Een restaurant in een kapel
de Engelenburcht, het Ursulinenklooster in Tildonk
1
woord vooraf Het voormalige Ursulinenklooster te Tildonk wordt door de vzw Immo Kwaliteitsfonds omgebouwd tot een sociale campus. Dit is een soort bedrijvencentrum voor organisaties die werkzaam zijn in de sociale, toeristische en culturele sector. Deze functie is zeer geschikt voor dit als monument beschermde gebouw omdat de invulling zeer divers is en kan afgestemd worden op de ruimtelijke karakteristieken en kwaliteiten van het gebouw: de kerk kan voor culturele evenementen ingezet worden, grote lokalen zoals bibliotheek, ontvangstruimte, kapittelzaal, kunnen als vergaderruimte dienst doen, kleinere lokalen als kantoor... De grote keuken en kapel bieden plaatst aan een restaurant. Omdat de oorspronkelijke naam “Sint-Angela-instituut” gebruikt wordt door de school die samen met dit klooster ontstaan en gegroeid is, hebben we voor de sociale campus de projectnaam “Engelenburcht” gekozen met “engel” als verwijzing naar Sint-Angela en “burcht” omwille van het gesloten voorkomen van het gebouw en ten slotte als knipoog naar het beroemde mausoleum in Rome.
bouwheer - Immo Kwaliteitsfonds vzw Remylaan 4b - 3018 Wijgmaal
[email protected] - 016 46 90 01
2
architect coördinatie - a33 architecten Fonteinstraat 1a bus 4 - 3000 Leuven
[email protected] - 016 20 72 00
Situering Tildonk, bloemendorp aan de vaart
Tildonk is een voormalige gemeente in de provincie Vlaams-Brabant en maakt vanaf 1977 samen met Wespelaar, Wakkerzeel, Kelfs en Haacht deel uit van de fusiegemeente Haacht. In 1976 werd Tildonk uitgeroepen tot Bloemendorp. Het kanaal Leuven-Rupel werd halfweg de 18de eeuw aangelegd en speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van Tildonk. Tegenwoordig zijn vooral de recreatieve mogelijkheden van de vaart van belang. In beperkte mate is er het waterverkeer, maar vooral het jaagpad vormt een belangrijke as voor het fietstoerisme. De dorpskern situeert zich rond de Pastoor Lambertzdreef. Zowel de kerk, het oude gemeentehuis als het klooster hecht zich aan deze as. Mede dankzij deze verbinding maakt het klooster actief deel uit van het dorp.
3
Het parkgebied, eveneens in eigendom van het kloostercomplex, vormt een interessante groenzone tussen de vaart en het klooster. Zo krijgt het klooster een dubbele relatie, één met de dorpskern, één met het parkgebied.
situering ontstaan en groei van een klooster met internaat
kloostersite in 1822
Het klooster van de zusters Ursulinen maakte oorspronkelijk deel uit van het Sint-Angela instituut. De school werd opgericht door pastoor Lambertz in 1818 en is in de periode van 1822 tot 1930 verder uitgegroeid. Hiermee is het één van de oudste meisjesinternaten van het land. Het instituut combineerde een kosteloze lagere school met een internationaal gerenommeerde middelbare school met internaat. Opvallend veel gegoede Engelse gezinnen stuurden hun dochters naar het Tildonkse internaat. De stapsgewijze uitbreidingen sinds de oprichting in 1818 resulteren in een organisch gegroeide structuur.
kloostersite in 1845
De neogotische kapel is gebouwd in 1822 en is het oudste deel van het complex. De noord- en westvleugel zijn in een tweede en derde fase toegevoegd en worden gekarakteriseerd door het strakke patroon van de neoclassicistische gevel. In de tweede helft van de 19de eeuw werd de noordvleugel verder uitgebreid en werd het klooster in de zuidvleugel afgebrand en vervangen door een nieuwbouw.
4
Rond 1880 werd de veel ruimere kloosterkerk opgericht, eveneens volgens de neogotiek. Het volume, aansluitend aan de kerk, biedt onderdak aan klaslokalen.
kloostersite in 1880
situering ontstaan en groei van een klooster met internaat kloostersite in 1822 vanuit het zuiden
kloostersite in 1845 vanuit het noorden
5
kloostersite in 1880 vanuit het noordwesten
RECONVERSIE de toekomstige functies
6
RECOnversie de toekomstige functies
Onthaal
Het onthaal is het eerste ankerpunt voor de bezoeker. Men vindt er informatie over WO I, het belevingscentrum en ook over de organisaties in het gebouw.
Toerisme
Gezien de strategische ligging aan het lange afstandsfietspad langs het kanaal Leuven-Mechelen en het verleden van het klooster als hoofdkwartier in de eerste wereldoorlog, wordt naar aanleiding van de 100ste verjaardag het klooster ingezet als belevingscentrum voor Vlaams-Brabant rond de Grote Oorlog. Van hieruit vertrekken thematische fietsroutes die leiden naar plekken met een historische betekenis.
Cultuur
7
De kerk krijgt best een publieksgerichte functie. Voor bijvoorbeeld een toneelvoorstelling biedt de kerk 250 zitplaatsen met een goed gevulde maar comfortabele opstelling. Ze wordt reeds gebruikt als concertruimte. Deze functie kan worden uitgebreid voor lezingen, theater, dans en congresruimte.
Horeca
De historische kloosterkeuken is strategisch gelegen tussen de kapel - geschikt als restaurant - de refter aan de binnentuin - geschikt als themacafé - en de artnouveauzaal in de school - geschikt voor feesten. Deze combinatie maakt de site bijzonder aantrekkelijk voor een hoogwaardige horecafunctie.
Sociale campus
Verschillende lokalen worden ingericht als kantoor of ontvangstruimte voor een verscheidenheid aan organisaties in de welzijnssector. Daarnaast is er ruime vergader- en seminarie-infrastructuur ter beschikking.
Gastenverblijf
Er wordt onderzocht of de slaapkamers van de zusters en de zolders dienst kunnen doen als jeugdverblijfcentrum of als trekkerskamers. De grotere zalen zijn geschikt als ateliers of vergaderruimten voor sociale organisatie en opleidingen.
masterplan het geschikt maken en het ontsluiten van het gebouw Het klooster en het park worden in verschillende fasen gerestaureerd. Gevels, daken en de gelijkvloerse verdieping worden in de eerste fase aangepakt. Het park en de verdiepingen komen in latere fasen aan de beurt. De toegankelijkheid tot het bestaande gebouw is problematisch, niet alleen voor rolstoelgebruikers. School en klooster waren vroeger sterk verweven, waardoor het moeilijk is deze siamese tweeling te scheiden. Zo is de hoofdtoegang van de kerk in de school gelegen, terwijl ze niet meer tot die eigendom behoort. Ook is de geslotenheid van het vroegere klooster wat in contradictie met de nieuwe functies die een nieuwe uitstraling verlangen. Daarnaast is het gebouw ook niet voorzien van de nodige vluchtwegen.
8
Er zijn 5 basisingrepen qua toegankelijkheid: - creatie van een nieuwe toegang aan de Kruineikestraat - integratie van een betonnen trap en een lift nabij de nieuwe toegang - creatie van een tweede laterale toegang naar de kerk - vervangen van het niet geslaagde aluminium buitenschrijnwerk in de pandgang - op hetzelfde niveau brengen van alle circulatieruimten rond de kapel om de bediening en de rolstoeltoegankelijkheid van het sanitair te verwezenlijken
masterplan het geschikt maken en het ontsluiten van het gebouw
Centrale as De huidige ontsluiting van de kerk is zeer moeilijk verenigbaar met een culturele of publieke functie. De hoofdtoegang tot de kerk geeft uit op een gang van de school. Een intensief gebruik van deze toegang zou interfereren met het schoolgebruik en bemoeilijkt de onderlinge afsluitbaarheid van beide entiteiten. Een secundaire toegang hecht zich lateraal op het transept van de kerk en is goed toegankelijk vanuit het klooster. Om de bestaande hoofdtoegang te beperken tot de relatie van de school met de kerk, kan een bijkomende toegang gerealiseerd worden in de achterste travee van de kerk. Deze nieuwe toegang kan bereikbaar gemaakt worden via een nieuwe trap die uitgeeft op de kapelkoer.
9
De gelijkvloerse circulatie-as van de zuidvleugel wordt over de kapelkoer doorgetrokken tot aan de nieuwe trap met zij-ingang en verkrijgt het statuut van hoofdas. Op de kop van de as, aan de straatzijde, kan een bijkomende toegang gerealiseerd worden. De logica van de toegankelijkheid verbetert aanzienlijk en de kerk kan onafhankelijk van de hoofdtoegang functioneren.
masterplan het geschikt maken en het ontsluiten van het gebouw
Aanpassing van de pandgang De oorspronkelijke pandgang situeert zich tegen de noordvleugel en gedeeltelijk tegen de oost- en westvleugel.
10
De relatie met de gang in de zuidvleugel verliep oorspronkelijk enkel via het inkomportiek aan de kapel in de oostvleugel, maar is eind vorige eeuw op een nogal ongelukkige wijze vervolledigd met een uitbreiding van de westvleugel. Ook zijn de oorspronkelijke ramen van enkel glas in een ijzeren kaderwerk vervangen door aluminium ramen met een zware en onaangepaste profilering. Aangezien deze ruimte de centrale ontsluiting van het klooster vormt, waarin de tentoonstelling rond de eerste wereldoorlog zal opgesteld worden, is een herstellende én vernieuwende ingreep nodig.
masterplan het geschikt maken en het ontsluiten van het gebouw
Omwille van energiebesparing en om oververhitting in de zomer te voorkomen is het niet wenselijk de oorspronkelijke ijzeren ramen te reconstrueren en te voorzien van enkel glas. Er wordt gekozen, net als voor de hoofdinkom en de nieuwe gang naar de kerk, voor structureel geklemde beglazing. De oorspronkelijke gietijzeren kolommen worden opnieuw zichtbaar aan de binnenzijde.
11
De recente toevoeging aan de westvleugel wordt vervangen door een nieuwe constructie, die het principe van de glazen doos overneemt. Deze toevoeging wordt hoger gemaakt zodat de spitsboogramen van het gelijkvloers volledig in de pandgang zichtbaar worden en er niet meer geamputeerd uitzien. De ramen tegenover de vroegere refter van de missiezusters worden openschuivend gemaakt om in deze binnentuin een terras te realiseren ten behoeve van het themacafé dat in de refter zal ingericht worden. Hiervoor worden zo slank mogelijke aluminium profielen gebruikt.
verdeling van functies
12
Verdeling van functies belevingscentrum WO I
Hoewel de Eerst Wereldoorlog veelal geassocieerd wordt met de strijd aan de IJzer, is er ook in VlaamsBrabant stevig strijd geleverd. De veldslagen in deze provincie hebben de nodige tijd gegeven aan de geallieerden om zich achter de IJzer te organiseren. Sommige historici gaan zelfs zo ver dat ze menen dit dit de redding van België is geweest. De Duitsers hadden dit verzet niet verwacht en hebben zich op de burgerbevolking gewroken. Het project ‘Sporen van de Groote Oorlog ontdekken in het landschap van Vlaams-Brabant’ wil dit bijzondere verhaal opnieuw onder de aandacht brengen. Vier partners, namelijk Toerisme Vlaanderen, Toerisme Vlaams-Brabant, Immo Kwaliteitsfonds vzw (als eigenaar van het klooster te Tildonk) en 11 gemeenten werken twee initiatieven uit.
13
- een belevingscentrum over de regionale geschiedenis van WOI in het Ursulinenklooster Tildonk. Het klooster was in de beginperiode van de oorlog het hoofdkwartier van de Duitse generaal von Beseler. Via een combinatie van een chronologische en een thematische indeling behandelt het de geschiedenis van WOI niet enkel aan de Gete- en de Dijlelinie, maar ook in heel Vlaams-Brabant. - twee fietslussen langs de toenmalige Gete- en de Dijlelinie met informatie over relevant WOI-erfgoed.
Verdeling van functies themacafé en terras
14
Verdeling van functies de kerk als concertruimte
De kerk is een sacrale ruimte met een zeer verzorgde ambachtelijke afwerking. Het schip bestaat uit een middenbeuk van zes traveeën. Flankerend bevinden zich de zijbeuken met een tribune erboven. Het schip en het koor worden van elkaar gescheiden door een licht verhoogd transept. Het koor biedt toegang aan de laterale ruimtes (sacristie en toegang naar klooster) en wordt opgeluisterd met het houten hoofdaltaar. Het interieur is rijk gestoffeerd, met brandglasramen die een kleurrijk licht in de kerk creëren.
15
0mdat een maximaal behoud van het karakter van deze ruimte noodzakelijk is, kan er enkel een rustige en respectvolle socio-culturele functie aan gegeven worden, zoals podiumkunsten, tentoonstellingen of seminarieruimte.
Verdeling van functies cado
Collectief Autonome DagOpvang Ouderen en zorgbehoevenden willen liefst zo lang mogelijk in hun eigen thuisomgeving blijven wonen. Dat kan met de hulp van mantelzorgers, vrijwilligers of thuiszorg. Om de ganse mantelzorg even op adem te laten komen, kan de zorgbehoevende terecht bij CADO.
16
Bij CADO brengt de zorgbehoevende een gezellige , huiselijke dag door samen met de andere gasten. Dagdagelijkse dingen worden samen gedaan. ’s Middags een broodmaaltijd of een warme lunch eten, samen koffiekletsen, de afwas doen, groenten snijden, een pot soep koken, in de tuin werken, naar de bakker gaan, …
de kapel het interieur
17
De kapel is gebouwd met een neogotische inslag en heeft een bescheiden omvang van vier traveeën. Licht komt binnen door de zuid-georiënteerde glasramen. Opvallend is de doorlopende houten lambrisering in combinatie met het koorgestoelte in hetzelfde materiaal. Ook de kapel vraagt om een maximaal behoud, en verdraagt weinig ingrijpende maatregelen. Een functie als restaurant is hier heel interessant.
de kapel eten in een kapel
18
referentiebeelden: horecafunctie in een religieuze context
de kapel het interieur
integratie van bestaande inrichting:
19
- koorbanken als zitelementen - opvangen van trede - grafiek van glasramen als interieurelement voor akoestische panelen, zitkussens en tafellinnen
20
de kapel lichtstudie
21
de kEUKEN een historische grootkeuken
De kloosterkeukens werden opgetrokken in het binnengebied tussen de noordvleugel en de kloosterkapel, met als gevolg dat er geen rechtstreeks zicht naar buiten is. De bebouwing telt echter slechts één bouwlaag, waardoor de ruimte verlicht kan worden met dakkoepels. Dit maakt de ruimtes ook bij hergebruik zeer geschikt als werkruimte. Structureel en historisch gezien is een functie als grootkeuken het meest interessant. Waardevol aan de keukens is de opmerkelijke wit-blauwe faience in combinatie met het oranjebruine schrijnwerk. In een zijruimte zijn grote natuurstenen bakken aangebracht die gebruikt werden om grote hoeveelheden groenten te spoelen. Ze zijn interessant vanuit historisch oogpunt en worden als curiosum behouden. Deze ruimte wordt opnieuw opengemaakt, zodat er een atrium ontstaat, aangrenzend aan de keukens.
22
Tussen de keukens, de kapel en de kloostergang bevindt zich de vroegere missierefter die als themacafé met verkoop van streekproducten kan ingericht worden.
De bestaande ruimte wordt ingericht met een professionele grootkeuken met een dubbele werklijn: één voor het restaurant in de kapel, één voor dagschotels in het themacafé en voor catering bij evenementen in het complex. De inrichting werd bestudeerd door een gespecialiseerde firma en goedgekeurd door het federaal agentschap voor de veiligheid van de voedselketen, vooral inzake het behoud van het meubilair.
23
HACCP-plan
24
De keuken heeft verschillende nevenruimtes waardoor de verschillende zoneringen (levering, stockage, warme bereidingen, koude bereidingen, afwas), gevraagd door de HACCP-code gerealiseerd kunnen worden.
de kEUKEN een historische grootkeuken
25
de kEUKEN lichtstudie
26
opimale verlichting van de werkvlakken conform ARAB met ledverlichting in de verlaagde plafonds
park en moestuiN mogelijkheid tot het gebruiken van de tuinen
Tussen de vaart en het gebouw bevinden zich de uitgestrekte kloostertuinen. Het gaat om een viertal hectare groenzone, waarvan een halve hectare door de school gebruikt wordt als sportvelden. 1,5 hectare is parkzone en de overige 2 hectare met moestuinen en uitgestrekte boomgaarden dienden voor de zelfvoorziening van het klooster. Deze moestuinen en serre kunnen opnieuw in gebruik genomen worden en dienst doen voor leveringen aan het restaurant.
27
28
