ETHIEK EN ROUW- en VERLIESVERWERKING
Juli 2012, SPSO/AIW t.a.v. Dhr. Manu Keirse Jeanette Manders, groep 4b, collegekaartnr. 208 6139
Bij rouwverwerking denken we meestal aan het verlies door sterven van een dierbaar persoon: het verdriet na verlies van een ander, een ouder, partner, kind of vriend(in). Verlies gaat over meer dan het moeten missen van een persoon, het gaat over omgaan met veranderingen, ook: verlies van werk, functies, gezondheid, (gemeenschappelijke) toekomst, onkwetsbaarheid, veiligheid, hoop… Je leven wordt beïnvloedt, je leven veranderd, je moet afscheid nemen van iets wat er was. Verlies verwerken is rouwarbeid, het is hard werken. Alhoewel verdriet heel universeel is, is dat zwaar voor iedereen die ermee te maken krijgt, voor de persoon zelf en ook voor de omgeving. Hoe kunnen we omgaan met verlies, en hoe kunnen we een ander bijstaan? Doel: Leren onderscheiden van de verschillende emoties en reacties die zich in een rouwproces voordoen en onderkennen van de wijzen waarop men mensen met dit verdriet kan helpen.
MIJN VERLIESERVARING Paar jaar geleden heb ik bij een val van een ladder mijn hak verbrijzeld. In een klap veranderde mijn leven, mijn toekomstplannen en dromen vielen in het water, samen met verwachtingen… Al had dit ook nog wel veel slechter kunnen aflopen, ik had mijn nek of rug wel kunnen breken, maar dat was blijkbaar mijn lot niet! Ik moest gedwongen stilstaan bij en nadenken over mijn leven en hoe ik die kon en verder wilde leven, met een flinke schok werk ik wakker geschud… De realiteit gelijk en volledig onder ogen zien kan niet, dat helpt niet, het is teveel ineens. Dat gaat in stapjes, is een proces van verschillende manieren van zien, werken en integreren.
DE DRIE DIMENSIES VAN KIJKEN DIE TOT ECHT ZIEN LEIDEN Zien is de basis van bewogen worden en in beweging komen (d.m.v. luisteren en integreren). Laat jezelf raken, kijken naar wat heeft het meeste pijn gedaan en wat het meeste plezier? 1e is horizontaal: verleden, heden en toekomst In ogenschouw van verleden, heden en toekomst (verschillende dimensie, horizontaal gezien) Ik klom ijverig een ladder omhoog, zonder na te denken of die wel tegen de juiste muur stond… Veel doen zonder na te denken, doorrennen als een kip zonder kop. Daarbij rende ik mezelf voorbij, of zolang door, totdat ik uitgeput neerviel. Dit gebeurde nu ook letterlijk! Enerzijds afhankelijk en volgend zijn, anderzijds geen hulp willen vragen, zoveel mogelijk alles zelf doen… Dat te zien en herkennen bracht mij tot inzichten over een familie patroon betreffende afhankelijkheid/onafhankelijkheid, met de valkuilen en lessen die er uit te leren zijn. Van: “ik kan het zelf wel, ik heb niemand anders nodig” lijnrecht daar tegenover staat: “ik kan niets en heb dus hulp nodig”. Naar: specifiek hulp vragen en ook kunnen accepteren. Psychische verwerken: wat ik allemaal gemist had en in de toekomst nog zou gaan missen. Zoals beloftes van “nog samen dingen te gaan doen” zoals bergtochten van hut tot hut lopen “had ik dat toen maar wel gedaan, nu kan ik dat misschien nooit meer!”
2e is verticaal: de diepte en vanuit hoogte, eigen interpretatie De diepere lagen onderzoeken, zien in de diepte, breder en vanuit ander perspectief zien, zien vanuit de hoogte, de diepere samenhang en betekenis zien, ook het grotere geheel zien (dat dit is slechts een deel is van een groter geheel) dus vooral goed luisteren en doorvragen. Welke waarden en opvattingen waren en zijn er thuis over pijn en gezondheid? Tweeledig vader: erin zwelgen, hulpeloos ‘slachtoffer’, ontlopen van verantwoordelijkheden? Moeder: niet aanstellen of zeuren, gewoon doorgaan zolang het gaat. Opnieuw tegenstrijdig zoals ook afhankelijkheidspatroon. Brengt mij bij mogelijke ziektewinst: even geen spanning of verantwoordelijkheden hoeven dragen… Want: wanneer alles kan, moet ook alles… Ik had al lange tijd een strijd met partner over verantwoordelijkheden en opvoeding van onze dochter. Dat moest ik nu loslaten, ik had mijn handen vol aan mezelf! Enerzijds voelde ik me erg schuldig hierover, anderzijds bracht het mij ook een stukje rust, ik had nu ‘toestemming’ om even met mezelf bezig te mogen zijn ipv steeds met anderen. Schuldgevoelens ook hierover, want was ik nu dan niet teveel (alleen maar) met mezelf bezig, verzaakte ik het om een goede moeder en partner te zijn, of vriendin/dochter etc.? Alhoewel ik echt voelde dat ik niet meer kon dan dit… Pijn komt lijfelijk naar buiten in vergeetachtigheid, verminderde concentratie, boosheid, intens verdriet, vermoeidheid, agressie, schuldgevoel, jaloezie, (zelf)medelijden etc. Verlies verwerken is rouwarbeid, dit is hard werken, en dat te combineren met werkzaamheden, dat is zwaar! Pijn die uitputtend, onvermijdbaar en “normaal” is… niet erkend: weinig sociale ondersteuning! Vooral toen ik weer ‘normaal’ kon lopen, pijn of beperking was niet meer zo zichtbaar. Ik hield me groot, kwam sterk over, dus ‘gewoon’. Gevolg: het leek alsof er niets meer aan de hand, alles goed was. Effect van directe omgeving, ander contact, ik miste betrokkenheid en begrip. Langzaam meer kunnen zien, vanuit andere perspectieven, niet invullen maar ernaar vragen en erover vertellen, delen met anderen. Betrokkenheid en kracht zat in ook kwetsbaar durven zijn. 3e is binnen en buiten: Uit beperkende denken, leegmaken, ontvankelijk worden, diep innerlijke weer laten stromen. Ingebeelde plichten en verwachtingen onderzoeken > je kernwaarden bepalen je (levens)doel!! Door te luisteren naar jezelf en anderen te horen, te kijken waar je staat, de ander werkelijk, echt en wezenlijk zien, in stilte te zijn en tot inzichten te kunnen (laten of helpen) komen. Steeds met de stroom meegaan, conformeren, probeerde te volgen en vooral ook controle te hebben en houden (als ik die al had) waarmee ik makkelijk uit het veld geslagen werd door de omgevingen, omstandigheden en anderen. Ik raakte snel uit balans door dit wankele evenwicht tussen binnen en buiten. Daarbij mijn pijn en verdriet niet durven tonen. Wezenlijk niet gezien of er mogen zijn, niet mezelf zijn: goed of niet goed, vrolijk of verdrietig, boos of teleurgesteld… Niet erover praten heeft als gevolg eenzaamheid. Het is heilzamer dat zwijgen te doorbreken, betrokken en aanwezig te zijn, wezenlijk contact te maken, echt te luisteren met aandacht en zonder oordeel, met liefdevolle aandacht naar de schaduw te kijken, om op een veilige plek vanuit de goede werkelijkheid en tot slot in stilte terugkijken, tot inzicht komen en zin geven.
Ik kon niet anders dan inzien dat ik hulp nodig had, moest die leren vragen en ook accepteren. Hulp kwam vaak uit heel onverwachte hoek. Ik begon in te zien dat een ander ook plezier kan hebben in hulp geven en ik een ander dus een plezier doe door dit gebaar te ontvangen, zonder me schuldig of verplicht te moeten voelen. Daaruit spreekt waardering, vriendschap en liefde. Zien heeft te maken met aandacht: het geluk van ontvangen en geven van aandacht! Door verlies te verwerken zal iemand zijn/haar (levens)kracht (her)vinden. Het is zo, het zij zo… Er gebeuren in het leven voortdurend dingen die je niet wilt, die je plannen doorkruisen, daarin heb je geen keus. Hoe je omgaat met wat je overkomt is wel een vrije keus. “de mens leidt vaak het meest onder het leiden dat hij vreest.”
DE VIER TAKEN VAN VERLIESVERWERKING Hierna volgt een weergave van de verschillende emoties en reactie die ik heb ervaren. Welke interventies mij hebben geholpen in het omgaan met deze verlieservaring? Welke tussenkomsten en reacties heb ik als steun gevend ervaren? En tot slot, zeker niet de minste: Wat heeft het doorwerken van het rouwproces mij aan inzichten gebracht? 1e onder ogen zien van de werkelijkheid van het verlies: weten is nog niet voelen Informatie verwerking en opname van het slechte nieuws, het was alsof de chirurg een ander taal sprak, niet tegen mij of over mij, het niet over mij ging maar over een ander, iets anders. Ik wilde en kon niet geloven dat ik nooit meer goed zou kunnen lopen, sporten, dansen en op hakken lopen… ik bleef hopen dat ik na de operatie te horen zou krijgen dat het allemaal mee viel en alles weer goed kwam. Er zou blijvend schade zijn dus verlies van (een deel) van mijn lichamelijke gezondheid. Onzeker en onduidelijk was nog hoeveel, welk deel en hoelang het duurde of het bleef. Alhoewel de operatie geslaagd was, was dit slechts het begin van een heel onzekere toekomst en herstel. De vraag van de zeer ervaren fysiotherapeut in het ziekenhuis over deze kwetsuur en dat hij zoiets nooit eerder had gezien of behandeld had, maakte mij erg onzeker. Naast lichamelijke pijn, leed ik vooral ook onder hoop en twijfel. Maar ik zou wel zien, bleef toch hoop houden “samen met de fysio hard werken zou ik meer kunnen bereiken” en “straks ga ik gewoon wel weer alles kunnen doen!” Ik was vooral gericht op lichamelijk herstel, ook de fysiotherapeut keek puur naar functioneren. Na te zware oefeningen werd vermoeden uitgesproken dat er sprake zou kunnen zijn van postoperatieve spierdystrofie… grote schok!!! Ik kreeg weinig of niet de juiste informatie, begrip en begeleiding (dat kon beter en/of anders). Toch dingen ondernemen en doen, ook al betaalde ik achteraf daar een ‘tol’ voor nl. meerdere dagen pijn door overbelasting, waar ik dan zelf mee moest zien klaar te komen. Was die pijn en moeite het mij waard? Gelijk nadat ik iets had gedaan vond ik het de moeite en pijn wel waard, ik had plezier beleefd van wat ik had kunnen doen. De volgende dag was dat gevoel een stuk minder, ik had ook weer eens iets leuks gedaan en moest daar nu nog steeds voor boeten!
De dag daarna kwam de angst dat ik misschien wel teveel en te vlug had willen doen, ik het er misschien wel erger op had gemaakt. De dag daarna vreesde ik dat het nooit meer goed zou komen, geen leuke dingen meer zou kunnen doen. Als dan de pijn/overbelasting minder werd wilde ik toch weer iets gaan doen, in contact met anderen dus samen iets doen en deed ik dat dan betaalde ik achteraf daarvoor weer ‘de prijs’ en herhaalde dezelfde cyclus zich weer… Dat was om wanhopig van te worden! helpend is erkennen en verstaan: correctie informatie, ontkenning ook toelaten, informatie meerdere keren herhalen, confrontatie werkelijkheid faciliteren Ik kreeg veel begrip en zorg van mijn partner, ook (hulp) uit mijn omgeving, vaak kwam die uit verrassende hoek, dat deed me goed. Achteraf had de hulp en nazorg na de operatie beter en anders gekund, niet alleen op lichamelijk functioneren gericht, veel meer op mij als persoon. Een dagboek maken: activiteiten, tijdsduur, pijn niveau, tijdens zitten/staan/lopen/liggen etc. Daarmee had beter een plan met begeleiding gemaakt kunnen worden met de hulp van een (fysio)therapeut? Resultaten zouden zichtbaar en ook meetbaar geworden zijn en (vooral goede) resultaten beïnvloeden wat je kunt en doet… Dit registreren had mij kunnen helpen om een realistisch, goed en meetbaar beeld te krijgen. Verbeteren conditie, balans tussen activiteit en rust, toont veranderingen in sociale contacten (veel alleen of met anderen?) en zonvollere vrijetijdsbesteding. Niet bang zijn voor een beetje pijn, ook rekening houden met tegenslagen. Nu verwerkte ik die tegenslagen vooral alleen en weerhield mij ervan dingen te ondernemen, onzeker of ik de ‘tol’ achteraf wel wilde betalen! Dagboek als hulpmiddel om problemen concreter te krijgen en proberen een oplossing ervoor te vinden ipv verzuchten “kan ik niet”. Helpt beter en fitter te voelen om dingen (te doen) die belangrijk zijn. Registreren en in beeld brengen van eigen gedrag, wat wel doen of juist laat… Naar concrete(re) doelen stellen, plan uitvoeren met tijdspanne, hoe belonen of niet belonen (niet belonen als een doel geforceerd is bereikt, dat is de pijn belonen ipv het doel te halen!!). Vooral realistisch en evt. gaandeweg bijstellen. Helaas is dit nooit geopperd of gedaan. Ik geloof dat mijn verliesverwerking minder lang, eenzaam en pijnlijk verlopen zou zijn geweest, met meer aandacht voor de psychologische effecten, meer persoonsgericht ipv puur lichamelijk. 2e is ervaren van de pijn van het verlies: niet omzeilen maar uiting aan geven Acceptatie, de werkelijkheid onder ogen durven te ZIEN. Langzaam drong het besef tot mij door van mijn beperking, zowel wat ik nu allemaal moest missen maar ook in de toekomst misschien niet meer zou kunnen doen. Mijn pijn en verdriet hield ik zoveel mogelijk voor me, ik was flink. Met rolstoel en later krukken kon ik niet ver weg, maar ik probeerde het zoveel mogelijk wel! Al zag ik meer onmogelijkheden dan mogelijkheden, ik kwam niet veel buiten, dat kon alleen als er iemand bij was. Ik wilde mijn partner nog meer belasten met mij vervoeren en begeleiden. Dit bedacht ik zelf, vroeg het liever maar niet, voelde me belastend voor anderen o.a. mijn partner, alsof ik meer vroeg dan ik ooit terug zou kunnen doen, oplopende schuld/rekening.
Ik werd somber maar hield mezelf voor dat als ik dat zou tonen, ik de mensen die mij kwamen helpen zou wegjagen. Niemand klaagt nu eenmaal graag, dus hield ik me goed en probeerde vrolijk te zijn. Hierdoor “sociaal dood” gaan, ik kon niet vertellen, vond geen luisterend oor of werkelijk begrip. Dat gaf mij het gevoel dat ik er helemaal alleen voor stond, nergens heen kon gaan, voelde me onmachtig en onbegrepen. Een moment herinner ik me vooral: na een paar maanden met rolstoel en krukken, had ik van al dat tillen en belasten last van mijn schouders gekregen, ik vroeg de fysiotherapeut ernaar te kijken. Hij reageerde kortaf, ik was bij hem in behandeling voor mijn enkel, die behandeld hij en verder niets anders. Opnieuw wilde ik niet zeuren en liet het daar toen bij. Het kwam toen ook niet in mij op om de fysiotherapeut hier in de buurt te vragen of het misschien mogelijk was om naar mij toe te komen, dus bij mij thuis… Ik had moeite met hulp vragen, was vooral met mezelf, mijn binnenwereld, aan het worstelen… Lichamelijk was ik klaar, ik kon lopen en daar moest ik het maar mee doen, blij en tevreden zijn. Leren leven met “een levend verlies”… het is er niet omdat niemand ziet dat het er niet is… De opmerking dat ik maar met de pijn en beperkingen moest leren leven vond ik kortzichtig en een belediging! En hoe moest ik dat dan doen, waarmee wel en/of niet, hoe lang, voor altijd? Het herstel duurde lang, de begeleiding en feedback waren matig, onduidelijk of onvolledig. Of waren mijn verwachtingen onrealistisch? Geen antwoorden en wel steeds meer vragen. Daardoor kwam er geen echte acceptatie totdat ik meer antwoorden kreeg (hierna helpend). helpend is: pijn laten ervaren, in zorgzaam contact verlies ter sprake brengen, uitspreken, verkeerde bemoedigingen vermijden, luisteren hoe voelt ipv vertellen hoe het moet Verwerken gaat in golven, van het ene moment goed en beter te voelen, het andere slechter. Ik zocht naar werkelijke antwoorden, waarheid, bevestiging, begrip, meedenken, de juiste hulp. Zo kwam ik voor een consult terecht bij een podotherapeut omdat ik hinder ondervond bij het lopen doordat mijn tenen krom trokken. Zij was de eerste (van medici) die met mij meedacht, waardoor ik me gezien en begrepen voelde. Zij wilde aanvullende informatie via de huisarts, die kreeg zij niet, ik moest maar weer een afspraak maken met de chirurg en met hem bespreken. Opnieuw kwam ik bij hem met dezelfde vragen die eerder niet beantwoord werden, die kreeg ik ook nu niet, wel een doorverwijzing voor zooltjes. Tja dat had ik zelf dus ook al bedacht! Dit bevestigde dat ik zelf stappen moest zetten om hulp en antwoorden te krijgen die ik zocht. Ik vroeg een second opinie aan bij een chirurg, die mij vertelde dat de chirurg erg goed werk heeft gedaan en legde rustig uit welke gevolgen inherent zijn aan en passen bij deze blessure m.a.w. welke gevolgen en (on)mogelijkheden er zijn, vertelde wat ik beter wel/niet kan doen. Hij maakte duidelijk dat ik door bepaalde dingen te doen geen schade meer zou toebrengen, schade was al geleden. Ik zocht contact met een sport medisch centrum waar fysiotherapeuten sporters na een blessure te helpen om weer te gaan sporten, dat klonk als muziek in mijn oren. Na de bevestiging dat ik geen extra schade kon oploop, durfde ik nu te gaan kijken naar wat ik echt wel/niet kan, hielp mij door de pijn heen te durven gaan, grens op te zoeken en verleggen, op weg dus naar winst i.p.v. verlies! Aandacht voor pijn gedrag: Wat denk/voel je, doe/laat je?
Fysiotherapie en sporten onder begeleiding: liefdevolle ondersteuning, begeleiding en begrip, samen (on)mogelijkheden onderzoeken, ontdekken van grenzen, realiteit zien en acceptatie. Ik en mijn blessure werden met respect behandeld. 3e is aanpassen aan de wereld zonder die/het andere: wat valt er weg? Toen ik me psychisch weer wat sterker voelde, vond ik de energie om mijn herstel te willen bespoedigen. Ik en niemand anders is/was verantwoordelijk voor mijn gezondheid en geluk. Ik nam stappen om antwoorden te krijgen op vragen die ik nog steeds had, ik wilde serieus genomen worden en kwam in actie. Hulpmiddelen zoals rolstoel bij dagje uit of krukken ter ondersteuning, meer pauzes, aangepaste schoenen, oefeningen en me niet schamen om die ‘nodig’ te hebben, niets aan te trekken van opmerkingen over op hakken lopen met krukken... Hierdoor kreeg ik een realistisch beeld van mijn kunnen alsook van mijn beperkingen, nu begon ik met het accepteren van wat ik voorheen kon en nu niet meer. Ik moest mijn verwachtingen bijstellen, aanpassingen te doen die zijn misschien alleen voorlopig of blijken die voor altijd nodig te zijn, ook dat leerde ik te accepteren. Langzaam vond ik mezelf weer terug, kwam letterlijk en figuurlijk ‘op krachten’. Eventuele tegenslagen met nieuwe veranderingen zou ik weer aankunnen, de grootste schok voorbij, die is geweest en verwerkt. helpend is: steeds opnieuw luisteren, laten vertellen, legitimiteit van verschil in beleving De goedbedoelde adviezen en verhalen vallen niet altijd goed! Anderen die je vertellen wat je moet doen en laten, hoe je ermee om moet gaan, wat goed of slecht is, menen te begrijpen hoe ik me moest voelen, zonder echt te vragen hoe het met mij gaat. Door daar niet altijd naar te luisteren of niets mee doen is alsof je daarmee zegt dat je genoegen neemt met zoals het is. Niets is minder waar, het is selecteren van wat voor mij daadwerkelijk helpend is. Ervaring van een ander die ‘hetzelfde’ had, het is niet hetzelfde, ik ben die ander niet! Een persoon had dit ook en voegde een waarschuwing toe over de negatieve en slechte uitkomst… die hij heeft! Dat was alsof er een steen door mijn ruit werd gegooid, mijn hoop en dromen verder stuk gemaakt! Ervaringen kunnen herkenbaar of vergelijkbaar zijn, maar de beleving ervan is nooit hetzelfde. 4e is emotioneel een plaats geven en verder gaan met leven: verlies integreren in het leven Later zag ik pas de onbewuste stappen die ik had genomen van minder afhankelijk willen zijn. Voor de val vond ik het eigenlijk wel prima om op mijn partner te leunen, ook afhankelijk van hem zijn. Ik wist nu hoe het is om daadwerkelijk afhankelijk te zijn en dat wilde ik niet meer! Nu kwam ik ineens en steeds vaker voor mezelf op, meer onafhankelijk ipv redelijk afhankelijk te zijn en me steeds schikken en aanpassen ging ik nu nadenken en doen wat ik graag wil. helpend is: terug zien naar wat de ervaring je innerlijk gebracht heeft, heeft doen inzien? Uiteindelijk acceptatie, weten wat ik wel/niet kan, mijn lichamelijke beperking en grenzen kennen. Zien wat die ‘nare en zware’ periode in mijn leven mij ook gebracht en betekend heeft. Opnieuw leren (ver)houden met mezelf, wie ik ben, wat ik wil, met mijn leven en met het leven!
Als je op een kruispunt komt te staan, in een periode waarin je je totaal verloren voelt, niet meer weet waar je bent of waar je naartoe moet, dan kun je op weg gaan om dat te ontdekken… Toen mijn droom plotseling in duigen viel en mijn toekomstbeeld in het water viel, werd mijn weg geopend naar een veranderd, nieuw en beter leven, geen droom maar een werkelijk leven… Wanneer je bereid bent om jezelf, je ervaringen, je emoties, je relatie en je levensovertuigingen te onderzoeken, kan een pijnlijke confrontatie met verlies je uiteindelijk veel opleveren in emotionele, relationele en spirituele zin. Je idee over hoe ‘het leven’ in elkaar zit wordt verbreed en je visie op de zin van het leven verdiept. Hoe moeilijk ook, je kunt dit verlies ook als een kans zien. Het is tragisch, maar waar: gemak, comfort, materiele welvaart en veiligheid maken dat mensen deze zoektocht niet uit zichzelf gaan maken. Ik heb door dit verliesverwerkingsproces o.a. geleerd: - Mezelf zijn is absoluut veilig! - Mezelf laten raken doet geen pijn. - De warmte van echte aandacht en betrokkenheid. - Verdriet is een uiting van het verliezen van iets waardevols. - Het effect van het verlies en verdriet in het perspectief van het leven te zien. - Rouwarbeid is hard werken EN de beloning is de moeite waard: doet je de waarde zien van het leven, te mogen zijn wie je bent en je leven werkelijk te leven. Dit is een proces geweest van jaren en heeft mij op meerdere manieren veel inzichten gegeven en uiteindelijk ook tot flinke persoonlijke groei geleid. Het is een leerzaam proces geweest, het zette mij weer op mijn ontwikkelings- en levenspad, waarbij ik nu meer bewust ben van mezelf, wat ik belangrijk vind en mijn persoonlijke balans en autonomie. Deze periode maakt dat ik ook anderen beter zal kunnen begeleiden en helpen met hun rouw- en verlieservaringen. Deskundige hulp is: - Weten wat iemand nodig heeft, - ook de tijd, rust en ruimte te geven, - een hand te reiken als de tijd daarvoor rijp is. - Werkelijk betrokken en aanwezig zijn.
