplanning van León zijn betrokken. In de Stedenband Utrecht-León wordt de samenwerking voor perioden van vier of vijf jaar vastgelegd en de doelstellingen van de projecten worden steeds in onderling overleg vastgesteld. De gemeente León beschouwt mede daarom de samenwerking met Utrecht als meest vruchtbaar in vergelijking met de andere stedenbanden die León onderhoudt. De ontwikkelingsrelevantie van de verschillende componenten in de samenwerking is groot. In het bijzonder waarderen de Leonese partners het strategisch perspectief van waaruit de samenwerking wordt ingevuld29. Deze richtte zich in de jaren negentig achtereenvolgens op de ontwikkeling van een masterplan voor de ontwikkeling van León en vervolgens op de vaststelling van een strategisch ontwikkelingsplan. Daaruit is na de millenniumwisseling een drietal sectorale actieplannen ontstaan waarop de Utrechtse samenwerking met León zich heeft geconcentreerd, te weten: stedelijke ontwikkeling en huisvesting (León Zuidoost); economische ontwikkeling (het beursproject); en milieubeheer (bebossing). Daarnaast vindt samenwerking plaats via het kanaal van de Stichting Vriendschapsband Utrecht-León, die in het kader van de Millenniumdoelen relevante projecten steunt van maatschappelijke organisaties in León. De gemeentelijke samenwerking in het kader van de Stedenband is over het algemeen effectief en efficiënt geweest. Met uitzondering van het beursproject worden de doelstellingen van de verschillende programma’s grotendeels bereikt. Wel moet worden vastgesteld dat deze doelstellingen over het algemeen nogal globaal zijn geformuleerd, zodat deze moeilijk op indicatoren meetbaar zijn. Bovendien laat de gehanteerde procesbenadering per definitie aanpassingen in de doelstellingen tijdens de interventie toe. De daaruit resulterende flexibiliteit en het aanpassingsvermogen waarmee gereageerd kan worden op veranderende omstandigheden worden
28
Zie: Bontenbal & Van Lindert 2008;Van Lindert 2009 Ook de vertegenwoordigers van León’s stedenbanden met Zaragoza en Hamburg beamen dit onderscheid in ontwikkelingsvisie en aanpak 29
41
in positieve zin beoordeeld. Dit heeft zowel voor de dynamiek in León Zuidoost als voor de ontwikkeling van het bosbeheerprogramma tot verbeteringen geleid. Voor deze beide programma’s geldt ook dat de leereffecten groot zijn geweest. Het gemeentelijk apparaat van León moet inmiddels in staat worden geacht om ook zonder de technische assistentie vanuit Utrechtse experts de ontwikkelingen in León Zuidoost verder richting te geven. De betrokken ambtenaren hebben inmiddels zoveel expertise opgebouwd, dat zij door nationale instellingen zoals AMUNIC, INIFOM en de Technische Universiteit in Managua uitgenodigd worden om hun ervaringen met stedelijke planning, grondexploitatie en woningbouw met andere gemeenten te delen. De ontwikkeling van León Zuidoost is één van de prioriteiten in het Leonese gemeentelijk beleid. De wijdere impact van het programma León Zuidoost is gelegen in de mogelijkheid om de snel groeiende stedelijke bevolking van León in de toekomst huisvesting te bieden. De planmatige stadsuitbreiding in León Zuidoost is uniek voor Centraal Amerika, zowel wat betreft de gevolgde (integrale) aanpak als de schaal waarop deze plaats vindt. In vijftien jaar tijd is de bevolking van León Zuidoost verdrievoudigd; ruim 20,000 mensen hebben er inmiddels onderdak gevonden. Bij voortgaande ontwikkeling van de gecombineerde aanpak van grondexploitatie, kaveluitgifte en het aanbrengen van infrastructuur en voorzieningen door de overheid en de facilitering van private en civiele actoren bij de ontwikkeling van woningbouw, zal León Zuidoost in de toekomst een aanzienlijk deel van de Leonese bevolking kunnen huisvesten. De opgebouwde expertise in het gemeentelijk apparaat van León en het besef dat de verdere ontwikkeling van León Zuidoost een hoge prioriteit in het gemeentelijk beleid moet blijven houden, maken dat ook zonder voortzetting van de stedenband met Utrecht de verdere consolidatie van de nieuwe wijken wel doorgang zal vinden. Dit standpunt wordt door de partners in Utrecht en in León gedeeld. Veelzeggend in dit verband is ook dat in de afgelopen jaren de afhankelijkheid van de gemeente León van financiële middelen uit internationale samenwerking drastisch is gedaald. Volgens officiële gegevens van de gemeente León werd in 2007 nog 77 procent van de gemeentelijke investeringen bekostigd uit fondsen van internationale partners (PIA 2007)30. Voor het jaar 2014 is dat aandeel gedaald naar 16 procent31. Deze verminderde afhankelijkheid is slechts ten dele het gevolg van de beëindiging van enkele stedenbanden met León. Wellicht is de inning van lokale heffingen en belastingen toegenomen doordat het systeem efficiënter is georganiseerd. Maar de belangrijkste verklaring berust waarschijnlijk op het feit, dat de gemeente tegenwoordig toegang heeft tot veel meer middelen van de nationale overheid. Dat roept dan wel de vraag op, of daarmee de traditioneel grote afhankelijkheid van León van buitenlandse middelen nu is vervangen door een afhankelijkheid van de centrale overheid. Deze vraag valt echter buiten het kader van de evaluatie. Wel wordt door het uitvoerend comité van het programma LZO gesteld dat de belangrijke rol die de Utrechtse partner in de ontwikkeling van LZO heeft gespeeld, te weten die van katalysator en aanjager van nieuwe initiatieven, node gemist zou worden. De Utrechtse deskundigen benadrukken van hun kant dat het werk nog niet af is. En nieuwe uitdagingen dienen zich aan. De gemeente Utrecht zou o.a. een betekenisvolle rol kunnen vervullen bij het vraagstuk hoe LZO uit zijn isolement 30
PIA 2007; Geciteerd in Bontenbal & Van Lindert 2011, p. 451. PIAM 2014. In 2014 betreft het 13 projecten die met buitenlandse financiering worden uitgevoerd.
31
42
te halen. Het is van groot belang dat LZO een integraal onderdeel van León wordt en Utrecht heeft daar met de ontwikkeling van Leidsche Rijn ervaring mee. Een andere kwestie betreft de ontwikkelingen die zich in LZO en het nog omliggende rurale gebied zullen gaan voordoen als de nationale overheid de ringweg (‘bypass’) in oostelijke richting verplaatst. Voorkomen moet worden dat de bebouwing rondom León zich ongebreideld blijft uitbreiden en Utrecht kan technische assistentie verlenen bij het streven naar een compacter en duurzamer stedelijke ontwikkeling, inclusief de planning en beheer van water- en sanitatievoorzieningen. Andere thema’s waarbij Utrechtse experts kunnen adviseren zijn gerelateerd aan aspecten van maatschappelijke ontwikkeling (o.a. huiselijk geweld). Dit alles toch uiteindelijk ook om de leefbaarheid en attractiviteit van León Zuidoost verder te vergroten. Ook de uitvoerders van het bosbeheerprogramma hebben in korte tijd veel geleerd. Hoewel de voortgang van het programma erg afhankelijk is van de klimatologische omstandigheden, ligt het wat betreft de oorspronkelijke kwantitatieve doelstelling (hoeveelheid aan te planten bomen) redelijk op koers. Het model van bosaanplant en bosbeheer door kleine boeren die ook andere gewassen produceren is uniek voor Nicaragua en heel Centraal Amerika. Na de opstartfase werd duidelijk dat er veel meer voordeel te behalen is uit de bosplantages indien deze gecertificeerd zouden zijn. Dat inzicht betekende een enorme omslag in de uitvoering van het programma. Nieuwe aanplant zou voortaan rekening houden met alle vereisten voor een dergelijk certificeringsproces. Een laatste innovatie is de mogelijkheid om de aanplant van bomen te combineren met de productie van honing en cacao op de percelen. Het bosbeheerprogramma wordt weliswaar in het kader van de gemeentelijke internationale samenwerking tussen Utrecht en León uitgevoerd maar het staat volledig los van wat de gemeente León doet. Zo waren de ambtenaren die betrokken zijn bij de ontwikkeling van León Zuidoost vrijwel onbekend met het programma. Pas tijdens de participatieve workshop die ter afsluiting van de evaluatie in León werd georganiseerd, maakten zij er voor het eerst kennis mee. Omdat het bosprogramma inmiddels over eigen zaden en een eigen kwekerij beschikt, zouden er wel functionele relaties tussen beide pijlers van de Stedenband kunnen worden gelegd, bijvoorbeeld in het kader van de hoogst noodzakelijke vergroening van León Zuidoost. Ook aan Utrechtse zijde is het programma voor duurzaam bosbeheer feitelijk buiten de gemeente geplaatst. Van een traditionele ‘peer-to-peer’ benadering, wat de kracht is van de duurzame relaties in het kader van het programma León Zuidoost, is in dit geval geen sprake. Voor de begeleiding van het bosprogramma worden externe deskundigen ingehuurd die veeleer als consultants kunnen worden beschouwd. De gemeente Utrecht beschikt immers zelf niet over deze specifieke expertise. Hoewel het bosbeheerprogramma in de afgelopen jaren een paar grote stappen heeft gezet, ontbreekt het voor een duurzame levensvatbaarheid nog aan opschaling. De komende jaren moet er nog beduidend meer gecertificeerd bos worden aangeplant. De handel in certificaten moet nog starten en vanwege de onzekere markt zijn de opbrengsten nog ongewis. Ook nieuwe inkomensgenererende initiatieven met betrekking tot bijenteelt en cacaoproductie moeten zich nog bewijzen. Wel heeft de Stedenband nu een NGO in León geëquipeerd die ook elders in Nicaragua kan adviseren op duurzaam bosbeheer. Het model is ook elders toepasbaar en enkele gemeenten hebben er al interesse in getoond.
43
Een belangrijke doelstelling van de Stichting Vriendschapsband Utrecht-León is het bevorderen van de betrokkenheid van de Utrechtse burgers bij de Stedenband en de Millenniumdoelen. Dat gebeurt o.a. via publieksactiviteiten, presentaties op scholen, bemiddeling bij stages en vrijwilligerswerk in León. De ervaringen van stagiaires en vrijwilligers blijken voor studie/werk en persoonlijk van belang. De part-time coördinator in Utrecht en de part-time vertegenwoordiger in León zijn de enige betaalde medewerkers. Hun rol in het entameren en uitvoeren van activiteiten, onderhouden van contacten, communicatie en fondswerving is cruciaal. Verder draait de Vriendschapsband geheel op het enthousiasme van vrijwilligers die zich bewust zijn van het maatschappelijk belang van de activiteiten in het kader van de Stedenband. Dat maatschappelijk belang voor de burgers in Utrecht is het bevorderen van mondiaal burgerschap, waarbij de inwoners niet alleen geïnformeerd worden over aangelegenheden met betrekking tot kwesties rondom de verdeling van internationale publieke goederen, maar daartoe zo nodig ook hun gedrag bijstellen. De andere hoofddoelstelling van de Vriendschapsband is bij te dragen aan de realisering van de Millenniumdoelen in León, in het bijzonder MD1 (uitbanning van extreme armoede en honger) en MD2 (basisonderwijs voor alle kinderen). De projecten zijn met name gericht op jongeren en vrouwen en worden deels op het platteland en deels in het stedelijk gebied van León uitgevoerd. Hoewel de fondswerving in Utrecht voor deze projecten doorgaans geen enorme bedragen oplevert, zijn de projecten wel doelmatig en relevant voor de groepen die ermee worden bereikt. Bovendien wordt door de samenwerking met lokale NGOs en veelal ook met andere (stedenband)organisaties in León (bijv. Hamburg; Zaragoza; Toscane) de nodige synergie bereikt die enige opschaling mogelijk maakt. Doordat de Vriendschapsband bij de voorlichting en informatieverstrekking in Utrecht rechtstreeks gebruik maakt van de ervaringen met de ‘eigen’ projecten in León, dragen deze ook bij aan de eerste hoofddoelstelling. De meerwaarde van de Vriendschapsband in het geheel van Utrechtse stedenbandactiviteiten is, dat zij deze activiteiten gebruikt als instrument om de Millenniumdoelen voor de inwoners van Utrecht concreet te maken. Zonder de Vriendschapsband zou deze belangrijke maatschappelijke taak in het kader van het bevorderen van wereldburgerschap wegvallen. De projecten die door SVUL in León worden ondersteund hebben inhoudelijk nauwelijks enige relatie met de andere componenten van de Stedenband. Toch zou dat zelfs met behoud van de gehanteerde criteria voor selectie van projecten (o.a.: nadruk op jongeren en vrouwen; platteland en stad; sociaal en economisch; capaciteitsopbouw) gemakkelijk kunnen. Aansluiting bij de programma’s die in het kader van de gemeentelijke internationale samenwerking worden uitgevoerd (León Zuidoost; bosbeheer) liggen immers voor de hand. Dat een dergelijke harmonisering met de gemeentelijke programma’s potentieel meer synergie oplevert wordt ook door het SVUL-bestuur wel onderkend. Ook in León staan de beide lokale vertegenwoordigers van de gemeente en van de Vriendschapsband open voor meer dan wel intensievere samenwerking. Het eens zo veelbelovende Beursproject (Parque de Ferias) heeft niet geleverd wat ervan verwacht werd. Ondanks de inzet van de Jaarbeurs in Utrecht en de steun van LBSNN in het kader van het Caminando Juntos programma, hebben de lokale ondernemers niet voldoende kapitaal bijeen kunnen brengen om een start met de bouw te maken. Het was ook voor het eerst dat in León een bedrijf met aandelen werd opgericht. Geconstateerd moet worden dat het concept ‘jaarbeurs’ te nieuw en onbekend was om banken en ondernemers over de streep te trekken. Zij nemen een te afwachtende houding aan. Het PROFOM bestuur heeft nog goede hoop dat via allianties met andere, 44
nationale actoren en fondsen een doorstart kan worden gemaakt. Hoewel de Gemeente en LBSNN/HIVOS nog spreken over een doorstart van de beurs en over de ontwikkeling van een bedrijventerrein wordt het project door de Jaarbeurs vooralsnog als mislukt beschouwd.
8.2
Naar een Lokale Post-2015 Agenda voor Utrecht
In 2015 wordt wereldwijd de balans opgemaakt met betrekking tot de Millenniumdoelen. Lokaal in Utrecht geldt dat evenzo voor de activiteiten die met ingang van 2008 zijn ontplooid in het kader van het raadsbesluit waarbij Utrecht tot Millenniumgemeente werd uitgeroepen. Deze evaluatie van de Stedenband is daar een onderdeel van. Vastgesteld kan worden dat de gemeentelijke samenwerking met León zich met succes heeft gericht op Millenniumdoel 1 (bestrijding van extreme armoede), Millenniumdoel 7 (duurzaam milieu) en Millenniumdoel 8 (mondiale samenwerking voor ontwikkeling). De samenwerking in het kader van de Vriendschapsband richtte zich met name op Millenniumdoel 1 (armoedebestrijding) en Millenniumdoel 2 (alle kinderen naar school). De mondiale discussie over de post-2015 agenda is al een eind op weg. De voorlopige lijst van 17 doelstellingen met 169 targets is een stuk uitgebreider dan de eerdere acht Millenniumdoelen. Vast staat wel dat het thema duurzame ontwikkeling daarin een centrale plaats krijgt. Vandaar dat men al wel spreekt over de SDG’s: Sustainable Development Goals. In Utrecht moet de lokale discussie over de post-2015 agenda nog worden gevoerd. Gezien de brede waaier van SDG’s zal het echter niet moeilijk zijn om daarbij aansluiting te vinden. De belangrijkste uitdaging zal zijn om de voor Utrecht meest relevante selectie van doelstellingen en instrumenten vast te stellen. Het verdient daarbij aanbeveling om voort te bouwen op de sterke elementen van de gemeentelijke internationale samenwerking. In deze slotparagraaf beperken wij ons hier tot een zevental overwegingen die betrekking hebben op de relatie met de zusterstad León en die relevant zijn in het kader van de besluitvorming rond de lokale post-2015 agenda van Utrecht. 1
2
3
De stedenband Utrecht-León heeft zich mettertijd bewezen als een ‘best practice’ van gemeentelijke internationale samenwerking, hetgeen zowel nationaal (o.a. VNGi; LBSNN) als internationaal (UN-Habitat) wordt onderkend. Het fenomeen stedenband staat momenteel in Nederland nogal onder druk, mede omdat het belang voor de eigen samenleving daarvan niet voor iedereen helder is. Nogal wat gemeenten hebben besloten om hun stedenbanden te beëindigen. Maar de beëindiging van een stedenband hoeft niet te betekenen dat de relatie met de zusterstad wordt afgebroken. In een steeds verder globaliserend wereldsysteem kunnen lokale overheden zich niet afsluiten voor internationale betrekkingen. De Sustainable Development Goals zijn zeer algemeen geformuleerd. Gemeentelijke internationale samenwerking biedt bij uitstek de mogelijkheid om de SDG’s op lokale schaal te concretiseren. Voortbouwend op de duurzame relatie met León zijn daarvoor tal van aanknopingspunten te vinden. Dat geldt met name voor de innovatieve en in Centraal Amerika unieke ervaringen met betrekking tot stedelijke planning (León Zuidoost) en duurzaam bosbeheer (klimaatbos), alsmede voor het stimuleren van het wereldburgerschap in Utrecht. SDG 11 richt zich expliciet op duurzame verstedelijking. Hier ligt een uitstekende kans voor Utrecht om de gemeentelijke internationale samenwerking op dit thema verdere invulling te geven. Nu de basisvoorwaarden (grondexploitatie; kaveluitgifte; woningbouw) met succes zijn gecreëerd, zou toekomstige samenwerking zich nog meer op het thema van duurzame stadsontwikkeling kunnen richten. De gemeentelijke experts in Utrecht zijn uitstekend 45
4
5
6
7
32
geëquipeerd om te adviseren op relevante thema’s als stedelijke planning, verdichting, duurzaam water & sanitatie, en sociale ontwikkeling. Ook de verdere ontwikkeling (‘opschaling’) van het klimaatbosprogramma draagt op zeer directe wijze bij aan de duurzaamheidsdoelstellingen die in de SDGs centraal staan. Het bosbeheer realiseert een substantiële reductie van CO2-emissies en het genereert additioneel inkomen voor de kleine producenten op het platteland van León. De bevordering van wereldburgerschap wordt in het algemeen wel als ‘een zaak van de overheid’, maar niet als ‘een taak van de overheid’ gezien32. Mede daarom faciliteert de lokale overheid in Utrecht organisaties van betrokken burgers om initiatieven te ontplooien die het wereldburgerschap in Utrecht stimuleren. De Stichting Vriendschapsband UtrechtLeón (SVUL) slaagt er goed in om abstracte ontwikkelingsdoelstellingen aan de hand van de projecten in León voor de Utrechtse samenleving concreet te maken. Daardoor krijgen burgers, organisaties en bedrijven betere kennis van mondiale vraagstukken en worden deze zich meer bewust van de gedeelde verantwoordelijkheid voor het oplossen van die vraagstukken. Om een nog groter effect te bereiken zou de SVUL zich nadrukkelijker dan tot nu toe kunnen verbinden met andere organisaties in Utrecht die op dit vlak actief zijn. Er bestaan in deze richting al enkele concrete initiatieven, zoals samenwerking met Team 2015. In het kader van Fair Trade wil SVUL in Utrecht concrete producten uit het bosprogramma in León gaan verkopen (o.a. cacao en honing). Ook is SVUL – samen met het Milieu Centrum Utrecht – actief betrokken bij het ontwikkelen van een strategie om op termijn certificaten uit de bosplantages te gaan verhandelen. Dat zijn goede voorbeelden van hoe door samenwerking een grotere impact kan worden bereikt. Hierbij dienen zich ook kansen aan om de Utrechtse bedrijvigheid bij dergelijke initiatieven te betrekken. Een centraal uitgangspunt in het lokale post-MDG debat kan dus zijn dat er wordt voortgebouwd op de concrete initiatieven die in Utrecht al in het kader van duurzame ontwikkeling bestaan. Daarbij verdient het aanbeveling zeker ook de sterke elementen uit de internationale samenwerking in het kader van de Stedenband te behouden. Tegelijkertijd kan worden aangesloten bij andere actuele thema’s die in Utrecht spelen, zoals bijvoorbeeld: mensenrechten; maatschappelijk verantwoord ondernemen; sociaal ondernemerschap; eerlijke handel; decentralisatie van bestuur (etc.). Op deze wijze kunnen connecties worden gemaakt tussen de lokale agenda (‘green, smart, healthy’) en de mondiale dimensies van duurzame ontwikkeling. Dit sluit ook aan bij de ambitie van Utrecht om een sterker internationaal profiel (‘global city’?) te ontwikkelen. En om het mondiaal burgerschap in Utrecht te versterken.
Zie ook: IOB (2014), p. 15.
46
9
Literatuur
AML (2014) Diagnóstico del Plan de ConsolidaciónUrbana Sector II y III León Sureste. León: Alcaldía Municipal de León. Bontenbal, M. & P. van Lindert (2008), Bridging local institutions and civic society in Latin America: can city-to-city cooperation make a difference?, Environment & Urbanization 20 (2), pp. 465-482. Bontenbal, M. & P. van Lindert (2011), Municipal partnerships for local development in the Global South? Understanding connections and context from a translocal perspective, International Development Planning Review 33 (4), pp. 445-461. Bredenoord, J. (2005), Estrategias de desarrollo urbano en León, Nicaragua. Urban development strategies in León, Nicaragua. Amsterdam: Dutch University Press. Bredenoord, J. (2012), León Zuidoost: de huidige dynamiek en de toekomstige opgaven. Intern rapport voor de gemeente Utrecht en de gemeente León. IOB (2014), Investeren in wereldburgerschap. Evaluatie van de Nationale Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling (NCDO). IOB-Evaluatie nr. 390. Den Haag: Ministerie van Buitenlandse Zaken. Krever, A. (2013), Cooperatives in León Southeast: a new and exciting development. Utrecht: Universiteit Utrecht (Master thesis). Paredes Carías, Isaura María (2014),Sistematización de la experiencia del programa de desarrollo expansión urbana León sureste hermanamiento Utrecht-León. León: Hermanamiento León-Utrecht. PIA (2007) Plan de Inversiones Anual. León: Alcaldía Municipal PIAM (2014) Plan de Inversión Municipal. León: Alcaldía Municipal Tijssen, J. (2011), To Move or Not to Move: Opportunities and challenges for low-income households to build a house in León Southeast, Nicaragua. Utrecht: Universiteit Utrecht (Master thesis). Van Lindert, P. (2009), Transnational linking of local governments: the consolidation of the UtrechtLeón municipal partnership, Habitat International 33 (2), pp. 173-180.
47
Bijlage 1 Lijst van geïnterviewden Nederland Naam
Organisatie
Paul van Beijnum Leendert de Bell Jan Bredenoord Rob van der Heijden Ronald van der Hijden Etienne de Jager Miranda van der Klaauw Jeen Kootstra Marja Manders Gwen van Mossevelde
Gemeente Utrecht – Clusterhoofd Veiligheid Hogeschool Utrecht/Utrecht Center for Entrepreneurship Stedenbouwkundige – Studio-ID Jaarbeurs Utrecht Landelijk Beraad Stedenbanden Nederland-Nicaragua (LBSNN) Gemeente Utrecht – Coördinator Programma León Zuidoost Coördinator Stedenband Tilburg-Matagalpa Gemeente Utrecht – Projectmanager Leidsche Rijn Centrum Beleidsadviseur Gemeente Utrecht – Openbare orde en veiligheid Adviseur Stedelijke Ontwikkeling en Grondzaken/Interim Projectleider Gemeente Utrecht Gemeente Utrecht – Directeur Programma’s Stadsontwikkeling ProClimate JustGreen/Chocolatemakers VNG-International – Projectmanager Milieu Centrum Utrecht Gemeente Utrecht – Stadswerken Gemeente Utrecht – Hoofd CIS Stichting Vriendschapsband Utrecht-León – Coördinator Gemeente Utrecht – Coördinator Internationale Zaken Stichting Vriendschapsband Utrecht-León – Voorzitter
Martin Mulder Edmond Muller Rodney Nikkels Irene Oostveen Roland Pereboom Han van Ringelenstein Hans Sakkers Katrin Sturhan Desirée van de Ven Erik Vleugel
Nicaragua Gemeente León Roger Gurdián Burgemeester León 2013-heden Manuel Calderón Voormalig burgemeester León 2009-2011 Omar Elvir Director de Relaciones Externas y Cooperación Fabricio Munguía Pérez Director Suelos y Viviendas Alina Rojas Director del Poder Ciudadano Lesbia Escoto Poder Ciudadano Fabiola Sarabia Director Zona Patrimonial Yilver Guerrero González Gerente de ERAMAC – BdMM Bewoners León Zuidoost en La Merced Danis Parriles Azarías H. Palláis Gretel Robleto Antenor Sandino Maria Eugenia Berrios Mariana Sansón Tania Castillo Mariana Sansón Enrique Valle Tesorero ACOPOE; Salomon de la Selva Maria Elena Utrecht Sandra Loreno Pastrana G. La Merced Fanny Valenzuela Cooperativa Juntando Manos; CENCOVICOD Emma Martínez Cooperativa Manos Amigos – Reparto Utrecht Elda Alvarez Cooperativa Buen Pastor – Reparto Utrecht 48
Coördinatoren Stedenband en Vriendschapsband Indiana Barrantes Coördinator gemeentelijke Stedenband in León (Fundación DIA) Gioconda Pérez Arosteguí Coördinator SVUL in León Raadsleden – Comisión de Infraestructura Juan Ramón Osorio Pérez Secretario Gladys Martinez Coordinadora Johanna Carrajal Mendoza Miembra Projectontwikkelaars Sergio Balmacedo Fajardo Castelnica – Vice-Gerente General Juan Dominguez Rodrigo López LB Desarrollador PROFOM Harold Chavarría Secretario Ramiro E. Castillo C. Vice-presidente Programma Bosques Sostenibles Gilberto Obando Fundación DIA Oscar Romero INAFOR; Delegado Regional Ramiro Velázquez INAFOR; Delegado Municipal de León José Benito Alvarado producent Luís Manuel Alvarado producent Miguel Angel Alvarado Sevilla producent Domingo Guzman Rueda producent Paulino Hernández producent Bonaergues Manzanárez producent Overige geïnterviewden Victor Laínez Altamirano COOPEMER Indira Ramírez García COOPEMER Aurora Hernández Mendieta COOPEMER María Mercedes Berríos NGO PRODEMUJER Amalia Cuadra NGO Asociación Niños del Fortín Víctor Guttiérez en Lucilla NGO Vínculos Solidários Olga Ara Vertegenwoordiger stedenband León-Zaragoza; NGO ECODES Milena Cruz Vertegenwoordiger stedenband Hamburg-León
49
Deelnemers aan participatieve workshop León (28 november 2014)
Harold Chavarría (PROFOM) Ramiro E. Castillo C. (PROFOM) Lucilla (NGO Vínculos Solidários) Yader Ruíz (Dep. Suelo y Vivienda) Alina Rojas (Dir. Poder Ciudadano) Fabricio Munguía (Dir. de Suelo y Vivienda) Omar Elvir (Dir. Relaciones Externas y Cooperación) Yilber Guerrero González (Gerente de ERAMAC – BdMM) Gilberto Obando (Fundación DIA – Bosques Sostenibles) Indiana Barrantes (Coördinator gemeentelijke Stedenband in León) Gioconda Pérez Arosteguí (Coördinator SVUL in León)
50
Bijlage 2 Productie van kavels en woningen in León Zuidoost en La Merced, 1999-2014 Jaar
Kavels
33
Woningbouw NGO’s + zelfbouw
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 TOTAAL
45 514 421 347 719 465 537 264 418 365 4.095
Bouwmaterialen bank; woningcoöperaties
450 460 852
333
44 12 50 20 48 18
1.762
Private bedrijven
192
35
TOTAAL
34
783 460 852
23 245 356 268
44 12 50 20 71 263 356 268
1.225
3.179
Bron: Ing. Fabricio Munguía, Gemeente León (schriftelijke communicatie, Februari 2015)
33
Het totaal aantal kavels dat werd uitgegeven in het kader van het Programma LZO bedraagt 4,095. Dit aantal is exclusief de kavels waarop de bedrijven Arnecom, Realnisa, Castelnica, de onderwijzersvakbond Ánden en de NGO Fundapadele woningen hebben gebouwd. 34 De woningproductiecijfers wijken af van die welke in tabel 4.1 zijn gegeven. Deze tabel is echter interessant omdat de recente opkomst van de private woningbouw in León Zuidoost erin goed tot uitdrukking komt. 35 In 2003 heeft het bedrijf Arnecom voor zijn eigen personeel 333 (gesubsideerde) woningen laten bouwen door de NGO Caritas.
51
Bijlage 3 Inzet financiële middelen en multiplier Stedenband 2008 – 2014 (in €) TOTAAL
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Totaal
UITGAVEN LEON ZUID OOST
KLIMAATBOS
Investeringen en plankosten
110,000
Bouw klaslokalen ikv 25 jaar stedenband
30,000
Investeringen en onderhoud
55,000
110,000
110,000
120,000
120,000
120,000
65,000
70,000
45,215
40,000
49,403
3,990
4,960
20,379
Honing en cacaoproductie in León Marktonderzoek, businessplan en bouw
UMCU
Training studenten en uitwisseling Belasting en volkshuisvestingsbeleid Activiteiten en fondswerving in Utrecht
Logo south landenprogramma VNG Stichting Vriendschapsband Utrecht-León Fundacion Dia Organisatiekosten in Utrecht
Coordinatie en organisatiekosten in León oa lidmaatschap LBSNN en communicatie
40,175
25,000
25,000
20,000
20,000
3,000
364,794 29,330
20,000
30,000
810,000 30,000
Activiteiten in Utrecht
BEURS
120,000
20,000
120,000
2,500.00
5,500
12,500
10,000
22,500
59,500
60,000
60,000
60,000
60,300
60,320
60,000
420,120
12,000
10,077
9,865
15,054
10,000
10,000
10,094
77,091
13,631
8,273
6,329
5,663
7,706
11,753
322,631
288,350
281,194
272,923
262,966
274,357
52
53,357 250,269
1,952,691
COFINANCIERING via Gemeente Utrecht VNG International LZO
-87,876
-66,978
-97,367
LBSNN bijdrage Bosproject
-40,000
-40,000
-40,000
LBSNN bijdrage Beurs
-60,000
-42,321
-42,321
Jaarbeurs Utrecht beurs
-30,000
-17,321
-17,321
-252,222 -20,000
-44,376
-64,000
-17,321
-176,085
-17,321
-99,284 -55,118
Kleuterschool Bouwfonds Fortis/AM Wonen/AMVEST Bijdrage Bo-ex aan Woningbouw Bijdrage aan Fundación DIA aan beurzen Bijdrage van Fundatie van Renswoude aan beurzen
COFINANCIERING DIRECT AAN LEON ZUIDOOST DIGH/Woningcorporaties*
-318,376
-31,443
LBSNN Honing/Cacao
INGEZAMELD DOOR VRIENDSCHAPSBAND
-70,000
-3,333
-55,118
-6,666
-9,999
-4,000
-4,000
2,500
fondsen voor projecten in Leon sponsoring activeitenin Utrecht
3,864
4,650
3,366
3,638
18,017
-3,638
-18,407
-2,500
-2,500
-1,364
-5,000
-90
-3,315
-78,373
-80,169
-88,722
-54,711
-22,684
-18,746
-25,000
-25,000
-25,000
-75,000
-1,000,000
-1,000,000
lening woningbouw Leon Zuidoost -328,582
-280,955
-1,308,231
INVESTERINGEN IN LEON ZUIDOOST DOOR ONTWIKKELAARS EN GEMEENTE LEON *Dit betreft een garantiestelling door DIGH
-92,382
-115,914
82.695
-343,405
125.118
-2,333,878 PM
53
