Nr.
hr e sí9 _:
_-:-
augustus
37
1991
Éfuxfur-
i9'//
=:-t%Z
frtttn
Secretariaat: G. Breman, Grietjeshof 3, 672L VG Bennekom, tel. Redactie: Y. Eykenaar, Knoopkruid 18, 672L
RA
Bennekom,
].423]-
tel.
L9239
Villa Hjemmet in Bennekom. Over deze vÍlla worden nadere gegevens gezocht (zíe pagina 3).
DE KOSTERSTEEN NR. 37
INHOUD Artikelen b1z.
Avondexcursie Oude Ansichtkaarten Villa Hjemmet Villa Fréderiqus
2
Het huis aan de Edeseweg 59
3 3 3
4
6 Tentoonstellingen GemeentearchÍef l,trageningen "Gouden" aanwinst van de 7
6
afdeling archeologÍe
van vondsten bij Boekhandel v.d. Bent
Lijst
9
Iets over urineraalkruiken 9 Begraafplaats a1s monument?11 AVONDEXCURSIE
De avondexcursie is dit jaar gepland op woensdag l+ september om 19.30 uur. Doel van de excursie is het natuuthistorisch museum Tute Natura, waar we naast de vaste collectie de tentoonstelling "sprengen en beken van de Veluwe" zullen bezichtigen. Het prograuma voor deze avond is afhankelijk van zowel het weer als van de opkomst. Bij mooi weer starten rve met een wandeling, \^raarna de heer Ott ons het een en ander zal laten zien en vertellen. Is de opkomst groot, dan is er een mogelijkheid om de groep te splitsen en een dia-presentatie
in te lassen. koffie op deze avond is voor eigen rekening'
De
Opgave tussen 17.00 en 19.00 uur bij de familie Gijsbertsen, Gasthuisbouwing 9A, Bennekom, te1. 08389'L5275. Voor 1 september. OUDE ANSTCHTKAARTEN
Regelmatig worden er aan Oud Bennekom en met name aan onergetekende oude ansichtkaarten aangeboden. Meestal gaat het om afbeeldingen van Bennekom, maar enige jaren geleden ontving ik een stapel ansichten met afbeeldingen uit het gehele land. Met deze kaarten ga ik regel2
matig naar ruil- en verzamelaars-beurzen, waardoor de collectie van Oud Bennekom ín de loop der jaren aardig is uitgebreid. Onlangs kwamen op deze wLjze weer 22 ansichten in het bezít van Oud Bennekom op een beurs in Veenendaal.
Helaas komt er langzamerhand een einde aan de stapel "ruil-ansichtkaarten". IndÍen u nog oude ansichten bezit en deze aan de verenigÍng wil schenken zu1len wij dit zeer op prijs stellen. Alles is welkom.
Vil1a Hj emrnet Een van de in Veenendaal "op de kop getikte" kaarten siert nu de voorpagina van deze Kostersteen. Helaas is over deze villa ons niets bekend. Wie kan ons hier meer over vertellen? Was de vi1la een pension Waar staat of stond deze vi11a Wat betekent Hjerrmet Wie is de dienstbode op de foto lJij zien gaarne u\,Í reacties tegemoet. H. Gijsbertsen VILI,A
''FREDERIQUE"
Op de voorpagina van "De Kostersteen" wan Oktober 1990 (mrmmer 34) stond een afbeelding van de ansichtkaart
"Herstellingsoord villa Frederique Bennekom" . Ik heb toen om wat informatie over deze vil1a gevraagd. Dezelfde dag dat "De Kostersteen" uitkwam kreeg ik hierover a1 telefoontjes. In totaal hebben er (binnen een week) acht personen gereageerd. Allen heel hartelijk dank. Volgens nijn zegslieden heeft de villa gestaan aan de noord-westkant van de Edeseweg, ter hoogte van de Van Balverenweg. De villa is gebouwd rond 1880 (volgens mededeling van de heer Lagerwij van het GemeenLe archief) en is in 1944 op last van de Duitsers afgebroken.Yan I9L2 tot 1.944 werd de villa bewoond door de diacones Zuster Van Aalst. Zíj hield hierin een rusthuis voor gegoede mensen, voornamelijk uit het !íesten van het land. Het woord herstellingsoord is dus misschien niet helemaal op zijn plaats. In 1920 ís de villa verbouwd.
Behalve villa "Frederique" lieten de Duitsers ook de ví1la "de1 Borgo" afbreken. Deze stond aan de overkant van de weg (hoek Edeseweg - Vossenweg). Hier staan nu de flats. Tevens rierden een aantal woningen afgebroken aan de Halderbrinkweg. De laatste woning die nog overbleef heet nu nog "0p 't kantje af". Dit huis staat nu aan de Eltersehof nr. 18.
H. Gijsbertsen HET HUIS OP DE EDESEI^IEG 59
Het huis met de drie bornen aan de Edeseweg nr 59 staat zo dicht langs de weg, dat men aan een tolhuis van vroeger zou kunnen denken. Voor zover bekend heeft Bennekom echter geen tolhuis gekend, wel rtaren ze aar.wezig in onze naaste omgeving. Vanaf Wijteneng van tandarts Kwant naar Ede komt men drie maal een huis tegen díe zotn twee meter van het fietspad staat. De levensloop van een zandweg was, dat deze in de loop der jaren steeds breder werd en naar de huizen toe "kroopt'. Dus hoe ouder het huis des te dichter staat het bij de weg.
Het eerste "huís is Café "De Keij zet" eÍL dat spreekt voor zich: De herberg van vroeger was niet alleen een halteplaats voor de voerlui maar ook voor hun paarden. De uitspanning stond uitnodigend direct aan de zandweg. Als tweede de theekoepel van Hoekeh:m. Het is een praeht gezíeht als men richting Ede rijdt en het monument in het vizier krijgt. In de vorige eeuw ontvingen de baron en barones daar hun kennissen (de arnbtsjonkers en andere welgestelden) op de thee. Toen trof men daar de "mercedessen" onder de ríj tuigen aan met daarnaast de koetsiers in livrei. De boeren kwamen, met de pet in de hand, de pacht of aangekocht hout betalen. Degenen die in goede doen waren gebruíkten de zogenaamde Utrechtse tentwagentjes voor kerkgang of farniliebezoek.
I"laar nu de afgebeelde foto. Hendrik Jan Bussink (geb. 4 maart 1819) had hier een wagenmakerij. Zijn vrouw Janna van der Kaa kreeg op 15 april 1BB2 ook een vergunning "tot verkoop van sterke drank in het klein" in de linker voorkamer van het huis. Zo ontstond de volgende situatie: de wagenmaker schaafde en beicelde in de werkplaats, de voerman dronk zijn borreltje bij Janna. Ook het paard, aan een van de boomringen vastgemaakc, kreeg zijn maaltje. De twee overgebleven bomen zijn de 100 j aar aI lang gepasseerd. Interessant is het dat r.o9 za'n ingegroeide ring aan de rechterboom te ontdekken valt. Wat zo'n wagenmaker in die tijd kon presteren kan men in ons museum zien op de oude ambachten afdeling, \iaar werkstukken en gereedschap van wagenmakerij Alberts te bewonderen zijn. Hendrik Jan Bussink verrichtte ook a1lerlei karweicjes in het dorp. Op een dag had de baron hem nodig voor een reparatie op het koetshuis. Dat werd hem noodlottig. Hij wiel van het dak en dat heeft hij niet overleefd. Op den duur verliep de wagenmakerij en ook de drankvergunning werd ín 1892 weer ingetrokken. In 1902 werd het oude voorhuis afgebroken en vernieuwd. Dit is nu de woning van de familie Toonen. Het oude voorhuis kunt u bewonderen op de foto. Later startte zoon Hendrik een
timmerbedrijf naast het ouderlijke huis. Hij was de grootvader van mevr. Janny Storm, die ons de informatie over het huis en zijn bewoners verstrekte via een interview, dat de heer C.A. Heitink haar eens heeft afgenomen. Beiden hartelijk dank voor deze gegevens en ook dank aan Ds. H. v. Slooten uit Putten -onze vroegere dorpsgenoot- die de foto aan ons museum schonk. H. van Diermen. TENTOONSTELL]NGEN
In het Kijk- en Luistermuseum is tot 15 september de zomertentoonstelling "Mijn verzameling" te bezichtigen. Het gaat hier om verzamelingen van particulieren. Te zi.en zijn o.a. autors, eierdoppen, inktstellen en potten, vosjes, kalenders op katoen, brandweerauto's, klederdrachtpoppen enz. enz. Van dinsdag tot en met zaxerdag is het museum van L4.00 tot 17.00 uur geopend. Indien men met een groep van meer dan 10 personen komt kan er ook van deze tijden worden afgeweken neemt u dan even telefonisch contact op (08389 -L4629) .
GEMEENTEARCHI
EF i^IAGENINGEN
Recentelijk heeft het Gemeentearchief lJageníngen het Oud-rechterlijk Archief van Wageningen in bewaring gekregen van het Rijksarchief in Gelderland. Het archief dateert uic de periode 1542-1811 en neemt bijna dertig meter planklengte in beslag. De openingstijden van het Gemeentearchief zijn: maandag t/m woensdag van 9.00-l-2.00 uur en van 13.00-l-6.00 uur. Op donderdag en vrijdag alleen na afspraak. Het archief is gevestigd in het stadhuis van Wageningen, l(arkt 22 te idageningen, telefoon 08370-92273 C.D. Gast ''GOUDEN'' AANWINST VAN DE AFDELING ARCHEOLOGIE
IN
ONS
MUSEUM
In 1891 stuitte men bij het grint graven op het landgoed Oostereng - waar nu Ital is gevestigd - op een ..^^-in zích o,a een Veluwse klokbeker ol --^{.-L^..--^.r d!!I9UV9I , WOé!. óI 6
een gouden halssieraad bevond. De eigenaar van het landgoed, Jhr" Quarles van Ufford, mocht de voorwerpen
t
houden. In 1929 verrichtte Dr. Bursch van het oudheidkundig museum te Leiden ter plaatse opgravingen, gebruikmakend van de gegevens van 1891 en publiceerde in 1933 een wetenschappelijk artikel over de bijzondere goudvondst te Bennekom. In L952 en in 1954 werden door het institrrut voor Biologische Archeologie te Groningen opnieuw opgravingen verricht. Mevrouw van Ufford heeft toen in 1955 de prehistorische voorl^rerpen van wijlen haar man aan Groningen geschonken. Tenslotte kwam het gouden halssieraad in Arnhem terec-
ht.
Onze archeologisehe afdeling bezít veel voorwerpen uit onze eigen omgeving, maar ze zi-jn eigendom van Arnhem, omdat archeologische vondsten vroeger niet in Bennekom konden worden ondergebracht. i^Iij hebben ze nu in bruik1een. In overleg met onze ex-secretaris, de heer De Vos, die bekend was met dit onderwerp en een boek uit onze bibliotheek als bron noemde, heb ik aan de archeoloog van 't Arnhems Museum gevraagd of we een replica van het sieraad mochten laten maken. Tot mijn verrassing antwoordde de heer Borman: "We hebben een replica voor jullie, kom het maar halen". Dat is inmiddels gebeurd.
In vitrine I van ons archeologische afdeling bevindt zich nu het voorwerp van ong. 3000 v. Chr. in gezelschap van andere voorwerpen uit het Neolithicum. Wie van het een en ander meer wi1 weten kan contact met nij opnemen. We bezitten n1. een wetenschappelijke samenvatting van prof. Waterbolk (van Groningen) uit r9s4.
Tot slot het volgende: 1891 is lang geleden, maar de goudvondst za1 in de gesloten dorpsgemeenschap van toen indruk gemaakt hebben. Een grintgraver, arbeider van de Ufford. deed de vondst.
familie Quarles van
In het verslag van de archeologen wordt in het bij zonder vermeld, dat een meubelmaker de Veluwse klokbeker heeft gerestaureerd. Nu heeft die man het prima gedaan \,rant van 1891 tot 1955 heefL deze beker eerst op Oostereng en later in Bilthoven in de studeerkamer I
gescaan met het halssierraad er bovenop. Herkent misschien een van onze Lezers iets van dit verhaal , dat in de familie bewaard is gebleven? i^Ie
veronderstellen, dat het Bennekommers zijn geweest, zowel de grintgravers a1s de meubelmaker. tie zijn benieuwd! H. van Diermen
F
..!'"r
ri.:'.|
LIJST VAN
VONDSTEN OPGMVING BOEKHANDEL VAN DEN BENT
is een vervolg op eerder verschenen artikelen omtrent deze opgraving in de Kosterstenen 32
Deze 1íjst Ê,
1. 2. 3.
4. 5.
6.
veel fragmenten van glas\,rerk xraarónder niet complete kristallen wijn glazen (18-20e eeuw) eau de Cologne flesj e (2e helft 19e eeuw) mosterdpotje, teerpotje en azijnpotje (19e eeuw) grote hoeveelheid aardewerkscherven van Regout (na 1850) aan scherven mÍnstens 22 mineraalwaterkruiken (ca. 1850) , w. o. : 2 kruiken compleet met stempel 2 gerestaureerde kruiken zonder stempel 22 oren, 24 bodems en 10 halzen fragmenten van roodbakkend aardewerk w.o. fragnenten voor 4 vuurtestjes (17-18e eeuw en 19e) eeuw)
8. 9.
10.
fragmenten aardewerk "faience" met tinglazuur (eind 17e eeuw) fragmenten van Engels steengoed (ea. 1750) twee zalfpotjes ca. 4 crn hoog ilFRECHEN" r,\raarvan één compleet (ca. 1750) drie fragrnenten blauw/grijs, kogelpoties (12-15e eeuw)
11.
ca. 24 íjzertíjdscherven, gesloten vondst 50 cm onder het geschaafde vlak: 250 cm onder maaiveld
12. 13.
allerlei
(
500 - 300v.
Chr)
recente gebruiksvoorr^rerpen (20e eeuw) kloostermop, baksteen 26 x L2 x 6 cm (ca. 18e eeuw)
14.
drie water/rioolputten, diam. 107 tot 110 cm, baksteenformaat 22 x LL x 5 cm,boden put 3 baksteen, 2 m onder maaiveld (eind 18e tot 19e eeuw)
IETS OVER MINEMALKRUIKEN
De kruiken hebben een cilindervormig lichaam, een afgeronde schouder en een korte ronde hals. op de schouder bevindt zich een klein handgevormd oor. De inhoud is + 1 liter . Ze zíjn al1en op de draaischij f gevormd. De kruiken zíjn zeet gevarieerd van kleur:
grijs, bruin, beige, geel, rood/geel - bruin/rood en er zijn ongeglazuurde en met zouxglazuur bedekte kruiken bij. Bijna alle kruiken hebben één of meer srempels op de schouder of onder het oor. Het stempel op de schouder geeft de herkomst van het bronwater aan. Een tweede
w K)nN
-*È :
-
-_ -_-
l--
:--
-
i\t1,' :lt ,l.l
\
I
';
, 'i/
'1'/''
;r'---
u
-'
{=+..
!!:
'r/z'
V.Anyno,l
10
stempel geeft de naam van de bezitter of de exploitanr van de bron aan. Een ingesteurpeld nurnmer vertelt, wie de leverancier van de kruiken was. De kruiken zonder stempel kunnen een papieren etiket hebben gehad. De meeste kruiken dragen het sÈempel van heÈ Selter'smineraalwater. De bron van het Selterr^rater is gelegen in Nieder Selter, in de Taunus, in Duitsland. Hec waËer was zeer gewild, nieE alleen in Europa, maar ook in Amerika, Zuid-Afrika en Nederlands-ïndië.Mineraalwater wordt al sedert de oudheid gebruikt in de geneeskunde: om te drinken of om in te baden. Men spreekt van minerale wateren, wanneer wacer meer dan 1& opgeloste vaste stoffen, of een hoog gehalte aan opgeloste gassen bevat. Ook bij een zeer laag gehalte van een sterk werkzame stof, spreekt men van mÍnerale wateren. De verzending van de kruiken naar de bronnen, gebeurde op basis van de leverrngsconcracten. Nadat de kruiken op de waterdichtheid araren gecontroleerd, werden ze gevuld met het mineraalwater. Het sluiten gebeurde door niddel van een kurk, die daarna in gesmolten pek werd gedompeld, hierover werd leer getrokken en na dan nogmaals in pek te zijn gedompeld, werd de kruik verzegeld. In 1879 begon het verval in de kruikenindustrie. De g1-azen fles verdrong de kruik. de transportkosten waren door het kleinere gewicht van het glas t.o.v. de stenen kruik, lager. Ook konden flessen eenvoudiger en beter gesloten worden, wat de zuiverheid van het water cen goede kwam. Omstreeks de eeuwwisseling werden de kruiken volledig door g1.azen flessen verdrongen. W. Angenent BEGRAAFPIÁATS ALS MONUMENT?
In oktober en januari schreef ik over de geschiedenis van het begraven in Bennekom. Iruniddels is voortgang gemaakt met de actie tot behoud en conservering van het oudste gedeelte van de Bennekomse begraafplaats. posit-
ief is te kunnen meedelen dat het Gemeentebestuur schrifcelijk heefc toegezegd ruimingswerk of mogelijk andere activiteiten in deze hoek te zullen "bevriezen". De gemeente schríjft o.a. het volgende: "Het is verheugend te constateren dat er vanuit de bevolking belangstelling wordt getoond voor dit onderwerp. Tot
11
voor kort stond de afdeling Groenvoorzieningen vrijwel alleen voor de taak om graven te ontzíen die van historische betekenis zijn of \^raarvan de grafbedekking een opvallende kwaliteit heeft. Wij zien uw verdere berichten dan ook met belangstelling tegemoet". Ondergetekende is momenteel druk doende de nog aanwezíge grafbedekkingen in de hoek die grofweg wordt gemarkeerd door de engel op het graf van de familie Prins en de grafsteen van Hermina en Evertje Bussink, te beschríjven. De herstelkosten per graf zijn eind juni door een restauratie-deskundige getaxeerd. Opgeteld zou dat op een bedrag van zo'n tien- tot twaalfduizend gulden uitkomen (excl. hekwerk) . Daarbij moet echter aangetekend worden dat bij de schatting is uitgegaan van volledige restauratie. Wellicht zov conservering hier veel meer van toepassing zíjn en moet een complete restauratie al op voorhand als onhaalbaar maar ook onwenselij k besternpeld worden. Ook worden diverse graven nog steeds onderhouden al gebeurt dit dan niet altijd op deskundige wijze. Yan andere graven zijn nog nabestaanden bekend. Ondertussen gaan de activiteiten door en wordt getracht de gemeente voor de initiatieven te interesseren. Nog steeds geldt: wie zíeh, juist nu begraven in Bennekom weet zo actueel is, geroepen voelt mee te doen en mee te denken melde zich bij mij aan. C.A. Heitink tel. L3022 (of 02290-40710) p. s. de bij de rondleiding en taxatie aanwezige Oud Bennekom secretaris, de heer Breman, ontpopte zích overigens a1s een kenner van begraafplaatsen. Hij genoot dan ook zichtbaar van de rondgang met de res-
tauratie-deskundige de heer
Overeem!
