Europa en Turkije Bas Belder
De betrekkingen tussen de Joodse staat Israël en de republiek Turkije bevinden zich op het spreekwoordelijke vriespunt. Des te opmerkelijker was medio juni 2013 de kop in een persoverzicht van de Israëlische media: ‘Opwarming van de relaties met Turkije.’ Desgevraagd reageerde een zeer ervaren Israëlische waarnemer in mijn richting kort en krachtig: ‘Erdogan wil Israël alleen maar op de knieën krijgen.’ Een verkenning van de verhoudingen tussen Jeruzalem en Ankara met deze veelzeggende woorden in het achterhoofd. Komen we eerst nog even terug op die optimistische krantenkop ‘Opwarming van de relaties met Turkije’. Dit ‘goede’ nieuws meldde het Israëlische dagblad Yedioth Ahronoth. Deze krant baseerde zich op een Turkse bron, het blad Hurriyet. Maar wat was dan precies de hoopgevende tijding? Wel, de geheime vliegreis van het hoofd van de Mossad, Tamir Pardo, naar Ankara en zijn persoonlijke ontmoeting aldaar met de Turkse chef van de inlichtingendienst, Hakan Fidan. De twee zouden elkaar langdurig hebben gesproken over de Syrische crisissituatie, de Iraanse dreiging en bovenal over nauwe samenwerking tussen de geheime diensten die zij leiden.
Een veelzeggende passage in het persbericht van Yedioth Ahronoth was de zinsnede: ‘Volgens Hurriyet vroeg Pardo ook om een ontmoeting met de Turkse premier Recep Tayyip Erdogan. Dat bleek echter niet mogelijk.’ Reden voor mij om deze Turkse ‘story’ eens na te trekken bij een specialist voor de gespannen Israëlisch-Turkse betrekkingen, dr. Hay Eytan Cohen Yanarocak van de Universiteit van Tel Aviv.
Dubbele rol Mossad Zijn zakelijke reactie spreekt boekdelen: ‘Voorzover ik het begrijp, ging Tamir Pardo naar Turkije om zijn tegenpool te informeren over de activiteiten van Syrische en Iraanse geheime officieren op Turks territoir. Ik vermoed dat de Mossad sterke indicaties had dat daarbij Israëlische belangen evenzeer schade konden oplopen. De rechtstreekse aanleiding voor Pardo om Fidan op te zoeken. Jammer genoeg vat ik derhalve hun treffen niet op als een teken dat de relaties tussen Israël en Turkije ontdooien. Het draaide in wezen om de nationale veiligheidsbelangen van Israël.’ Rijst nog de vraag waarom de Turkse gesprekspartners van de Mossadchef een ontmoeting die topgeheim heet toch laten uitlekken naar de pers. ‘Dat deden de Turken om een signaal af te geven aan de Iraniërs en
111124 PP 79 BW.indb 52
03-07-13 12:14
‘Degenen die wij één minuut aanspraken zijn verantwoordelijk…’ En het Turkse verhaal dan over Pardo’s mislukte poging minister-president Erdogan onder vier ogen te spreken? ‘Ik vermoed dat dit gerucht in de Turkse media ook een signaal inhield, maar dan bedoelt voor de Arabische staten:Turkije zal niet meer met Israël flirten als voorheen.’
Eén-minuut-speech De Joodse staat figureert in deze stormachtige protestweken in Turkije (juni 2013) sowieso als gemeenschappelijke zondebok, onderstreept dr. Hay Eytan Cohen Yanacorek. Als zorgvuldig onderzoeker van de ‘Turkse staat’ volgt hij de sociale media op de voet. En wat blijkt? Zowel de aanhangers van de Turkse regering als haar fervente tegenstanders koelen hun woede op… Israël. De supporters van Erdogan geven Israël de schuld van de ongeregeldheden rondom het Gezipark in Istanbul. Op hun beurt beweren Turkse demonstranten dat de Mossad Erdogan adviseerde hoe hij de massale protesten tegen zijn regime moest onderdrukken. Waarom bezocht Tamir Pardo anders Ankara? ‘Het is werkelijk ongelofelijk’, verzucht mijn gesprekspartner uit Tel Aviv, die zelf geboren en getogen is in Istanbul en op de leeftijd van 22 jaar als Turkse Jood de aliyah maakte naar het land van Gods belofte. Hay Eytan Cohen Yanacorek aarzelt geen moment als ik hem vraag of ook Erdogan zelf een rol speelt in dit anti-Israëlische samenzweringsdenken. Natuurlijk, de Turkse minister-president hoedt zich er wel voor de Joodse staat expliciet medeverantwoordelijk te maken voor de grootscheepse betogingen tegen zijn autoritaire regeringsstijl. Echter, de goede verstaander (met andere woorden: het Turkse publiek) weet genoeg wanneer Erdogan zegt: ‘Degenen die wij één minuut aanspraken, zijn tot de verantwoordelijken voor de huidige rellen.’ Daarmee verwijst hij naar zijn infame aanval op Israël (‘moordenaars’, ’schurkenstaat’) in de
111124 PP 79 BW.indb 53
persoon van president Peres tijdens een internationale conferentie in het Zwitserse Davos van 2009.
Strategische ommezwaai Vanwaar echter die toenmalige, theatrale uitbarsting van Erdogan? Dat brengt ons bij de drastische verslechtering in de betrekkingen tussen Israël en Turkije. Zij vormde de afgelopen jaren een belangrijk aandachtspunt voor de eurofractie SGP. Als voorzitter van de Israëldelegatie en lid van de commissie buitenlandse zaken van het Europees Parlement baarde mij immers de ommekeer in de omgang tussen Ankara en Jeruzalem grote zorgen. Per slot van rekening raakt zij direct aan de nationale veiligheid en het voortbestaan van de Joodse staat en betreft zij een kandidaat-lidstaat van de Europese Unie, de officiële status immers van Turkije.
‘Het maakt niet uit wat Israël doet’ Om inzicht te krijgen in de oorzaken van de nieuwe Turkse confrontatiekoers richting Israël raadpleeg ik regelmatig prof. dr Ofra Bengio, auteur van het standaardwerk The Turkish-Israeli Relationship: Changing Ties of Middle Eastern Outsiders.Volgens haar ligt de hoofdoorzaak in de politieke, ideologische en economische ommekeer in Turkije. Opzienbarende incidenten als die van Davos in 2009 en de Mavi Marmara-affaire van 2010 (de Israëlische actie om te voorkomen dat de legale zeeblokkade voor de Gazakust doorbroken zou
Tamir Pardo, hoofd van de Mossad
de Syriërs dat de MIT (de Turkse inlichtingendienst) en de Mossad weer samenwerken’, verklaart de wetenschapper van het Moshe Dayan Center for Middle Eastern Studies (Universiteit van Tel Aviv).
03-07-13 12:14
Erdogan en zijn vrouw
worden) fungeerden in feite als trekkers voor kwesties die onder de oppervlakte broeiden. ‘Zeker, ook Israël beging tactische fouten in dit proces’, analyseert Bengio. ‘Je kunt die echter niet vergelijken met de strategische ommezwaai die Ankara tegenover Israël maakte onder de AKP-regering (AKP staat voor de islamistische Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling, sinds 2002 aan de macht in Turkije, BB). Precies zoals de Arabische landen en Iran streefde de AKP ernaar om Israël als instrument te gebruiken om de eigen status aan het thuisfront en in de Arabische en islamitische wereld te verhogen. De twee genoemde incidenten tussen Turkije en Israël leverden daarvoor de noodzakelijke brandstof.’
Rivaal Inmiddels heeft premier Netanyahu, na hevig aandringen van president Obama, de Turkse regering officiële excuses en financiële compensatie aangeboden voor de bloedig verlopen Mavi Marmara-affaire. Verbetert dat iets aan de onderlinge sfeer? De Turkse loze beschuldigingen over een Israëlische rol in het binnenlandse
111124 PP 79 BW.indb 54
politieke tumult duiden daar allerminst op. ‘Het maakt niet uit wat Israël doet’, oordeelt Hay Eytan Cohen Yanacorek. ‘Wij zullen er echt niet in slagen de Turkse houding tegenover Israël te veranderen.’
‘Het maakt niet uit wat Israël doet’ Ietwat behoedzamer, maar eigenlijk in gelijke mate pessimistisch formuleert prof. Bengio haar verwachtingen over de getoonde goede wil van premier Netanyahu. Cruciale verklaring daarvoor is de onderschikking van het Turkse leger aan de Turkse politiek (AKP-dominantie!) onder de legitimatie van Europese hervormingseisen. Bengio: ‘De verbetering in de onderlinge relaties zal heel langzaam verlopen. Met veel ups en downs. Opnieuw vooral vanwege de Turkse zijde en niet de Israëlische. Erdogans echte gevoelens en affiniteit liggen bij Hamas. Hij zal zijn best doen zoveel mogelijk punten te scoren met zijn ‘overwinning’ (lees de openlijke
03-07-13 12:14
Onderwerping leger ‘Daarenboven laten Erdogans ophitsende woorden tegen Israël en het zionisme waarbij hij onder andere het zionisme vergeleek met fascisme niet veel ruimte voor werkelijke verzoening. Tenslotte zijn deze aanvallen van Erdogan niet zomaar lukraak, maar komen zij voort uit een sterke overtuiging en ideologische stellingname.’
Ankara produceert tv-soaps over het grootse Ottomaanse verleden ‘Een andere reden om niet te veel hoop te putten uit Netanyahu’s gebaar is de dramatisch gekelderde positie van het Turkse militaire apparaat.Voorheen vormde dat de belangrijkste partner voor Israël in de betrekkingen met Turkije. De Turkse militairen zijn evenwel de zeggenschap over het buitenlandse beleid van hun land kwijtgeraakt aan de AKP onder Erdogan. Israël zal derhalve heel voorzichtig zijn in het delen van gevoelige militaire kennis met deze Turkse regering. Zeker zo lang zij zich vijandig blijft opstellen tegenover de staat Israël.’
‘Buitenarchitect’ Davutoglu Voor deze destructieve attitude tekent premier Erdogan overigens allerminst alleen. Niet voor niets wordt alom de huidige Turkse minister van Buitenlandse Zaken, Ahmet Davutoglu, gezien als de architect bij uitstek van het gewijzigde Turkse buitenlandse beleid in het voorbije decennium. In de visie van Bengio opereert Davutoglu als het onzichtbare brein achter Erdogans machtsontplooiing. Dat maakt nieuwsgierig naar de ideeënwereld van Ahmet Davutoglu. Die bracht hij een jaar voor de machtsovername van de AKP in Turkije naar buiten in zijn boek Strategische Diepte (2001). Deze sleutelprincipes van Davutoglu verhelderen meteen de radicale wijziging in Turkije’s opstelling versus Israël. Want zij stipuleren dat noch een Joods Israël, noch een christelijk
111124 PP 79 BW.indb 55
Libanon thuishoren in de ‘natuurlijke omgeving’ van het Midden-Oosten. Davutoglu gaat zelfs nog een stap verder: een nauwe relatie tussen Turkije en Israël perkt de potentie van het Turkse buitenlandse beleid in. En wat houdt deze potentie zijns inziens dan in? Niets minder dan de aanvaarding van de Ottomaanse erfenis! Over een Turkse expansiepolitiek (in theorie) gesproken...
Ottomaanse trekpleisters Eenmaal bewindsman op Buitenlandse Zaken in 2009 zag Davutoglu zijn kans schoon om het Turkse externe beleid neo-Ottomaans in te gaan kleuren. Neo-Ottomaans wil zeggen: op basis van een Turks-islamitische synthese. Doelstelling is het herstel van de Turkse invloed in de vroegere delen van het Ottomaanse rijk. Onder het wervende motto: Nul problemen met de buren. Tussen haakjes: deze strategie van Davutoglu is inmiddels op een waar fiasco uitgedraaid. Ankara ligt met elke buur overhoop, inclusief de Europese Unie. Maar goed, niet bij geval produceert en exporteert Ankara bij voorkeur televisiesoaps over het grootse Ottomaanse verleden.‘U moest eens weten hoe razend populair deze Turkse series zijn in het gehele MiddenOosten’, vertrouwde mij een welhaast jaloerse Griekse politicus tijdens een diner toe. ‘Een knap staaltje van staatspropaganda.’
Geen sultan En passant spint premier Erdogan politiek garen bij de neo-Ottomaanse revival. Met name sultan Abdul Hamid II is daarbij zijn grote favoriet. De reden laat zich raden. Deze sultan is immers welbekend om zijn
excuses van Netanyahu, BB) op Israël. Voor hem betekent dit niet verzoening, maar een zegepraal in een worstelpartij. Per slot van rekening beschouwt Turkije onder de AKP Israël niet als een strategische partner, maar veeleer als een rivaal.’
03-07-13 12:14
oppositie tegen het zionisme. Het bood Erdogan de gelegenheid te verklaren dat zijn positie in de Palestijnse kwestie identiek is aan de principiële opstelling van Abdul Hamid II. Die weigerde in 1901 Theodor Herzl steun te verlenen voor zijn plan Joden toe te staan een soevereine staat te stichten in het land Israël. Vandaag de dag stellen de nieuwe Turkse leerboeken voor geschiedenis docenten en studenten deze Ottomaanse heldengalerij van AKP-makelij ten voorbeeld. Terzijde: naar de opvatting van de Turkse expert voor het Ottomaanse tijdperk, dr. Ilber Ortayli, is het volkomen misplaatst om Erdogan met de titel van ‘sultan’ te bespotten of te eren. ‘Ik vind deze vergelijking misplaatst, want sultans in het Ottomaanse rijk waren meestal voortreffelijk gevormde mensen, die overigens niet met hun kennis praalden. Het is schrikbarend hoe weinig een Recep Tayyip Erdogan afweet van de eigen geschiedenis. En die wil even op de plek van een
geliefd park een Ottomaanse kazerne herbouwen. Hij zou het oude oosterse koffiehuis in ere moeten herstellen in plaats van te opteren voor het Swiss Hotel.’
Rode Boek We volgen het spoor verder van Erdogans spindoctor voor de buitenlandse politiek. De ministeriële invloed van Davutoglu bleek in 2010 ook uit de nieuwe editie van het zogenoemde ‘Rode Boek’, een geheim regeringsdocument dat elke vijf jaar verschijnt, de externe bedreigingen benoemt en waarvan systematisch hoofdstukken worden gelekt. Wees de editie van het ‘Rode Boek’ uit 2005 nog de Iraanse dreiging en de islamisering van Turkije als ‘s lands grootste gevaren aan, zo heet in het ‘Rode Boek’ van 2010 Israël opeens een bedreiging voor de stabiliteit in de regio. De verklaring voor dit krasse verschil? Het ‘Rode Boek’ van 2005 verscheen onder verantwoordelijkheid van de Turkse strijdkrachten en zijn opvolger van 2010 droeg het stempel van minister Davutoglu. Geldt deze Turkse officiële opvatting over Israëls ondermijnende rol in de rol na drie jaar nog steeds?
Zionisme is ‘de gevaarlijkste bedreiging van het welzijn van Turkije’ Daarover behoeft absoluut geen misverstand te bestaan. Want slechts luttele dagen nadat Erdogan op 27 februari 2013 het zionisme ‘een misdaad tegen de mensheid’ noemde, publiceerde het Turkse departement voor onderwijs op zijn website een artikel met als titel ‘Wie is een zionist en wat is zionisme?’ In de publicatie staat het zionisme voor de gevaarlijkste bedreiging van het welzijn van Turkije alsmede voor de veiligheid van de gehele wereld.
Geen Joodse buren
Poster van de populaire Turkse filproductie Conquest
111124 PP 79 BW.indb 56
De rabiate afkeer van de Joodse staat binnen AKP-gelederen is evident. Hoe staat het echter met de houding tegenover Israël bij de seculiere, Kemalistische oppositie? Bij haar is Israël evenzeer impopulair. Turkse oppositiekringen hekelen de excuses van Netanyahu aan Erdogans adres als de voltooiing van diens politieke opmars. Veel Kemalisten menen dat Israël enkel samenwerkt met de AKP onder de vlag van het Ame-
03-07-13 12:14
nieuwsbladen. Het is zoals Leon Pinsker het eenmaal verwoordde: ‘Antisemitisme is een erfelijke ziekte.’’
Lakmoestest Voor de eurofractie SGP is het onduldbaar dat de Europese Raad en Commissie tot op heden niet openlijk en duidelijk het regime-Erdogan hebben aangesproken op zijn anti-Israëlische, ja ronduit antisemitische houding. Zij sluit zich daarom van harte aan bij de oproep van prof. Ofra Bengio: ‘Laten de Europese Instellingen premier Erdogan en diens minister van Buitenlandse Zaken Davutoglu flink aanpakken over hun opstelling versus Israël. Dat zou eventueel hun attitude tegenover het Westen en zijn beschaving kunnen veranderen. In die zin vormt Israël een lakmoestest om te zien waar de botsing van de beschavingen de heersende elite in Turkije heenleidt.’ Drs. B. Belder is lid van het Europees Parlement voor de SGP en voorzitter van de Delegatie van het EP voor de betrekkingen met Israël
rikaanse ‘Greater Middle East Project’. Een project dat de gematigde islam promoot als rolmodel voor de gehele regio.Aan concurrerende ‘gematigde rolmodellen’ trouwens geen gebrek in de regio, om maar te zwijgen over het elementaire probleem van het bestaan van een ‘gematigde islam’ – in theorie en praktijk. Andere Kemalistische kringen dichten Israël zelfs de duistere rol van samenzweerder met de AKP toe. Dit ‘bondgenootschap’ opereert vanzelfsprekend achter de schermen en creëert naar believen publieke crisissituaties. Irreëel ‘bewijs’ voor de samenzwering tussen AKP en de Joodse staat zou het Amerikaanse radarstation in de provincie Malatya vormen om ‘Israël te beschermen’. Het Turkse anti-Israëlische front is al met al breed. Het omvat het regeringskamp en de seculiere oppositie. In zo’n politiek klimaat gedijt antisemitisme.‘Treurig genoeg tonen de laatste opinieonderzoeken aan dat Turken liever geen Joodse buren hebben’, vult Hay Eytan Cohen Yanacorek aan. ‘Erdogan heeft alles gedaan om haat te kweken tegen Israël. Een direct gevolg hiervan is dat het antisemitisme hoog scoort in Turkije. Ik kan dat zien op Facebook, Twitter en zelfs in de Turkse
111124 PP 79 BW.indb 57
03-07-13 12:14
