Interactiviteit van geur in audio-visuele media Rotterdam, maart 1999 Marcel Vroom Inleiding De opkomst van een geurcultuur: geurend drukwerk, geurende telefoonkaarten, geurende winkels, geurende producten. Reeds lang geleden werd geëxperimenteerd met geur in de bioscoop; de volgende stap is wellicht geur gekoppeld aan een televisieprogramma. Het vervolg is geur via de airconditioning van hotels, geur-agenda’s en geurverspreidende CD-I informatiezuilen. Met interactieve geurzuilen wordt in Japan en Amerika al op grote schaal gewerkt; in Nederland is de geurverstuiver, die in de vorm van een zuil de consument positief moet prikkelen, nog een ondergewaardeerd fenomeen. Een onderzoek naar de stand van zaken op het gebied van de technologie van geur in interactie met audio-visuele media. Historische ontwikkelingen In 1953 heeft General Electric de Smell-O-Rama gepresenteerd in de USA, niets meer dan een 3D-beeld van een roos vergezeld van door middel een sproeier verspreide rozenparfum. De eerste geurfilm ‘Scent of Mistery’ maakte gebruik van het geurverspreidingssysteem Smell-O-Vision, met 40 geuren variërend van koffie tot vis en tabak, opgesteld onder de bioscoopstoelen en ondersteund door een ventilator. De tweede geurfilm maakte gebruik van een minder kostbaar systeem, genaamd Aroma Rama. Het uitblijven het succes van deze twee systemen had, behalve door de hoge kosten, te maken met de typische karakteristieken van geurprocessing, de sterke aanwezigheid en inertie van geur in vergelijking met de audiovisuele informatie en het psychologische decodeerproces; details die het geurmanagement langzaam en moeilijk beheersbaar maken in vergelijking met de dynamiek en het vervagen van het audio-visuele verhaal. Het risico was groot dat de geur zou blijven hangen en nog aanwezig zou zijn als de film in een compleet andere scène zou zijn beland (ongeacht de werking van de ventilatoren). Ten tweede wordt gesteld dat, terwijl audio en visuele informatie een consequentiële relatie hebben, de opvolging van geurstoffen — aanwezig in de lucht en in de neus — zal leiden tot ongewenste (verzamelde individuele) geuren en uiteindelijk verwarring. In 1969 is bij de musical Hair nog gebruik gemaakt van geureffecten in de theaterzalen door handmatige verspreiding vanaf een vaste locatie, ongecontroleerd en ruimtevullend. De geuren waren niet bedoeld voor de begeleiding van specifieke scènes, zodat de verwarring bij de bezoekers tot een acceptabel niveau kon worden gereduceerd. In 1981 wordt in de film ‘Polyester’ van John Waters gebruik gemaakt van het Odoramasysteem van IPS (International Products & Services) uit Milaan. Tien geuren — plezierig en onplezierig — zijn ‘gedrukt’ op genummerde kaarten, die aan de kassa worden verstrekt. De nummers verschijnen op het scherm behorend bij een bepaalde scène en de geur kan worden vrijgemaakt door middel van het wegkrassen van het respectievelijk beschermingslaagje op de kaart. Bij de film ‘Le Grand Blue’ van Luc Bresson wordt één enkele ‘scheepvaart’geur verspreid in de bioscoop om het gevoel van realiteit te ondersteunen. Op deze wijze, als ook met de geurkaarten, wordt het probleem van de duurzaamheid en inertie van geurinformatie voorkomen. Met het Ambianceur-systeem — zo groot als een woordenboek — van de Franse firma Media Sens Communications, kunnen parfums (uit de catalogus of zelfgemaakt) worden vrijgelaten in de lucht, met de mogelijkheid van tijdprogrammering.
Een tweede systeem van Media Sens, eveneens genaamd Odorama, is modulair audiovisueel-geur interactief: voor een specifieke locatie wordt geur geïntegreerd met de video-, graphics, hologrammen, dia- en muziekprogrammering. Dit systeem wordt voornamelijk ingezet bij evenementen (amusementparken, musea), presentaties (product- en verkoopdemonstraties) en onderzoek (gedragsstudies). [Capucci] Op dit moment wordt er weinig meer vernomen van geuractieve bioscopen en theaters. Verspreiding van geur in ruimtes verschuift momenteel naar hotels en winkels. Dit neemt niet weg dat de ideevorming bij uitvinders over de koppeling van film- en theaterbeelden stil staat. De aandacht verschuift nu meer naar de nieuwere audio-visuele media, zoals video- en televisie-uitzendingen, waardoor de geurtoepassingen ook de woning binnen komen. In de (octrooi)literatuur zijn hiervoor prachtige technieken beschreven; commerciële producten zijn evenwel nog niet gesignaleerd. Interactieve geurzuilen zijn het gesprek van de dag bij retailers, in het bijzonder vanwege de verkoopondersteunende en zelfs verkoopbevorderende mogelijkheden. Verkoopondersteunend is bijvoorbeeld het verspreiden van de geur van vers gebakken brood in de supermarkt-zonder-bakker, de geur van schone was op de lingerieafdeling, of lentegeuren bij de voorjaarsmode. Verkoopbevorderende toepassingen zijn bijvoorbeeld een verhoogde attentiewaarde van producten, de betere aanspreekbaarheid van de klanten en het stimuleren van een langer verblijf in de winkel. Het Duitse bedrijf Aerome biedt inmiddels verscheidene versies van interactieve geurzuilen aan; speciale geurzuilen zijn reeds ontwikkeld voor o.a. Calvin Klein, Douglas en Nestlé. De basistechnologie van deze geurzuilen is afkomstig van de Duits-Engelse uitvinder GötzUlrich Wittek. Wittek heeft verscheidene wereld-octrooien op zijn naam staan om geurstoffen, door middel van een apparaat dat wordt aangestuurd door audio-visuele signalen, in een luchtstroom te brengen en te distribueren naar een ruimte of zelfs naar een bioscoop- of theaterstoel. Met het geld en de durf van de firmanten in Aerome, financiering van een innovatie-investeringsmaatschappij, kennis van het Frauenhofer instituut en de interesse van Philips en Dräger wordt de uitvinding van Wittek tot realisatie gebracht. In de Aerome geurzuil is de onvoorspelbaarheid van de geurgenerator in de theaterstoel (Wittek) vervangen door een aanraakscherm, waarmee een afbeelding of film kan worden gestart vanaf de ingebouwde PC, compleet met geluid en geur. De geur wordt slechts gedurende enkele seconden verspreid via het front van de zuil en vervolgens met een verse luchtstroom verdund zodat snel een nieuwe geur kan volgen. De dosering van beeld, geluid en geur is zodanig dat iemand die op een afstand van een meter van de zuil staat niets merkt; de geurwaarneming is daardoor strikt persoonlijk. Onderzoek Met het octrooi van Wittek (WO 94/26375: process and device for synchronous addition of odours to visual and/or acoustic stimulation) als uitgangspunt, heb ik de interactiviteit van geur aan de hand van de octrooiliteratuur van twee invalshoeken (ruimtelijke toepassingen en evenementen en productpresentaties) onderzocht om een inzicht te krijgen in de werking van de techniek. Daarnaast zijn octrooien ook een zinvolle en vaak vermakelijke literatuur over de creatieve geest die in mensen schuilt en een actuele weerslag van de stand van de techniek op een bepaald moment. Het aanbod van octrooien is daarnaast een perfecte indicatie van de producttechnologieën die op korte termijn op de markt zouden kunnen worden gebracht; zo ook interactieve geurtoepassingen. Verder zijn in de wetenschappelijke literatuur nog een aantal interessante beschrijvingen gevonden.
Uitvinders schromen er niet voor het toepassingsgebied van hun vindingen zo breed mogelijk vast te laten leggen. Immers, als een bepaald toepassingsgebied wordt weggelaten, zou een eventueel concurrerend octrooi wel eens roet in het eten kunnen gooien en de beoogde exclusieve technologietoepassing niet ten gelde worden gemaakt. Het merendeel van de uitvinders is het er over eens dat de ondersteuning van interactieve en virtual reality toepassingen met een extra stimulus (geur) de ervaring voor de gebruikers nog indringender zal maken. Ook voor een simpele, niet-interactieve presentatie wordt de noodzaak gezien van constante stimulering van zoveel mogelijk van de vijf zintuigen om de aandacht te trekken en behouden. Onderzoek van Kawai e.a. heeft aangetoond dat wanneer virtual reality beelden worden vergezeld van geuren er een psychologisch effect optreedt. De psychologische effecten verschillen in overeenstemming met de verschillende geurtypes; bij de keuze voor effecten met geur moet goed worden overwogen welk psychologisch effect men teweeg wil brengen. De navolgend getoonde voorbeelden zijn geselecteerd vanwege hun illustratieve karakter en diversiteit. WO 94/26375 Process and Device for Synchronous Addition of Odours to Visual and/or Acoustic Stimulation Uitvinder: Wittek, Götz-Ulrich (D/GB)
De uitvinding heeft betrekking op een proces en een apparaat voor het toevoegen van parfums of geuren synchroon met visuele en/of audio prikkels, zodat de intensiteit van de waarneming wordt verhoogd, in het bijzonder in bioscopen, theaters en zalen tijdens een diaof videoshow of een radio- of televisie-opname. Het kern van de uitvinding is de thermische behandeling van de geurstoffen, waarmee een natuurgetrouw geurbeeld wordt beoogd. De kwaliteit van de geurstoffen blijft behouden alsmede wordt veroudering en veranderingen, veroorzaakt door transport in leidingen, voorkomen. Het octrooi beschrijft een systeem, bestaande uit een carrousel met gekoelde geurstofcontainers, die elk door rotatie kunnen worden opgesteld tegenover een afnamepunt, waarmee een lucht- of heliumstroming de geurstof meeneemt in een leidingsysteem dat voert naar een individuele bezoekersstoel, een rij stoelen of een centrale uitlaat (zoals reeds door Wittek beschreven in WO 93/08676). Alvorens de geurstoffen worden vrijgegeven, wordt de luchtstroom 3 á 4 graden opgewarmd in de leiding, waardoor de geurstof op de juiste temperatuur wordt gebracht voor vermenging met de lucht- of heliumstroom. Via een bestuurbare klep wordt de hoeveelheid uittredende geur gecontroleerd en overtollige geur wordt via een retourleiding afgevoerd.
De vermenging van de geurstof (poeder) met de luchtstroom wordt bevorderd door een spiraalvormige binnenwand van de aanvoerleiding; hiermee wordt eveneens beoogd te voorkomen dat resten van een poeder achterblijven in de leiding en contamineren met de opvolgende geurpoeders. Het koelhouden van de geurstoffen voorkomt bederf, het verwarmen van de geurstof zorgt voor optimale menging van de geurstof in de luchtstroom. Helium heeft als transportmedium de eigenschap van grote vluchtigheid, zodat de geur zich snel verspreidt in een ruimte en sneller dan lucht opstijgt, om vervolgens te worden afgevoerd via de ventilatie of airconditioning van een ruimte. De besturing van het systeem is aangesloten op een sensor, die indicaties op bijv. een filmstrook waarneemt en als pulsen doorgeeft. In een octrooi van recenter datum (WO 97/02076) heeft Wittek het systeem van de carrousel uitgewerkt in de vorm van een geurschijf, die kanalen bevat met geurstoffen. US 5398070 Smell Emission Control Apparatus for Television Receiver Uitvinder: Goldstar (KR)
De uitvinding heeft betrekking op televisie-ontvangers en in het bijzonder op een systeem voor geuremissie voor een televisie, waarbij geur wordt voortgebracht door de televisie in overeenstemming met de inhoud van de afbeelding die op het TV-scherm is afgebeeld, met de bedoeling meerdere zintuigen aan te spreken en de TV-kijker in de juiste stemming te brengen. Het octrooi beschrijft een voorziening om een samengesteld signaal — bestaande uit een videosignaal, een audiosignaal en een ‘geursignaal’ — te maken bij een opname, te transporteren en reproduceren bij de weergave. Er wordt uitgegaan van een geursignaalgenerator, die het geursignaal aanlevert voor het samengestelde signaal, en een of meerdere geurvoortbrengingsapparaten (geur-emittters), die het geursignaal weer omzetten. Het geursignaal bevat gegevens over het geurtype, de geur-intensiteit, data met tijdsduurgegevens voor de aansturing van een ventilator en een verwarmingselement. Het emitter-apparaat of het meervoud van zelfstandige emitter-apparaten bestaan uit de volgende onderdelen: een geurdetectie-module voor de verwerking van het geursignaal en de aansturing van de geur-emitters, een luchtaanvoer, een container met een geconcentreerde geurstof of parfum, een verwarmingsplaat, een ventilator en luchtuitlaat. De aansturing van een emitters is afhankelijk van de met het televisiebeeld corresponderende geur, die in vele varianten kan worden aangeboden, variërend van ‘natuur’ tot ‘zeelucht’ en ‘rozegeur’ tot ‘bulgogi’. De intensiteit van de geur kan eveneens in vele stappen worden beschreven, variërend van ‘geen emissie’, via ‘zeer zwak’ en ‘zwak’, tot ‘zeer sterk’.
Highly realistic autostereoscopic 3D HDTV display system Isono, H. e.a. (1996) NHK Science and Technical Research Laboratories, Tokyo, Japan NHK Laboratories Note, No. 441, april 1996
Het artikel beschrijft een nieuw type 3D-TV weergavesysteem, bestaande uit een autostereoscopisch 3D HDTV scherm, een geluidsysteem voor 3D-TV gebruikmakend van een 'geluid-beeld' afstandcontrole, een gesynchroniseerde geurgenerator en een actieve windmachine. Er is een prototype vervaardigd met een 70 inch beeldsysteem. Het systeem past meerdere geuren toe, die in een luchtstroom worden gebracht door een meervoudige spuitkop, die gepositioneerd is onder het scherm. Behalve geur wordt ook wind (door het regelen van de hoeveelheid lucht) ingezet om de realistische ervaring van het 3D-beeld te ondersteunen. Alhoewel de experimenten aangaven dat de toeschouwers een extreem realistische ervaring ondergingen, constateren de auteurs dat de geurmoleculen zeer snel moeten worden afgevoerd uit het theater. WO 98/180048 Precision Fragrance Dispenser Apparatus Uitvinder: David A. Martin (USA)
De uitvinding heeft betrekking op een apparaat dat een nauwkeurige hoeveelheid geurstof levert aan een geurdispenser, die gebruikt kan worden in theaters, computer games en virtual reality shows of daar waar coördinatie van reuk met audio-visuele displays gewenst is. De geurdispenser wordt geplaatst nabij mond en neus van de gebruiker en is uitgerust om de levering van de geurstof te controleren in samenhang met de ademhaling. Het octrooi beschrijft in het bijzonder de synchronisatie van de geurdispenser met visuele beelden, de plaatsing nabij de neus, een ademhalingssensor voor de synchronisatie van de geurdispenser met de ademhaling en de uitvoeringsmogelijkheden van geurpatronen.
Het systeem is aangesloten op een persluchtgenerator, bijv. een persluchtflacon of een aquariumpompje; de luchtstroom naar de geurdispenser — uitgerust met meerdere geurpatronen in een houder — wordt bestuurd door de ademhaling of door de beeldinformatie. Twee uitvoeringsvormen van een meervoudig geurpatroon worden beschreven. De eerste uitvoering is een ‘plastic zak’ met gesealde kamers, waarin zich ‘sponzen’ bevinden met geurstof; door druk uit te oefenen op één of meerdere sponzen wordt er geurstof in de persluchtstroom gebracht. De tweede uitvoering betreft een meervoud van kleine persluchtleidingen die voeren naar even zovele geurpatronen, die zijn samengesteld uit een poreus materiaal, waarin de geurstof wordt vastgehouden, en een omhullend membraan voorzien van perforaties om de geurstof gecontroleerd te laten ontsnappen. Verder zijn een aantal varianten van losse geurpatronen beschreven. Verschillende mogelijkheden voor het ‘vasthouden’ van een geurstof in afgesloten glazen (of inert kunststof) buisjes worden beschreven, zoals open-cel polymeer schuim, ‘vermiculite’, katoen en koolstofdeeltjes. De gebruikersinterface van de geurdispenser wordt in twee varianten getoond. In de eerste uitvoering zijn de geurdispenser en de ademhalingssensor in een VR-helm geïntegreerd. De tweede versie is bedoeld voor gebruik in samenhang met een interactief computer- of TV-spel en bestaat uit een ‘koptelefoon’ en een ‘neusbeugel’ met luchtpijpje; de geurpatronen bevinden zich in dit geval niet in de gebruikersinterface, maar nabij de computer/TV. EP 0665039A1 Enhancement of Virtual Reality Effect Using Fragrance Uitvinder: BOC Group (GB)
De uitvinding heeft betrekking op een apparaat ten behoeve van simulaties, in het bijzonder bij de inzet van virtual reality technologie. De doelstelling van de uitvinding is het vergroten van het ‘virtual reality effect’ door één of meerdere geur- of reukstoffen, op een gecontroleerde wijze, aan te leveren aan een zgn. headset of ander instrument dat grafische computer-informatie kan ontvangen. De geur wordt aangeboden in de vorm van een geurgas, afkomstig uit een in een vloeistof opgeloste geurstof, opgeslagen in een onder druk staande gascilinder. Een gasleiding verzorgt de aanvoer van het geurgas van de cilinder naar de headset en een elektrische kraan (solenoid valve) regelt de toevoer van het geurgas aan de headset. Deze kraan wordt bediend door een computer-controller, die op voorgeselecteerde momenten gedurende een voorgeselecteerde tijd een signaal verstuurt.
De aanvoer van geurgas kan worden afgewisseld met schone lucht afkomstig van een separate luchtcompressor, zodat de gasleiding wordt schoongeblazen, de gebruiker niet te lang wordt blootgesteld aan een geur en een nieuwe geur kan worden aangevoerd zonder kans op vermenging. WO 96/28195 Device for Selectively Providing a Multiplicity of Aromas Uitvinder: 3M Minnesota Mining and Manufacturing Company (USA)
De uitvinding heeft betrekking op een apparaat dat één of meerdere geurstoffen in een geconditioneerde ruimte levert en desgewenst de selectie van aroma’s eenvoudig laat verwisselen. Het apparaat is in het bijzonder inzetbaar in het onderwijs, entertainment en geneeskunde alsmede op andere terreinen waar de noodzaak is voor het variëren van de selectie van aroma’s in een bepaalde tijd. Het apparaat is in de vorm van een revolversysteem en — alternatief — een kleppensysteem uitgewerkt, met diverse typen van gebruikersinterface: een helm met geuraanvoer, een dispenser die om de nek hangt en een opstelling voor toepassing in een arcade-game machine. De aansturing van de geurlevering vindt plaats met een controller, die opdrachten krijgt uit bijv. een computer. De controller laat de revolver met geurpatronen draaien of de klep van een patroon openen, zodat perslucht een gedeelte van de in het patroon opgesloten geurstof kan meenemen en transporteren naar de gebruikersinterface. Het — deels gesloten — patroon bevat een vluchtig materiaal (geurstof) en een uitstroom controlerende structuur (bijv. een ‘spons’, polypropyleen weefsel, een polymeer kussen of een gel). WO 97/37693 A Method and Apparatus for Scenting Rooms in a Programmed Manner Uitvinder: Mauricio Araújo de Sousa (BR)
De uitvinding heeft betrekking op een methode en apparaat voor het voorgeprogrammeerd parfumeren van een ruimte. Meer specifiek wordt gedoeld op het parfumeren met verschillende geuren van gesloten ruimtes, zoals TV-, video- en CD-kamers, filmtheaters en auditoria, waarbij het apparaat wordt gesynchroniseerd met een video-tape, film, CD, een toneelstuk of ‘zelfs het plot van een musical’. Hiermee wordt beoogd het publiek een groter realiteitsgevoel te geven. Het apparaat is opgebouwd als een externe CD-ROM-speler, met een lade voor het inleggen van een disk met kleine geurcapsules, een ingebouwde ventilator en voldoende openingen in de behuizing voor luchtinlaat en geuruitlaat. De geurcapsules zijn op de disk aangebracht in de volgorde van het programma waarmee het apparaat wordt gesynchroniseerd. De geurcapsules bevatten elk een gedefinieerde hoeveelheid van een geurstof in de vorm van poeder, korrels of vloeistof. Met behulp van een ‘naald’ worden de capsules na elkaar opengebroken, waarna de geurstof op een opvangschaal terecht komt. De ventilator zorgt voor de vermenging en verspreiding van de geurstof met lucht. De disk kan een disposabel item zijn of herbruikbaar, waarbij de capsules moeten worden bijgevuld met een identieke geurstof. De afmetingen van het apparaat kunnen relatief compact zijn, zodat het is op te stellen naast een TV of een computer, of zelfs kan worden geïntegreerd in een TV, vergelijkbaar met de videorecorder. US 4629604 Multi-aroma Cartridge Player Uitvinder: Donald Spector (USA)
De uitvinding heeft betrekking op een geurcartridge afspeelapparaat, waarbij iedere cartridge verschillende geuruitscheidende cellen bevat. Het afspeelapparaat kan handmatig worden bediend of worden aangestuurd door een film- of videopresentatie. In de cartridge bevinden zich geurcellen van absorberend, poreus ademend materiaal, bijv. vloeipapier, non-woven stof of kunststof schuim, gesandwiched tussen een vlakke samenstelling van een geperforeerd onder- en overeenkomstig bovenframe. De geurcellen zijn geïmpregneerd met een vloeibare geurstof. Per cartridge kan de samenstelling van het assortiment van geuren verschillen. Het octrooi beschrijft een behuizing waarin de cartridges via het frontpaneel kunnen worden ingeschoven en gepositioneerd boven een roosterstructuur. Het rooster bevat een met vorm en afmetingen van de cartridges overeenkomstige hoeveelheid verwarmingselementen. Deze elementen worden elektrisch bestuurd en aangesloten, afhankelijk van de uitvoering: handmatig of op signaal van het entertainment programma.
Door verwarming van een element stijgt de temperatuur van de lucht in een geurcel en ontstaat een opwaartse luchtdruk, waardoor de lucht door de geurcel wordt gedreven, zich met de geurstof mengt en vrijkomt in de bovenliggende ruimte. De geur kan door convectie of door middel van een ventilator de behuizing verlaten. Als een andere geurcel wordt geactiveerd, verdrijft de verwarmde lucht hiervan de inmiddels afgekoelde geurlucht van de vorige geactiveerde cel, zodat die neerslaat. Dit proces van verdringing verloopt niet onmiddellijk, maar het is voldoende voor een serie achtereenvolgende emissies zonder geurvermenging. Behalve het handmatig of gesynchroniseerd volgtijdig activeren van de individuele geurcellen, noemt het octrooi de mogelijkheid om te experimenten met de menging van geuren door het gelijktijdig activeren van meerdere geurcellen, analoog aan het mengen van primaire kleuren om een volledig kleurenspectrum te kunnen vervaardigen. PC-Controlled scent system Tan, E.C. e.a. (1998) Nanyang Technological University, Singapore IEEE Transactions on consumer electronics, Vol. 44, No. 1, p. 130-136, februari 1998
Het artikel beschrijft beknopt een elektromechanisch systeem, bestuurd door een multimedia computer. Een elektrisch aangedreven arm zal op commando de knop van een geselecteerde spuitbus indrukken, waardoor de gasvormige geur zal ontsnappen. De geuren stemmen overeen met de tekst, afbeeldingen, audio- en videoclips die op de PC worden vertoond. De gebruikers kunnen een selectie maken van de gewenste geur uit de database. Het systeem is toe te passen als een elektronische informatiekiosk of als een leerpakket, aangevuld met de extra zintuigstimulering van de neus. Literatuurverwijzing Aerome: www.aerome.de Interactief ruiken; Duijn, F.W. van (1998) Intermediair, Vol. 34, No. 10, p. 49 Allemaal aan de geurpaal; Adformatie (3 september 1998) No. 36/1998, p. 3 Printing perfumes; Capucci, P.L. (1990) Lineagraphica, No. 5/1990, p. 26-35 Psychological effect of stereoscopic 3D images with fragrances; Kawai, T. e.a. (1996) School of Human Science, Waseda University, Mikajima, Japan Ergonomics, Vol. 39, No. 11, p. 1364-1369 Met dank aan Kees Machielse, A2 bureau voor Aandacht (Rotterdam) Daniëlle Schaffelaars, European Design Center (Eindhoven)
