DE BIJZONDERE VERBEURDVERKLARING Een stand van zaken

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2012-13

DE BIJZONDERE VERBEURDVERKLARING Een stand van zaken

Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door

Kasper Leroy Studentennr. 00801804

Promotor: Prof. Dr. Philip Traest Commissaris: Wim Lammens

Inhoudstafel Inhoudstafel ............................................................................................................................................ 1 Woord vooraf .......................................................................................................................................... 4 Dankwoord .............................................................................................................................................. 6 Gebruikte afkortingen ............................................................................................................................. 7 Hoofdstuk 1. Inleiding ............................................................................................................................. 9 1.1 De historiek van de verbeurdverklaring in het Belgisch strafrecht ............................................... 9 1.1.1 Verbod op algemene verbeurdverklaring ............................................................................... 9 1.1.2 Wet van 17 juli 1990 ............................................................................................................. 11 1.1.3 Wet van 19 december 2002.................................................................................................. 11 1.2 Begripsafbakening ....................................................................................................................... 11 1.2.1 Begrip verbeurdverklaring .................................................................................................... 12 1.2.2 Begrip beslag in strafzaken .................................................................................................. 13 1.2.3 Onderscheid .......................................................................................................................... 13 1.3 Functies ....................................................................................................................................... 14 Hoofdstuk 2. Algemeen ......................................................................................................................... 16 2.1 Gemeenschappelijke kenmerken ................................................................................................ 16 2.1.1 Aard ...................................................................................................................................... 16 2.1.2 Zakelijke werking .................................................................................................................. 17 2.2 Soorten verbeurdverklaring ........................................................................................................ 18 2.2.1 Objectconfiscatie .................................................................................................................. 18 2.2.2 Waardeconfiscatie ................................................................................................................ 19 2.2.3 Belang van het onderscheid ................................................................................................. 19 2.2.4 Wat met witwassen? ............................................................................................................ 20 2.3 De verbeurdverklaring: verplicht of facultatief? ......................................................................... 21 2.3.1 Verplichte verbeurdverklaring .............................................................................................. 21 2.3.2 Facultatieve verbeurdverklaring........................................................................................... 23 2.3.3 Bijzondere strafwetten ......................................................................................................... 24 2.4 Een formeel aspect: de schriftelijke vordering van het openbaar ministerie ............................. 24 Hoofdstuk 3. De gewone confiscatie (art. 42, 1° en 2° Sw.) .................................................................. 28 3.1 Toepassingsgebied ...................................................................................................................... 28 3.1.1 Objectum sceleris.................................................................................................................. 28 3.1.2 Instrumentum sceleris .......................................................................................................... 29 [1]

3.1.3 Productum sceleris................................................................................................................ 31 3.2 Voor welke misdrijven? ............................................................................................................... 32 3.3 Kan gewone confiscatie worden uitgesproken t.a.v. zaken die aan een derde toebehoren? .... 33 Hoofdstuk 4. De confiscatie van vermogensvoordelen of voordeelsontneming (art. 42, 3° en 43bis Sw.) ........................................................................................................................................................ 35 4.1 Inleiding & historiek .................................................................................................................... 35 4.2 Toepassingsgebied ...................................................................................................................... 36 4.2.1 Begrip vermogensvoordeel ................................................................................................... 36 4.2.2 Voor welke misdrijven?......................................................................................................... 39 4.3 Wat gebeurt er met de geconfisqueerde zaken? ........................................................................ 39 4.4 Kan confiscatie van vermogensvoordelen die aan een derde toebehoren? .............................. 42 4.5 Raming van de te confisqueren vermogensvoordelen ............................................................... 43 Hoofdstuk 5. De verruimde voordeelsontneming (art. 43quater Sw.) ................................................. 45 5.1 Historiek & onderwerp van de wet ............................................................................................. 45 5.2 Toepassingsvoorwaarden ............................................................................................................ 47 5.2.1 Voor welke veroordelingen? ................................................................................................. 47 5.2.2 Afbakening van het begrip ‘verruiming’ ............................................................................... 47 5.2.3 Gelijkenissen met artikel 42, 3° en artikel 43bis van het Strafwetboek ............................... 48 5.3 Bewijslast: speciaal regime.......................................................................................................... 49 5.3.1 De verlichte bewijslast: concrete inhoud .............................................................................. 49 5.3.2 De verlichte bewijslast: een mensenrechtelijke toets ........................................................... 50 Hoofdstuk 6. Het bijzonder ontnemingsonderzoek: de buitgerichte procedure (artt. 524bis en 524ter Sv.) ......................................................................................................................................................... 51 6.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 51 6.2 De concrete inhoud van het ontnemingsonderzoek ................................................................... 51 6.2.1 Afsplitsing van de uitspraak over de verbeurdverklaring ..................................................... 51 6.2.2 Toepassingsvoorwaarden ..................................................................................................... 53 6.2.3 Een sui generis onderzoek .................................................................................................... 54 6.2.4 Aanhangigmaking bij de bevoegde rechtbank ..................................................................... 56 6.2.5 Bewijslast .............................................................................................................................. 56 6.2.6 Gevolgen voor het vooronderzoek........................................................................................ 57 6.2.7 Het ontnemingsonderzoek en de mensenrechten ................................................................ 57 Hoofdstuk 7. De uitvoering van de verbeurdverklaring ........................................................................ 58 7.1 Actoren bij de uitvoering van het vonnis .................................................................................... 58 7.1.1 De procureur des Konings ..................................................................................................... 58 [2]

7.1.2 De Federale Overheidsdienst (FOD) Financiën ..................................................................... 59 7.2 Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring (COIV) ............................. 59 7.2.1 Inleiding ................................................................................................................................ 59 7.2.2 De basis van het COIV: kerngedachte................................................................................... 61 7.2.3 De verschillende taken van het COIV .................................................................................... 62 7.3 Internationale aspecten / uitvoeringsproblematiek ................................................................... 62 7.3.1 De verbeurdverklaring van goederen in het buitenland (art. 43ter Sw.) – België als verzoekende staat ......................................................................................................................... 63 7.3.2 De buitenlandse verbeurdverklaring van goederen in België (wet van 20 mei 1997) – België als aangezochte staat.................................................................................................................... 64 7.4 Verbeurdverklaring en mensenrechten ...................................................................................... 66 7.4.1 Recht op vrije meningsuiting (artikel 10 E.V.R.M.) ............................................................... 66 7.4.2 Recht op een eerlijk proces (artikel 6 E.V.R.M.).................................................................... 67 7.4.3 Recht op eigendom (artikel 1 Protocol I bij het E.V.R.M.) .................................................... 67 7.4.4 De verlichte bewijslast bij de verruimde voordeelsontneming (artikel 43quater Sw.) ......... 67 7.4.5 Bijzonder onderzoek naar vermogensvoordelen (artikel 524bis-ter Sv.).............................. 69 Hoofdstuk 8. Nederland ........................................................................................................................ 70 8.1 Introductie tot het Nederlandse stelsel ...................................................................................... 70 8.2 Wettelijke regeling ...................................................................................................................... 71 8.2.1 Verbeurdverklaring (artikel 33 tot 35 Sr.)............................................................................. 71 8.2.2 Ontneming (artikel 36e Sr.) .................................................................................................. 72 8.3 Het strafrechtelijk financieel onderzoek ..................................................................................... 74 Hoofdstuk 9. Slotnoot ........................................................................................................................... 75 Bibliografie ............................................................................................................................................ 76 A. Rechtsleer...................................................................................................................................... 76 B. Rechtspraak ................................................................................................................................... 79 B.1 België ....................................................................................................................................... 79 B.2 Nederland ................................................................................................................................ 81

[3]

Woord vooraf Geachte lezer, Deze masterproef kadert in de takken van het straf- en strafprocesrecht. Meer specifiek is ze een literatuurstudie die handelt over de bijzondere verbeurdverklaring. Deze scriptie is opgevat als een beschrijvend werk met een kleine rechtsvergelijkende component. Het algemene opzet is dan ook om een uitgebreide bespreking van de Belgische situatie af te leveren, waarna ik die situatie kort vergelijk met één van onze buurlanden, met name Nederland. Ik ga in hoofdstuk één van start met het schetsen van de wetgevende evoluties met betrekking tot het onderwerp en met een korte uiteenzetting over het verschil tussen de algemene en de bijzondere verbeurdverklaring, wat perfect in dat historisch kader past. Deze historiek is soms vrij beknopt, zeker omtrent de meest recente wijzigingen van de wetsartikelen over de verbeurdverklaring. Op die wettelijke evoluties kom ik namelijk verderop nog terug, in het desbetreffende hoofdstuk. Nog in hoofdstuk één maak ik een onderscheid tussen de figuren verbeurdverklaring en inbeslagneming. Als afsluiter van dat hoofdstuk bespreek ik de verschillende functies die een verbeurdverklaring kan vervullen. Hoofdstuk twee beschrijft de Belgische verbeurdverklaring op algemene wijze. Beginnen doen we met enkele kenmerken gemeenschappelijk aan alle toepassingsvormen, waarna het verschil tussen een object- en waardeconfiscatie aan bod komt. In dit hoofdstuk kon ook het onderscheid tussen de facultatieve en verplichte verbeurdverklaring niet achterblijven. Ten slotte passeert nog een formeel aspect de revue. In de volgende drie hoofdstukken tracht ik de lezer doorheen de drie verschijningsvormen van de verbeurdverklaring te gidsen, in volgorde van historische invoering in het Belgisch recht (en in volgorde van de wetsartikelen). Aldus begin ik met de gewone confiscatie, om daarna de voordeelsontneming te bespreken en ten slotte over te schakelen op de verruimde vorm van deze voordeelsontneming. Het daaropvolgende zesde hoofdstuk geeft de nog vrij jonge procedurele mogelijkheid van het sui generis ontnemingsonderzoek weer. Samen geven deze vier hoofdstukken een mooi overzicht van de kern van de Belgische verbeurdverklaring, zoals zij tegenwoordig te boek staat. Het zevende hoofdstuk staat helemaal in het teken van de tenuitvoerlegging van de verbeurdverklaring. Enkele actoren die in dat uitvoeringsproces een belangrijke taak vervullen komen aan bod, met bijzondere aandacht voor het Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring, dat toch wel een prominente rol speelt in het hele gebeuren. Ook een paar internationale aspecten die verband houden met de tenuitvoerlegging komen aan bod. Ten slotte heb ik in datzelfde hoofdstuk een poging gedaan de mensenrechtelijke invalshoek voldoende aandacht te schenken, ook omwille van mijn eigen interesse met betrekking tot die tak van het recht. Omdat een rechtsvergelijkende toets bij een beschrijvende masterproef als deze niet mag ontbreken, maak ik in hoofdstuk acht de vergelijking met Nederland. Dit doe ik door middel van een korte

[4]

introductie tot het Nederlandse stelsel, waarbij ik in hoofdzaak mijn aandacht aan de meest relevante vergelijkingspunten schenk. Waar ik dat toepasselijk vond, heb ik niet nagelaten om af en toe eens mijn eigen mening in de tekst te verwerken. Een enkele keer heb ik ook geprobeerd om op een correcte manier en met juridische argumenten zelf een oplossing aan te reiken. Waar mogelijk heb ik de beweegredenen van onze Belgische wetgever proberen aanreiken, met name door aan te geven waarom bepaalde wegen werden ingestaan en hoe bepaalde maatregelen tot stand zijn gekomen. Voor het gemak van de lezer bevat het begin van sommige hoofdstukken (een stuk van) de tekst van het artikel uit het Strafwetboek dat in dat hoofdstuk besproken wordt. Om niet te overdrijven is de tekst beperkt tot het soort zaken dat op grond van die specifieke confiscatiemaatregel verbeurdverklaard kunnen worden. Dit is handig voor de lezer die iets minder met het onderwerp en de artikelen vertrouwd is, om zo het maken van een onderscheid tussen de verschillende vormen te vergemakkelijken. Omdat deze masterproef exclusief over de bijzondere verbeurdverklaring gaat en de artikelen in kwestie in extenso besproken worden, vind ik dit gerechtvaardigd. Met dit alles heb ik zo goed mogelijk geprobeerd de verschillende facetten verbonden aan het wettelijk stelsel van de verbeurdverklaring aan bod te laten komen.

KASPER LEROY Masterstudent in de Rechten

[5]

Dankwoord Met veel voldoening en opluchting kan ik eindelijk vaststellen dat het schrijven van mijn thesis er op zit. Terugblikkend op de voorbije maanden moet het echter gezegd, deze thesis is het werk van vele handen: twee schrijvende, maar een eindeloze lijst dragende. Natuurlijk is het onmogelijk iedereen te vermelden, maar graag had ik toch expliciet mijn dank opgedragen aan een aantal personen. Allereerst is het ten zeerste op zijn plaats professor Traest, mijn promotor, hartelijk te bedanken voor zijn deskundige begeleiding. Als expert op het vlak van het strafprocesrecht kon ik steeds bij hem terecht, ook al heb ik daar soms te weinig gebruikt van gemaakt. Die enkele keren dat ik echter wel advies vroeg, vond ik in professor Traest steeds een beschikbare gesprekspartner. Ik heb de samenwerking in ieder geval altijd op prijs gesteld, waarvoor mijn oprechte dank. Daarnaast wil ik ook aan de volgende personen mijn warme dank betuigen. Aan mama, om steeds boordevol motiverende woorden voor mij klaar te staan, mij te overtuigen mijn perfectionisme van mij af te zetten en er gewoon zonder omwegen of uitvluchten in te vliegen. Aan papa, om mij er terecht op te wijzen dat opgeven geen optie is, de noodzakelijke boodschappen die ik niet altijd wou horen over te brengen en om de zeer gewaardeerde inspanning te leveren deze masterproef op schrijf- en taalfouten te controleren. Aan David, om mijn thesis nooit uit het oog te verliezen, maar toch op gepaste tijden in zijn geheel eigen stijl voor de nodige afleiding te zorgen. Aan Ymke, om er zo dikwijls veel meer in te geloven dan ikzelf en mij mee te slepen in haar onuitputtelijk positivisme. En om mij te tonen dat doorzetten geen kwestie van karakter, maar van willen is. Aan Bart, om te bewijzen dat volhouden uiteindelijk beloond wordt met resultaten. Aan mevrouw Eva Brantegem van het parket van Oudenaarde, om op haar eigen enthousiaste en enorm aanstekelijke wijze haar beroep uit te dragen, mijn neus definitief in een bepaalde richting te doen wijzen en mij zo meer dan ooit een doel te geven om naar te streven. Aan mijn ploegmakkers, om gedurende de vakantiemaanden geduldig met mijn veelvuldige afwezigheden om te gaan. Aan iedereen die mij gedurende anderhalf jaar een duwtje in de rug gegeven heeft, geïnteresseerd was in de gemaakte vorderingen en een moedige poging gedaan heeft de woorden ‘bijzondere verbeurdverklaring’ te onthouden. En ten slotte aan Carolien. Niet alleen vanwege het delen van de talloze momenten vol paniekerige stress en van tijd tot tijd zelfs overdreven euforie tijdens het schrijven van deze masterproef, maar om tijdens de volledige rechtenopleiding een fantastische sidekick te zijn, op alle gebied.

[6]

Gebruikte afkortingen1 Antwerpen

Hof van Beroep te Antwerpen

B.S.

Belgisch Staatsblad

Bergen

Hof van beroep te Bergen

Brussel

Hof van beroep te Brussel

BW

Burgerlijk Wetboek

Cass.

Hof van Cassatie

COIV

Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring

COIV-wet

Wet van 26 maart 2003 houdende oprichting van een Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring en houdende bepalingen inzake het waardevast beheer van in beslag genomen goederen en de uitvoering van bepaalde vermogenssancties, B.S. 2 mei 2003

Corr.

Correctionele Rechtbank

Drugwet

Wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van giftstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, psychotrope stoffen, ontsmettingsstoffen en antiseptica en van de stoffen die kunnen gebruikt worden voor de illegale vervaardiging van verdovende middelen en psychotrope stoffen, B.S. 6 maart 1921

E.H.R.M.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens

E.V.R.M.

Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens

Gent

Hof van beroep te Gent

GwH

Grondwettelijk Hof

Kaalplukwet

Wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken, B.S. 14 februari 2003

K.I.

Kamer van inbeschuldigingstelling

Luik

Hof van beroep te Luik

Probatiewet

Wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, B.S. 17 juli 1964

Sr.

Wetboek van Strafrecht (Nederland)

Sv.

Wetboek van Strafvordering Wetboek van Strafvordering (Nederland)

Sw.

Strafwetboek

V.T.Sv.

Voorafgaande Titel van het Wetboek van Strafvordering

1

Deze lijst bevat enkel de afkortingen die gebruikt zijn in de eigenlijke tekst van deze masterproef. Zo zijn de afkortingen van de verschillende geraadpleegde tijdschriften om begrijpelijke redenen niet in deze lijst opgenomen.

[7]

W.A.M.

Wet van 21 november 1989 betreffende de verplichte aansprakelijkheidsverzekering inzake motorrijtuigen, B.S. 8 december 1989

W.P.W.

Wet van 16 maart 1968 betreffende de politie over het wegverkeer, B.S. 27 maart 1968

Wapenwet

Wet van 8 juni 2006 houdende regeling van economische en individuele activiteiten met wapens, B.S. 9 juni 2006.

[8]

Hoofdstuk 1. Inleiding 1.1 De historiek van de verbeurdverklaring in het Belgisch strafrecht De verbeurdverklaring is hoegenaamd geen nieuw fenomeen in ons Belgisch strafrecht. Al voor het ontstaan van ons land werd de verbeurdverklaring als straf reeds toegepast in onze contreien. Men kende toen twee soorten confiscatie: de algemene en een beperktere vorm van de bijzondere verbeurdverklaring die wij nu kennen. Rond de eeuwwisseling tussen de 18e en 19e eeuw, en daarna opnieuw sinds de jaren ’90 van vorige eeuw, is het stelsel van de verbeurdverklaring het onderwerp geweest van serieuze inperkingen, aanvullingen en wijzigingen.

1.1.1 Verbod op algemene verbeurdverklaring De rechtsfiguur van de algemene verbeurdverklaring, zoals die gold in het ancien régime, kwam omwille van wangebruik in het oog van de storm te staan2. Het volk verhief zijn stem en bijgevolg werd de algemene verbeurdverklaring afgeschaft. De Franse Code pénal van 1810 zorgde nog kort voor een herinvoering, maar al gauw kwam er een definitief verbod met enerzijds artikel 171 van de Fundamentele Wet van het Koninkrijk der Nederlanden van 1815, en anderzijds artikel 12 van de Belgische Grondwet van 18313. Tegenwoordig kan het geheel van de goederen van een veroordeelde persoon dus niet meer worden verbeurdverklaard, zo bepaalt artikel 17 van de gecoördineerde Grondwet van 1994. Het gevolg hiervan is dat in het Strafwetboek de artikelen 42 en volgende ondergebracht zijn in de onderafdeling van de “bijzondere” verbeurdverklaring. Dit betekent dat enkel welbepaalde goederen kunnen worden verbeurdverklaard, namelijk die zaken die een wettelijk bepaalde band hebben tot misdrijven waarvoor een persoon is veroordeeld. In sommige gevallen kan ook een equivalente waarde van deze zaken worden geconfisqueerd. Het volledige patrimonium of een gedeelte ervan (zoals bijvoorbeeld één derde) kan dus echter nooit het onderwerp zijn van een verbeurdverklaring. Het moet in alle geval gaan om goederen die de rechter specifiek in zijn vonnis aanduidt. Dit verbod op algemene verbeurdverklaring wordt gezien als een toepassing van het principe dat straffen een persoonlijk karakter hebben4. Een straf kan slechts worden opgelegd aan de persoon die het misdrijf heeft gepleegd5. In tegenstelling tot de aansprakelijkheid van het burgerlijk recht kunnen derden daarentegen nooit gestraft worden voor andermans daad. Het uitspreken van een algemene verbeurdverklaring zou echter ook de familieleden van de veroordeelde treffen6, wat indruist tegen die vereiste persoonlijke aard. 2

E. FRANCIS, “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 306. 3 A. DE GEEST, Verbeurdverklaring in A.P.R., Brussel, Larcier, 1971, 15. 4 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, I, Strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 356-357. 5 In de zin van art. 66-67 Sw. 6 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, I, Strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 356-357.

[9]

Dat de verbeurdverklaring een straf is – het bijkomend karakter is in dit opzicht irrelevant – zorgt er voor dat één van de kernbeginselen van het strafrecht toepassing vindt: het legaliteitsbeginsel7. Om enig gevolg te kunnen sorteren, moet de bijzondere verbeurdverklaring dus bij wet ingesteld zijn. Dit is trouwens ook één van de redenen waarom een algemene confiscatie in België niet kan. Het legaliteitsbeginsel (“nulla poena sine lege – geen straf zonder wet”) vereist immers een uitdrukkelijke wetsbepaling. Dit beginsel is niet alleen een hoeksteen van ons moderne strafrecht, het is zelfs een absoluut mensenrecht8 (art. 7 E.V.R.M.)9. Het moet de rechtsonderhorige toelaten in te schatten wat precies de gevolgen van zijn daden zullen zijn (lex certa-beginsel). Het Strafwetboek spreekt enkel over de bijzondere verbeurdverklaring en wat deze inhoudt10, met als gevolg dat algemene verbeurdverklaring uit den boze is. DE GEEST wees er al een hele poos geleden terecht op dat de noodzakelijkheid van een wettekst niet alleen uit het bestaan van het legaliteitsbeginsel voortvloeit. Een verbeurdverklaring is niets meer of minder dan een serieuze aanslag op iemands eigendomsrecht, en net dat eigendomsrecht wordt gewaarborgd door de Grondwet. “Niemand kan van zijn eigendom worden ontzet dan ten algemenen nutte, in de gevallen en op de wijze bij de wet bepaald […]”, zo leert artikel 16 van die Grondwet ons. Nu hoeven we niet te discussiëren over het algemeen nut van een strafsanctie, maar een wettelijke grondslag is dus nog altijd vereist om iemand zijn eigendom afhandig te maken11. Dan is er ten slotte nog een derde reden waarom algemene verbeurdverklaring nu niet meer zou kunnen, namelijk de strikte interpretatie van de strafwet. Dit beginsel hangt nauw samen met het legaliteitsbeginsel, eigenlijk is het er de logische consequentie van12. Op grond van de restrictieve interpretatie kunnen enkel de zaken die de wetgever omschrijft verbeurdverklaard worden13. De strafwet uitbreiden naar gevallen die niet door de wetgever waren geviseerd door middel van een analogische interpretatie is zonder uitzondering verboden voor de strafrechter14. Buiten de gevallen bepaald in het Strafwetboek of in bijzondere strafwetten kan er dus geen verbeurdverklaring uitgesproken worden. Nog maar eens een teken dat de algemene verbeurdverklaring, zoals het er nu voor staat, verleden tijd is. 7

T. VANDROMME, “Geen verbeurdverklaring van onroerende goederen als voorwerp of instrument van het misdrijf zonder specifieke bepaling?” (noot onder Cass. 27 mei 2009), R.W. 2010-11, (570) 571, nr. 4. 8 Absolute mensenrechten zijn de meest fundamentele mensenrechten die we kennen. Het zijn rechten die onder geen enkel beding hun werking kunnen verliezen. Met andere woorden, het legaliteitsbeginsel geldt altijd en overal. Op wereldvlak is die universaliteit helaas vaak vrij utopisch, hoewel dit voor ons Europeanen soms de evidentie zelve lijkt. Hierop verder gaan zou ons echter veel te ver buiten het strafrecht leiden. 9 e Naast het E.V.R.M. garanderen ook artikel 14 Grondwet en artikel 2, 1 lid Strafwetboek trouwens de werking van dit principe. 10 Artikel 42 tot en met 43quater Strafwetboek. 11 A. DE GEEST, Verbeurdverklaring in A.P.R., Brussel, Larcier, 1971, 19. 12 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, I, Strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 80. 13 Cass. 29 mei 1882, Pas. 1882, I, 317. Al van in 1882 is er een arrest te vinden waarin het principe van restrictieve interpretatie van de strafwet gehuldigd wordt door de rechter. “En matière de contraventions relatives aux jeux et loteries, le juge ne peut faire porter la confiscation que sur les meubles et objets destinés ou employés au service des jeux, comme ustensiles de jeux. Cette mesure ne peut comprendre des tables de cabaret, […].” In het beschikkend gedeelte van het arrest begint het Hof vervolgens als volgt: “Sur le moyen du pourvoi pris de la violation et de la fausse application de l’article 557, n°3, du code pénal, en ce que le jugement attaqué a prononcé la confiscation relativement à des objets qui ne sont pas compris dans les termes de cette disposition: […]”; A. DE GEEST, Verbeurdverklaring in A.P.R., Brussel, Larcier, 1971, 19. 14 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, I, Strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 89.

[10]

Voor een goed begrip: als we in de verdere tekst spreken over ‘de verbeurdverklaring’, gaat het in wezen om de bijzondere verbeurdverklaring.

1.1.2 Wet van 17 juli 1990 Tot de jaren ‘90 bleef de verbeurdverklaring in het Belgisch recht echter altijd beperkt tot de klassieke confiscatie (art. 42, 1° en 2° Sw.). In het begin van de jaren ’90 kwam de wettelijke evolutie rond de bijzondere verbeurdverklaring in België pas echt op gang. De wetgever stoorde zich al een tijdje aan het feit dat er geen wettelijke grondslag was voor de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen. Het gevolg hiervan was immers dat daders van misdrijven, na het uitzitten van hun straf of het betalen van hun boete, ongestoord konden genieten van de baten van hun misdrijf. De illegale opbrengsten konden immers niet geconfisqueerd worden, maar bleven in criminele handen. Met de Wet van 17 juli 1990 tot wijziging van de artikelen 42, 43 en 505 van het Strafwetboek en tot invoeging van een artikel 43bis in hetzelfde wetboek15 bracht de wetgever daar verandering in. De rechtsfiguur van de voordeelsontneming zorgt er sindsdien voor dat ook criminele vermogensvoordelen, ongeacht of ze rechtstreeks dan wel onrechtstreeks verkregen werden uit het misdrijf, binnen de actieradius van de bijzondere verbeurdverklaring vallen.

1.1.3 Wet van 19 december 2002 De laatste fundamentele wijziging ligt ondertussen al een tijdje achter ons. Een voorlopig eindpunt werd immers bereikt met de wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken16. Deze zogenaamde Kaalplukwet bracht een hoop nieuwigheden met zich mee, waarvan de belangrijkste ongetwijfeld de mogelijkheid tot verbeurdverklaring was van vermogensvoordelen verworven uit andere misdrijven dan degene waarvoor de betrokkene werd veroordeeld. Hiermee werd voor het eerst verbeurdverklaring mogelijk waarbij er niet langer sprake is van een band tussen het bewezen verklaard misdrijf en de vermogensvoordelen. De ratio hierachter was duidelijk. Men wou de crimineel treffen waar dat het meest pijn doet: in zijn portemonnee. Om dit zo grondig mogelijk te kunnen doen, zorgde de wet van 19 december 2002 daarnaast ook nog voor de mogelijkheid een apart ontnemingsonderzoek in te stellen, los van het gewone strafproces over de schuldvraag.

1.2 Begripsafbakening In de volksmond durft men de woorden inbeslagneming en verbeurdverklaring vlot door elkaar te gebruiken, terwijl het juridisch gezien eigenlijk twee strikt te onderscheiden begrippen zijn. In een thesis over verbeurdverklaring kan een korte inhoudelijke vergelijking tussen de twee noties dan ook onmogelijk ontbreken.

15 16

B.S. 15 augustus 1990. B.S. 14 februari 2003.

[11]

In tegenstelling tot de verbeurdverklaring, die we als straf vanzelfsprekend exclusief tegenkomen in het strafrecht, heeft het beslag in ons Belgisch recht drie verschillende verschijningsvormen17. Vooreerst is er uiteraard het burgerlijk beslag tussen schuldeiser en schuldenaar, volledig gesitueerd in de privaatrechtelijke sfeer. Als tweede vorm kennen we het bestuurlijk beslag dat politiediensten of bestuurlijke overheden kunnen uitoefenen wanneer de wet hen die bevoegdheid toewijst18. Deze bestuurlijke variant van het beslag leunt eerder aan bij het burgerlijk beslag, aangezien het voornamelijk maatregelen zijn met een essentieel burgerlijke aard. Dit in contrast met het strafrechtelijk karakter van het beslag in strafzaken, dat als laatste het rijtje afsluit. In de context van deze thesis besteden wij voor de vergelijking met de verbeurdverklaring enkel aandacht aan de inbeslagneming in strafzaken. De andere vormen van inbeslagneming zijn voor ons irrelevant. Deze specificatie met betrekking tot de vorm van het beslag is belangrijk, aangezien er onderlinge verschillen zijn. Zoals zal blijken uit de definitie hieronder, is er bijvoorbeeld bij strafrechtelijk beslag in principe buitenbezitstelling, terwijl bij het burgerlijk beslag de feitelijke macht over het goed niet wijzigt.

1.2.1 Begrip verbeurdverklaring Om een gedegen vergelijking te kunnen maken tussen de twee figuren, is het noodzakelijk eerst beide te definiëren. Beginnen doen we vanzelfsprekend met de verbeurdverklaring. Net zoals we zullen zien bij het beslag in strafzaken (zie infra 1.2.2), moeten we het ook wat de confiscatie betreft stellen zonder wettelijke definitie. De regels die we terugvinden in de artikelen 42 e.v. van het Strafwetboek bepalen enkel welke goederen kunnen worden geconfisqueerd, voor welke misdrijven en in welke mate indien het goederen betreft die toebehoren aan derden. Terwijl we bij het beslag in strafzaken kunnen terugvallen op een volwaardige definitie van het Hof van Cassatie, heeft datzelfde Hof voor de verbeurdverklaring nog maar heel recentelijke een kort en bondige poging ondernomen om een algemene omschrijving te formuleren. “La confiscation est une peine consistant dans le retrait, par voie d’autorité, de la chose confisquée du patrimoine du condamné.”19 Het concept verbeurdverklaring is echter wel degelijk ruimer dan een straf die erin bestaat de verbeurdverklaarde zaak gezagshalve te onttrekken aan het vermogen van de veroordeelde20. In vergelijking met het bepaalde door het Hof van Cassatie doet FRANCIS het een pak uitvoeriger. Volgens hem is de verbeurdverklaring te definiëren als “een sanctie die door de rechter wordt opgelegd aan een persoon naar aanleiding van een misdrijf, die tot doel heeft om de eigendom over bepaalde zaken te ontnemen aan het vermogen van, in de regel, die persoon, of om hem te 17

Zie F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/1 – I 30/54. 18 Bv. artikel 30 van de Wet van 5 augustus 1992 op het Politieambt (bestuurlijke inbeslagneming van voorwerpen en dieren die een bedreiging vormen voor de fysieke integriteit van personen en de veiligheid van goederen), artikel 52bis W.B.T.W. (niet-naleving wettelijke bepalingen inzake B.T.W.) en artikel 85bis W.B.T.W. (derdenbeslag op zaken die de bewaarnemer of schuldenaar aan de belastingschuldige moet teruggeven). 19 Cass. 28 juni 2007, AR C.02.0173.F. 20 E. FRANCIS, “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 308.

[12]

verplichten vanuit zijn vermogen een geldsom te betalen die de rechter bepaald als de tegenwaarde van deze zaken, en die deze zaken of geldsommen doet toekomen aan de Staat, aan door de wet aangeduide instanties of aan door der echter aangeduide personen”21. Met deze twee definities hebben we de twee uitersten van het spectrum wel gehad, denk ik.

1.2.2 Begrip beslag in strafzaken Reeds in 1962 kwam VIAENE met zijn eigen definitie van het beslag in strafzaken22. “Het beslag in strafzaken is een dwangmaatregel waardoor de bevoegde overheid, krachtens de wet en naar aanleiding van een misdrijf, een zaak onttrekt aan het vrij beschikkingsrecht van de eigenaar of bezitter en, met het oog op de openbaring van de waarheid, de verbeurdverklaring of de teruggave ze tijdelijk ter beschikking stelt van het gerecht.” Het Hof van Cassatie heeft in een vrij recent arrest23 zelf in een definitie van het beslag in strafzaken voorzien. In het eerste middel van het arrest van 25 februari 2003 bepaalt het Hof immers dat “het beslag in strafzaken een voorlopige dwangmaatregel is waardoor de bevoegde overheid, krachtens de wet en naar aanleiding van een misdrijf, een zaak onttrekt aan het vrije beschikkingsrecht van de eigenaar of de bezitter”. Verder zegt Cassatie in hetzelfde middel dat “de overheid die zaak, met het oog op de waarheidsvinding, de verbeurdverklaring, de teruggave of ter beveiliging van civielrechtelijke belangen, in de regel, onder zich neemt”. Ik hoef er niet op te wijzen dat de gelijkenissen tussen beide definities treffend zijn. Zoals hierboven al aangestipt heeft het beslag in strafzaken, in tegenstelling tot de twee andere vormen van inbeslagneming, een hoofdzakelijk bewarend karakter. De beslagene zal in de regel het bezit van zijn goederen verliezen. Dit heeft belangrijke praktische gevolgen voor een eventuele latere confiscatie van de in beslag genomen goederen. Wat het beslag in strafzaken helemaal niet is, is een straf. De goederen kunnen potentieel op het einde van het strafproces wel onderworpen worden aan een straf. Dat is waar de verbeurdverklaring op het voorplan treedt. Tot dat moment is er van een straf of een eigendomsoverdracht evenwel geen sprake. De gerechtelijke inbeslagneming kan opgelegd worden vanaf de start van het vooronderzoek.

1.2.3 Onderscheid24 De verbeurdverklaring impliceert een eigendomsoverdracht ten nadele van de veroordeelde of de creatie van een uitvoerbare schuldvordering op zijn vermogen. Zij kan enkel opgelegd worden door een rechter. In die zin is zij te onderscheiden van de besproken inbeslagneming in strafzaken. Deze laatste is een voorlopige onderzoeksmaatregel die in de regel wordt bevolen door de procureur des Konings of de onderzoeksrechter en waardoor enkel het tijdelijke genot van een goed wordt 21

E. FRANCIS, “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 308. 22 L. VIAENE, Huiszoeking in beslag en strafzaken in A.P.R., Brussel, Larcier, 1962, 68, nr. 71. 23 Cass. 25 februari 2003, AR P.02.0674.N. 24 Zie ook P. WAETERINCKX, S. DE MEULENAER en P. CABOOR, “Het strafrechtelijk beslag sinds 24 februari 2003. Een nieuwe mijlpaal in het buitgericht rechercheren” in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, 7-79.

[13]

onttrokken aan de eigenaar of de bezitter. De verbeurdverklaring is mogelijk zonder voorafgaande inbeslagneming, zij het dat de uitvoering van de verbeurdverklaring op niet in beslag genomen activa dikwijls problematisch kan zijn. De mogelijkheden tot inbeslagneming in de fase van het vooronderzoek zijn voorzien in de artikelen 35 en 35bis van het wetboek van Strafvordering. Om nog beter tegemoet te komen aan de verzuchtingen van de benadeelde partijen bij een strafproces, heeft de wetgever bij wet van 19 december 2002 met artikel 35ter Sv. ook een voorafgaandelijk bewarend beslag bij equivalent in de wet ingeschreven met het oog op een efficiëntere uitvoering van veroordelingen tot verbeurdverklaring. Het is nog belangrijk aan te stippen dat het ene niet noodzakelijk tot het andere leidt, maar gebrek aan het ene sluit het andere ook niet uit. Zo kan men bijvoorbeeld de verbeurdverklaring uitspreken van een auto na inbeslagneming van diezelfde auto, maar het is geenszins een vereiste, en vice versa. Het is echter geen overdrijving te stellen dat de feitelijke uitvoering van de verbeurdverklaring zonder meer problematisch kan zijn zonder voorafgaande bewarende maatregelen. De zakelijke werking van een verbeurdverklaring is natuurlijk maar goed en wel als er ook effectief iets overgedragen wordt, en niet enkel juridisch. Gelukkig zal er in de meerderheid van de dossiers wel al aan een beslag in strafzaken gedacht zijn.

1.3 Functies De verbeurdverklaring kan in drie verschillende opzichten gebruikt worden. Ten eerste gebruikt men de verbeurdverklaring in hoofdzaak in zijn repressieve vorm. Men gaat in dit geval een confiscatie zien als een vorm van bestraffing. Ten tweede zet men de confiscatiesanctie in als een herstellende maatregel. Als een vorm van genoegdoening wijst men dan zaken of geldsommen toe aan de burgerlijke partij. Ten slotte wordt de verbeurdverklaring ook als beveiligingsmaatregel uitgesproken. Het is zeker mogelijk dat de verbeurdverklaring een gemengd karakter heeft en bijvoorbeeld zowel een strafrechtelijk als herstellend karakter heeft25. De basisvorm waarin we de verbeurdverklaring tegenkomen is natuurlijk die van de sanctie. Mijns inziens kunnen we hier dan ook gerust spreken van de hoofdfunctie, aangezien confiscatie in de eerste plaats natuurlijk gewoon als bestraffing bedoeld is. Slachtoffers van een misdrijf of derden die door een toevallige samenloop van omstandigheden bij het misdrijf betrokken zijn geraakt, kunnen serieuze schade lijden. Door het ontbreken van een eigendomsvereiste bij sommige vormen van verbeurdverklaring (zie infra), zouden deze personen door het confisqueren van hun goederen in principe nog eens een extra financiële klap kunnen krijgen, hoewel zij helemaal niet de dader zijn26. Gelukkig heeft de wetgever in dat geval voorzien dat de rechthebbenden van goederen kunnen profiteren van de potentie van de verbeurdverklaring als herstelmaatregel. Door middel van het uitoefenen van de bestaande eigendomsrechten kunnen de 25

Zie ook infra 4.4. Denken we maar aan een derde wiens auto door de daders van een misdrijf, waarvan hij het slachtoffer niet is, wordt gestolen om als vluchtauto gebruikt te worden. 26

[14]

betrokken goederen, ondanks onderwerping aan een verbeurdverklaring, terug aan hun rechtmatige eigenaars bezorgd worden. De finaliteit van de confiscatie als een beveiligende maatregel is volledig verschillend aan die van de twee andere functies. Waar men bij een repressieve of restitutieve verbeurdverklaring kijkt naar de betrokkenheid van het goed bij het misdrijf, ligt de focus bij de confiscatie als beveiligingsmaatregel eerder op het karakter van het goed zelf. Het doel is hier om goederen die schadelijk en/of verboden zijn uit het economisch verkeer te verwijderen, ter bescherming van maatschappij27. Het gevolg hiervan is dat deze confiscatie net zo goed kan worden uitgesproken wanneer er geen strafmaat wordt opgelegd: bij vrijspraak of vervallenverklaring van de strafvordering. Onder dit laatste vallen bijvoorbeeld de verjaring van het misdrijf of het overlijden van de beklaagde. Sterker nog, het opleggen van deze beveiligende verbeurdverklaring kan zelfs wanneer de dader van het misdrijf onbekend is. Ze is eveneens mogelijk wanneer de beklaagde niet de eigenaar van de goederen is. Aan de toepassing van deze vorm van confiscatie is wel nog de voorwaarde verbonden dat zij gestoeld moet zijn op een wetsbepaling. Dit volgt uit artikel 14 van de Grondwet. Elk vonnis of arrest in strijd hiermee is onwettig28. Voorbeelden van zulke bepalingen zijn het verbeurdverklaren van verboden wapens in functie van de openbare veiligheid (art. 8 Wapenwet29) en het confisqueren van spijzen, dranken en voedingswaren die gevaarlijke stoffen kunnen bevatten in functie van de openbare gezondheid (art. 457 Sw.). Door het feit dat beide verbonden zijn aan een misdrijf, is het onderscheid tussen strafrechtelijke en niet-strafrechtelijke verbeurdverklaring niet altijd zo duidelijk. Het is evenwel enkel de verbeurdverklaring als straf die aan de beginselen van het materieel strafrecht moet voldoen30.

27

C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 433. Cass. 12 juli 2005, Pas. 2005, 1497. 29 Wet van 8 juni 2006 houdende regeling van economische en individuele activiteiten met wapens, B.S. 9 juni 2006. 30 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 433. 28

[15]

Hoofdstuk 2. Algemeen 2.1 Gemeenschappelijke kenmerken 2.1.1 Aard De verbeurdverklaring is uit zijn aard een bijkomende straf. Ze kan met andere woorden niet als afzonderlijke straf worden opgelegd, maar enkel in combinatie met een hoofdstraf. De drie mogelijke hoofdstraffen zijn de gevangenisstraf, de werkstraf en de geldboete. Zonder een veroordeling tot één van deze drie hoofdstraffen kan er in een vonnis of arrest dan ook nooit sprake zijn van verbeurdverklaring. Op de essentiële aanwezigheid van een hoofdstraf bestaan maar een paar uitzonderingen. Los van enkele bijzondere wetten31, kan de rechter slechts in twee gevallen een confiscatie opleggen zonder een hoofdstraf uit te spreken32. Ten eerste is de rechter ingevolge artikel 6 Probatiewet gehouden toch de verbeurdverklaring te bevelen – indien daartoe grond bestaat – wanneer hij overgaat tot opschorting van de uitspraak. Per definitie heeft het verlenen van de gunst van opschorting nochtans tot gevolg dat men niet tot een hoofdstraf wordt veroordeeld. Sinds eind 2000 is er met de invoeging van een artikel 21ter V.T.Sv. een tweede exceptie op de bijkomende aard van de verbeurdverklaring toegevoegd aan ons strafrecht33. Dit artikel bepaalt dat de rechter bij manifeste overschrijding van de redelijke termijn, waarbinnen eenieder die het voorwerp uitmaakt van een strafvervolging34 recht heeft op een proces, een eenvoudige schuldverklaring kan uitspreken zonder echte strafrechtelijke veroordeling. Het 2e lid van dat artikel schrijft voor dat ook bij zo’n eenvoudige schuldverklaring een bijzondere verbeurdverklaring nog altijd kan worden uitgesproken, ook al is er geen sprake van een veroordeling tot een hoofdstraf. De verbeurdverklaring kan trouwens zonder enig probleem ook met uitstel worden uitgesproken35. Aan het bijkomend karakter van de verbeurdverklaring zijn een aantal interessante juridische gevolgen verbonden. Om te beginnen is er de confiscatie gekoppeld aan de figuur van de collectieve misdrijven bij eendaadse samenloop. Wanneer men vaststelt dat er sprake is van eenheid van opzet tussen de voorliggende feiten en feiten die reeds het voorwerp uitmaakten van eerdere bestraffing én men oordeelt dat er voor de voorliggende feiten geen nieuwe straf opgelegd moet worden, kan men niet toch een verbeurdverklaring uitspreken. Dit is immers een bijkomende straf36.

31

Zie bijvoorbeeld artikel 3 van de wet van 11 april 1936, waarbij de regering gemachtigd wordt het binnenbrengen van sommige vreemde publicaties te verbieden, B.S. 18-19 mei 1936; A. DE GEEST, Verbeurdverklaring in A.P.R., Brussel, Larcier, 1971, nr. 124. 32 G. STESSENS, “De verbeurdverklaring van vermogensvoordelen uit een misdrijf: een bijkomende straf – enkele gevolgen” (noot onder Gent 17 november 1998), T.Strafr. 2001, (342) 343, nr. 6-7 33 Wet van 30 juni 2000 tot invoeging van een artikel 21ter in de voorafgaande titel van het Wetboek van strafvordering, B.S. 2 december 2000. 34 In de zin van art. 6 E.V.R.M. 35 Antwerpen 8 februari 2006, R.A.B.G. 2006, 898, noot J. ROZIE, “De verbeurdverklaring in het licht van de Probatiewet”. 36 Gent 17 november 1998, T.Strafr. 2001, 340, noot G. STESSENS.

[16]

In casu37 betrof het een man en een vrouw die in België en Frankrijk feiten hadden gepleegd. In Frankrijk werden zij hiervoor veroordeeld. Naderhand moesten ze hun daden ook voor de correctionele rechtbank van Gent verantwoorden. De rechter oordeelde echter dat er sprake was van eenheid van opzet van de feiten gepleegd in de twee landen, waarna ze geen verdere straf opgelegd kregen op basis van de principes van de straftoemeting bij een collectief misdrijf38 en op grond van het non bis in idem beginsel, gezien in een Europese context39. De rechter beperkte zich in zijn vonnis tot de schuldvraag. Ook al werd het koppel dus door de toepassing van de eendaadse samenloop niet opnieuw gestraft met een hoofdstraf, toch werden er bijkomende goederen verbeurdverklaard. Men kan hier moeilijk spreken van een consequente redenering van de Gentse correctionele rechter: zoals gezegd kan een bijkomende straf immers nooit uitgesproken worden bij gebrek aan een hoofdstraf. De rechter in hoger beroep besliste hier terecht anders. Een tweede juridische hypothese is die van de rechtszaken waarin verschillende personen veroordeeld worden voor het plegen van eenzelfde misdrijf. Met betrekking tot een vordering tot bijzondere verbeurdverklaring tegenover verschillende beklaagden gesteld, is het een noodzakelijke vereiste de hoegrootheid van de vermogensvoordelen in hoofde van ieder van hen op te splitsen40. Straffen, zoals de bijzondere verbeurdverklaring er één is, mogen niet solidair uitgesproken worden tegen verschillende wegens eenzelfde misdrijf veroordeelde personen41. Behoudens wettelijke uitzondering hebben straffen immers een individueel karakter (art. 39 Sw.). In tegenstelling tot de afhandeling van de burgerlijke gevolgen van het misdrijf, waar de hoofdelijke veroordeling van verschillende deelnemers aan hetzelfde misdrijf verplicht is (art. 50 Sw.), zijn collectieve straffen in het strafrecht uitgesloten42. Voor elk van de veroordeelden zal de rechter met andere woorden expliciet de goederen moeten aflijnen die bij elk van hen respectievelijk geconfisqueerd moeten worden. Een uitzondering is evenwel toegestaan indien het omwille van de aard van de zaak niet mogelijk is te bepalen aan wie de goederen toebehoren43.

2.1.2 Zakelijke werking Een essentieel kenmerk van de verbeurdverklaring is zijn werking in rem, zijn zakelijke werking. De veroordeling tot confiscatie van een zaak zorgt er namelijk voor dat er een eigendomsoverdracht zal plaatsvinden. De zaak gaat van de veroordeelde (of in sommige gevallen zelfs een derde) over op een andere persoon. In veel gevallen zal die persoon eenvoudigweg de Staat zijn, maar ook het slachtoffer of een derde zijn helemaal niet uitgesloten als begunstigde. Dat de benadeelde of de Staat een zakenrechtelijke aanspraak heeft, speelt volgens DIRIX op tweevoudige wijze in zijn

37

Gent 17 november 1998, T.Strafr. 2001, 340, noot G. STESSENS. C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, I, Strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 446-448. 39 De combinatie van artikel 54 van de toepassingsovereenkomst van Schengen met artikel 65 Strafwetboek. 40 Gent 17 november 1998, T.Strafr. 2001, 340, noot G. STESSENS. 41 Cass. 8 januari 1951, Pas. 1951, I, 282. -> corrigeren (TNO) 42 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, I, Strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 357. 43 G. STESSENS, “De verbeurdverklaring van vermogensvoordelen uit een misdrijf: een bijkomende straf – enkele gevolgen” (noot onder Gent 17 november 1998), T.Strafr. 2001, (342) 344, nr. 8. 38

[17]

voordeel. Ten eerste zal er geen samenloop zijn met andere schuldeisers van de beklaagde. Ten tweede zal de meerwaarde, moest die er zijn, hem toekomen44. Als men vanuit privaatrechtelijke invalshoek naar de verbeurdverklaring kijkt, dan ziet men een maatregel met een zakelijke werking. Los van de beleids- of rechterlijke redenen achter het invoeren of opleggen van de confiscatie als bijkomende straf, is het beoogde juridische gevolg het overdragen van het eigendomsrecht. Dit is een straf, dus in tegenstelling tot de absolute vrijheid tot het sluiten van contracten wordt dit opgelegd en uitgevoerd tegen de wil van de betrokkene in. Heel vaak is de Staat de begunstigde, maar zoals we verder gaan zien kunnen ook de burgerlijke partij of zelfs derden er hun ‘voordeel’ mee doen. Volgens DIRIX is de zakelijke werking ook de reden waarom de verbeurdverklaring in beginsel enkel mogelijk is met betrekking tot de zaken waarover de veroordeelde het eigendomsrecht bezit45. Dan heeft hij het over de gewone confiscatie (art. 42, 1° en 2° Sw.), want zoals hij zelf aangeeft is de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen helemaal niet afhankelijk van deze voorwaarde (art. 42, 3° Sw.). De Minister van Justitie heeft dit toen bevestigd46, door te stellen dat de rechten van derden voldoende werden beschermd door art. 43bis, 4e lid Sw. en de daarbij horende modaliteiten uit het K.B. van 9 augustus 199147 (zie infra 4.3).

2.2 Soorten verbeurdverklaring Op basis van het voorwerp waarop de confiscatie betrekking heeft moet er een onderscheid gemaakt worden tussen twee grote soorten verbeurdverklaring. Deze summa divisio is die tussen de objectconfiscatie enerzijds en de waardeconfiscatie of verbeurdverklaring per equivalent anderzijds.

2.2.1 Objectconfiscatie De objectconfiscatie is de ontneming aan een vermogen van één of meer meestal concreet individualiseerbare zaken, die een connectie hebben met het gepleegde misdrijf48. Aan de ene kant kan het voorwerp van zo’n objectconfiscatie een concreet materieel voorwerp zijn (specieszaak), zoals een voertuig of een onroerend goed. Aan de andere kant kan evengoed een soortzaak (genuszaak) het voorwerp uitmaken van een objectconfiscatie, ook al is dat in het patrimonium eventueel vermengd met gelijkaardige soortzaken. Het typevoorbeeld hiervan is uiteraard geld. Deze categorie van verbeurdverklaring is terug te vinden in artikel 42 Sw. Ze komt ook gedeeltelijk voor in artikel 43quater Sw., dat zowel de object- als de waardeconfiscatie herbergt. In de meeste gevallen zal het voorwerp te individualiseren zijn in het vermogen van de veroordeelde, maar dit is niet noodzakelijk zo. Vooral bij de soortzaken is vermenging waarschijnlijk, maar dat wil 44

E. DIRIX, “De verbeurdverklaring met toewijzing aan de benadeelde”, in Om deze redenen. Liber Amicorum Armand Vandeplas, Gent, Mys & Breesch, 1994, 195, nr. 13. 45 E. DIRIX, “De verbeurdverklaring met toewijzing aan de benadeelde”, in Om deze redenen. Liber Amicorum Armand Vandeplas, Gent, Mys & Breesch, 1994, 193, nr. 11. 46 Doc., Nr. C. 63/1-2, dd. 20 november 1990. Zie in dezelfde zin: M. DE SWAEF, “De bijzondere verbeurdverklaring van de vermogensvoordelen uit misdrijven”, R.W. 1990-91, (490) 492, nr. 7. 47 B.S. 17 oktober 1991. 48 Zie F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/55.

[18]

niet zeggen dat een objectconfiscatie daarom problematisch is of onmogelijk wordt. Op het vlak van uitvoering gaat de objectconfiscatie dan wel enkele gelijkenissen vertonen met haar tegenhanger, de waardeconfiscatie (zie infra 2.1.2). De verbeurdverklaring zal dan immers behandeld worden als de invordering van een schuldvordering op een vermogen49. Naast de vermenging bij soortzaken is er nog een tweede reden waardoor het kan voorvallen dat het voorwerp niet te traceren valt in het vermogen van de veroordeelde. Het is immers niet wezenlijk vereist dat het object of het voorwerp zich altijd in het vermogen van de veroordeelde zelf bevindt. Deze problematiek komt niet aan bod bij de waardeconfiscatie, omdat dat hele concept steunt op de premisse dat de vermogensvoordelen zich sowieso niet meer in het vermogen van de veroordeelde bevinden. De vermogensbestanddelen die men bij equivalent confisqueert, zullen dus altijd uit het eigen vermogen van de veroordeelde komen.

2.2.2 Waardeconfiscatie Zoals hierboven al kort ingeleid, bestaat het probleem dat vermogensvoordelen niet meer terug te vinden zijn in het vermogen van de veroordeelde. Artikel 43bis, tweede lid Sw. heeft hier echter een mouw aan gepast door de vonnisrechter de bevoegdheid te geven de geldwaarde van die verdwenen vermogensvoordelen te ramen, waarna hij een daarmee overeenstemmend bedrag kan confisqueren. Vandaar de term verbeurdverklaring bij equivalent, er wordt namelijk een equivalente waarde van de illegaal verkregen vermogensvoordelen verbeurdverklaard. Meer concreet houdt dit in dat de rechter de veroordeelde verplicht om een bepaalde som geld te betalen, die de tegenwaarde is van vermogensvoordelen die in concreto onvindbaar zijn gebleken. Waardeconfiscatie heeft per definitie betrekking op verdwenen of onvindbare vermogensvoordelen. Deze soort confiscatie is dan ook terug te vinden in artikel 43bis, tweede lid Sw. en, net zoals de objectconfiscatie, gedeeltelijk in artikel 43quater Sw.

2.2.3 Belang van het onderscheid Het onderscheid tussen de object- en de waardeconfiscatie is geen theoretisch onderscheid dat louter op papier bestaat. Afhankelijk van de soort verbeurdverklaring zijn er immers praktische consequenties. Het mag ondertussen wel duidelijk zijn dat het belang van deze tweedeling vooral speelt op het vlak van de tenuitvoerlegging van een opgelegde verbeurdverklaring. Een objectconfiscatie leidt er toe dat de Staat eigenaar wordt van de verbeurdverklaarde zaak. Het goed wordt verkocht, waarna de opbrengst naar de Schatkist gaat. Hiervoor (zie supra 1.2.3) stelden we al vast dat inbeslagneming en verbeurdverklaring niet hand in hand hoeven te gaan, maar dat het ontbreken van het beslag soms problematisch kan zijn voor de tenuitvoerlegging van de daaropvolgende confiscatie. Dit gegeven treedt vooral op het voorplan bij dit soort verbeurdverklaring. Om het confisqueren van een concreet goed op een effectieve manier te kunnen 49

Zie F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/56.

[19]

laten verlopen is het beslag in de fase van het onderzoek dus vaak geen overbodige luxe. Juridisch is het theoretisch nog altijd perfect mogelijk een verbeurdverklaring uit te voeren zonder voorafgaand beslag, helaas blijkt het in de praktijk achteraf vaak uit te draaien op een teleurstelling voor de benadeelde partijen. De verbeurdverklaring bij equivalent daarentegen doet het anders. Zij houdt geen automatische overgang in van (een deel van) de eigendom van de veroordeelde ten voordele van de Staat. In hoofde van de veroordeelde ontstaat een schuld, onderworpen aan de regels van het burgerlijk recht en geïnd volgens de regels van het gerechtelijk privaatrecht. Het gevolg is dat de Staat een chirografaire schuldeiser wordt van de veroordeelde. Aan deze vordering, verbonden aan de verbeurdverklaring bij equivalent, hangt immers géén voorrecht50. Aangezien het hier per definitie al gaat om de verbeurdverklaring van een deel van het vermogen dat in de plaats gesteld wordt van verdwenen vermogensvoordelen, levert een confiscatie zonder eerdere inbeslagneming minder problemen op dan bij een objectconfiscatie. Uiteraard is het reeds in de fase van het strafonderzoek mogelijk een deel van het vermogen in beslag te nemen met het oog op een latere waardeconfiscatie (art. 35ter Sv.). Er dient nog melding gemaakt te worden van de speciale situatie waarbij een soortzaak het voorwerp is van de objectconfiscatie en zij vermengd is met gelijkaardige soortzaken. Een duidelijker voorbeeld dan een som geld die slechts een deel vertegenwoordigt van het volledige patrimonium van een veroordeelde bestaat waarschijnlijk niet. In dat geval ontstaat er, net zoals bij de waardeconfiscatie, evengoed een schuld op het vermogen van de veroordeelde. Hoewel het gaat om een objectconfiscatie, volgt men voor het uitvoeren toch de werkwijze van de verbeurdverklaring bij equivalent. Dit komt logischerwijze voort uit de aard van de zaak. Op de keper beschouwd is de kern van de zaak dat waar de objectconfiscatie louter de eigendom doet overgaan op de Staat, er bij de waardeconfiscatie op het vermogen van de veroordeelde een schuldvordering gecreëerd wordt, waarvan de Staat titularis is. Het gaat dus louter om procedurele verschillen. Het eindresultaat is hetzelfde: de Schatkist is in beide gevallen de begunstigde van de operatie.

2.2.4 Wat met witwassen? Het misdrijf witwassen is een moeilijke kwestie. Niet enkel voor het vraagstuk of het al dan niet een objectconfiscatie, dan wel een waardeconfiscatie is, maar voor de verbeurdverklaringsstraf in het algemeen. Er moet hier nog een belangrijke opmerking gemaakt worden inzake het misdrijf witwassen. Het is niet zo evident om in het geval van witwassen af te bakenen waar nu precies de notie ‘voorwerp van het misdrijf’ stopt en waar de notie ‘vermogensvoordeel’ begint. In 2006 heeft het Hof van Cassatie hieromtrent een gezaghebbend standpunt ingenomen. Krachtens (oud51) artikel 505, derde lid 50

Zie F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/58. 51 Huidig artikel 505, vijfde-zevende lid Strafwetboek.

[20]

Strafwetboek dient in geval van witwassen van vermogensvoordelen de verplichte verbeurdverklaring te slaan op de witgewassen vermogensvoordelen als dusdanig en niet op een gelijkwaardig bedrag. Wanneer de witgewassen vermogensvoordelen geldsommen zijn en hiermee overeenstemmende bedragen in het patrimonium van de dader van de witwasoperatie worden aangetroffen, kan de rechter oordelen dat die bedragen de witgewassen geldsommen zijn die zich nog steeds in het patrimonium van de dader bevinden en aldus het voorwerp van het misdrijf uitmaken. Deze rechtspraak is sinds de wetswijziging van 10 mei 2007 geïncorporeerd in artikel 505 Strafwetboek. Opgepast: deze verbeurdverklaring van geldsommen als voorwerp van het misdrijf witwassen moet strikt onderscheiden worden van de verbeurdverklaring van de bedragen die overeenstemmen met vermogensvoordelen die niet in het vermogen van de beklaagde zijn teruggevonden52. Dit ressorteert helemaal niet onder het voorwerp van het misdrijf ex. artikel 42, 1° Sw., maar valt daarentegen onder de (waarde)confiscatie van vermogensvoordelen ex. artikel 43bis, tweede lid Sw.

2.3 De verbeurdverklaring: verplicht of facultatief? Het volledige stelsel van de verbeurdverklaring in één klap een verplicht, dan wel facultatief karakter toeschrijven, zou niet correct zijn. De wetgever heeft voor de verschillende vormen namelijk geen eenduidig regime voorzien wat de keuze voor een vrijwillige of gedwongen maatregel betreft . In vele gevallen is de bijzondere verbeurdverklaring karakteristiek verplicht op te leggen door de rechter, maar dus zeker niet in alle gevallen. Er zijn evengoed genoeg situaties waar de oplegging van een confiscatiemaatregel een discretionaire en soevereine beslissing van de rechter is.

2.3.1 Verplichte verbeurdverklaring Verbeurdverklaring is verplicht in drie gevallen. Ten eerste zal de verbeurdverklaring van het voorwerp, de instrumenten of het product van het misdrijf uit artikel 42, 1° en 2° Sw. altijd verplicht zijn op grond van artikel 43 van het Strafwetboek. Specifiek voor de overtredingen formuleert datzelfde artikel trouwens nog de bijkomende voorwaarde dat zij enkel mag en moet worden uitgesproken ten aanzien van de gevallen die de wet aanduidt (zie infra, 3.2). In se heeft het verschil tussen de misdaden en wanbedrijven enerzijds en de overtredingen anderzijds niets van doen met het al dan niet verplicht karakter van de verbeurdverklaring. Wanneer de verbeurdverklaring valt onder artikel 42, 1° en 2° Sw. heeft de rechter nooit appreciatiebevoegdheid. Integendeel, hij is altijd verplicht de goederen te confisqueren indien aan de toepassingsvoorwaarden is voldaan. Waar deze bijkomende voorwaarde voor overtredingen wel tot discussie zou kunnen leiden, is in het licht van wat nu de gevolgen van verzachtende omstandigheden zijn. Heeft conventionalisering met andere woorden effect op het verplicht karakter van de verbeurdverklaring in de zin van artikel 42, 1° en 2° Sw.? DEJEMEPPE is alvast stellig overtuigd van niet. Volgens hem dringt een negatief antwoord zich op en heeft de eventuele conventionalisering van een wanbedrijf dus geen invloed op de

52

Cass. 6 juni 2006, AR P.06.0274.N; D. VANDERMEERSCH, "Controverse à propos de la confiscation de l'objet du blanchiment", J.T. 2004, 502.

[21]

verbeurdverklaring, vermits deze laatste geen deel uitmaakt van de straffen die gesteund op artikel 85 Sw. kunnen verminderd worden bij toepassing van verzachtende omstandigheden53. Een tweede situatie waarbij verbeurdverklaring verplicht is, bouwt voort op de verplichte confiscatie bij toepassing van artikel 42, 1° en 2° Sw. Wanneer vermogensvoordelen onderworpen werden aan een witwasoperatie, worden zij niet langer gezien als vermogensvoordelen in de zin van artikel 42, 3° van het Strafwetboek. Luidens artikel 505, 5e-7e lid Sw. worden witgewassen vermogensvoordelen immers geacht het voorwerp uit te maken van het misdrijf54 in de zin van artikel 42, 1° Sw. Het logische vervolg hiervan is dat deze vermogensvoordelen ook verplicht verbeurdverklaard zullen moeten worden. Naast het basisfeit dat het helen van zaken is, stelt het witwasartikel nog drie andere zaken strafbaar. Deze zijn met name het op enigerlei wijze beschikken over die geheelde zaken, het stellen van een handeling met betrekking tot deze zaken met de bedoeling de herkomst of de betrokken persoon te verdoezelen en het verhullen van enige wederrechtelijke achtergrond (art. 505, 1e lid, 2°-4° Sw.). De reden waarom ik dit hier vermeld, is om aan te geven dat de rechter voor deze laatste drie gevallen evenwel over een matigingsbevoegdheid – of zelfs matigingsverplichting in één geval – beschikt (art. 505, 6e en 7e lid Sw.). Opgepast, de rechter kan de straf wel slechts verzachten wanneer de zaken niet in het vermogen van de veroordeelde kunnen worden aangetroffen. Bij de raming van het equivalente geldbedrag moet de rechter rekening houden met de mate van betrokkenheid van de veroordeelde bij het misdrijf (voor art. 505, 1e lid, 2° Sw.), en kan hij rekening houden met de proportionaliteit van de straf (voor art. 505, 1e lid, 3° en 4° Sw.). Ondanks de verplichting tot confiscatie krijgt de rechter bij het verbeurdverklaren van witgewassen vermogensvoordelen door middel van een zekere discretionaire bevoegdheid in bepaalde gevallen toch de kans zijn stempel op de straf drukken in functie van de concrete omstandigheden van de zaak. Wanneer men ten slotte in een onderzoek naar (de vermogensvoordelen van) een criminele organisatie vaststelt dat die organisatie over een vermogen beschikt, schrijft artikel 43quater, §4 Sw. voor dat dat vermogen verplicht verbeurd verklaard moet worden. In één enkel geval kan de strafrechter toch soeverein beslissen over het al dan niet veroordelen tot een normalerwijze verplichte verbeurdverklaring. Krachtens het gewijzigde55 artikel 6, 2e lid in fine Probatiewet56 is de rechter niet langer verplicht een verbeurdverklaring uit te spreken wanneer hij de gunst van de (probatie)opschorting van een uitspraak verleent. De vroegere tekst “de bijzondere verbeurdverklaring wordt uitgesproken” is vervangen door “de bijzondere verbeurdverklaring kan op schriftelijke vordering van het openbaar ministerie worden uitgesproken”. Over het facultatief karakter laten de klaar en duidelijke bewoordingen van het artikel geen ruimte voor discussie bestaan. Daarentegen preciseert de formulering de bijzondere verbeurdverklaring verder niet, op basis waarvan SPRIET besluit het artikel een algemene draagwijdte toe te schrijven. Zo krijgt ook de verbeurdverklaring van het voorwerp, de instrumenten en het product van het misdrijf in deze 53

B. DEJEMEPPE, “La confiscation. L’état du droit en 2004”, in D. VANDERMEERSCH, B. DEJEMEPPE, E. FRANCIS, M. ROZIE, O. KLEES en G. VERMEULEN, Beslag en verbeurdverklaring van criminele voordelen, Antwerpen, Maklu, 2004, 106. 54 J. ROZIE, “Voordeelsontneming in België vanuit procedurele invalshoek”, in M.J. BORGERS en J. ROZIE (eds.), Voordeelsontneming. De procesrechtelijke invalshoek, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2005, 100. 55 Gewijzigd door artikel 15 van de wet van 19 december 2002 (Kaalplukwet), B.S. 14 februari 2003. 56 Wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, B.S. 17 juli 1964.

[22]

alleenstaande situatie een facultatief karakter57. TRAEST en STESSENS gaan mee in deze redenering58, maar er komt tegenkanting uit de hoek van VAN DEN WYNGAERT59. Het zal aan de rechtspraak toekomen dit dispuut te beslechten. Wanneer de strafrechter ten gevolge van het overschrijden van de redelijke termijn besluit om slechts een eenvoudige schuldigverklaring uit te spreken, wordt de verplichte verbeurdverklaring wel weerhouden. Op grond van artikel 21ter, 2e lid V.T.Sv. heeft de overschrijding van de redelijke termijn geen invloed op het verplichte karakter van de confiscatiesanctie60.

2.3.2 Facultatieve verbeurdverklaring Een facultatieve verbeurdverklaring impliceert dat de rechter kan oordelen met de omstandigheden van de zaak en de billijkheid in het achterhoofd61. Opvallend is wel dat dit type verbeurdverklaring in de meeste gevallen pas kan worden opgelegd voor zover er een schriftelijke vordering van de procureur des Konings aan voorafgegaan is. De rechter beslist in de volgende gevallen discretionair op vordering van het openbaar ministerie. In de eerste plaats over de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen ex artikel 42, 3° Sw. In navolging hiervan is ten tweede ook niet verplicht, de verbeurdverklaring van een equivalente waarde wanneer de vermogensvoordelen uit artikel 42, 3° Sw. niet in het vermogen van de veroordeelde kunnen teruggevonden worden (art. 43bis Sw.). Ook over de toepassing van de verruimde voordeelsontneming kan de rechter ten slotte facultatief oordelen (art. 43quater Sw.). Daarnaast zijn er nog de situaties waar de rechter zijn discretionaire bevoegdheid behoudt, zonder afhankelijk te zijn van een eventuele vordering van het openbaar ministerie. Verkeerszaken zijn hier een mooi voorbeeld van62. Zo voorziet artikel 24, 2° W.A.M.63 in een optionele verbeurdverklaring voor niet-verzekerde voertuigen. Ook artikel 50, §2 W.P.W.64 doet zijn duit in het zakje, door de verbeurdverklaring mogelijk te maken van een voertuig, wanneer de eigenaar een definitieve vervallenverklaring tot sturen of een tijdelijke van ten minste zes maand heeft opgelopen. Ten opzichte van een verplichte verbeurdverklaring dient de strafrechter een facultatieve confiscatie grondiger te motiveren. Niet alleen moet hij aantonen dat alle wettelijke voorwaarden vervuld zijn,

57

B. SPRIET, “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring” in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN (eds.), Strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2004, (75) 89, nr. 15. 58 Zie in dezelfde zin: P. TRAEST en G. STESSENS, “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, (57) 97-98, nr. 60. 59 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 426. 60 Cass. 14 oktober 2009, AR P.08.1095.F, N.C. 2010, 287, Rev.dr.pén. 2010, 495, T.Strafr. 2010, 102, noot; Cass. 12 februari 2008, AR P.07.1562. 61 F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/59. 62 F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/60. 63 Wet van 21 november 1989 betreffende de verplichte aansprakelijkheidsverzekering inzake motorrijtuigen (W.A.M.), B.S. 8 december 1989. 64 Wet van 16 maart 1968 betreffende de politie over het wegverkeer (W.P.W.), B.S. 27 maart 1968.

[23]

zoals krachtens artikel 149 van de Grondwet voor alle vonnissen en arresten geldt, hij moet ook zijn keuze motiveren om een verbeurdverklaring uit te spreken65. Artikel 195 Sv. is immers van toepassing, daar de rechter uit de aard van een facultatieve confiscatie vrij is in zijn beoordeling. Naast de redenen waarom de rechter een bepaalde straf oplegt, moet hij trouwens ook de strafmaat rechtvaardigen66.

2.3.3 Bijzondere strafwetten Hoewel de gewone confiscatie uit artikel 42, 1° en 2° Sw. in wezen verplicht is, mag niet nagelaten worden te wijzen op de mogelijkheid hiervan af te wijken door middel van bijzondere strafwetten (art. 100 Sw.). De wet van 16 maart 1968 kan in dit opzicht als perfect voorbeeld dienen. Zijn artikel 52 bepaalt immers dat in afwijking van artikel 43, 1e lid van het Strafwetboek, de verbeurdverklaring wegens overtreding van die wet van 16 maart 1968 enkel kan in de gevallen bepaald in het desbetreffende hoofdstuk. Hetzelfde principe van afwijking door bijzondere strafwetten geldt trouwens ook voor de in de regel facultatieve verbeurdverklaring die de voordeelsontneming van art. 42, 3° Sw. is67.

2.4 Een formeel aspect: de schriftelijke vordering van het openbaar ministerie Ik haalde het al aan (zie infra 2.3.2), buiten enkele uitzonderingen moeten de facultatieve vormen van verbeurdverklaring in de meeste gevallen worden voorafgegaan door een schriftelijke vordering van het openbaar ministerie. Dit is geen toeval. De wetgever heeft met deze voorwaarde de positie van de beklaagde willen verbeteren. Zonder die vereiste vordering van het parket zouden de beklaagde en zijn advocaat voor een moeilijk dilemma komen te staan. Wel zelf over een potentiële confiscatie concluderen met het risico slapende honden wakker te maken, of de verbeurdverklaring niet in de conclusie vermelden met het risico door een ambtshalve beslissing van de rechter toch op een veroordeling te lopen waar hij zich niet heeft tegen kunnen verweren68. Voor de verdediging was dit kiezen tussen de pest en de cholera. Met een noodzakelijke schriftelijke vordering heeft de wetgever willen bewerkstelligen dat de verdachte bij het begin van proces weet waaraan hij zich kan verwachten. Op die manier worden de rechten van de verdediging gegarandeerd en kan er een tegensprekelijk debat volgen69, zodat de beklaagde na veroordeling niet voor onaangename verrassingen komt te staan. Dit is meteen ook de reden waarom verplichte confiscaties wel doorgang 65

S. VAN OVERBEKE, “De motivering van de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen”, R.W. 2002-03, 342343. 66 Cass. 9 september 2003, AR P.030279.N, overweging IV.B.1.1. 67 Zie b.v. artikel 4, tweede lid van het Koninklijk Besluit van 31 mei 1933 betreffende de verklaringen af te leggen in verband met subsidies, vergoedingen en toelagen (B.S. 1 juni 1933), zoals ingevoegd door artikel 5 van de Wet van 7 juni 1994 tot wijziging van het Koninklijk Besluit (B.S. 8 juli 1994) en artikel 15, §2 van de Wet van 20 december 2002 betreffende de minnelijke invordering van schulden van de consument (B.S. 29 januari 2003). Deze verbeurdverklaringen zijn allemaal verplicht. 68 Verslag namens de Commissie voor de Justitie bij het wetsontwerp tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken, Parl.St. Senaat 2002-03, 2-1197/3, 21. 69 B. SPRIET, “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring” in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN (eds.), Strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2004, (75) 90, nr. 16.

[24]

kunnen vinden zonder voorafgaandelijke vordering. De beklaagde weet dan namelijk van meet af aan waartegen hij zich moet verweren70. De voordeelsontnemingen van de artikelen 42, 3°, 43bis en 43quater Sw. vereisen steevast een voorafgaandelijke schriftelijke vordering van het parket. Zij kunnen onder geen enkel beding ambtshalve door de rechter opgelegd worden. De situatie betreffende artikel 43ter Sw. is vrij dubieus. FRANCIS maakt er gewag van dat ook voor de verbeurdverklaring bepaald in dat artikel een schriftelijke vordering vereist is, maar dat lijkt me niet helemaal juist71. Artikel 43ter Sw. omvat immers eveneens de gewone confiscatie uit artikel 42, 1° en 2°, waarvoor een schriftelijke vordering helemaal niet gevraagd wordt. Het uitgangspunt van artikel 43ter Sw. mag volgens mij niet verkeerd begrepen worden. Het zwaartepunt van dit artikel ligt op territoriaal vlak. Wat dit artikel dus doet, is louter de verbeurdverklaring van in het buitenland gelegen goederen mogelijk maken72 voor de ons bekende vormen van verbeurdverklaring. Op het vlak van onderwerp en interne procedure staat er niets nieuws in. Ergo, slechts wanneer het om buitenlandse vermogensvoordelen gaat die onder de artikelen 42, 3°, 43bis en 43quater Sw. vallen, zal het parket de verbeurdverklaring uitdrukkelijk moeten vorderen. In het buitenland gelegen zaken, die verbeurdverklaard worden middels artikel 42, 1° en 2° Sw., kennen deze voorwaarde niet. Op grond van artikel 6, 2e lid in fine Probatiewet73 kan ook de bijzondere verbeurdverklaring in geval van opschorting van de veroordeling enkel op schriftelijk verzoek van het openbaar ministerie worden uitgesproken. Sinds de wijziging van de Probatiewet in 200274 kan de rechter bij opschorting dus in geen geval ambtshalve tot confiscatie overgaan. Aangezien een eenvoudige schuldigverklaring (art. 21ter V.T.Sv.) niets wijzigt aan het feit dat de rechter al dan niet verplicht is de verbeurdverklaring te implementeren in zijn vonnis (zie infra 2.3.1), brengt het ook geen veranderingen mee wat de voorwaarde van een schriftelijke vordering betreft75. Dit geldt voor alle wettelijk bepaalde verbeurdverklaringen, ook deze die hun oorsprong vinden in bijzondere strafwetten76. De rechtspraak houdt zich meestal aan een strikte beoordeling van de vormvereiste van een verplichte voorafgaande vordering. Vordering vergeten? Geen verbeurdverklaring. De intentie van de wetgever indachtig lijkt mij dat maar normaal. Aan de andere kant bepaalt de wet weinig formele vereisten voor de vordering van het openbaar ministerie. Ook de rechtspraak is vrij soepel op dat vlak. Zolang de vordering uitdrukkelijk schriftelijk gebeurt, heeft het parket de keuze om van zijn vordering melding te maken in de conclusie of in de dagvaarding. Het openbaar ministerie heeft tot 70

Cass. 21 maart 2006, AR P.06.0034.N; E. FRANCIS, “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 318, nr. 3. 71 E. FRANCIS, “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 318, nr. 3. 72 ‘Mogelijk maken’ is niet volledig correct, maar werd gebruikt om taalkundige redenen. Voor meer, zie 7.3.1. 73 Wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, B.S. 17 juli 1964. 74 Gewijzigd door artikel 15 van de wet van 19 december 2002 (Kaalplukwet), B.S. 14 februari 2003. 75 E. FRANCIS, “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 318, nr. 3. 76 Cass. 1 april 2008, AR P.07.1824.N.

[25]

de sluiting van de debatten om dit te doen77. Het tegensprekelijk debat dat aan de grondslag ligt van deze voorwaarde moet immers in ieder geval kunnen plaatsvinden. FRANCIS beweert dat het volstaat de vordering vóór het vonnis of arrest neer te leggen en aan het dossier toe te voegen78. Waarschijnlijk bedoelt hij hiermee dat de vordering ook voor aanvang van de zitting kan ingediend worden, maar zijn bewering wekt de indruk dat het ook kan tot net vóór de rechterlijke uitspraak, wat te kort door de bocht zou zijn. Als we willen dat de intenties van de wetgever ook effectief in de rechtspleging doorwerken, dan moet de verdediging voldoende tijd krijgen om zijn verweer op te bouwen. SPRIET en DERUYCK pleiten er dan ook voor de verdediging die tijd te gunnen door de vordering voldoende tijdig vóór de zitting waarop de zaak behandeld wordt in te dienen79. Alleen op die manier is de mogelijkheid om een debat te voeren reëel. Om zijn verweer zo optimaal mogelijk te kunnen voorbereiden, moet de verdediging de vermogensvoordelen kunnen identificeren waarvan verbeurdverklaring gevorderd wordt. Het is in dat opzicht aan de procureur om de zaken of de overeenstemmende tegenwaarde en de zaken die aan de grondslag van deze waarderaming liggen (in geval van art. 43bis, 2e lid Sw.) afdoende te preciseren80. De ontnemingsvordering hoeft niet in elke aanleg herhaald te worden81. Ook kan de voordeelsontneming pas voor het eerst in hoger beroep worden uitgesproken, zij het dan weer mits naleving van de vorderingsverplichting van het openbaar ministerie82. In voorkomend geval is het wel oppassen geblazen dat de appelrechter bevoegd is de bijzondere verbeurdverklaring uit te spreken. De rechter in hoger beroep zal saisine hebben wanneer het openbaar ministerie hoger beroep heeft aangetekend en niet (alleen) de beklaagde. Enkel het beroep van het parket brengt de gehele strafvordering terug in het beding83. Er bestaat discussie in de rechtsleer over de bevoegdheid van de rechter bij de verbeurdverklaring bij equivalent. Er gaan stemmen op dat de rechter in staat is ultra petita andere zaken of een hoger bedrag dan het schriftelijk gevorderde verbeurd te verklaren. CALIMAN ziet hier geen graten in84. Ook

77

B. SPRIET, “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring” in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN (eds.), Strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2004, (75) 90, nr. 16. 78 E. FRANCIS, “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 318, nr. 3. 79 F. DERUYCK, “De wet van 19 december tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken”, in A. DE NAUW (ed.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, die Keure, 2003, (90) 109, nr. 29; B. SPRIET, “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring” in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN (eds.), Strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2004, (75) 90, nr. 16. 80 R. VERSTRAETEN en D. DEWANDELEER, “Enkele knelpunten inzake de ‘Kaalplukwet’ van 19 december 2002”, in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (97) 131. 81 Cass. 17 juni 2003, AR P.03.0611.N. 82 Cass. 16 december 2008, AR P.08.1268.N; J. ROZIE, “Over de ontnemingsvordering in graad van beroep”, T.Strafr. 2005, 478. 83 J. ROZIE, “Over de ontnemingsvordering in graad van beroep”, T.Strafr. 2005, 478-479. 84 C. CALIMAN, “La loi du 19 décembre 2002 portant extension des possibilités de saisie et de confiscation en matière pénale”, Custodes 2003, nr. 5.

[26]

VERSTRAETEN en DEWANDELEER gaan hierin mee, zij het enkel met betrekking tot de waardeconfiscatie bij equivalent85, terwijl TRAEST en STESSENS vinden dat de ratio legis van de wet zich hiertegen verzet86. Afhankelijk van de vordering komt het dus voor dat een bijkomende straf (nl. de verbeurdverklaring) wordt gevorderd en uitgesproken voor één beklaagde en niet voor een andere. Op zich houdt dit volgens het Arbitragehof geen enkele discriminatie van de artikelen 10 en 11 van de Grondwet in, want alle beklaagden worden berecht voor een rechter die zich onafhankelijk en onpartijdig uitspreekt over de strafmaat87. Deze strafrechter is nog altijd vrij om over de inbreuken te beoordelen, zowel wat de constitutieve elementen als de strafmaat betreft. Uiteraard moet dit binnen de wettelijke minima en maxima en met motivering van zijn oordeel gebeuren. Het kan natuurlijk niet worden ontkend dat de rechter door de vereiste schriftelijke vordering van de procureur zijn beoordelingsvrijheid gedeeltelijk verliest met betrekking tot de vermogensvoordelen. Maar, zo zegt het Hof nog altijd volgens hetzelfde arrest, deze vereiste is niet van die aard dat het de maatregel zijn evenredig karakter doet verliezen. De bescherming van de rechten van verdediging kan immers verantwoorden dat de soevereiniteit van de strafrechter enigszins wordt beperkt.

85

R. VERSTRAETEN en D. DEWANDELEER, “Enkele knelpunten inzake de ‘Kaalplukwet’ van 19 december 2002”, in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (97) 131-132. 86 P. TRAEST en G. STESSENS, “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, (57) 85-86, nr. 47. 87 Arbitragehof 24 november 2004, nr. 190/2004, A.A. 2004, 2141, B.S. 11 januari 2005 (uittreksel), 802, R.W. 2004-05, 1348, overweging III.B.11.

[27]

Hoofdstuk 3. De gewone confiscatie (art. 42, 1° en 2° Sw.) Art. 42 Sw. bepaalt: Bijzondere verbeurdverklaring wordt toegepast: 1° Op de zaken die het voorwerp van het misdrijf uitmaken, en op die welke gediend hebben of bestemd waren tot het plegen van het misdrijf, wanneer zij eigendom van de veroordeelde zijn; 2° Op de zaken die uit het misdrijf voortkomen; 3° […].

3.1 Toepassingsgebied De wettekst van artikel 42, 1° en 2° Sw. laat geen twijfel bestaan over welke zaken kunnen worden verbeurdverklaard. De gewone confiscatie wordt beperkt tot 3 soorten zaken: het voorwerp van het misdrijf (objectum sceleris), de zaken of instrumenten waarmee het misdrijf werd gepleegd (instrumentum sceleris) en ten slotte de zaken die uit het misdrijf voortkomen, de zogenaamde voortbrengselen van het misdrijf (productum sceleris)88. Met andere woorden, bijlange niet alle zaken kunnen worden verbeurdverklaard, er moet een zekere band bestaan met het misdrijf. Hoewel de confiscatie van vermogensvoordelen (lucra sceleris) ook terug te vinden is in artikel 42 Sw., komt deze later aan bod in een eigen hoofdstuk. Zij werd pas in 1990 ingeschreven in het artikel en behoort niet tot de drie oorspronkelijke categorieën die samen de ‘gewone confiscatie’ vormen. Het is de rechter die steeds moet nagaan of de band met het misdrijf aanwezig is en wat de exacte aard van die band is. Hij beslist soeverein over de feitenkwestie die de kwalificatie van de zaak is (voorwerp, instrument, voortbrengsel, vermogensvoordeel, …) en over de vraag of de voorwaarden voor verbeurdverklaring vervuld zijn.

3.1.1 Objectum sceleris De eerste categorie zaken vatbaar voor gewone confiscatie zijn deze die het voorwerp van het misdrijf uitmaken (art. 42, 1° Sw.). Omwille van mogelijke inhoudelijke verwarring, gaan we iets dieper op dit begrip in om nog eens aan te stippen dat het hier zaken betreft die essentieel zijn voor de materiële totstandkoming van een misdrijf. Voorbeelden zijn een akte of identiteitskaart na vervalsing, steekpenningen en ten onrechte verkregen subsidies na fraude of het dragen van een wapen zonder vergunning. Het gaat om het corpus delicti, het voorwerp ten aanzien waarvan het misdrijf, materieel gezien, werd gepleegd89. Datgene wat de dader bedrieglijk heeft ontvreemd, verkregen of verduisterd maakt hier dus geen deel van uit. Hieronder wordt er uitgebreider op ingegaan, maar we wijzen er nu reeds op dat het toepassingsgebied van deze categorie zaken wettelijk beperkt is tot zaken die eigendom zijn van de veroordeelde. Kunnen dus sowieso onmogelijk onder deze categorie vallen: gestolen, afgetroggelde of verduisterde goederen. Deze 88

Terminologie gehaald bij VAN DEN WYNGAERT (C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, I, Strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, xxx+499 p.), die ze op zijn beurt ontleende aan SCHUTTE (J.J.A. SCHUTTE, Ter vergroting van de afpakkans, Arnhem, Gouda Quint, 1990, 40 p.). 89 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 415.

[28]

goederen zijn per definitie eigendom van een derde en een misdrijf zorgt geenszins voor een wettige eigendomsoverdracht90. Voor de opbrengsten van het misdrijf, die hier uit de boot vallen, bestaat dan wel de mogelijkheid tot verbeurdverklaring als vermogensvoordeel (art. 42, 3° Sw., zie infra). Luidens artikel 505, 5e tot 7e lid Sw. worden ook de geheelde of witgewassen vermogensvoordelen die het resultaat zijn van de witwasoperaties, opgelijst in het eerste lid van datzelfde artikel, beschouwd als voorwerp van het misdrijf in de zin van art. 42, 1° Sw. Dit is opmerkelijk, aangezien artikel 505, 1e lid, 2° tot 4° Sw. duidelijk bepaalt dat het eigenlijk om vermogensvoordelen conform artikel 42, 3° Sw. gaat. Enkel roerende zaken komen in aanmerking (zie infra, 3.1.2).

3.1.2 Instrumentum sceleris Naast het objectum sceleris bevat artikel 42, 1° Sw. ook nog het instrumentum sceleris. Met dit begrip worden de zaken afgebakend die gediend hebben voor of bestemd waren tot het plegen van het misdrijf. Traditionele voorbeelden zijn gereedschap om in te breken, wapens of valse sleutels bij een inbraak, allemaal zaken die gebruikt worden om het ongeoorloofde doel te kunnen bereiken. VAN DEN WYNGAERT geeft het voorbeeld van een wagen91. Als deze wagen gebruikt wordt door een dief om zich ter plaatse te begeven of om het gestolen voorwerp te vervoeren, dan is ze vatbaar voor confiscatie. Wordt ze daarentegen gebruikt door een prostituee om van daaruit haar klanten te lokken, dan is verbeurdverklaring niet mogelijk om de eenvoudige reden dat niet geldig kan worden voorgehouden dat het voertuig specifiek gediend heeft of bestemd was om het misdrijf aanzetting tot ontucht (art. 380bis Sw.) te plegen92. De noties ‘dienen tot’ of ‘bestemd zijn tot’ impliceren alvast dat het om opzettelijke misdrijven moet gaan. Het Hof van Cassatie heeft dit reeds vroeg bevestigd: de door art. 42, 1° Sw. voorgeschreven verbeurdverklaring mag niet worden uitgesproken in het geval van een onopzettelijk misdrijf93. Er moet sprake zijn van een criminele wil. Kijk hierbij opnieuw naar het voorbeeld met de wagen die opzettelijk gebruikt wordt door een dief om zijn buit te vervoeren, tegenover de wagen die een verkeersongeval veroorzaakt en zo tot onopzettelijke slagen en verwondingen leidt. Hoewel de meeste rechtsleer deze zienswijze volgt, gaan toch niet alle auteurs unaniem akkoord met deze stelling. Zo geeft MASSET door middel van een kritische analyse serieuze tegenwind94. Hij beseft dat de rechtspraak en het grootste deel van de rechtsleer al decennialang dezelfde koers varen95, maar ziet in art. 42 Sw. nergens een rechtvaardiging voor deze gedachtegang. Kortom, de dogmatische bevestiging ten gevolge van de gevestigde tekstuele interpretatie van artikel 42 Sw.

90

Cass. 14 oktober 2009, N.C. 2010, 287, Rev.dr.pén. 2010, 495, T.Strafr. 2010, 102, noot; Cass. 9 november 1999, AC 1999, 1404, Pas. 1999, 1465 (bevestiging van oude RS). 91 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 417. 92 Brussel 12 januari 1966, J.T. 1996, 208. 93 Cass. 11 februari 1957, Pas. 1957, I, 693. 94 A. MASSET, “La peine de confiscation limitée aux infractons volontaires: le fruit du dogmatisme”, in Liber Amicorum Jean Du Jardin, Deurne, Kluwer, 2001, 49-59. 95 De basis voor deze denkwijze is de Code pénal van 1810, die voorzag in een limitatieve lijst van misdrijven die tot verbeurdverklaring konden leiden, waartussen geen enkel onopzettelijk misdrijf terug te vinden was.

[29]

overtuigt hem allerminst. Daarom vraagt hij zich af of een teleologische interpretatie een beter licht op de zaak kan werpen. De redenering van MASSET is beperkt tot de verbeurdverklaring als bijkomende straf (en niet als beveiligingsmaatregel of civiele herstelmaatregel) en gaat als volgt. Als het doel van de wetgever is om door het straffen bepaalde maatschappelijke doelen96 te bereiken en hij op een bepaald moment in de tijd beslist dat er een strafmaat moet staan op bepaalde maatschappelijk ongewenste gedragingen, ook al zijn zij in feite onopzettelijk en was het plegen van een misdrijf nooit de intentie, dan is het logische gevolg daarvan dat alle straffen in functie staan van het bereiken van die doelstellingen. Dit leidt er volgens hem toe dat er geen onderscheid mag gemaakt worden tussen enerzijds de intentionele en anderzijds de onvrijwillige misdrijven. Aangezien men met het beteugelen van gelijk welk misdrijf steeds dezelfde doelen wil bereiken, ziet MASSET dan ook geen enkele reden waarom het onderscheid zou moeten blijven bestaan. Zijn visie omhelst dus dat de verbeurdverklaring van art. 42, 1° Sw. mogelijk moet zijn voor alle misdrijven. Afbakening van het begrip door het Hof van Cassatie heeft het toepassingsgebied verder verkleind tot enkel roerende zaken, tenzij de wet uitdrukkelijk anders bepaalt. In een arrest van 2009 zegt het Hof letterlijk dat wanneer de wetgever wil dat de verbeurdverklaring van een onroerend goed dat gediend heeft tot het plegen van een misdrijf toegelaten moet zijn, hij dit dient te kennen te geven in een specifieke bepaling97. Dit oordeel ligt volledig in de lijn die de rechtsleer consequent aanhoudt98. Als illustratie van zo’n specifieke bepaling wordt door het Hof zelf de strafmaat voor huisjesmelkerij uit artikel 433terdecies, 2e lid Sw. voorgedragen99. Het voorgaande impliceert dat de verbeurdverklaring van een onroerend goed nooit rechtstreeks gebaseerd kan worden op artikel 42, 1° of 43 Sw. In een interessante noot gaat VANDROMME op zoek naar de grondslag hiervoor100. Mijns inziens maakt hij terecht de opmerking dat noch artikel 42, 1°, noch artikel 43 Sw. ook maar in het minst blijk geven van een verschil tussen zaken met een roerend of onroerend karakter. Integendeel, het gebruikte woord ‘zaken’ maakt juist géén differentiatie. In de klassieke rechtsleer duidt men het verbod op algemene verbeurdverklaring uit art. 17 van de Grondwet aan als grondslag. Dit hield steek in de optiek dat iemands vermogen vroeger voor het grootste deel bestond uit het onroerend goed dat hij bezat. Als men dan het huis van een persoon ging verbeurd verklaren, kwam dat de facto neer op de verbeurdverklaring van het grootste deel van diens vermogen. Een relevant argument is dit echter niet. Wat de facto het resultaat is, speelt hoegenaamd geen rol. Men mag alleen naar de juridische kant van de zaak kijken. Algemene verbeurdverklaring slaat op het geheel of een deel van het patrimonium, terwijl een onroerend goed als voorwerp of instrument van het misdrijf een zaak is die kan vallen onder de begrippen van art. 42, 96

Vergelding, algemene preventie, bijzondere preventie, gemoedsrust en sociale erkenning voor de slachtoffers, eventueel herstel, … 97 Cass. 27 mei 2009, P.09.0240.F, Rev.dr.pén. 2012, 889-902, noot A. VERHEYLESONNE, Rev.dr.pén. 2010, 71-79, R.W. 2010-11, 570-573, noot T. VANDROMME; In casu betrof het een pand dat door de eigenaar verhuurd werd voor prostitutie met het oog op het realiseren van een abnormaal profijt. Het artikel waarover sprake (art. 380, §1, 3° Sw.) vermeldt echter nergens dat de verbeurdverklaring van het onroerend goed in kwestie een optie is. A. DE GEEST, Verbeurdverklaring, in APR, Brussel, Larcier, 1971, 16; L. DUPONT en R. VERSTRAETEN, Handboek Belgisch Strafrecht, Leuven, Acco, 1990, 376; C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 417; C.J. VANHOUDT en W. CALEWAERT, Belgisch Strafrecht, III, Gent, Story-Scientia, 1976, 891. 99 Cass. 27 mei 2009, P.09.0240.F, overweging II.4. 100 T. VANDROMME, “Geen verbeurdverklaring van onroerende goederen als voorwerp of instrument van het misdrijf zonder specifieke bepaling?” (noot onder Cass. 27 mei 2009), R.W. 2010-11, 570.

[30]

1° Sw. Die verbeurdverklaring is geen automatisme: er is altijd de voorwaarde van een band met het misdrijf. De tijden zijn echter veranderd. In plaats van hun hele vermogen in vastgoed te stoppen, beheren mensen hun vermogen nu veel meer door middel van bankrekeningen, beleggingen, enzovoort. De kritiek dat de verbeurdverklaring van een onroerend goed als voorwerp of instrument van het misdrijf overdreven streng zou zijn, pareert VANDROMME door de stellen dat zulke verbeurdverklaringen dan maar met uitstel moeten worden uitgesproken101. In de rechtsleer gaan er stemmen op dat het wel mogelijk zou moeten zijn goederen te confisqueren die volgens het burgerlijk recht onroerend zijn door incorporatie of bestemming102. Zoals ook bij het objectum sceleris, hoort er hier opnieuw nog kort gewezen te worden op de aanwezige eigendomsvereiste voor verbeurd te verklaren goederen op grond van art. 42, 1° Sw., die verderop besproken wordt (zie 3.4).

3.1.3 Productum sceleris Op het eerste zicht lijken gestolen zaken hier ook onder te vallen, ware het niet dat de rechtspraak art. 42, 2° Sw. altijd uiterst streng geïnterpreteerd heeft. Die strenge interpretatie blijkt ook uit de rechtspraak. Zo weigerde het Hof van Cassatie in 1975 om geldsommen afkomstig uit de handel in verdovende middelen in de zin van de wet van 24 februari 1921103 te beschouwen als zaken die uit het misdrijf voortkomen conform (het toenmalige) artikel 42 van het Strafwetboek 104. Datzelfde arrest werd trouwens in de parlementaire voorbereiding van de wet van 17 juli 1990105 aangehaald als een van de katalysatoren voor het uitbreiden van de mogelijkheden tot verbeurdverklaring door middel van het invoeren van de voordeelsontneming, maar dit terzijde. Vroeger bestond er voor de zaken die uit het misdrijf voortkomen (art. 42, 2° Sw.) het risico op een dubbele confiscatie106. In 2007 heeft de Cassatierechter daar een mouw aan gepast door te stellen dat, wanneer dezelfde dader schuldig is aan een misdrijf dat illegale vermogensvoordelen heeft

101

T. VANDROMME, “Geen verbeurdverklaring van onroerende goederen als voorwerp of instrument van het misdrijf zonder specifieke bepaling?” (noot onder Cass. 27 mei 2009), R.W. 2010-11, (570) 573. 102 A. DE GEEST, Verbeurdverklaring in APR, Brussel, Larcier, 1971, 17; L. DUPONT en R. VERSTRAETEN, Handboek Belgisch Strafrecht, Leuven, Acco, 1990, 376; T. VANDROMME, “Geen verbeurdverklaring van onroerende goederen als voorwerp of instrument van het misdrijf zonder specifieke bepaling?” (noot onder Cass. 27 mei 2009), R.W. 2010-11, (570) 571, nr. 5. 103 Wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van giftstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, psychotrope stoffen, ontsmettingsstoffen en antiseptica en van de stoffen die kunnen gebruikt worden voor de illegale vervaardiging van verdovende middelen en psychotrope stoffen (Drugwet), B.S. 6 maart 1921. 104 Cass. 2 juni 1975, Pas. 1975, I, 941. 105 B.S. 15 augustus 1990. 106 P. TRAEST, “Rechtshandhaving door de strafrechter (preadvies voor het 40e wetenschappelijk congres van de Vlaamse Juristenvereniging)”, R.W. 2001-02, 129.

[31]

voorgebracht en aan latere feiten van het witwassen van juist die illegale vermogensvoordelen, zij tegen hem slechts eenmaal verbeurdverklaard kunnen worden107. Ook andere rechtspraak is uniform: zelfs in het geval dat er een opeenvolgende verbeurdverklaring van dezelfde zaken voorvalt, kan er slechts eenmaal geconfisqueerd worden tot beloop van dezelfde zaken of geldsommen108. Zo ook kunnen zaken bedoeld in artikel 505, 1e lid Sw., die het voorwerp zijn geweest van verschillende opeenvolgende witwashandelingen van een bepaalde beklaagde, slechts eenmalig tegen die beklaagde worden verbeurdverklaard109.

3.2 Voor welke misdrijven? In principe komen de drie soorten misdrijven allen in aanmerking voor bijzondere verbeurdverklaring, zoals klaar en duidelijk in de wet staat. Artikel 43 Sw. maakt wel een onderscheid tussen twee groepen van misdrijven. Aan de ene kant zijn er de misdaden en de wanbedrijven, waarbij de verbeurdverklaring altijd plaatsvindt (art. 43, 1e lid Sw.). Aan de andere kant bevinden zich de overtredingen, waar de verbeurdverklaring enkel wordt toegepast in de gevallen die de wet bepaalt (art. 43, 2e lid Sw.). Het gevolg hiervan is dat voor overtredingen de confiscatie uitdrukkelijk in de strafbepaling moet opgenomen zijn. Deze tweedeling tussen enerzijds de misdaden en wanbedrijven en anderzijds de overtredingen verandert niets aan het al dan niet verplicht karakter van de verbeurdverklaring. Telkens de verbeurdverklaring toepassing vindt, zal zij in ieder geval verplicht zijn. De rechter heeft geen appreciatiebevoegdheid. Op basis van art. 100 Sw. geldt de bijzondere verbeurdverklaring behoudens andersluidende bepalingen in principe ook voor de misdrijven die werden opgenomen in bijzondere wetten. Er moet hier nog een belangrijke opmerking gemaakt worden inzake het misdrijf witwassen. Het is niet zo evident om in het geval van witwassen af te bakenen waar nu precies de notie ‘voorwerp van het misdrijf’ stopt en waar de notie ‘vermogensvoordeel’ begint. In 2006 heeft het Hof van Cassatie hieromtrent een gezaghebbend standpunt ingenomen. Krachtens (oud110) artikel 505, derde lid Strafwetboek dient in geval van witwassen van vermogensvoordelen de verplichte verbeurdverklaring te slaan op de witgewassen vermogensvoordelen als dusdanig en niet op een gelijkwaardig bedrag. Wanneer de witgewassen vermogensvoordelen geldsommen zijn en hiermee overeenstemmende bedragen in het patrimonium van de dader van de witwasoperatie worden aangetroffen, kan de rechter oordelen dat die bedragen de witgewassen geldsommen zijn die zich nog steeds in het patrimonium van de dader bevinden en aldus het voorwerp van het misdrijf uitmaken. Deze rechtspraak is sinds de wetswijziging van 10 mei 2007 geïncorporeerd in artikel 505 Strafwetboek. Opgepast: deze verbeurdverklaring van geldsommen als voorwerp van het misdrijf witwassen moet strikt onderscheiden worden van de verbeurdverklaring van de bedragen die overeenstemmen met vermogensvoordelen die niet in het vermogen van de beklaagde zijn

107

Cass. 11 december 2007, AR P.07.0305.N, N.C. 2008, 207. Cass. 16 oktober 2007, AR P.07.1202.N, N.C. 2007, 435. Zie ook G. STESSENS, De nationale en internationale bestrijding van het witwassen. Onderzoek naar een meer effectieve bestrijding van de profijtgerichte criminaliteit, Antwerpen, Intersentia, 1997, 61. 109 Cass. 4 september 2007, N.C. 2007, 428, noot E. FRANCIS. 110 Huidig artikel 505, vijfde-zevende lid Strafwetboek. 108

[32]

teruggevonden111. Dit ressorteert helemaal niet onder het voorwerp van het misdrijf ex. artikel 42, 1° Sw., maar valt daarentegen onder de (waarde)confiscatie van vermogensvoordelen ex. artikel 43bis, tweede lid Sw.

3.3 Kan gewone confiscatie worden uitgesproken t.a.v. zaken die aan een derde toebehoren? Ter beantwoording van deze vraag speelt het onderscheid tussen objectum, instrumentum en productum sceleris een grote rol. Wanneer het gaat om de eerste twee, dan is het eigenaarschap van de veroordeelde in principe een noodzakelijke voorwaarde voor de verbeurdverklaring (art. 42, 1° Sw.). Gaat het daarentegen om de derde categorie, de zaken die uit het misdrijf voortkomen, dan dient er helemaal geen rekening gehouden te worden met enige eigendomsvereiste. Het productum sceleris kan met andere woorden steeds verbeurd verklaard worden, ongeacht de eigenaar. Het aanknopingspunt voor het vervullen van de eigendomsvoorwaarde is het tijdstip waarop het misdrijf werd gepleegd. De rechter moet zich daarop richten voor zijn beoordeling112. In wiens vermogen de zaak zich bevindt op het ogenblik van de uitspraak is bijgevolg van geen tel. Ook het tijdstip van de praktische uitvoering van de verbeurdverklaring is van geen belang. Sterker nog, zelfs wanneer de zaken op het ogenblik van de uitspraak niet meer in natura bestaan of zij vervreemd zijn, is de rechter ertoe gehouden de verbeurdverklaring uit te spreken113. Het enige criterium is dus steeds dat de zaken eigendom van de veroordeelde waren op het moment dat deze het misdrijf pleegde. De feitenrechter beslist soeverein over de rol die de zaken gespeeld hebben in de totstandkoming van de feiten (bv. voorwerp van het misdrijf, bestemd tot of gediend voor het plegen van het misdrijf114 of product van het misdrijf115) en of de eigendom van de zaken aan de veroordeelde toebehoort116. Derde-eigenaars van het voorwerp of het instrument van het misdrijf krijgen dus bescherming door de aanwezigheid van een eigendomsvoorwaarde. Op deze regel bestaan er echter talrijke uitzonderingen, zowel in het Strafwetboek als in bijzondere wetten117. Hét belangrijkste voorbeeld van zo’n uitzondering (uit het Strafwetboek) is misschien wel het misdrijf witwassen. Geheelde zaken (art. 505, 1e lid, 1° Sw.) en witgewassen vermogensvoordelen (art. 505, 1e lid, 2°, 3° en 4° Sw.) worden beschouwd als het voorwerp van het misdrijf in de betekenis van art. 42, 1° Sw (art. 505, 5e, 6e en 7e lid Sw.). Zij worden verplicht verbeurdverklaard, ook indien zij geen eigendom zijn van de 111

Cass. 6 juni 2006, AR P.06.0274.N; D. VANDERMEERSCH, "Controverse à propos de la confiscation de l'objet du blanchiment", J.T. 2004, 502. 112 Cass. 25 november 2008, AR P.08.0951.N, RABG 2009, 464, noot J. ROZIE, TGR 2009, 343; Gent 13 december 2006, RABG 2007, 835, noot J. ROZIE. 113 Cass. 13 juni 1955, Pas. 1955, I, 1114. 114 Cass. 5 juni 1944, Pas. 1944, I, 371. 115 Cass. 3 juni 1946, Pas. 1946, I, 228. 116 Cass. 2 oktober 1973, Arr.Cass. 1974, 124. 117 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 419, voetnoten 1724 en 1725.

[33]

veroordeelde118. Een voorbeeld van een uitzondering in bijzondere wetgeving is de verbeurdverklaring uit art. 4, §6 Drugwet119 van de voertuigen, instrumenten en zaken die gebruikt zijn om drugmisdrijven te plegen. In de gevallen dat er geen eigendomsvoorwaarde speelt, is er evenwel hoegenaamd nog geen vrijgeleide voor de ongebreidelde confiscatie van goederen die eigendom zijn van derden. De rechten van derden te goeder trouw op geconfisqueerde goederen mogen immers nooit worden geschaad (zie bvb. art. 505, 5e-7e lid Sw.). Om die reden werd artikel 222 Algemene Wet Douane en Accijnzen120 bijvoorbeeld ongrondwettig verklaard121. Dat artikel bepaalde immers dat vervoermiddelen gebruikt bij het plegen van smokkelmisdrijven verplicht verbeurdverklaard moesten worden, ook al waren die voertuigen geen eigendom van de veroordeelde en was de eigenaar helemaal niet betrokken bij het misdrijf. Het Hof oordeelde dat het ontbreken van de mogelijkheid voor de eigenaar om aan te tonen dat hij geen hand had in het misdrijf en om teruggave van zijn goederen te bekomen een schending inhield van de artikelen 10 en 11 van de Grondwet122. In 2005123 voegde de wetgever dan een vierde paragraaf toe aan artikel 222 om de eigenaars, die niet samenvallen met de persoon van (mede)dader of medeplichtige op het ogenblik van de inbeslagneming, de gelegenheid te bieden te bewijzen dat ze geen aandeel hadden in de totstandkoming van het misdrijf. Op die manier konden ze toch hun goederen terugkrijgen.

118

C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 419. Wet van 24 februari 1921, B.S. 6 maart 1921; Zie bvb. Cass. 4 juli 1986, Arr.Cass. 1985-86, 1494, Bull. 1986, 1345, Pas. 1986, I, 1345, Rev.dr.pén. 1986, 910. 120 De algemene wet van 18 juli 1977 inzake douane en accijnzen, B.S. 21 september 1977. 121 Zie bijvoorbeeld ook Gent 14 februari 2002, R.W. 2003-04, 713, noot D. SCHOETERS. 122 Arbitragehof 19 december 2001, nr. 162/2001, B.S. 9 maart 2002, 9660, F.J.F. 2002, 350, J.T. 2002, 82, T.Strafr. 2003, 108, noot G. STESSENS. 123 Wet van 20 juli 2005 houdende diverse bepalingen, B.S. 28 juli 2005. 119

[34]

Hoofdstuk 4. De confiscatie van vermogensvoordelen of voordeelsontneming (art. 42, 3° en 43bis Sw.)124 Art. 42, 3° Sw. bepaalt: Bijzondere verbeurdverklaring wordt toegepast: 1° […] 2° […] 3° Op de vermogensvoordelen die rechtstreeks uit het misdrijf zijn verkregen, op de goederen en waarden die in de plaats ervan zijn gesteld en op de inkomsten uit belegde voordelen. Art. 43bis (2e lid) Sw. bepaalt: Indien de zaken niet kunnen worden gevonden in het vermogen van de veroordeelde, raamt de rechter de geldwaarde ervan en heeft de verbeurdverklaring betrekking op een daarmee overeenstemmend bedrag.

4.1 Inleiding & historiek Wanneer we het over voordeelsontneming hebben, dan doelen we op de verbeurdverklaring van illegaal verkregen vermogensvoordelen. Vóór de jaren ’90 was er in het Belgisch strafrecht slechts sprake van de gewone confiscatie (zie hoofdstuk 3). Het kon echter nooit de bedoeling zijn dat de dader van een misdrijf in het bezit bleef van de vermogensvoordelen die hij zichzelf verschafte door het plegen van het misdrijf. Dit gedachtegoed veroverde het Europese toneel125, waardoor men ook in onze buurlanden meer en meer de nadruk begon te leggen op die opvatting. Mede dankzij deze internationale impulsen raakte ook onze nationale wetgever er van overtuigd dat alle vormen van criminaliteit met winstoogmerk zo goed mogelijk bestreden dienden te worden126. De wetgevende instanties gingen dan ook aan de slag, met als resultaat de Wet van 17 juli 1990 tot wijziging van de artikelen 42, 43 en 505 van het Strafwetboek en tot invoeging van een artikel 43bis in hetzelfde wetboek127, die dus eindelijk verandering bracht in het feit dat de baten die een dader aan een misdrijf overhield niet voor verbeurdverklaring in aanmerking kwamen. In tegenstelling tot de tot dan toe bestaande artikelen kaderden de nieuwe maatregelen in een zogenaamde “buitgerichte aanpak”. Vanaf dan lag de focus erop dat het absoluut vermeden moest worden dat veroordeelde criminelen toch profijt konden halen uit hun misdrijven128. De verdere uitbreiding van de 124

Algemeen, zie: J. ROZIE, “Voordeelsontneming in België vanuit procedurele invalshoek”, in M.J. BORGERS en J. ROZIE (ed.), Voordeelsontneming. De procesrechtelijke invalshoek, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2005, 99169. 125 Voor meer over de internationale verdragen, opgemaakt onder de vleugels van de Verenigde Naties, de Raad van Europa en de Europese Gemeenschap, die mede aan de basis lagen voor de wet van 17 juli 1990, zie: C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, I, Strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 388, voetnoten 1681-1683. 126 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van de artikelen 42, 43 en 505 van het Strafwetboek en tot invoeging van een artikel 43bis in hetzelfde wetboek, Parl.St. Kamer 1989-90, nr. 987/1. 127 B.S. 15 augustus 1990. 128 G. STESSENS, “Nogmaals over de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen uit een misdrijf en aanverwante aspecten, zoals de strafbaarstelling van witwassen”, R.W. 1999-2000, 1073, nr. 3; De rechtspraak heeft deze visie ook steeds beaamd. In een vonnis van de correctionele rechtbank verwoordt de rechter het als volgt: “Dit vermogensvoordeel kan, en dient ter herstel van het verstoorde maatschappelijk evenwicht verbeurdverklaard te worden. Het zou onaanvaardbaar zijn dat de beklaagde gestraft wordt, maar tegelijkertijd

[35]

voordeelsontneming met artikel 43quater Sw., die de wetgever in 2002 doorvoerde, wordt pas in het volgende hoofdstuk besproken (zie infra hoofdstuk 5: de verruimde voordeelsontneming). Toen in 1990 en 2002 ter uitbreiding van de oorspronkelijke confiscatiemogelijkheden bijkomende wetgeving129 in het Strafwetboek ingevoegd werd, is deze telkens consequent onder het hoofdstuk ‘bijzondere verbeurdverklaring’ geplaatst. VAN DEN WYNGAERT was anders te werk gegaan130, omdat het naar zijn mening in hun kern om twee verschillende strafsancties gaat. Hij onderscheidt de vermogensrechtelijke sanctie van de verbeurdverklaring (en bij uitbreiding de geldboete) van de afzonderlijke patrimoniale sanctie die een voordeelsontneming is. Volgens hem is de verbeurdverklaring in de eerste plaats gericht op het uit omloop nemen van zaken die een band hebben met het misdrijf en er tot op bepaalde hoogte door aangetast zijn (of “besmet”, zoals hij het zelf zegt), terwijl de voordeelsontneming verder gaat en de dader al zijn onrechtmatig verkregen voordelen wil ontnemen. Hoewel ik zijn redenering begrijp, lijkt het onderscheid mij niet zo relevant. Er is inderdaad een subtiel verschil aanwezig tussen de twee: de sterkte van de band met het misdrijf. Daarmee bedoel ik de mate van rechtstreekse betrokkenheid bij het misdrijf of hoe dicht de zaak bij het misdrijf staat. Maar uiteindelijk is die band er naar mijn aanvoelen wel steeds, ook al gaat het om vermogensvoordelen. Zonder dat misdrijf zouden die specifieke vermogensvoordelen er ook nooit geweest zijn. Naar mijn aanvoelen kunnen ze dus gerust onder dezelfde noemer geplaatst worden. Als we de redenering van VAN DEN WYNGAERT echter doortrekken naar de verruimde voordeelsontneming, houden zijn argumenten al meer steek. Zoals we gaan zien is de band met het misdrijf daar immers veel minder sterk (of zelfs onbestaande)131. Los van het vraagstuk of de voordeelsontneming nu al dan niet losstaat van de bijzondere verbeurdverklaring, gaat het sowieso om een nuttige sanctie. Ze kan veel verder gaan dan de geldboete, die in omvang doorgaans van rechtswege wordt afgeremd door een wettelijk bepaald maximum, en de klassieke gewone verbeurdverklaring, die qua toepassingsgebied beperkt is tot de zaken opgelijst in artikel 42, 1° en 2° Sw. Door zijn veel grotere reikwijdte en mogelijkheid tot diepgaander ingrijpen in het vermogen van de crimineel zou de voordeelsontneming in principe een aanmerkelijk groter afschrikkend effect moeten sorteren132, zeker wat de economische misdrijven betreft. Heel vaak gaat het daar om grote bedragen die anders (minstens gedeeltelijk) onaangetast in het vermogen van de daders kunnen blijven.

4.2 Toepassingsgebied 4.2.1 Begrip vermogensvoordeel

in het bezit gelaten wordt van de winst die zij haalde uit het misdrijf” (Corr. Gent 14 november 2000, T.M.R. 2001, 61). 129 De artikelen 42, 3°, 43bis en 43quater Sw. Voor een bespreking van dit laatste artikel, zie hoofdstuk 5. 130 Op basis van de ideeën van ROZIE. Zie J. ROZIE, Voordeelsontneming: de wisselwerking tussen de toepassingsvoorwaarden en het rechtskarakter van de verbeurdverklaring van illegale vermogensvoordelen, Antwerpen, Intersentia, 2005, XIV+508 p. 131 Zie infra, hoofdstuk 5. 132 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 421.

[36]

Wat zijn nu exact die vermogensvoordelen of lucra sceleris? Om een antwoord te vinden op deze vraag zet artikel 42, 3° Sw. ons alvast op het goede spoor. Het artikel duidt drie categorieën aan waarop de voordeelsontneming wordt toegepast: de vermogensvoordelen die rechtstreeks uit het misdrijf zijn verkregen, de goederen en waarden die in de plaats ervan zijn gesteld en ten slotte de inkomsten uit de belegde voordelen. Deze drie categorieën worden soms wel eens onderverdeeld in twee helften: de primaire tegenover de secundaire vermogensvoordelen133. Aan de kant van de primaire vermogensvoordelen heb je de rechtstreekse voortbrengselen van het misdrijf, met aan de andere kant dan de twee andere categorieën, die onrechtstreeks voortvloeien uit het misdrijf. Ofwel vervangen zij de primaire vermogensvoordelen, ofwel zijn zij de opbrengsten uit die voordelen. Beginnen doen we uiteraard met de eerste categorie: de vermogensvoordelen die rechtstreeks uit het misdrijf voortspruiten, die dus zonder enige bijkomende actie louter uit het plegen van het misdrijf worden verkregen. Deze omschrijving klinkt op zich al vrij vanzelfsprekend, maar toch kan men deze primaire vermogensvoordelen nog verder onderverdelen in een tweetal subcategorieën. De eerste subgroep is meteen ook de meest eenvoudige: de zaken die nog als dusdanig geïdentificeerd kunnen worden in het vermogen van de veroordeelde. Dit zijn de tastbare goederen en zaken. Voorbeelden hiervan in rechtspraak en rechtsleer zijn legio en dit in alle takken van het recht die ook strafbepalingen bevatten. Zo zijn er in het ruimtelijk bestuurs- en milieurecht gevallen van een vergroting van de inkomsten door bouwmisdrijven134, het genieten van de vermogensvoordelen voortkomend uit onwettige exploitatie135, of nog, de opbrengsten uit het illegaal verhuren van een woning136. In het verzekeringsrecht gaat het bijvoorbeeld om een bedrieglijk opgestreken (levens)verzekering137. In de parlementaire voorbereiding werden ook al een paar voorbeelden aangehaald138: de tegenwaarde van een verboden transactie, onrechtmatige winsten, de prijs van de misdaad, de beloning voor het uitvoeren van een crimineel contract, enzovoort. De tweede subgroep is al wat ingewikkelder en vereist wat meer denkwerk. We bevinden ons hier nog altijd bij de rechtstreeks uit het misdrijf verkregen vermogensvoordelen, maar in vergelijking met de eerste groep zijn deze vermogensvoordelen niet direct zichtbaar of terug te vinden in een vermogen. In tegenstelling tot de tastbare goederen en waarden gaat het hier over economische voordelen. Zo’n voordeel valt niet te identificeren in iemands vermogen, maar het staat buiten kijf dat die persoon er economische winst mee gehaald heeft. Op het eerste zicht lijkt het misschien moeilijk zich hier iets bij voor te stellen, maar het typevoorbeeld maakt alles veel duidelijker. Wanneer belasting wordt ontdoken, dan is die ontdoken belasting een frauduleus verkregen 133

C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 421. Corr. Gent 14 november 2000, T.M.R. 2001, 61: de opbrengst die een taverne wint door aanwezigheid van een illegaal overdekt terras. 135 Corr. Oudenaarde 8 mei 2003, T.M.R. 2004, 256: de uitbating van een café met dansgelegenheid zonder de daarvoor vereiste vergunning; Corr. Dendermonde 27 mei 2003, T.M.R. 2004, 66: de exploitatie zonder milieuvergunning van een slachthuis voor varkens. 136 Corr. Gent 14 januari 2003, T.G.R. 2003, 230: de woning werd verhuurd zonder conformiteitsattest op basis van de Vlaamse Wooncode. 137 Parl.St. Senaat, 1989-90, 890-2, 21; M. DE SWAEF, “De bijzondere verbeurdverklaring van de vermogensvoordelen uit misdrijven”, R.W. 1990-91, 491, 4. 138 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van de artikelen 42, 43 en 505 van het Strafwetboek en tot invoeging van een artikel 43bis in hetzelfde wetboek, Parl.St. Kamer, 1989-90, nr. 987/1, 3. 134

[37]

vermogensvoordeel, ook al valt het niet te identificeren in het vermogen van de dader139. Lange tijd was dit onderwerp voer voor discussie in de rechtsleer140. Tegenkanting kwam er vooral uit fiscaalrechtelijke hoek. Met zijn beslissing koos het Hof van Cassatie er echter voor om de meerderheidsopvatting in de rechtsleer te volgen. Het staat nu vast dat dit echt een aan het misdrijf te danken voordeel is dat niet louter en alleen verdwijnt ten gevolge van een belastingaanslag door de fiscus141. Het strafrecht bestaat autonoom ten opzichte van het fiscaal recht. Wat de fiscus doet heeft geen invloed op het feit of een rechter al dan niet een sanctie kan uitspreken142. Daarbij ligt deze beslissing in de lijn van het ondertussen ingevoerde artikel 43quater Sw. dat de rechter onder meer toelaat fiscale fraude extra te bestraffen. Nu het toch over de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen uit belastingontduiking gaat, weiden we kort nog even uit over het probleem van dubbele confiscatie bij fiscale misdrijven. Volgens VAN DEN WYNGAERT is de wetgever in 2007143 tussengekomen in het artikel over witwassen om het risico op dubbele confiscatie bij belastingontduiking te beperken144. Voor fiscale misdrijven heeft de strafbaarstelling van witwassen in sommige gevallen nu uitsluitend nog betrekking op feiten gepleegd in het raam van ernstige fiscale fraude, al dan niet georganiseerd (art. 505, 3e lid Sw.). Dit wettelijk ingrijpen heeft aldus implicaties voor het vraagstuk of de illegale (vermogens)voordelen die een belastingontduiker vergaart ook het voorwerp kunnen zijn van het misdrijf witwassen en daarop doorgaand vatbaar kunnen zijn voor een eventuele dubbele confiscatie. Die kans wordt omwille van de doorgevoerde wetswijziging een pak kleiner145. De tweede categorie zijn de goederen en waarden die in de plaats zijn gesteld van de primaire vermogensvoordelen. Vaak wordt het synoniem ‘vervangingsgoederen’ gebruikt om deze categorie in één woord te vatten. Ten einde ieder spoor van het misdrijf te doen verdwijnen worden de oorspronkelijke goederen immers vaak zo snel als maar kan omgeruild, verdeeld of vervangen. Door het toevoegen van de vervangingsgoederen wordt de verbeurdverklaring doeltreffender en blijft het vereiste gelden van een (onrechtstreekse) band met het misdrijf146. Simpele voorbeelden zijn zaken die betaald worden met gestolen geld of omgekeerd, de winst die de verkoop van gestolen goederen genereert147.

139

Cass. 8 november 2005, AR P.05.0996.N., Arr.Cass. 2005, 2173, N.C. 2006, 126, noot J. ROZIE. Voor een uitgebreider verslag, zie P. WAETERINCKX en S. DE MEULENAER, “Belastingbesparing is een vermogensvoordeel dat kan worden verbeurdverklaard”, Juristenkrant 19 november 2003, afl. 78, 5. 141 Cass. 22 oktober 2003, AR P.03.0084.F, T.Strafr. 2004, 167, noot G. STESSENS. 142 P. WAETERINCKX en S. DE MEULENAER, “Belastingbesparing is een vermogensvoordeel dat kan worden verbeurdverklaard”, Juristenkrant 19 november 2003, afl. 78, 5. De fiscus wordt zelfs de mogelijkheid geboden zelf nog een administratieve sanctie uit te spreken. Hij moet de eerder uitgesproken strafsanctie dan wél betrekken in de vaststelling van de boete (Cass. 5 februari 1999, Arr.Cass. 1999, 67). 143 Wet van 10 mei 2007 houdende diverse maatregelen inzake de heling en inbeslagneming, B.S. 22 augustus 2007. 144 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 422. 145 De discussie of de voordelen uit een belastingbesparing nu kunnen worden witgewassen is hiermee wel nog e altijd niet uitdrukkelijk en volledig beslecht. Voor meer over deze discussie, die door het aangepaste art. 505, 3 lid Sw. ondertussen wel enigszins geëvolueerd is, zie: P. WAETERINCKX en S. DE MEULENAER, “Belastingbesparing is een vermogensvoordeel dat kan worden verbeurdverklaard”, Juristenkrant 19 november 2003, afl. 78, 5. 146 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1989-90, nr. 987/1, 4. 147 M. DE SWAEF, “De bijzondere verbeurdverklaring van de vermogensvoordelen uit misdrijven”, R.W. 199091, 491, 4. 140

[38]

Dan blijft ten slotte nog de derde categorie over, de inkomsten uit belegde voordelen. Zij zijn de opbrengst uit de primaire vermogensvoordelen of de vervangingsgoederen. De parlementairen hadden hiermee bankrenten, dividenden en opbrengsten van allerlei aard op het oog. Op de keper beschouwd betekent het feit dat de vervangingsgoederen en de inkomsten uit belegde voordelen onder het toepassingsgebied vallen dus dat goederen, die in se niet aan het misdrijf gelinkt kunnen worden, tóch vatbaar zijn voor confiscatie. De mogelijke voorbeelden van vermogensvoordelen in de zin van artikel 42, 3° Sw. zijn eindeloos. Of iets uiteindelijk al dan niet beschouwd kan worden als een vermogensvoordeel in de brede zin van het woord is onderhevig aan de feitelijke soevereiniteit van de rechter. Het staat het Hof van Cassatie evenwel vrij a posteriori te onderzoeken of de feitenrechter de inhoud van het begrip vermogensvoordeel niet heeft miskend148. Ten slotte mag ik niet vergeten de belangrijke waardeconfiscatie van artikel 43bis, 2e lid Sw. te vermelden. Deze verbeurdverklaring bij equivalent zal op het voorplan treden wanneer de in artikel 42, 3° Sw. bepaalde vermogensvoordelen niet meer in het vermogen van de veroordeelde kunnen teruggevonden worden.

4.2.2 Voor welke misdrijven? In tegenstelling tot heel wat vreemde strafwetgevingen, waar de verbeurdverklaring vaak beperkt is tot vermogensvoordelen uit een aantal zeer ernstige hoofdmisdrijven – vaak drugmisdrijven –, is het toepassingsgebied van de Belgische verbeurdverklaring zeer ruim149. Geen enkel misdrijf wordt geweerd uit het toepassingsveld, ook de fiscaalrechtelijke misdrijven niet150. Van het principe dat overtredingen behoudens wettelijke uitzonderingen in de regel uitgesloten worden van het toepassingsgebied in de zin van art. 43 Sw., is bij de voordeelsontneming geen enkel spoor te bekennen. De voordeelsontneming is van toepassing op alle misdrijven.

4.3 Wat gebeurt er met de geconfisqueerde zaken? Bij de gewone confiscatie is het eenvoudig: in de regel wordt het eigendomsrecht over verbeurdverklaarde zaken toegewezen aan de staat. Voor de geconfisqueerde goederen op grond van artikel 42, 1° Sw. is dit ook logisch: zij worden van rechtswege sowieso slechts verbeurdverklaard wanneer ze eigendom van de veroordeelde zijn. Bij de geconfisqueerde vermogensvoordelen daarentegen is het iets complexer en wordt afgeweken van de algemene regel dat het 148

Cass. 27 september 2006, AR P.06.0739.F, N.C. 2008, 58, noot J. ROZIE, T.Strafr. 2007, 41, noot J. VAN GAEVER; Cass. 22 oktober 2003, AR P.03.0084.F, T.Strafr. 2004, 167, noot G. STESSENS. 149 J. ROZIE, “Voordeelsontneming in België vanuit procedurele invalshoek”, in M.J. BORGERS en J. ROZIE (eds.), Voordeelsontneming. De procesrechtelijke invalshoek, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2005, 101. 150 J. ROZIE, Voordeelsontneming: de wisselwerking tussen de toepassingsvoorwaarden en het rechtskarakter van de verbeurdverklaring van illegale vermogensvoordelen, Antwerpen, Intersentia, 2005, 155-166.

[39]

eigendomsrecht toekomt aan de staat. De wetgever is de belangen van slachtoffers en mogelijke andere derden bij misdrijven niet uit het oog verloren151. Op grond van art. 43bis, 3e lid Sw. heeft de burgerlijke partij in bepaalde gevallen immers recht op verbeurdverklaarde vermogensvoordelen. Ten eerste zullen de verbeurdverklaarde zaken aan de burgerlijke partij worden teruggegeven, indien zij simpelweg aan haar toebehoren. Daarnaast zullen de verbeurdverklaarde zaken eveneens aan de burgerlijke partij worden toegewezen in het geval dat de rechter de verbeurdverklaring uitgesproken heeft omwille van het feit dat zij goederen en waarden vormen die door de veroordeelde in de plaats gesteld zijn van de zaken die toebehoren aan de burgerlijke partij. Wanneer ten slotte de vermogensvoordelen die toebehoren aan de burgerlijke partij niet meer kunnen teruggevonden worden in het vermogen van de veroordeelde, maar de rechter wel equivalente goederen geconfisqueerd heeft, wordt dat equivalent eveneens toegekend aan de burgerlijke partij. Samengevat is het principe nog altijd dat de Staat eigenaar wordt van de goederen, maar dat de verbeurdverklaring geen schade mag berokkenen aan het recht van het slachtoffer om teruggave te verkrijgen van wat hem onrechtmatig is afgepakt152. Geconfisqueerde zaken kunnen met andere woorden gebruikt worden om het slachtoffer schadeloos te stellen, ook al zijn ze ‘slechts’ het vervangmiddel of het equivalent van zijn oorspronkelijke goederen153. Soms kunnen zelfs derden in aanmerking komen voor het ontvangen van ontnomen voordelen. Iedere derde die geen burgerlijke partij is, maar meent recht te hebben op de verbeurdverklaarde zaak, zal zijn recht kunnen laten gelden binnen een termijn en volgens modaliteiten bepaald door de Koning (art. 43bis, 4e lid Sw.). De wetgevende instanties zijn met resultaat aan de slag gegaan, want reeds een jaar later, op 9 augustus 1991, werd een K.B. gepubliceerd omtrent die termijn en modaliteiten154. Ter bescherming van de potentiële actiemogelijkheden van derde-eigenaars kunnen zaken die het voorwerp zijn van een beslissing tot verbeurdverklaring, gewezen overeenkomstig artikel 43bis Sw., gedurende een termijn van negentig dagen niet onderworpen worden aan enige uitvoeringsmaatregelen. Deze termijn is te rekenen vanaf de dag waarop de veroordeling tot verbeurdverklaring in kracht van gewijsde is gegaan (art. 1, 1e lid). Iedere derde die beweert recht te hebben op één van de verbeurdverklaarde zaken, kan tijdens diezelfde termijn zijn aanspraak voor de bevoegde rechter brengen (art. 3). Wanneer een derde, voor het verstrijken van de termijn van negentig dagen aan de griffier bewijst dat hij zijn aanspraak op de verbeurdverklaarde zaak voor de rechter heeft gebracht, werkt de vordering uit art. 3 schorsend (art. 4). Totdat de beslissing omtrent die beweerde aanspraak in kracht van gewijsde is gegaan, mag dan geen enkele uitvoeringsmaatregel met betrekking tot de verbeurdverklaarde zaak worden genomen. Ook belangrijk is de bepaling over het bewarend karakter van een uitgesproken verbeurdverklaring. Voor te confisqueren zaken, die niet voorafgaandelijk in de loop van de procedure in beslag zijn genomen, worden alle noodzakelijke bewarende maatregelen getroffen, om op die manier de latere uitvoering te waarborgen (art. 1, 2e lid). Verder regelt het K.B. nog de betekening van in kracht van gewijsde gegane beslissingen tot verbeurdverklaring (art. 2).

151

Wet 17 juli 1990, B.S. 15 augustus 1990. M. DE SWAEF, “De bijzondere verbeurdverklaring van de vermogensbestanddelen uit misdrijven”, R.W. 199091, (491) 492-493, nr. 8. 153 Memorie van toelichting, Parl. St. Kamer 1989-90, nr. 987/1, 6. 154 Koninklijk besluit tot vaststelling van de termijn waarbinnen en de wijze waarop een rechtsmiddel kan worden aangewend door derden die beweren recht te hebben op een verbeurdverklaarde zaak, B.S. 17 oktober 1991. 152

[40]

De rechtsleer155 (en tegenwoordig ook de rechtspraak156) maken uit de mogelijke bestemmingen van de geconfisqueerde vermogensbestanddelen, naast de klassieke bestemming die de Schatkist is, op dat de verbeurdverklaring eigenlijk een gemengd karakter heeft. Aan de ene kant is ze een sanctie, maar aan de andere kant ook een manier van schadeloosstelling van het slachtoffer. De teruggave uit artikel 44 Sw., die de rechter ambtshalve hoort uit te spreken, wordt hierdoor de facto uitgebreid, aldus VANDEPLAS157. Het gemengde karakter van de confiscatie brengt met zich mee dat de gerechtigde zowel een eventuele meerwaarde op de teruggegeven goederen als mogelijke inkomsten uit zogenaamde “besmette” vermogensvoordelen kan behouden, zo beweert DIRIX158. Dit is volgens hem het resultaat van de afweging van de sanctionerende functie tegenover de schadevergoedende functie. Aan de ene kant verzet het idemnitaire karakter als basisprincipe van het aansprakelijkheidsrecht zich met alle macht tegen oververgoeding. Vanuit dat oogpunt is winstafgifte dan ook zeer moeilijk te verantwoorden. De sanctionerende functie van een verbeurdverklaring blijft aan de andere kant echter nog steeds hoofdzaak. Het argument dat het nooit mag voorkomen dat een misdrijf loont en een misdrijfpleger ondanks veroordeling winst zou halen uit zijn onrechtmatig optreden, weegt dus veel zwaarder door. Enig ander besluit zou het strafrecht zijn geloofwaardigheid doen verliezen. Het komt er op neer dat men een strafrechtelijke techniek gaat aanwenden om een privaatrechtelijk doel te bereiken. De grenzen tussen strafrecht en privaatrecht worden hier wel heel dun159. Wie nu exact de bestemmeling is heeft privaatrechtelijke implicaties. Meer bepaald op het vlak van de continuïteit van het eigendomsrecht is er een, zij het vrij miniem verschil naargelang de goederen aan de Staat toekomen of teruggegeven worden aan een benadeelde. Een benadeelde moet, ongeacht of hij nu slachtoffer of derde is, per definitie eigenaar zijn van een zaak om aanspraak te maken op het terugkrijgen van die zaak. Het gevolg hiervan is dat er eigenlijk niet over een overdracht van de zaak kan worden gesproken, aangezien de benadeelde geacht wordt onafgebroken eigenaar te zijn geweest van het geconfisqueerde goed160. Er is louter sprake van een teruggave (art. 44 Sw.). Dit valt een beetje buiten het bestek van deze masterproef, maar uiteraard behoeft het geen betoog dat benadeelden niet enkel tot een teruggave via de figuur van de verbeurdverklaring beperkt zijn om schadevergoeding te bekomen. Het is alleen een van de hulpmiddelen voor volledige genoegdoening. Zolang er geen integrale vergoeding van de schade heeft plaatsgevonden, kan de 155

M. DE SWAEF, “De bijzondere verbeurdverklaring van de vermogensbestanddelen uit misdrijven”, R.W. 199091, (491) 492-493, nr. 8. 156 Zie bvb. Arbitragehof 24 november 2004, nr. 190/2004, A.A. 2004, 2141, B.S. 11 januari 2005 (uittreksel), 802, overweging III.B.3.1. 157 A. VANDEPLAS, “Teruggave” in Comm.Strafr., losbl., nr. 37; A. VANDEPLAS, “De verbeurdverklaring van vermogensvoordelen” in Liber Amicorum Marc Châtel, Deurne, Kluwer Rechtswetenschappen, 1991, 383-406. 158 E. DIRIX, “De verbeurdverklaring met toewijzing aan de benadeelde”, in Om deze redenen. Liber Amicorum Armand Vandeplas, Gent, Mys & Breesch, 1994, 198, nr. 18. 159 DIRIX gaat nog een stapje verder en ziet verschillende vermogensrechtelijke begrippen op grond van art. 43bis Sw. hun intrede doen in het strafrecht. Dan kijkt hij niet alleen naar de zakelijke subrogatie die wij ook in het Belgische recht kennen, maar hij gaat ook in het buitenland shoppen voor figuren als tracing en constructive trust. Voor meer, zie E. DIRIX, “De verbeurdverklaring met toewijzing aan de benadeelde”, in Om deze redenen. Liber Amicorum Armand Vandeplas, Gent, Mys & Breesch, 1994, 185-199. 160 E. DIRIX, “De verbeurdverklaring met toewijzing aan de benadeelde”, in Om deze redenen. Liber Amicorum Armand Vandeplas, Gent, Mys & Breesch, 1994, 195, nr. 13 en 198, nr. 18.

[41]

schadelijder bijkomende schadevergoeding bekomen van de rechter. Bij de begroting van de schade wordt in ieder geval wel rekening gehouden met de teruggave van goederen en dus in mindering gebracht op de toe te kennen schadevergoeding161. VAN DEN WYNGAERT maakt hierbij nog een opmerking met een significant praktisch belang162. Het feit dat de voordeelsontneming afhankelijk is van een voorafgaande schriftelijke vordering van het openbaar ministerie, maakt logischerwijze ook de teruggave aan de burgerlijke partij afhankelijk van diezelfde voorwaarde. Zonder een dergelijke vordering van het openbaar ministerie is dus geen toewijzing aan de burgerlijke partij mogelijk. Het Arbitragehof heeft zich eind 2004 uitgesproken over de kwestie of dit een onverantwoorde aantasting zou uitmaken wat de rechten van de burgerlijke partij betreft en een schending van het gelijkheids- en non-discriminatiebeginsel163. Om een eventuele schending vast te stellen, dienen zoals altijd drie zaken onderzocht te worden: of er een objectief onderscheidend criterium is, dat pertinent is én evenredig. Eerst en vooral berust het verschil in behandeling berust inderdaad op een objectief criterium, namelijk het soort zaken dat verbeurd kan worden verklaard (objectum, instrumentum en productum sceleris tegenover vermogensvoordelen). Het Hof vindt het onderscheidend criterium ook pertinent, omdat een schriftelijke vordering slechts vereist is in de gevallen waarin de verbeurdverklaring facultatief is (art. 42, 3° in tegenstelling tot art. 42, 1° en 2° Sw.). In zijn motivering zegt het Hof als derde en laatste stap letterlijk dat de in artikel 43bis, 1e lid Sw. bedoelde schriftelijke vordering in redelijkheid niet kan worden geacht onevenredige gevolgen te hebben voor de burgerlijke partij. Deze kan immers nog altijd herstel van de schade krijgen in natura of bij equivalent. Meer nog, de rechter moet zelfs ambtshalve de teruggave bevelen van zaken die hen toebehoren (art. 44 Sw.). De eventuele toewijzing van vermogensvoordelen acht de rechter bijgevolg niet louter afhankelijk van opportuniteits- of beleidsoverwegingen door het parket. De conclusie van het Hof was dan ook dat ze er geen graten in zag. Ze stelde geen schending vast, daar er voor de burgerlijke partij nog andere opties beschikbaar zijn om eventuele rechten te laten gelden op geconfisqueerde zaken (zie ook infra 4.4).

4.4 Kan confiscatie van vermogensvoordelen die aan een derde toebehoren? De wetgever heeft, in tegenstelling tot bij de gewone confiscatie, geen beperking opgelegd voor de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen door middel van een eigendomsvereiste. De artikelen 42, 3° en 43bis Sw. zwijgen hier in alle talen over. Niet alleen de goederen van de veroordeelde zijn dus vatbaar voor verbeurdverklaring. DIRIX laat het niet na erop te wijzen dat de verbeurdverklaring van goederen die op het eerste zicht toebehoren aan de beklaagde, maar waarover te twisten valt wat het eigendomsrecht betreft, in 161

M. DE SWAEF, “De bijzondere verbeurdverklaring van de vermogensbestanddelen uit misdrijven”, R.W. 199091, (491) 493, nr. 8. 162 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 426. 163 Arbitragehof 24 november 2004, nr. 190/2004, A.A. 2004, 2141, B.S. 11 januari 2005 (uittreksel), 802, R.W. 2004-05, 1348, overweging III.B.2-8. Dit arrest was het gevolg van een prejudiciële vraag door Corr. Gent 9 december 2003, R.A.B.G. 2004, 792, noot J. ROZIE; S. VANDROMME, “Kaalplukwet benadeelt burgerlijke partij niet”, Juristenkrant 8 juni 2005, nr. 111, 4.

[42]

geen geval een wantoestand is164. Wetgevend optreden vindt hij bijgevolg niet nodig. Zoals gezegd biedt het K.B. van 9 augustus 1991 immers voldoende mogelijkheid hiertoe. De effectieve eigendomsoverdracht vindt slechts plaats na het in kracht van gewijsde treden van het vonnis met de confiscatiemaatregel. Pas vanaf dan geldt een tegenwerpelijkheid erga omnes, wat de benadeelde derden de mogelijkheid biedt de toepassing van hun rechten te vorderen tot dat moment. De verbeurdverklaring van goederen die eigendom zijn van iemand anders dan de veroordeelde, schenden het recht op een eerlijk proces van de werkelijke eigenaar niet. Er is met andere woorden geen schending van artikel 6 van het E.V.R.M., zo besloot het Hof van Beroep te Bergen165. Het Hof vond dat het recht van de eigenaar om de zaak voor de rechtbank te brengen voldoende gewaarborgd is, door aan de ene kant de optie te hebben vrijwillig tussen te komen in de zaak die op initiatief van het openbaar ministerie werd ingeleid en aan de andere kant te beschikken over de optie om beroep aan te tekenen tegen het oordeel dat beslist over zijn ingeleide vordering.

4.5 Raming van de te confisqueren vermogensvoordelen Het feit dat de confiscatie uit artikel 42, 3° Sw. geen objectconfiscatie is, brengt problemen met zich mee. Die problemen zijn vooral van praktische aard. Waar de gewone verbeurdverklaring, juist omdat het om een objectconfiscatie gaat, op het vlak van identificatie en individualisering van een goed in een vermogen over het algemeen166 relatief eenvoudig is, is dat bij vermogensvoordelen al een pak moeilijker. De situatie is complex om twee redenen die in elkaars verlengde liggen. Het begint vooreerst met het toepassingsgebied. Artikel 42, 3° Sw. schrijft immers voor dat niet alleen de vermogensvoordelen die rechtstreeks verkregen zijn uit het misdrijf verbeurdverklaard kunnen worden. Ook de goederen en waarden die in de plaats van die vermogensvoordelen gesteld zijn en de inkomsten uit belegde voordelen komen in aanmerking. VAN DEN WYNGAERT merkt dan ook volledig terecht op dat de kans niet alleen vrij klein, maar zelfs onwaarschijnlijk is dat illegale vermogensvoordelen zich nog in hun oorspronkelijke vorm het patrimonium van de veroordeelde zullen bevinden. Het valt ten tweede immers goed in te beelden dat de pleger van een misdrijf er alles zal aan doen om de band van de vermogensvoordelen tot de gepleegde feiten te verdoezelen of zelfs helemaal ongedaan te maken167. Het wordt dan wel zeer moeilijk om exact de hoeveelheid onrechtmatige vermogensvoordelen te becijferen. Dit is waar de raming noodzakelijkerwijze ten tonele verschijnt. Indien de zaken niet kunnen worden gevonden in het vermogen van de veroordeelde, raamt de rechter de geldwaarde ervan en heeft de verbeurdverklaring betrekking op een daarmee overeenstemmend bedrag (art. 43bis, 2e lid Sw.). In tegenstelling tot de objectconfiscatie hebben we

164

E. DIRIX, “De verbeurdverklaring met toewijzing aan de benadeelde”, in Om deze redenen. Liber Amicorum Armand Vandeplas, Gent, Mys & Breesch, 1994, 194, nr. 11. 165 Bergen 2 april 1992, JLMB 1993, 5. 166 e e Dat art. 505, 5 -7 lid Sw. de vermogensvoordelen aanmerkt als voorwerp van het misdrijf conform art. 42, 1° Sw., maakt dat voor de gewone confiscatie het misdrijf witwassen een beetje uitzondering op de regel is. Dezelfde moeilijkheden zijn aanwezig als bij de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen ex art. 42, 3° Sw. 167 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 428.

[43]

het hier dan over een waardeconfiscatie of verbeurdverklaring bij equivalent. Dit kan bijvoorbeeld de verbeurdverklaring zijn van de geschatte winst uit een verboden loterij168. Wat we op basis van de rechtspraak wel zeker weten, is dat het bedrag ex aequo et bono of ‘naar billijkheid’ wordt bepaald. Cassatie drukt het als volgt uit: “Door de invoering van de bepaling169 […] maakt de wetgever de feitenrechter bevoegd om het geldelijk bedrag te ramen dat overeenkomt met de rechtstreeks uit het misdrijf verkregen voordelen, zonder hem de mogelijkheid te ontnemen om, bij ontstentenis van nauwkeurige gegevens, dat bedrag ex aequo et bono te ramen.”170 Dit botst echter met de visie van een deel van de rechtsleer. Zij voeren aan dat zo’n raming ex aequo et bono strijdig is met het bepaalde in artikel 195 van het Wetboek van Strafvordering. Het tweede lid van dit artikel verplicht de rechter immers om in zijn vonnis nauwkeurig de redenen te vermelden waarom hij een bepaalde straf of maatregel uitspreekt en om daarnaast de strafmaat voor elke uitgesproken straf of maatregel te rechtvaardigen. Vooral dat laatste kan hier problematisch zijn. De vraag is nu welk karakter de confiscatiesanctie heeft. Is zij een strafsanctie, of is dat niet het geval en heeft ze slechts tot doel illegale vermogensvoordelen te verwijderen uit het vermogen van de veroordeelde? In de tweede hypothese zou men kunnen argumenteren dat het hier niet over straftoemeting gaat, maar slechts over de raming van een illegitiem vermogensvoordeel, zonder bijkomend straffend element. Het Hof van Cassatie heeft echter in meer dan één arrest benadrukt dat het wel degelijk om een punitieve sanctie gaat en niet louter strekt tot het ontnemen van een onrechtmatig vermogensvoordeel. Zo is verrijking van de veroordeelde geen noodzakelijke voorwaarde om illegaal verkregen vermogensvoordelen verbeurd te verklaren. Alle goederen en waarden die de dader uit het misdrijf heeft verkregen kunnen worden verbeurdverklaard, ongeacht het behaalde voordeel of de latere bestemming van de zaken171. De rechter dient bij de begroting van de vermogensvoordelen ook geen rekening te houden met kosten die de beklaagde heeft moeten maken voor de realisatie van het misdrijf. Wanneer hij een verbeurdverklaring uitspreekt moet hij die kosten dus niet in mindering brengen172. Om het voordeel te ramen is de rechter dus ook niet verplicht het nettobedrag vast te leggen. Het vermogensvoordeel uit artikel 42, 3° Sw. heeft betrekking op elk behaald voordeel173. De verbeurdverklaring moet dus met andere woorden gebeuren op de brutowinst. Het valt nog af te wachten wanneer en of Cassatie zich zal buigen over een eventuele strijdigheid van een begroting ex aequo et bono met artikel 195 Sv. Voorlopig onthoudt het Hof zich echter van een oordeel over de kwestie en is er slechts een theoretische discussie op het vlak van de rechtsleer.

168

Antwerpen 20 maart 1992, R.W. 1991-92, 1299. e Die bepaling is art. 43bis, 2 lid Sw. 170 Cass. 14 december 1994, AR.P.94.1033.F, Arr.Cass. 1994, 1108, R.Cass. 1995, 99, noot P. VAN CAENEGEM. 171 Cass. 9 mei 2007, AR P.06.1673.F, T.Strafr. 2007, 385. 172 Cass. 29 mei 2001, AR P.00.1434.N, Arr.Cass. 2001, 1025, T.Strafr. 2002, 39; Cass. 18 februari 1997, AR P.96.0295.N, R.W. 1997-98, 300. 173 Cass. 27 september 2006, AR P.06.0739.F, N.C. 2008, 58, noot J. ROZIE, T.Strafr. 2007, 41, noot J. VAN GAEVER. 169

[44]

Hoofdstuk 5. De verruimde voordeelsontneming (art. 43quater Sw.) Art. 43quater Sw. bepaalt: §1 Onverminderd artikel 43bis, derde en vierde lid, kunnen op vordering van de procureur des Konings de in §2 bedoelde vermogensvoordelen, de goederen en waarden die in de plaats ervan zijn gesteld en de inkomsten uit de belegde voordelen, die worden gevonden in het vermogen of in het bezit van een persoon, verbeurd verklaard worden of kan zulke persoon veroordeeld worden tot betaling van een bedrag dat door de rechter wordt geraamd als zijnde overeenstemmend met de waarde van deze zaken, indien deze persoon schuldig werd bevonden: […] §2 De verbeurdverklaring zoals bedoeld in §1 kan worden uitgesproken tegen de daders, mededaders en medeplichtigen die werden veroordeeld wegens één of meerdere van de in dit artikel opgesomde misdrijven en onder de in §1 bepaalde voorwaarden, wanneer de veroordeelde over een relevante periode verdere vermogensvoordelen heeft ontvangen terwijl er ernstige en concrete aanwijzingen zijn dat deze voordelen voortspruiten, uit het misdrijf waarvoor hij werd veroordeeld, of uit identieke feiten, en de veroordeelde het tegendeel niet geloofwaardig maakt. […] §3 […] §4 […].

5.1 Historiek & onderwerp van de wet Ondanks inspanningen van de wetgever in 1990 werd de bestaande wetgeving met betrekking tot de verbeurdverklaring als veel te weinig doeltreffend ervaren. Het bleef niet enkel bij een problematische perceptie, in de praktijk liep het daadwerkelijk niet van een leien dakje. Zeker op het vlak van de zware of georganiseerde criminaliteit bracht de toenmalige regelgeving weinig zoden aan de dijk. Met het in voege treden van de nieuwigheden uit de wet van 19 december 2002174 hoopte men dan ook de verbeurdverklaring een broodnodige kwaliteitsinjectie toe te dienen. De parlementairen beoogden hiermee een performanter systeem op poten te zetten om de opsporing van vermogensvoordelen te verbeteren en de kans op verbeurdverklaring drastisch de hoogte in te stuwen175. Deze wetswijziging moest duidelijk de boodschap uitdragen dat de wetgever het in geen geval tolereert dat misdaad loont176. Enkele kleinere wetswijzigingen niet te na gesproken is dit voorlopig de laatste grote aanvulling of wijziging van het juridisch stelsel van de verbeurdverklaring. De rechter en het openbaar ministerie kunnen na dit wetgevende optreden op een nieuw arsenaal maatregelen rekenen om het stelsel van de verbeurdverklaring zo optimaal mogelijk te laten functioneren. Ik zet de vier basispijlers waarop de wet van 19 december 2002 steunt even kort op een rijtje.

174

Wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken (Kaalplukwet), B.S. 14 februari 2003. (Datum van inwerkingtreding: 24 februari 2003.) 175 Wetsontwerp van 22 januari 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken, Parl.St. Kamer 2001-2002, nr. 1601/001, 3. 176 Deze mentaliteit van de wetgever wordt weerspiegeld in de motivering van vonnissen en arresten. Zie bvb.: Corr. Dendermonde 27 mei 2003, T.M.R. 2004, 66.

[45]

Sinds de jaren ’90 was verbeurdverklaring bij equivalent al mogelijk, maar door het ontbreken van een overeenkomstige mogelijkheid op het vlak van de inbeslagneming bleef de uitvoeringspraktijk vaak in gebreke. Het was niet mogelijk voorafgaand aan het strafproces een equivalente waarde in beslag te nemen met het oog op een latere waardeconfiscatie. Een lang aanslepend proces, waarvan het vonnis pas jaren na het initiële onderzoek definitief wordt en pas dan kan worden uitgevoerd, heeft nood aan de optie om een bewarend beslag bij equivalent te kunnen doen. Dikwijls bleek achteraf het resterende vermogen immers ontoereikend om nog te voldoen aan het verbeurdverklaarde bedrag. Inspelend op deze problematiek voerde de eerste pijler de mogelijkheid in om al voorafgaandelijk aan de strafprocedure een bewarend beslag te leggen op een equivalente waarde177. Gezien deze maatregel in hoofdzaak om inbeslagneming, en niet om verbeurdverklaring draait, ga ik hier niet dieper op in. De tweede juridische aanpassing werd de optie voor de rechter om los van elkaar over de schuldvraag en de verbeurdverklaring uitspraak te doen. In zijn strijd om de crimineel te treffen waar het hem het meest raakt, heeft de wetgever in dat opzicht gezorgd voor een aparte procedure, specifiek gericht op het uit het economisch verkeer halen van de buit verworven uit een misdrijf178. In hoofdstuk 6 gaan we uitgebreid in op deze tweede pijler. In het gevecht tegen de (hoofdzakelijk georganiseerde) misdaad werd ten derde tevens beslist om naar het voorbeeld van een rist andere Europese lidstaten in bepaalde gevallen en mits vervulling van enkele voorwaarden de bewijslast tussen het openbaar ministerie en de beklaagde te verdelen179. Toenmalig minister van Justitie MARC VERWILGHEN verwees tijdens de opmaak van de wet in een verslag naar die andere landen, door met enige zin voor overdrijving180 te stellen dat België niet kon achterblijven in deze algemene tendens tot verdeling van de bewijslast, op gevaar een vrijhaven te worden voor criminele vermogens181. Ten slotte wordt in de vierde pijler de tot hier toe altijd vereiste band tussen misdrijf en te confisqueren zaak niet weerhouden. Voor gelijkaardige of identieke feiten, die niet het misdrijf uitmaken waarover het strafproces gevoerd wordt, kan het openbaar ministerie nu ook de verbeurdverklaring vorderen van uit die feiten vermoedelijk verkregen wederrechtelijke vermogensvoordelen182. Het is zelfs niet vereist dat de persoon in kwestie voor die voorafgaandelijke feiten veroordeeld werd. Het zijn deze laatste twee hoekstenen die de kern uitmaken van de verruimde voordeelsontneming. In dit hoofdstuk wijd ik dan ook de nodige aandacht aan wat artikel 43quater Sw. en de daarin

177

Wetsontwerp, Parl.St. Kamer 2001-2002, nr. 1601/001, 3. Wetsontwerp, Parl.St. Kamer 2001-2002, nr. 1601/001, 3. 179 Wetsontwerp, Parl.St. Kamer 2001-2002, nr. 1601/001, 4. 180 Gelet op het brede toepassingsgebied van de toenmalige Belgische witwaswetgeving. Zie VERSTRAETEN en D. DEWANDELEER, “Enkele knelpunten inzake de ‘Kaalplukwet’ van 19 december 2002”, in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (97) 101. 181 Verslag namens de Commissie voor de Justitie bij het wetsontwerp tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken, Parl.St. Kamer 2001-02, nr. 1601/006, 4. 182 Wetsontwerp, Parl.St. Kamer 2001-2002, nr. 1601/001, 4. 178

[46]

vervatte verruimde mogelijkheid tot verbeurdverklaring van vermogensvoordelen zo speciaal maakt ten opzichte van de ‘gewone’ voordeelsontneming uit artikel 42, 3° en 43bis van het Strafwetboek.

5.2 Toepassingsvoorwaarden 5.2.1 Voor welke veroordelingen? Terwijl het voor een gewone confiscatie (art. 42, 1° en 2° Sw.) en een ‘normale’ voordeelsontneming (art. 42, 3° en 43bis Sw.) niet uitmaakt wat het achterliggende misdrijf is, spelen de feiten bij de verruimde verbeurdverklaring van vermogensvoordelen wel een grote rol. Niet zomaar elke veroordeling laat de rechter toe om artikel 43quater Sw. toe te passen. Integendeel, de wetgever heeft op een limitatieve wijze het wettelijke toepassingsgebied van de verruimde voordeelsontneming vastgelegd. Artikel 43quater, §1 Sw. deelt in die optiek de soorten misdrijven in drie categorieën in. Enkel als de veroordeelde schuldig bevonden is aan één of meerdere van de daar opgesomde misdrijven kan de verruimde voordeelsontneming worden uitgesproken. Categorie a geeft een opsomming van strafbare feiten die de rechter zonder meer de mogelijkheid geven de verruimde voordeelsontneming toe te passen. Het betreft stuk voor stuk vrij serieuze overtredingen van de strafwet183. Categorie b betreft lidmaatschap of deelname aan activiteiten en beslissingen van een criminele organisatie (art. 324ter Sw.) of feiten die gepleegd zijn in het raam van zo’n criminele organisatie in de zin van artikel 324bis van het Strafwetboek184. Ten slotte viseert categorie c feiten in het kader van ernstige fiscale fraude, al dan niet georganiseerd185. Met name gaat het om meerdere strafbare feiten die gezamenlijk worden vervolgd, en waarvan de ernst, de finaliteit en de onderlinge afstemming de rechtbank toelaat zeker en noodzakelijk tot zulke fraude te besluiten. Kortom, enkel wanneer de begane feiten onder de draagwijdte van één van deze drie rubrieken vallen186 zal de rechter gebruik kunnen maken van artikel 43quater Sw.

5.2.2 Afbakening van het begrip ‘verruiming’ Op basis van de voorwaarden met betrekking tot het onderliggende misdrijf wordt het toepassingsgebied bij de verruimde voordeelsontneming enorm verkleind in vergelijking met dat van de andere vormen van confiscatie. De misdrijven op grond waarvan de veroordeling een verruimde voordeelsontneming wettigt zijn immers beperkt. De wetgever is daar echter niet gestopt met de verruimde voordeelsontneming af te bakenen. Integendeel, hij is op zijn elan doorgegaan, zij het 183

Zie C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 431. VAN DEN WYNGAERT is zo vriendelijk om de artikelen voor ons op te zoeken en de bedoelde misdrijven op te sommen. Het gaat meer bepaald om ernstige schendingen van het internationaal humanitair recht, publieke en private omkoping, drugshandel, mensenhandel, huisjesmelkerij en mensensmokkel en het toedienen van hormonen aan dieren. 184 Ibid. VAN DEN WYNGAERT verduidelijkt dat deze keer onder meer jeugdbederf en prostitutie, zware diefstal, roofmoord, diefstal van kernmateriaal, heling en witwassen van vermogensvoordelen, wapenhandel en nog andere onder deze categorie vallen. 185 De oude tekst “ernstige en georganiseerde fiscale fraude waarbij bijzonder ingewikkelde mechanismen of procédés van internationale omvang werden aangewend” is nog maar zeer recent door de wet van 15 juli 2013 houdende dringende bepalingen inzake fraudebestrijding (B.S. 19 juli 2013) vervangen. 186 Voor het exacte toepassingsgebied raad ik aan de wet te raadplegen voor de daar opgesomde wetsartikelen.

[47]

ditmaal in tegenovergestelde zin. Als we de vergelijking met de andere confiscatievormen doortrekken, verbreedt artikel 43quater Sw. het toepassingsgebied namelijk ook opnieuw ten opzichte van die andere vormen. Waar alle overige confiscatiemaatregelen een zekere band – ook al kan die soms onrechtstreeks zijn – vereisen met het misdrijf, kan die band hier in sommige gevallen worden doorgeknipt. Luidens artikel 43quater, §2 Sw. kan iemand die veroordeeld werd voor één of meerdere van de misdrijven uit artikel 43quater, §1 Sw., tegen een verbeurdverklaring aanlopen van de verdere vermogensvoordelen die hij over een relevante periode heeft ontvangen, wanneer er ernstige en concrete aanwijzingen zijn dat deze voordelen voortspruiten uit het misdrijf in kwestie, of uit identieke feiten. Het is in het geval van deze identieke feiten dat de (in)directe link tussen het misdrijf en de verbeurdverklaarde vermogensvoordelen verdwijnt. De zaken in kwestie hebben eigenlijk helemaal niets te maken met de feiten waarvoor men veroordeeld werd. Dit geeft de rechter naar mijn aanvoelen vrij verregaande mogelijkheden tot bestraffing. Om correct te kunnen bepalen hoe ver de bevoegdheden van de rechter nu juist reiken, moeten we nagaan wat er precies verstaan wordt onder ‘identieke feiten’. Om al te grote discussie in de rechtspraak te vermijden187, is de wetgever ons te hulp geschoten door het begrip te omschrijven. Identieke feiten omvatten de feiten die behoren tot de misdrijfomschrijvingen uit artikel 43quater, §1 Sw. en die vallen onder één van de volgende twee categorieën. Ofwel moet het gaan om dezelfde omschrijving als het misdrijf dat het voorwerp uitmaakt van de veroordeling. Ofwel moeten ze vallen onder een aanverwante omschrijving, op voorwaarde dat deze is opgenomen onder dezelfde rubriek van artikel 43quater, §1, a) Sw. als het misdrijf dat het voorwerp uitmaakt van de veroordeling (art. 43quater, §3, 3e lid Sw.).

5.2.3 Gelijkenissen met artikel 42, 3° en artikel 43bis van het Strafwetboek Het begrip zegt het al zelf: het betreft een verruimde vorm van de voordeelsontneming, geen volledig nieuwe figuur. Er zijn dan ook heel wat gelijkenissen tussen de twee. Aangezien herhalen nogal zinloos zou zijn, verwijs ik voor een diepgaandere bespreking van de materie dan ook naar de overeenkomstige passages in hoofdstuk vier. De gelijkenissen kort even aanstippen kan naar mijn mening evenwel geen kwaad. Vooreerst gaat het zoals gezegd in beide gevallen om het ontnemen van vermogensvoordelen. Het toepassingsgebied is identiek, toch wat de soorten voordelen betreft. Artikel 43quater Sw. somt het gekende trio op: de vermogensvoordelen rechtstreeks uit het misdrijf verkregen, de vervangingsgoederen en de inkomsten uit belegde voordelen. Net zoals voor de gewone voordeelsontneming al gold krachtens artikel 43bis, 1e lid Sw., kan vervolgens ook de verruimde voordeelsontneming maar uitgesproken worden op vordering van de procureur des Konings (art. 43quater, §1 Sw.).

187

Memorie van toelichting bij het wetsontwerp van 22 januari 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken, Parl.St. Kamer 2001-2002, nr. 1601/001, 44.

[48]

Ook al gelijkaardig aan de gewone verbeurdverklaring van vermogensvoordelen (art. 43bis, 3e en 4e lid Sw.) is ten slotte de optie om middels deze straf de teruggave van goederen aan de rechthebbenden te organiseren, zij het de burgerlijke partij of een derde (art. 43quater, §1, aanhef Sw.).

5.3 Bewijslast: speciaal regime 5.3.1 De verlichte bewijslast: concrete inhoud Het grote voordeel van het kunnen toepassen van artikel 43quater Sw. ligt in de verlichting van de bewijslast. Opgelet, de bewijslast wordt niet omgekeerd, maar ‘slechts’ verdeeld. Omkering van de bewijslast in strafzaken is zonder pardon strijdig met de rechten van de verdediging van de beklaagde en het vermoeden van onschuld188, terwijl een verdeling voorlopig de mensenrechtelijke controle nog doorstaat. Het is wel belangrijk meteen te stipuleren dat er in vergelijking met de andere vormen van verbeurdverklaring niets wijzigt aan de aanvoeringslast. De bal ligt nog steeds in het kamp van het openbaar ministerie, dat dus met bewijzen over de brug moet komen189. Alvorens er sprake kan zijn van een verdeling van de bewijslast, moet er wel aan een aantal voorwaarden voldaan zijn. Zoals gezegd moeten er ernstige en concrete aanwijzingen zijn dat de beklaagde vermogensvoordelen heeft ontvangen gedurende een relevante periode. Precies zoals hij voor de notie ‘identieke feiten’ gedaan heeft, heeft onze wetgever ook de ‘relevante periode’ wettelijk gedefinieerd. Dit is de periode die moet toelaten te bepalen welke illegaal bekomen vermogensvoordelen in aanmerking genomen mogen worden voor de toepassing van de verruimde voordeelsontneming. Het gaat om de periode van vijf jaar voorafgaand aan de inverdenkingstelling van de persoon tot de datum van de uitspraak (art. 43quater, §3, 1e lid Sw.). Er moet hierbij goed in het achterhoofd gehouden worden dat het ontvangen van de voordelen binnen deze tijdspanne moet vallen. De strafbare feiten, die aan de basis liggen van de vermogensvoordelen, mogen daar volgens mij gerust buiten gepleegd zijn. De wetgever heeft nog voor een derde begripsomschrijving gezorgd, namelijk wat de ‘ernstige en concrete aanwijzingen’ betreft. Dit zijn aanwijzingen die kunnen worden geput uit alle geloofwaardige elementen die op regelmatige wijze aan de rechtbank worden overlegd, en die wijzen op een onevenwicht van enig belang tussen enerzijds de tijdelijke of blijvende aangroei van het vermogen en de bestedingen van de veroordeelde in de relevante periode die door het openbaar ministerie wordt aangetoond, en anderzijds de tijdelijke of blijvende aangroei van het vermogen en de bestedingen van de veroordeelde in deze periode, waarvan hij kan geloofwaardig maken dat ze niet voortspruiten uit de feiten waarvoor hij werd veroordeeld of uit identieke feiten (art. 43quater, §3, 2e lid Sw.). Een hele mond vol, al is de situatie eenvoudiger dan de wettekst doet uitschijnen. Kort samengevat komt een en ander neer op het feit dat de verdachte het legale karakter moet aantonen van de vermogensstijging tussen de situatie voor aanvang en na afloop van de relevante periode. Er moet dus een vergelijking gemaakt worden tussen twee tijdstippen.

188 189

Samengevat: het recht op een eerlijk proces ex art. 6 E.V.R.M. C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 432.

[49]

Wat dat ‘onevenwicht van enig belang’ precies inhoudt is niet helemaal duidelijk. De parlementaire voorbereiding spreekt wel van het feit dat het niet om een bagatel mag gaan, maar dit is nog steeds (te) vaag190. Waar de grens precies getrokken wordt zal de rechtspraak moeten uitwijzen. Belangrijk is dus wel dat het voor het openbaar ministerie volstaat aan te tonen dat het vermogen van de beklaagde serieus is gestegen. Na hiervan het bewijs geleverd te hebben is het aan de beklaagde om dat verschil geloofwaardig te maken. Het minste wat men kan zeggen is dat de bewijslast voor het openbaar ministerie bij de verruimde voordeelsontneming fors verlicht wordt. De verlichting van de bewijslast heeft duidelijke implicaties voor het verweer van de beklaagde. Na het optreden van het openbaar ministerie is het immers aan de beklaagde om met een uitleg over de vermogensstijging over de brug te komen. Met andere woorden, er geldt een weerlegbaar vermoeden dat een illegale bron aan de basis van de vermogensaangroei ligt. De beklaagde moet dan geloofwaardig maken dat deze stijging niet het resultaat is van de feiten waarvoor hij veroordeeld werd of van identieke feiten (art. 43quater, §2, 1e lid in fine Sw.)191. Elke derde die meent recht te hebben op de voordelen kan hier trouwens bij helpen (art. 43quater, §2, 2e lid Sw.). Lukt het niet of maar gedeeltelijk om de aangroei van het vermogen te rechtvaardigen, dan hoeft het openbaar ministerie geen verder bewijs leveren. In dat geval kunnen de vermoedelijk illegale vermogensvoordelen zonder meer verbeurdverklaard worden192.

5.3.2 De verlichte bewijslast: een mensenrechtelijke toets Ik heb ervoor gekozen dit te bespreken bij mijn uiteenzetting over de interactie tussen de verbeurdverklaring en de mensenrechten. Voor de overeenkomstige paragraaf, zie hoofdstuk 7.4.4.

190

Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer 2001-2002, nr. 1601/001, 44. De beklaagde kan natuurlijk ook gewoon aantonen dat er helemaal geen sprake is van een vermogensaangroei en dat de wiskundige berekening van het openbaar ministerie geen steek houdt. 192 R. VERSTRAETEN en D. DEWANDELEER, “Enkele knelpunten inzake de ‘Kaalplukwet’ van 19 december 2002”, in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (97) 104. 191

[50]

Hoofdstuk 6. Het bijzonder ontnemingsonderzoek: de buitgerichte procedure (artt. 524bis en 524ter Sv.) 6.1 Inleiding De Kaalplukwet heeft zijn naam in grote mate te danken aan de implementatie van de verruimde voordeelsontneming in ons strafrecht. Er is echter nog een tweede reden voor die benaming. Om het ‘kaalplukken’ van criminelen nog efficiënter en doelgerichter te laten verlopen, heeft de wetgever immers in dezelfde wet193 bijkomend een compleet nieuwe, buitgerichte mogelijkheid voorzien voor de rechter om, buiten de gewone strafprocedure om, na te gaan wat de illegale vermogensvoordelen in een specifiek strafdossier nu precies omvatten. De wetgever werd hiertoe geïnspireerd door een reeds bestaande gelijkaardige procedure in Nederland, namelijk het strafrechtelijk financieel onderzoek194. De rechter die de beklaagde schuldig verklaart aan het ten laste gelegde feit kan nu beslissen dat zo’n bijzonder onderzoek naar de in de artikelen 42, 3°, 43bis en 43quater van het Strafwetboek bedoelde vermogensvoordelen195 zal worden gevoerd, met als doel het bepalen van deze vermogensvoordelen (art. 524bis, §1, 1e lid Sv.). Hoewel zowel de verruimde voordeelsontneming als het bijzonder ontnemingsonderzoek beide met behulp van dezelfde wet in ons straf(proces)recht zijn ingevoegd, wil ik wel nog eens benadrukken dat deze twee niet onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Ze kunnen in de praktijk interfereren, maar evengoed los van elkaar bestaan. Een eigen hoofdstuk over de artikelen 524bis en 524ter Sv. is dus zonder enige twijfel op zijn plaats.

6.2 De concrete inhoud van het ontnemingsonderzoek 6.2.1 Afsplitsing van de uitspraak over de verbeurdverklaring Waar het in de kern van de zaak op neerkomt is dat de confiscatieprocedure wordt afgesplitst van het onderzoek naar de schuldvraag. Hiermee beoogt de wetgever dat het proces rond het basismisdrijf niet langer en nodeloos vertraagd wordt door het aanslepend onderzoek naar de vermogensvoordelen en het retraceren van de illegale geldstromen196. Een analoog denkpatroon lag ook aan de basis van de Nederlandse tegenhanger van het ontnemingsonderzoek, gekoppeld aan de nood aan specifieke deskundigheid terzake197. Wegens het beginsel van de eenheid van de uitspraak198 was het zonder de gerealiseerde wetswijziging onmogelijk geweest de schuldvraag en de

193

Artikel 14 van de wet van 19 december 2002, B.S. 14 februari 2003. Dit Nederlandse strafrechtelijk financieel onderzoek wordt besproken in het hoofdstuk over Nederland (zie infra 8.3). 195 Zowel de vermogensvoordelen uit de gewone als uit de verruimde voordeelsontneming én de waardeconfiscatie komen dus in aanmerking. 196 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2001-2002, nr. 1601/001, 3. 197 P. TRAEST en G. STESSENS, “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, (57) 89, voetnoot 88. 198 E. FRANCIS, “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 318, nr. 4. 194

[51]

straftoemeting op te splitsen in twee verschillende procedures199. Door het feit dat de verbeurdverklaring een straf is200 was een gescheiden uitspraak volstrekt verboden, net zoals het opsplitsen van de verschillende bestanddelen van de straftoemeting voor eenzelfde feit201. Het zij wel benadrukt dat men natuurlijk al in het vooronderzoek bewijs en kennis mag vergaren over de aanwezigheid van mogelijke wederrechtelijke vermogensvoordelen in het vermogen van de beklaagde202. Dit is vaak juist aangewezen om een eventueel later onderzoek vlot te laten verlopen. Daarnaast wil ik er hier nu al eens de nadruk op leggen dat de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen nog altijd evengoed tijdens het normale strafproces kan gebeuren, zonder te moeten terugvallen op een bijkomend ontnemingsonderzoek203. De zaken die moeten verbeurdverklaard worden krachtens de gewone confiscatie van artikel 42, 1° en 2° Sw. moeten trouwens in alle geval aan bod komen tijdens het proces over de schuldvraag. Dat de uitspraak over de schuldvraag204 en over de verbeurdverklaring niet meer in hetzelfde vonnis gebeurt, doet enkele praktische vragen rijzen op het vlak van de verhouding tussen het mogelijke aanwenden van rechtsmiddelen en de implicaties die dit heeft voor het verderzetten van het ontnemingsonderzoek. In eerste instantie kunnen we aanstippen dat het aanvatten van het onderzoek niet gehinderd wordt door het instellen van een rechtsmiddel tegen het strafvonnis waaruit het ontnemingsonderzoek voortvloeit (art. 524bis, §2, 2e lid Sv.). De rechtsleer is het er over eens dat zowel het hoger beroep, het cassatieberoep als het verzet na een verstekvonnis onder deze rechtsmiddelen vallen205. Het lezen van deze bepaling riep bij mij de vraag op wat er nu met het onderzoek diende te gebeuren na vrijspraak in hoger beroep. Het onderzoek hoeft dan toch niet afgebroken te worden, want iemand die voor de feiten in kwestie vrijgesproken wordt kan toch nog altijd illegale vermogensvoordelen bezitten uit andere feiten. Dat dacht ik tenminste, want uiteraard is dit, op juridisch vlak dan toch, pure nonsens. Wettelijk mag er hierover dan wel niets bepaald zijn, een logische redenering leidt vanzelf tot het enig juridisch correcte antwoord. Dat de schuldvraag afgescheiden beoordeeld wordt van (een deel van) de strafmaat, doet geen afbreuk aan het feit dat het nog altijd om hetzelfde strafdossier en dezelfde feiten gaat. In de aparte procedure worden ook 199

P. TRAEST en G. STESSENS, “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, (57) 89-90, nr. 51. 200 In tegenstelling tot burgerlijke maatregelen, zoals bijvoorbeeld de teruggave. Zie Cass. 12 december 1960, Pas. 1961, I, 401; Cass. 10 oktober 1972, R.W. 1972-73, 1283; Cass. 16 mei 1997, R.W. 1977-78, 1425. 201 Cass. 3 november 1987, A.C. 1987-88, 290, nr. 139, R.W. 1987-88, 1054, noot A. VANDEPLAS: Het openbaar ministerie was in casu in cassatie gegaan tegen de weigering van de strafrechter, om na het vellen van zijn oordeel met betrekking tot de strafvordering uitspraak te doen over een bijkomende vordering tot verbeurdverklaring van in beslag genomen voorwerpen. Het Hof van Cassatie oordeelde echter dat het middel faalde naar recht en dat de strafrechter wettig beslist had dat hij niet meer bevoegd was om uitspraak te doen. De motivering hierachter was dat het niet toegelaten is de uitspraak over de straf in verschillende stukken op verschillende tijdstippen op te splitsen. 202 B. SPRIET, “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring” in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN (eds.), Strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2004, (75) 99, nr. 22. 203 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer 2001-2002, nr. 1601/001, 54. 204 De uitspraak over de schuldvraag omvat ook het bepalen van een hoofdstraf en desgevallend een andere bijkomende straf dan de verbeurdverklaring. 205 B. SPRIET, “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring” in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN (eds.), Strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2004, (75) 101, nr. 23; P. TRAEST en G. STESSENS, “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, (57) 92, voetnoot 97.

[52]

hoegenaamd geen nieuwe feiten onderzocht, die procedure draait louter om het bepalen van de aanwezige onrechtmatige vermogensvoordelen in het vermogen van de veroordeelde. Wanneer het antwoord op de schuldvraag negatief is, kan er sowieso geen straf uitgesproken worden. Dan doet het er niet toe of de procedure nu in één adem afgehaspeld wordt, of dat ze opgesplitst is in twee delen. Een definitieve vrijspraak in hoger beroep luidt dus onherroepelijk het einde van het bijzonder ontnemingsonderzoek in. Het ontnemingsonderzoek zal eveneens afgesloten moeten worden in het geval de rechter in hoger beroep de schuldigverklaring wel bevestigt, maar om eender welke materiële of processuele reden weigert dat het onderzoek naar de vermogensvoordelen verdergezet wordt206. Waar voor de voorziening in cassatie in principe evengoed de regel van artikel 524bis, §2, 2e lid Sv. geldt, ontstaat er wel een enigszins speciale situatie na een verbrekingsarrest van het Hof van Cassatie. In zo’n geval wordt de zaak verzonden naar een ander dan het initiële Hof van Beroep. De rechtsleer weet op het eerste zicht niet zo goed wat ze met deze situatie moet aanvangen. TRAEST en STESSENS hebben toch geprobeerd een steekhoudende oplossing te formuleren. Na een verbrekingsarrest van het Hof van Cassatie wordt de zaak teruggezet op de stand van zaken na het vonnis in eerste aanleg. De twee auteurs stellen dan ook voor om te kijken naar wat het vonnis in eerste aanleg heeft bepaald. Reageerde de bodemrechter daar goedkeurend op de vordering van het openbaar ministerie, dan is hun standpunt dat het ontnemingsonderzoek mag voortgezet worden207. Nog een kleine toevoeging omtrent het cassatieberoep: de wetgever is zo bedachtzaam geweest met de wet van 19 december 2002 aan te geven vanaf wanneer de voorziening in cassatie kan worden aangetekend in het geval het ontnemingsonderzoek werd bevestigd of toegekend in hoger beroep. Dit kan – en moet zelfs, als ik het goed begrijp – na de schuldigverklaring. Men hoeft niet te wachten op de beslissing over de verbeurdverklaring (art. 416, 2e lid Sv.).

6.2.2 Toepassingsvoorwaarden Uiteraard kan dit ontnemingsonderzoek niet zomaar worden opgestart: er zijn enkele toepassingsvoorwaarden aan verbonden. Ten eerste kan de rechter dit slechts doen wanneer het openbaar ministerie dit uitdrukkelijk gevorderd heeft (art. 524bis, §1, 1e lid Sv.). Een logische voorwaarde, want voor de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen in de gewone strafprocedure geldt hetzelfde. Met andere woorden, ook al is de grondrechter overtuigd van het nut van zo’n onderzoek, ambtshalve kan hij het nooit opstarten. Eigenlijk hoeft dit niet te verwonderen. De opsporing behoort immers tot het werkterrein van de staande, en niet van de zittende magistratuur. De vraag of het monopolie van het openbaar ministerie op het vorderen van een kaalplukonderzoek ten opzichte van de burgerlijke partij een schending van het grondwettelijk gelijkheidsbeginsel uitmaakt, werd door het toenmalige Arbitragehof negatief beantwoord208. Uit de tweede voorwaarde kan opgemaakt worden dat het duidelijk niet de bedoeling is zomaar lichtzinnig zo’n kostelijk en tijdrovend onderzoek te bevelen. Geen enkel bijzonder onderzoek kan immers worden ingesteld zonder dat het parket ernstige en concrete aanwijzingen op tafel legt dat de veroordeelde uit die of uit identieke feiten vermogensvoordelen van enig belang heeft gehaald 206

P. TRAEST en G. STESSENS, “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, (57) 92, nr. 54. 207 P. TRAEST en G. STESSENS, “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, (57) 92, nr. 54. 208 Arbitragehof 20 april 2005, nr. 70/2005, B.S. 30 mei 2005.

[53]

(art. 524bis, §1, 2e lid Sv.). Anders gezegd, een omstandige motivering is noodzakelijk. Zo’n onderzoek is proceseconomisch gezien maar nuttig als het waarschijnlijk is dat het om een aanzienlijk aantal vermogensvoordelen draait. Een exact bedrag valt op dat ogenblik meestal echter heel moeilijk te ramen. In dat opzicht heeft de wetgever er zich dan ook van onthouden een minimumbedrag in te schrijven in de wet209. De laatste voorwaarde is een negatieve voorwaarde: de vordering van het openbaar ministerie om zo’n onderzoek in te stellen kan nooit voor het eerst in tweede aanleg worden gesteld (art. 524bis, §1, 3e lid Sv.). Opgepast, uit deze laatste voorwaarde mag men geen verkeerde conclusies trekken. Het verbod om het bijzonder onderzoek naar vermogensvoordelen voor het eerst in hoger beroep te vorderen betekent daarom niet dat het niet pas in hoger beroep voor het eerst mag worden toegestaan210.

6.2.3 Een sui generis onderzoek Wanneer hij zich door de cumulatieve vervulling van de toepassingsvoorwaarden in de mogelijkheid bevindt om dit te doen én hij het opportuun acht, beveelt de rechter zo’n ontnemingsonderzoek. Dit is optioneel, een verplichting is dit nooit. Net zoals een gewoon opsporingsonderzoek wordt dit bijzonder onderzoek geleid door de bevoegde procureur des Konings en verloopt het volledig inquisitoir (art. 524bis, §2-3 Sv.). Behalve het feit dat het pas gevoerd wordt na een rechterlijke beslissing, is het eigenlijk ook gewoon vergelijkbaar met een opsporingsonderzoek. Naar mijn aanvoelen doet VAN DEN WYNGAERT uitschijnen dat het zelfs ongeveer volledig hetzelfde is211, maar dit klopt niet. In vergelijking met een echt opsporingsonderzoek is het ontnemingsonderzoek eerder sui generis, eigen in zijn soort. Een aanwijzing voor dit eigen karakter blijkt naar mijn mening ook uit de plaats in het wetboek waar de bepalingen over het ontnemingsonderzoek zijn neergepoot. Artikel 524bis en 524ter Sv. vallen namelijk onder de titel ‘enige rechtsplegingen van bijzondere aard’, het hoofdstuk dat een verzameling procesrechtelijke regels herbergt waar nergens anders onderdak voor gevonden kon worden. Ondanks het sui generis karakter kan het wel niet worden ontkend dat de wetgever meermaals op bestaande regels betreffende het opsporingsonderzoek is teruggevallen. De procureur die de verantwoordelijkheid draagt en waakt over de wettigheid van de bewijsmiddelen en de loyaliteit waarmee ze worden verzameld212, de plicht tot geheimhouding213, het verbod op dwangmaatregelen en op schending van individuele rechten en vrijheden214, de mogelijkheid tot inbeslagnemingen op grond van de artikelen 35 en 35ter Sv.215… Het komt allemaal terug (art. 524bis, §2-4). TRAEST en STESSENS stellen zich serieuze vragen over het nut van deze extensieve herhaling van regels. Een algemene verwijzing naar de principes van het opsporingsonderzoek was naar hun mening een pak doeltreffender en makkelijker geweest. Temeer omdat nu de indruk gewekt wordt dat andere

209

Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2001-2002, nr. 1601/001, 54. P. TRAEST en G. STESSENS, “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, (57) 90, nr. 52. 211 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 429. 212 Artikel 28bis Sv. 213 Artikel 28quinquies, §1 Sv. 214 Artikel 28bis, §3 Sv. 215 Ibid. 210

[54]

bepalingen uit het hoofdstuk over het opsporingsonderzoek niet spelen in het bijzonder onderzoek naar vermogensvoordelen, hoewel deze evenzeer toegepast kunnen worden216. Op schriftelijk verzoek kan de procureur des Konings aan de vonnisrechter, die het ontnemingsonderzoek bevolen heeft, vragen om een bijkomende onderzoeksmaatregel. De reden waarom hij via de vonnisrechter moet gaan en niet bij de onderzoeksrechter kan aankloppen zoals in een normaal opsporingsonderzoek, is te vinden in het feit dat het ontnemingsonderzoek zich afspeelt ná het onderzoek ter terechtzitting. Het vorderen van een gerechtelijk onderzoek of van de toepassing van de mini-instructie voor specifieke onderzoeksverrichtingen is om deze reden geen optie217. De procureur heeft de keuze uit drie mogelijke maatregelen: een deskundigenonderzoek, de bewakingsmaatregel uit artikel 90ter Sv. – in wezen een tap voor het afluisteren van privé(tele)communicatie – en een huiszoeking (art. 524bis, §5, 1e lid Sv.). Wanneer hij zo’n verzoek binnenkrijgt, ageert de vonnisrechter als was hij een onderzoeksrechter218. De vonnisrechter krijgt 15 dagen de tijd om zijn beslissing te nemen. Tegen een weigering kan het openbaar ministerie geen beroep aantekenen (art. 524bis, §5, 2e lid). In het geval van de afluistermaatregel is ten slotte de verplichting tot motivering conform artikel 90quater Sv. en tot gelasting van een onderzoeksrechter met de uitvoering ervan hier nog vermeldenswaardig (artikel 524bis, §5, 3e lid Sv.). De rechtsleer laat het terecht niet na een opmerking te maken over de relatieve zinloosheid van twee van deze maatregelen. Het nut van een deskundigenoordeel in deze fase van het onderzoek mag dan wel buiten kijf staan, het hele uitgangspunt achter de telefoontap en een huiszoeking noopt wel tot discussie. Als er al een vonnis gewezen is door de strafrechter, waarin expliciet de beslissing tot een bijzonder onderzoek naar de vermogensvoordelen vermeld wordt, dan is er van een verrassingseffect naar de veroordeelde toe nog weinig sprake219. Indien nodig kan de procureur daarnaast nog een verzoek tot bijstand indienen bij het Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en Verbeurdverklaring. Dossiergerichte bijstand is immers één van de acht hoofdopdrachten van dit orgaan (zie infra 7.2.3)220.

216

Het voorbeeld dat ze hierbij geven is dat van artikel 28quinquies, §2 Sv. over de mededeling van het procesverbaal van ondervraging. P. TRAEST en G. STESSENS, “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, (57) 93, nr. 55. In hetzelfde leerstuk op de pagina’s 94 en 95 (nr. 57) gaan beide auteurs ook op zoek naar de mate van tegensprekelijkheid in het ontnemingsonderzoek. In het licht van wat we gezien hebben bij het vak ‘Gerechtelijke expertise in strafzaken’ over tegensprekelijkheid in het vooronderzoek vind ik dit persoonlijk een zeer interessante materie, maar helaas te uitgebreid in het bestek van deze masterproef. 217 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 910. 218 De memorie van toelichting spreekt van een soort ‘rechter van het onderzoek’: Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2001-2002, nr. 1601/001, 55. VAN DEN WYNGAERT heeft het ook over een ‘rechter van het onderzoek’ of ‘een onderzoeksrechter bij het uitvaardigen van een mini-instructie’. De gedachte achter deze termen is dat zo’n rechter niet opgezadeld wordt met het volledige onderzoek, maar enkel tussenkomt om een bepaalde onderzoeksmaatregel te bevelen. Dit lijkt mij een correcte redenering. C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 910. 219 P. TRAEST en G. STESSENS, “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, (57) 94, nr. 56. 220 e Artikel 3, §2, 6° j° 16, 2 lid, 2° wet van 26 maart 2003 houdende oprichting van een Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring en houdende bepalingen inzake het waardevast beheer van in beslag genomen goederen en de uitvoering van bepaalde vermogenssancties, B.S. 2 mei 2003.

[55]

6.2.4 Aanhangigmaking bij de bevoegde rechtbank Om zijn onderzoek te voltooien en opnieuw aanhangig te maken bij de rechtbank, beschikt de procureur over een vervaltermijn van twee jaar vanaf de dag waarop het ontnemingsonderzoek door de rechter werd gelast, voor zover de uitspraak over de schuld reeds in kracht van gewijsde is gegaan. Wanneer het vonnis over de schuld pas na die twee jaar in kracht van gewijsde is gegaan, wordt die termijn verlengd tot één maand na de dag van het in kracht van gewijsde treden van dat vonnis. Het openbaar ministerie kan zelfs nog een extra termijnverlenging van zes maand in de wacht slepen. De voorwaarde hiervoor is wel dat de appelrechter in de bodemprocedure feiten bewezen verklaart waarvoor de beklaagde in eerste aanleg werd vrijgesproken én mits toestemming van de vonnisrechter (art. 524bis, §7). Het is immers plausibel aan te nemen dat nieuwe feiten voor additioneel speurwerk kunnen zorgen. De aanhangigmaking van het afgeronde onderzoek dient te gebeuren bij de rechtbank of het hof dat opdracht gegeven heeft tot dat onderzoek en door middel van een rechtstreekse dagvaarding van de veroordeelde en desgevallend de burgerlijke partij (art. 524bis, §6 Sv.). Laatstgenoemde wordt zo in de mogelijkheid gelaten een vordering in te stellen met betrekking tot een eventuele toewijzing van de geconfisqueerde goederen aan hem. Krachtens artikel 524ter, §1 Sv.221 leidt een gegronde en ontvankelijke vordering tot verbeurdverklaring tot de confiscatie van het door de rechter bepaalde wederrechtelijk verkregen vermogensvoordeel. Het openbaar ministerie levert dus een dossier af op grond waarvan de rechter nog altijd soeverein mag beslissen over de exacte grootte van de te confisqueren vermogensvoordelen. Afhankelijk natuurlijk van de stand van de procedure kunnen tegen deze beslissing alle gewone en buitengewone rechtsmiddelen ingeschakeld worden (art. 524ter, §2 Sv.).

6.2.5 Bewijslast SPRIET legt uit dat de verschillende regimes voor de verbeurdverklaring ook hun verschillende bewijsregimes meebrengen naar het ontnemingsonderzoek222. Het openbaar ministerie moet dus nog altijd acht slaan op de bewijsregels uit het artikel dat ze op het einde van hun onderzoek toegepast willen zien. Als men het stelsel van de verbeurdverklaring een beetje kent, is het onderscheid echter vrij makkelijk te maken. Gaat het om vermogensvoordelen in de zin van het gewone regime (art. 42, 3° Sw.) en van de waardeconfiscatie (art. 43bis Sw.), dan geldt het normale bewijsregime: op basis van het vermoeden van onschuld ligt de bewijslast bij de vervolgende partij. Het is dan aan het parket om het bewijs te leveren van het bestaan van de onrechtmatig verkregen vermogensvoordelen en vooral van hun criminele oorsprong. Voor de verruimde voordeelsontneming (art. 43quater Sw.) gelden dan weer de regels van de verlichte bewijslast voor het openbaar ministerie uit artikel 43quater, §2 van het Strafwetboek223. Zoals we ook gezien hebben voor de gewone strafprocedure wordt de bewijslast op basis hiervan verdeeld tussen openbaar 221

Kleine noot: waarom de wetgever beslist heeft dit bijzonder onderzoek niet in één artikel te gieten, maar te verdelen over twee is mij overigens een raadsel. 222 B. SPRIET, “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring” in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN (eds.), Strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2004, (75) 102, nr. 24. 223 Voor de aandachtige lezers: per ongeluk duidt SPRIET hier verkeerdelijk het onbestaande artikel 41quater, §2 Sw. aan.

[56]

ministerie en beklaagde. VAN DEN WYNGAERT gaat hier niet volledig mee akkoord. Volgens hem geldt voor alle drie de artikelen de verlichte bewijslast224. Hij beweert met andere woorden dat bij een ontnemingsonderzoek de bewijslast in alle geval verdeeld wordt tussen openbaar ministerie en beklaagde. Naar mijn mening gaat VAN DEN WYNGAERT hier echter een beetje de mist in. Daar zie ik twee aanwijzingen voor. Ten eerste is er in de artikelen 524bis en ter Sv. niets bepaald dat dit zou suggereren. Over de bewijslast wordt er met geen woord gerept. In combinatie met mijn tweede argument dat het bijzonder vermogensonderzoek en artikel 43quater Sw., zoals hierboven al eens de nadruk op gelegd werd, niet onlosmakelijk verbonden zijn, staaft dit mijn stelling. Met de these dat het ontnemingsonderzoek de bewijsvoering enigszins verlicht ga ik dan wel weer akkoord, het openbaar ministerie beschikt immers over een bijkomende termijn van twee jaar (en mogelijks zelfs langer) om zijn dossier op te bouwen.

6.2.6 Gevolgen voor het vooronderzoek Dat nu sinds 2002 de mogelijkheid bestaat een bijzonder bijkomend onderzoek naar vermogensvoordelen te voeren na de schuldigverklaring van de beklaagde, staat het reeds in het vooronderzoek opbouwen van een dossier rond aanwezige illegale vermogensvoordelen niet in de weg225. Het staat volgens mij als een paal boven water dat het integendeel absoluut aan te raden is dit wel te doen. Alleen al om de reden dat het verkrijgen van een ontnemingsonderzoek voor het openbaar ministerie geen recht en dus geen zekerheid is. Anders gezegd, het kan goed zijn dat de verbeurdverklaring gewoon tijdens de gewone strafprocedure opgelegd zal worden. In dat geval is het onontbeerlijk dat de rechter op dat moment al over het nodige bewijs beschikt. Daarnaast moeten er sowieso concrete en ernstige aanwijzingen op tafel gelegd worden om zo’n onderzoek te mogen opstarten. Het risico dat het openbaar ministerie tijdens het vooronderzoek de vermogensvoordelen gaat laten voor wat ze zijn, is dus vrijwel onbestaande226. Door van het vooronderzoek gebruik te maken om de aanwezigheid van mogelijke vermogensvoordelen te onderzoeken, kan je ten slotte wel profiteren van het verrassingseffect van bijzondere onderzoeksmaatregelen zoals de telefoontap. Kortom, wanneer het toch tot een ontnemingsonderzoek komt, kan het openbaar ministerie er alleen maar wel bij varen dat er al een dossier over de wederrechtelijk verkregen voordelen is opgestart.

6.2.7 Het ontnemingsonderzoek en de mensenrechten Ik heb ervoor gekozen dit te bespreken bij mijn uiteenzetting over de interactie tussen de verbeurdverklaring en de mensenrechten. Voor de overeenkomstige paragraaf, zie hoofdstuk 7.4.5.

224

C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 423-424. K.I. Gent 24 april 2003, R.A.B.G. 2004, 806, noot J. ROZIE, “Het financieel onderzoek kan reeds tijdens het vooronderzoek plaatsgrijpen”. 226 Dat risico zou toch vrijwel onbestaande mogen zijn, ervan uitgaande dat het openbaar ministerie de vermogensvoordelen zonder uitzondering in elk individueel dossier verbeurdverklaard wil zien. 225

[57]

Hoofdstuk 7. De uitvoering van de verbeurdverklaring 7.1 Actoren bij de uitvoering van het vonnis De veroordeling door een rechter tot de verbeurdverklaring van bepaalde zaken is theoretisch allemaal goed en wel, maar in de praktijk sta je dan nog nergens. Het zou naïef zijn het omgekeerde te denken. Na de opmaak van een rechterlijk vonnis of arrest stopt de procedure niet. Met die verbeurdverklarend tekst moet iets gebeuren: het moet als uitvoerbare titel gebruikt worden om de goederen ook effectief van eigenaar te doen veranderen. Uiteraard zijn het niet de kaboutertjes die ’s nachts voor de tenuitvoerlegging van dit vonnis zorgen. Bepaalde specifieke actoren grijpen actief in de procedure in om alle goederen op hun correcte bestemming te krijgen. Onder meer het openbaar ministerie, de Federale Overheidsdienst Financiën en het Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring spelen een rol die niet te negeren valt. Omdat deze actoren zodanig belangrijk zijn voor het verdere verloop van de procedure na het optreden van de rechter, volgt hieronder een beknopte situatieschets. Eerst echter nog een noodzakelijk puntje om kort even de aandacht op te vestigen. Wanneer we het over de tenuitvoerlegging van de verbeurdverklaring hebben, mag er niet naast de potentiële belangen van een burgerlijke partij gekeken worden. Naast natuurlijk de mogelijkheid tot het bekomen van een titel via een burgerlijke vordering227 om zijn schade rechtstreeks op de veroordeelde te verhalen, kan het slachtoffer van een misdrijf om de geleden schade te recupereren aan het ontvangende einde staan van een verbeurdverklaring. De verbeurdverklaarde zaken kunnen in de hypothese van artikel 43bis Sw. immers toegewezen worden aan de burgerlijke partij indien zij aan haar toebehoren228. De burgerlijke partij verdient hier dus zeker de nodige aandacht, ware het niet dat het een herhaling zou zijn van wat ik hierboven al besproken heb. Graag wil ik hieraan toch nog één iets toevoegen dat misschien op het eerste zicht evident lijkt, maar toch zeker niet uit het oog verloren mag worden. DESTERBECK merkt heel juist op dat het vonnis, waarin de teruggave van goederen aan de burgerlijke partij wordt bevolen, voor die burgerlijke partij niet de bevoegdheidsoverdracht inhoudt om zelf de teruggave te mogen regelen229. Een confiscatiemaatregel blijft nog altijd een strafmaatregel. Anders gezegd, het openbaar ministerie zal zonder uitzondering moeten tussenkomen om de tenuitvoerlegging te verkrijgen. Op de precieze rol van het openbaar ministerie gaan we zodadelijk dieper in.

7.1.1 De procureur des Konings Het openbaar ministerie is als enige verantwoordelijke voor de strafuitvoering een onmisbare schakel in de ketting van de tenuitvoerlegging van straffen. Artikel 197, 1e lid Sv. bepaalt immers dat het vonnis wordt ten uitvoer gelegd op verzoek van de procureur des Konings en van de burgerlijke partij, elk voor de hem aanbelangende zaken. Voor de procureur worden hiermee de opgelegde 227

Dit kan zowel voor de burgerlijke rechter als via een burgerlijke partijstelling voor de strafrechter. Zij het in hun oorspronkelijke vorm, als goederen en waarden die in de plaats gesteld zijn van die originele e e goederen of als een equivalente geldsom in de zin van artikel 43bis, 2 lid Sw. (zie artikel 43bis, 3 lid Sw.). 229 F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/70. 228

[58]

straffen bedoeld, aangezien het zijn taak is in te staan voor de strafvordering. Samengevat zorgt de procureur voor de uitvoering op strafrechtelijk gebied en de burgerlijke partij voor de tenuitvoerlegging op burgerlijk gebied230. Als strafsanctie valt de verbeurdverklaring zonder enige twijfel onder dat strafrechtelijk gebied. Ergo, de procureur moet zorgen dat de uitgesproken verbeurdverklaringen ook uitgevoerd worden. Hij zal niet meteen na de veroordeling een begin kunnen maken met de tenuitvoerlegging, maar moeten wachten tot na het in kracht van gewijsde treden van het vonnis of het arrest. Daarbij mag er zich geen derde gemeld hebben die gewag maakt van een recht op de verbeurdverklaarde zaak. Zoals gezien kan iedere andere derde dan de burgerlijke partij dat recht op grond van artikel 43bis, 4e lid Sw. immers laten gelden binnen een termijn en volgens de modaliteiten bepaald door de Koning231. 7.1.2 De Federale Overheidsdienst (FOD) Financiën Gelukkig staat de procureur er niet alleen voor. Voor de vervolgingen tot invordering van de verbeurdverklaarde goederen kan hij namelijk een beroep doen op de directeur van registratie en domeinen, die ze in zijn naam doet (art. 197bis, 1e lid Sv.). Het orgaan ‘Domeinen’ maakt deel uit van de FOD Financiën. Bij het invorderen kan deze overheidsdienst zich richten naar de aanwijzingen van het Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring (art. 197bis, 1e lid Sv.). In de uitvoering van zijn opdracht is de FOD Financiën lasthebber van het parket, maar eigenlijk ook van de Schatkist. Als ontvanger van (de opbrengst van) de verbeurdverklaarde zaken werkt de FOD Financiën immers ook voor haar rekening232.

7.2 Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring (COIV) 7.2.1 Inleiding De verschillende instanties die een rol spelen bij het concretiseren van een confiscatiesanctie komen op de een of andere manier in aanraking met het Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring. Een korte introductie van dit Centraal Orgaan (hierna: COIV) is dan ook onontbeerlijk. Een systeem werkt maar zo goed als zijn uitvoering toelaat, en dat is voor de verbeurdverklaring niet anders. Op verschillende vlakken bekleedt het COIV een ondersteunende functie, die een efficiënte afhandeling van de verbeurdverklaring moet bevorderen. De eerste brede basis werd gelegd met de COIV-Wet, of voluit de Wet van 26 maart 2003 houdende oprichting van een Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring en houdende bepalingen inzake het waardevast beheer van in beslag genomen goederen en de uitvoering van bepaalde

230

F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/64. 231 Voor de bespreking van het K.B. van 9 augustus 1991 dat deze termijn en modaliteiten bevat, zie supra 4.3. 232 F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/66.

[59]

vermogenssancties233. Een hele mond vol. Samengevat is dit centraal orgaan opgericht om de eerder problematische samenwerking op het vlak van de tenuitvoerlegging tussen enerzijds de juridische praktijk van Justitie en anderzijds de financiële afhandeling door de FOD Financiën te versoepelen. Een bijkomende tweede doelstelling is het ondersteunen van parketmagistraten en onderzoeksrechters in de materie van inbeslagneming en verbeurdverklaring. Sinds 2003 wijzigde de wet geregeld234, maar de fundamentele grondslagen en doelstellingen uit de oorspronkelijke wet zijn altijd gebleven. De veranderingen waren vooral gericht op het meer leesbaar maken van de wet en het vereenvoudigen van de procedures235. Voor de interpretatie van de COIV-Wet kan men terugvallen op de praktische richtlijnen van de Omzendbrief Col. 7/2004 van 2 april 2004 van het College van Procureurs-generaal. Hoewel deze omzendbrief dringend aan herformulering toe is door de verschillende doorgevoerde aanpassingen aan de regelgeving, blijft ze voor het grootste deel in haar huidige vorm van kracht tot een herwerkte versie voorhanden is236. Per definitie betreft het geen wettelijk document, maar toch neemt een verslag van het Rekenhof uit 2007237 een belangrijke plaats in bij het situeren van de rol die het COIV tegenwoordig speelt en in de toekomst kan of dient te spelen. Daarnaast is het een kritische kijk op de tekortkomingen die er nog altijd zijn op het uitvoerende vlak. Het COIV is een federale parketinstelling, gevestigd in het administratief arrondissement BrusselHoofdstad238. Bij gebrek aan organen met eenzelfde statuut binnen het openbaar ministerie dichten BROUCKER en ROME het Centraal Orgaan een sui generis karakter toe, al geven ze wel toe dat er raakvlakken zijn met de parketten239. Een eigen rechtspersoonlijkheid bezit het COIV niet. Uit de parlementaire voorbereiding240 blijkt dat de reden voor het gebrek aan rechtspersoonlijkheid vooral te vinden is in het feit dat men op zijn hoede was voor schadeclaims tegen het orgaan en tegen zijn medewerkers na eventuele fouten van het COIV. Men was meer bepaald vooral bevreesd voor het verlammend en hinderend effect van deze aansprakelijkheidsvorderingen op de dagdagelijkse werking van het orgaan. Los daarvan werd nog de overweging gemaakt dat het Centraal Orgaan ook zonder rechtspersoonlijkheid perfect kon functioneren onder de algemene verantwoordelijkheid van de Belgische Staat en de Minister van Justitie241. Uiteraard ontslaat dit het COIV niet van iedere 233

B.S. 2 mei 2003. Wet van 20 juli 2005 tot wijziging van de COIV-Wet, B.S. 8 september 2005; Programmawet (II) van 27 december 2006, B.S. 28 december 2006; Wet van 27 december 2007 houdende diverse bepalingen (II), B.S. 28 december 2007; Wet van 27 april 2007, B.S. 8 mei 2007. 235 F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/76. 236 Ibid. 237 Verslag van het Rekenhof aan de Kamer van Volksvertegenwoordigers inzake de tenuitvoerlegging van de patrimoniale straffen, Brussel, februari 2007, www.rekenhof.be. 238 Art. 2 COIV-Wet. 239 M.-R. BROUCKER en C. ROME, “Het Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring, een nieuw openbaar ministerie?”, in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (159) 166-168. 240 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp houdende oprichting van een Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring en houdende bepalingen inzake het waardevast beheer van in beslag genomen goederen en de uitvoering van bepaalde vermogenssancties, Parl. St. Kamer 2002-03, nr. 2117/001, 13. 241 Memorie van toelichting, Parl. St. Kamer 2002-03, nr. 2117/001, 12-13. 234

[60]

verantwoordelijkheid, maar voor schadeclaims valt het COIV onder de verantwoordelijkheid van de Belgische Staat voor fouten van magistraten in de uitoefening van hun functie242. Operationeel sinds 1 september 2003, oefent het COIV zijn wettelijke bevoegdheden evenwel nog niet voor het volle pond uit. Toch heeft het al een vaste stek veroverd in de praktijk van het strafonderzoek en de tenuitvoerlegging van opgelegde verbeurdverklaringen. De beknopte bespreking van het COIV die volgt, spiegelt grotendeels de systematiek van de wet, gaande van meer algemeen de kerngedachte achter het orgaan tot zijn meer specifieke opdrachten.

7.2.2 De basis van het COIV: kerngedachte243 De parlementaire stukken zijn duidelijk wat de grondslag van het COIV betreft: de oprichting van dit orgaan was noodzakelijk vanuit een driedubbele optiek, drie basisgedachten als het ware244. Allereerst stelde men vast dat de actoren die instonden voor de toepassing van de regelgeving omtrent de verbeurdverklaring, die regelgeving zelf veel te weinig onder de knie hadden. Magistraten en politieambtenaren hadden het reeds vóór 2002 niet onder de markt met de bestaande wetgeving. Het in voege treden van de Kaalplukwet van 19 december 2002245 verergerde die toestand dan ook nóg: er kwam immers een aanzienlijke uitbreiding van het gamma aan wettelijke bepalingen, zoals de verruimde voordeelsontneming en het bijzonder onderzoek naar vermogensvoordelen. Het jammerlijke gevolg was dat de magistratuur en de politie compleet verdwaalden in het bos van wetsbepalingen rond de verbeurdverklaring en de inbeslagneming. De bijzondere verbeurdverklaring kadert als bijkomende straf in een aanvullend patrimoniaal bestraffend model dat bestaat naast het klassieke vrijheidsberovend model246. Om dit model enig effect te laten sorteren is een efficiënte uitvoering een noodzakelijke voorwaarde. Deze voorwaarde kon enkel vervuld worden als de nood aan ondersteuning en begeleiding van magistraten en politie ingevuld werd door een gespecialiseerde instantie. Hoewel een effectieve en efficiënte uitvoering van uitgesproken strafsancties een evidentie lijkt, bleek het voor de verbeurdverklaring toch niet zo vanzelfsprekend. Dit werd dan ook een belangrijke tweede pijler van de COIV-Wet. Strafsancties mogen geen lege hulzen zijn, uitspraken die toch zonder gevolg blijven. Zo werken ze enkel een gevoel van straffeloosheid in de hand, wat alleen maar nefast is voor de samenleving. Om enig maatschappelijk nut te sorteren dienen straffen, wanneer ze dan toch opgelegd worden, ook effectief een straffend gevoel te bezorgen aan de veroordeelde.

242

M.-R. BROUCKER en C. ROME, “Het Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring, een nieuw openbaar ministerie?”, in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (159) 166. 243 F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/77 – I 30/78. 244 Parl. St. Kamer 2002-03, nr. 2117/001, 3. 245 B.S. 14 februari 2003. 246 F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/77.

[61]

Los van de verbeurdverklaring kende men ten slotte nog serieuze problemen met de langdurige inbeslagneming van goederen. Die inbeslagnemingen brachten het ongewenste effect van ontwaarding met zich mee, een probleem waar de bestaande regelgeving geen oplossing voor in huis had247. Als afsluitend onderdeel van het drieluik was er dus nood aan een efficiënt en zogenaamd waardevast beheer van de in beslag genomen goederen, en dit in het belang van zowel de verdachten, de eventuele andere benadeelden en de Schatkist.

7.2.3 De verschillende taken van het COIV De werking van het COIV staat volledig in het teken van het bijstaan van de gerechtelijke instanties. Deze ondersteunende functie wordt onderverdeeld in drie componenten. Met andere woorden, op een drietal domeinen is het COIV belast met het verlenen van assistentie aan de gerechtelijke autoriteiten. Deze domeinen zijn met name de inbeslagneming van vermogensbestanddelen, de uitoefening van de strafvordering met betrekking tot de verbeurdverklaring en als laatste de tenuitvoerlegging van in kracht van gewijsde getreden vonnissen en arresten houdende verbeurdverklaring van vermogensbestanddelen (art. 3, §2 COIV-Wet). Artikel 3, §3 COIV-Wet concretiseert de bovenstaande opdrachten meteen door een lijst te bevatten met acht hoofdtaken248. Ze alle acht opsommen zou nutteloos zijn, daar ze gemakkelijk in de wet te raadplegen zijn. Om toch een paar voorbeelden te geven, is er de oprichting en beheer van een gegevensbank (art. 3, §3, 2° COIV-Wet), het waardevaste beheer van in beslag genomen goederen (art. 3, §3, 3° COIV-Wet) en de internationale rechtshulp inzake de materie van de inbeslagneming, de verbeurdverklaring en de concrete afhandeling daarvan (art. 3, §3, 8° COIV-Wet).

7.3 Internationale aspecten / uitvoeringsproblematiek Daders van misdrijven laten zich niet tegenhouden door landsgrenzen. Het is dan ook ronduit onvermijdbaar dat goederen of vermogensvoordelen die in aanmerking zouden komen voor een latere verbeurdverklaring zich in bepaalde strafdossiers niet meer in het land bevinden waar de zaak voor de strafrechter zal verschijnen. Denken we heel eenvoudig maar aan een vluchtauto die gebruikt wordt om de grens over te steken of geld dat versluisd is naar een buitenlandse bankrekening. Voor een goed werkend strafsysteem tout court en om een gevoel van straffeloosheid te vermijden vanaf er een grensoverschrijdend element aan een misdrijf zit, is onderlinge primaire rechtshulp gewoonweg een must. Omwille van het efficiënt laten verlopen van de verbeurdverklaring, als onderdeel van dat strafsysteem, geldt vanzelfsprekend hetzelfde. Nu zijn er twee hypotheses waarbij goederen gelegen in het buitenland betrokken zijn. Ten eerste is er de situatie waarbij een Belgische rechter zaken verbeurdverklaard die zich niet op het Belgische grondgebied bevinden. Dit is de situatie van artikel 43ter Strafwetboek. Hypothese nummer twee is die van de buitenlandse beslissing tot verbeurdverklaring van goederen gelegen in België. De 247

F. DESTERBECK, “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, I 30/77. 248 De acht hoofdtaken worden verder verduidelijkt in hoofdstuk III (“Bepalingen tot uitlegging van de opdrachten van het Centraal Orgaan”) van de COIV-Wet.

[62]

wetgever heeft dit geregeld in de wet van 20 mei 1997249. Hieronder volgt een korte bespreking van beide gevallen.

7.3.1 De verbeurdverklaring van goederen in het buitenland (art. 43ter Sw.) – België als verzoekende staat Art. 43ter Sw. bepaalt: De bijzondere verbeurdverklaring die van toepassing is op de zaken bedoeld in de artikelen 42, 43bis en 43quater, kan eveneens worden uitgesproken wanneer die zaken zich buiten het grondgebied van de Belgische Staat bevinden. Dat het geen probleem hoeft te zijn dat de zaken die het voorwerp uitmaken van een verbeurdverklaring zich in het buitenland bevinden, wordt door artikel 43ter van het Strafwetboek bewerkstelligd. Al moet het gezegd dat er correctere termen zijn dan ‘bewerkstelligen’ om dit te formuleren, aangezien men niet uit het oog mag verliezen dat artikel 43ter Sw. deze mogelijkheid helemaal niet creëert. Tijdens de parlementaire voorbereiding van de wet van 17 juli 1990 werd al geopperd dat de verbeurdverklaring (in casu van de vermogensvoordelen uit art. 42, 3° Sw.) ook toegepast kon worden op zaken die zich niet in België bevonden. Hoewel hierover lange tijd echter geen eensgezindheid in de rechtsleer bestond, zorgt het artikel dus enkel voor de bevestiging van een mogelijkheid die reeds bestond250. Eigenlijk doet het er dus niet toe dat dit artikel over de verbeurdverklaring van goederen in het buitenland pas door de wet van 20 mei 1997 in het Strafwetboek is ingeschreven251. Dat de mogelijkheid niet uitdrukkelijk voorzien was, hield ook geen schending van het legaliteitsbeginsel (nulla poena sine lege) in. De inhoud van het artikel draait immers niet om de creatie van een nieuwe straf, maar louter om de uitvoering van een bestaande straf in het buitenland. De toenmalige afwezigheid van het artikel belette de Belgische strafrechter dus niet om de verbeurdverklaring te bevelen van zaken die (op dat ogenblik) buiten de Belgische landsgrenzen te vinden waren. Het hoeft geen betoog dat deze vlieger uiteraard maar opging voorzover die Belgische rechter bevoegd was om te oordelen over het misdrijf in kwestie252. Als ik op wettelijk vlak volledig wil zijn is het hier op zijn plaats de wetswijziging door middel van de ondertussen welbekende Kaalplukwet253 te vermelden. Naast uiteraard als hoofddoel de verruimde voordeelsontneming en een aparte, buitgerichte procedure te implementeren in het juridisch stelsel van de verbeurdverklaring, zorgde deze wet ook nog voor een verruiming van het toepassingsgebied van artikel 43ter Sw. Zo vallen tegenwoordig niet meer slechts de oorspronkelijke zaken opgesomd in artikel 42 Strafwetboek eronder, maar ook de zaken bedoeld in de artikelen 43bis en 43quater van datzelfde wetboek. 249

Wet van 20 mei 1997 betreffende de internationale samenwerking inzake de tenuitvoerlegging van inbeslagnemingen en verbeurdverklaringen, B.S. 3 juli 1997. 250 E. FRANCIS, “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 316. 251 Artikel 12 van de wet van 20 mei 1997 betreffende de internationale samenwerking inzake de tenuitvoerlegging van inbeslagnemingen en verbeurdverklaringen, B.S. 3 juli 1997. 252 E. FRANCIS, “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 316. 253 Artikel 3 van de wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring, B.S. 14 februari 2003.

[63]

Terug naar de wet van 20 mei 1997. Deze wet zorgt niet alleen voor een uitdrukkelijke rechtsgrond, zij is binnen deze hypothese minstens even belangrijk voor de procedureregels die zij bevat (artt. 1315254). Deze procedureregels betreffen wel puur het internrechtelijke luik van de procedure. De wetgever heeft geopteerd voor de werkwijze om de artikelen van de wet van 20 mei 1997 nieuwe elementen toe te voegen aan reeds bestaande artikels uit het Wetboek van Strafvordering. Zo staat nu in artikel 165 Sv. en artikel 197bis Sv.255 te lezen dat indien het veroordelend arrest inderdaad de verbeurdverklaring inhoudt van zaken of sommen die zich bevinden of in te vorderen zijn buiten het Koninkrijk, het openbaar ministerie zowel de Minister van Justitie als het Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring daarvan in kennis stelt. Het openbaar ministerie doet dat door middel van het doorsturen van een afschrift van de relevante stukken. Het verschil tussen beide artikelen zit hem in het feit dat ze respectievelijk uitwerking krijgen in een procedure voor de politierechtbank en een procedure voor de correctionele rechtbank256. Op internrechtelijk vlak valt de procesrechtelijke regelgeving voor dit onderwerp vrij mager uit: buiten dit is er verder niets bepaald Hoewel het intern recht hier eindigt, stopt de procedure uiteraard niet. Om de tenuitvoerlegging te voltooien is er nog een volledig internationaalrechtelijk luik. Dit zou ons echter te ver van de essentie leiden.

7.3.2 De buitenlandse verbeurdverklaring van goederen in België (wet van 20 mei 1997) – België als aangezochte staat Internationale samenwerking is uit zijn aard nooit gericht op de creatie van eenzijdige rechten. Als België door middel van samenwerking ‘de bevoegdheid krijgt om op te treden in het buitenland’257, is het maar logisch dat andere landen dat op hun beurt hier ook mogen doen. Het is dan ook helemaal niet verwonderlijk dat de wet van 20 mei 1997 toelaat dat ook in tegengestelde richting andere landen goederen verbeurd kunnen verklaren die zich op het Belgisch grondgebied bevinden. Meer bepaald geven de verzoeken tot tenuitvoerlegging in België van beslissingen tot verbeurdverklaring uitgesproken door een rechterlijke autoriteit van een vreemde Staat in België aanleiding tot uitvoering met toepassing van de verdragen en overeenkomsten die te dien einde tussen België en de betrokken Staten onder beding van wederkerigheid zijn gesloten, en wel onder de voorwaarden en volgens de procedures bepaald in deze wet (art. 2 wet 20 mei 1997). De wet van 20 mei 1997 regelt dus enkel de voorwaarden en de procedure. Voor het ook daadwerkelijk uitvoeren van die verbeurdverklaringen zijn met andere woorden internationale overeenkomsten evenwel nog noodzakelijk. De wet bepaalt wel enkele algemene weigeringsgronden in welk geval het buitenlands verzoek in geen geval wordt uitgevoerd (art. 3).

254

Ondertussen zijn de betrokken artikelen een paar keer gewijzigd, voor het laatst door de artikelen 29 en 30 van de wet van 27 december 2006 (B.S. 28 december 2006). 255 Bronnen die spreken over art. 197 Sv. zijn verouderd: de artikelen 3 en 4 van de wet van 19 maart 2003 (B.S. 2 mei 2003) zorgden er voor dat dezelfde bepaling ondergebracht werd in een nieuw artikel 197bis Sv. 256 Oorspronkelijk stond ook in artikel 376 Sv. hetzelfde te lezen voor het parket-generaal, maar dit artikel is sinds de wet van 21 december 2009 tot hervorming van het hof van assisen (B.S. 11 januari 2010) uit het wetboek geschrapt. 257 In wezen krijgt België niet echt de bevoegdheid om op te treden in het buitenland. Wat ik hier wel mee bedoel is dat de internationale samenwerking tot gevolg heeft dat vonnissen over de grenzen heen tenuitvoergelegd kunnen worden, al gebeurt dat door de eigen organen van het betrokken land.

[64]

Het is de bedoeling dat de Belgische staat fungeert als aangezochte staat bij een overname van strafexecutie258. Voor de uitvoering vereist de wet van 20 mei 1997 dat aan zeven voorwaarden259 voldaan is (art. 4). De zevende voorwaarde (art. 4, 7°) is misschien wel de belangrijkste. Volgens deze voorwaarde moet een buitenlandse verbeurdverklaring betrekking hebben op het instrument dat gediend heeft voor of bestemd was tot het plegen van het misdrijf, op het product van het misdrijf of op de vermogensvoordelen, vervangingsgoederen of belegde inkomsten die voortvloeien uit het misdrijf260. De redenering hierachter is eenvoudig: op deze manier wordt ervoor gezorgd dat het enkel gaat om zaken die ook volgens het Belgische recht verbeurdverklaard hadden kunnen worden op grond van artikel 42 van het Strafwetboek261. Opgepast, het gaat hier enkel over artikel 42 Strafwetboek. De equivalente waardeconfiscatie van artikel 43bis Sw. mogen we dan wel nog terugvinden in artikel 5, het regime van de verruimde voordeelsontneming van artikel 43quater Sw. is niet ingepast in deze wet. Waarom het voorwerp van het misdrijf nergens terug te vinden is in artikel 4, 7°, is mij een raadsel. Ik heb ook geen enkele bron gevonden die met een uitleg op de proppen kwam. Mijn eerste idee over een mogelijke verklaring was dat het voorwerp van het misdrijf zich uit zijn aard in België moet bevinden, eer het misdrijf voor de strafrechter kan komen. Om deze theorie te testen ben ik gaan kijken naar de objecta sceleris die ik eerder in deze masterproef als voorbeeld aangehaald heb. Je zou inderdaad kunnen zeggen dat een identiteitskaart na vervalsing of een wapen, gedragen zonder vergunning, als bewijs aanwezig moeten zijn vooraleer men iemand arresteert, laat staan veroordeeld voor die misdrijven. Bij steekpenningen en ten onrechte verkregen subsidies wordt dat alweer moeilijker, aangezien ik mij kan inbeelden dat die zeker naar het buitenland versluisd kunnen worden. Ik heb dan ook het gevoel dat deze theorie niet echt waterdicht is. De exequaturprocedure verloopt via de correctionele rechtbank van de plaats waar de betrokken goederen gelegen zijn. De rechtbank hoort het openbaar ministerie en de veroordeelde persoon of diens advocaat, controleert of alle voorwaarden van artikel 4 cumulatief vervuld zijn en gaat na of geen enkele weigeringsgrond kan worden toegepast (art. 7, 1e lid). Als uit het voorgaande blijkt dat niets de uitvoering in de weg staat, maakt de correctionele rechtbank de beslissing uitvoerbaar. Zowel het openbaar ministerie als de veroordeelde kunnen hier evenwel een cassatieberoep tegen aantekenen (art. 7, 4e lid). Nog een kleine aanvulling: wanneer de tenuitvoerlegging wordt gevraagd van een verbeurdverklaring die slechts gedeeltelijk voldoet aan de voorwaarde uit artikel 4, 7°, wordt de verbeurdverklaring ook slechts gedeeltelijk uitgevoerd, en wel in de mate waarin wel aan de voorwaarde is voldaan (art. 6). Is er tussen België en de betrokken vreemde Staat een juridische basis gelegd voor internationale samenwerking door een verdrag of een internationale overeenkomst, en is de buitenlandse verbeurdverklaring uitvoerbaar gemaakt door middel van onze nationale procedure uit de wet van 20 mei 1997, dan wordt deze verbeurdverklaring gelijkgesteld met de confiscatie uitgesproken 258

B. SPRIET, “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring” in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN (eds.), Strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2004, (75) 107, nr. 30. 259 Deze gaan onder meer, maar niet uitsluitend over het strafbaar zijn van de gepleegde feiten in België (2°), de rechten van de verdediging (3°), het non bis in idem beginsel (4°) en de verjaring (6°). 260 Zie ook F. THOMAS, Internationale rechtshulp in strafzaken in A.P.R., Antwerpen, Kluwer, 1998, 246-247. 261 B. SPRIET, “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring” in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN (eds.), Strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2004, (75) 107, nr. 30.

[65]

krachtens de artikelen 42, 43 en 43bis Strafwetboek (art. 8, 1e lid). De verbeurdverklaring in kwestie wordt bijgevolg op dezelfde manier behandeld als een verbeurdverklaring van intern recht. Oorspronkelijk was er over de bestemming van de zaken na confiscatie niets bepaald en gingen alle verbeurdverklaarde goederen in principe naar de Belgische Schatkist, ook al ging het om buitenlandse strafzaken. Sinds de wijziging van artikel 8 in 2006262 is de situatie echter flink veranderd. De correctionele rechtbank die de beslissing uitvoerbaar maakt, bepaalt nu ook de bestemming van de goederen, op de wijze bepaald in artikel 8, 2e lid. Er kunnen drie mogelijke pistes gevolgd worden. Een eerste mogelijkheid is een beslissing van de correctionele rechtbank om de goederen op zich geheel of gedeeltelijk over te dragen aan de verzoekende Staat. Ten tweede kan de rechtbank besluiten datzelfde te doen, maar pas na verkoop van de goederen, de geldsommen (uiteraard) uitgezonderd. Bij deze twee eerste opties dient de rechtbank gepast de gemaakte kosten263 in het achterhoofd te houden en in mindering te brengen. Ten laatste is er nog een derde mogelijkheid, zij het slechts in ondergeschikte orde. De Belgische Schatkist eist namelijk de goederen op wanneer niet kan worden beslist over de toewijzing.

7.4 Verbeurdverklaring en mensenrechten Verbeurdverklaring is een ingrijpende straf, die wel eens in aanvaring durft te komen met bepaalde mensenrechten. De meest frequente voorbeelden van (vermeende) inbreuken op het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens zijn het recht op vrije meningsuiting, het recht op een eerlijk proces en het recht op eigendom264. Men kan deze rechten mijns inziens in twee groepen indelen. Als het gaat over het recht op vrije meningsuiting en het recht op een eerlijk proces, zal het Europees Hof voor de Rechten van de Mens geval per geval soeverein moeten beoordelen. Schendingen van één van deze twee rechten zijn immers niet inherent aan de straf van de verbeurdverklaring, maar zullen afhangen van het misdrijf waarvoor men in casu veroordeeld werd of de procedure die in casu gevolgd werd. Dit ligt enigszins anders bij het recht op eigendom. Elke confiscatie is namelijk in wezen een schending van iemands eigendomsrecht. Vooreerst heb ik geprobeerd hieronder kort de belangrijkste interacties tussen de figuur van de verbeurdverklaring en de mensenrechten op een rijtje te zetten (7.4.1 – 7.4.3). Daarnaast ga ik in op twee bijzondere situaties in het intern Belgisch recht die wat meer aandacht verdienen op mensenrechtelijk vlak. Ik heb het met name over de verlichte bewijslast bij de verruimde voordeelsontneming en het bijzonder onderzoek naar vermogensvoordelen (7.4.4 – 7.4.5).

7.4.1 Recht op vrije meningsuiting (artikel 10 E.V.R.M.) In 1982 werd in Zwitserland een kunstenaar veroordeeld voor het tentoonstellen van schilderwerken met een zedenschendend karakter. Niet alleen werd hij hier in Zwitserland voor beboet, de werken in kwestie werden ook nog eens verbeurdverklaard. Uiteindelijk kwam de zaak voor het Europees 262

Artikel 2 van de wet van 20 juli 2006 houdende diverse bepalingen, B.S. 28 juli 2006. De kosten van het beslag, de bewaring, de vervreemding, de verbeurdverklaring en de overdracht. 264 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 415. 263

[66]

Hof voor de Rechten van de Mens265. In de eerste plaats werd er door het Hof geoordeeld over het al dan niet schendende karakter van de boete, maar in de marge werd ook de verbeurdverklaring onder de loep genomen. Het Hof vond het in casu echter gaan om een geoorloofde inbreuk op het recht op vrije meningsuiting. De ratio achter de veroordeling was immers de bescherming van de goede zeden. Daarbij zag het Hof de verbeurdverklaring als een noodzakelijk en evenredig middel om dit vooropgestelde doel te bereiken. Dit arrest kwam echter niet tot stand met unanimiteit van rechters. Twee van hen waren de tegenovergestelde mening toegedaan. Deze twee ‘dissenting opinions’ lagen trouwens in de lijn van een eerdere beslissing van de Europese Commissie in dezelfde zaak, die wel besloten had tot een schending van de vrijheid van expressie. Dit toont goed aan dat nemen van een beslissing met betrekking tot de mensenrechten vaak neerkomt op een moeilijke zoektocht naar een precaire balans tussen de in het geding zijnde belangen en rechten.

7.4.2 Recht op een eerlijk proces (artikel 6 E.V.R.M.) Getuigt het van respect voor de waarborgen van een eerlijk proces om goederen te confisqueren waarvan de eigenaar geen partij in het strafproces is? En wat doen we met de verdeelde bewijslast die artikel 43quater Sw. invoert? Deze vragen komen ergens anders in deze thesis aan bod. Ik verwijs dan ook graag naar de overeenkomstige paragrafen, zijnde 3.3 en 4.4 voor wat betreft de eerste vraag en 7.4.4 met betrekking tot de tweede.

7.4.3 Recht op eigendom (artikel 1 Protocol I bij het E.V.R.M.)266 Dé grote problematiek bij het recht van eigendom is, zoals al vaker aangegeven doorheen deze thesis, de verbeurdverklaring van goederen die toebehoren aan derde-eigenaars. Ook hier verwijs ik weer graag naar de overeenkomstige paragrafen, zijnde 3.3 en 4.4.

7.4.4 De verlichte bewijslast bij de verruimde voordeelsontneming (artikel 43quater Sw.) In het strafrecht bepalingen invoeren die de bewijslast verlichten, is niet zo evident op mensenrechtelijk vlak. Vooral de specifieke onderdelen van artikel 6 E.V.R.M. (recht op een eerlijk proces) kunnen er mee in aanvaring komen. Dan heb ik het in het bijzonder over het vermoeden van onschuld (art. 6.2 E.V.R.M.) en het zwijgrecht (art. 6.1 E.V.R.M.). Het vermoeden van onschuld is overal ter wereld al sinds jaar en dag een elementair principe in het strafrecht. Achter dit grondbeginsel gaat de morele overweging schuil dat het beter is één schuldige meer te laten rondlopen dan een onschuldig persoon achter tralies te zetten267. Op basis van dit 265

E.H.R.M. 24 mei 1988, Müller e.a. v. Zwitserland, Publ. E.C.H.R. 1988, Serie A, vol. 133. Zie ook: J. VERVAELE, “Straffen zonder strafrecht: punitieve sancties en algemene rechtsbeginselen”, Panopticon 1996, 305-312; J. VERVAELE, “Confiscatie-sancties in het strafrecht: een civielrechtelijk fremdkörper?”, Panopticon 1997, 574-595; J. VERVAELE, “Les sanctions de confiscation en droit pénal: un intrus du droit civil? Une analyse de la jurisprudence de la CEDH et de la signification qu’elle revêt pour le droit (procédural) en droit néerlandais”, Rev.sc.crim. 1998, 39-56. 267 P. DE HERT, “Art. 6 §2 E.V.R.M.”, in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, II, Artikelsgewijze commentaar, Volume I, Antwerpen, Intersentia, 2004, (519) 519. 266

[67]

beginsel begint iedereen (in theorie althans) als onschuldige aan een strafproces en is het aan het openbaar ministerie om het tegendeel te bewijzen. Als de bewijslast omgekeerd zou worden en de beklaagde zijn onschuld zou moeten bewijzen, zou dit lijnrecht ingaan tegen het vermoeden van onschuld. Zover is het gelukkig zeker niet gekomen. Verdeling van de bewijslast is dan wel ingrijpend, maar toch beduidend minder verregaand. Hoe dan ook, een mensenrechtelijke toets is onontbeerlijk. De Belgische wetgever vond in het Phillips-arrest268 van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een bondgenoot bij het invoeren van de verdeling van de bewijslast met artikel 43quater van het Strafwetboek. Het Hof stelde vast dat de verzoeker in kwestie zich beriep op een schending van het recht op een eerlijk proces in plaats van het vermoeden van onschuld. Meer nog, het Hof was van mening dat de verdeling van de bewijslast niet aan artikel 6.2 E.V.R.M., maar enkel aan artikel 6.1 E.V.R.M. getoetst moest worden. In dat verband oordeelde het Hof verderop in het arrest dat het vermoeden dat de vermogensvoordelen van een veroordeelde voortkomen uit criminele activiteiten artikel 6.1 E.V.R.M. niet schendt, zolang de wetgeving binnen redelijke grenzen toegepast wordt en de rechten van de verdediging gewaarborgd worden269. Los van het Phillips-arrest blijft er evenwel een hevige discussie woeden over de verdeling van de bewijslast en een eventuele schending van het vermoeden van onschuld. Want hoe het ook zij, de normale bewijsregeling wordt opzijgeschoven door artikel 43quater Sw. De discussie ontstond reeds ten tijde van de parlementaire voorbereiding270, mede door een eerder negatief advies van de Raad van State271. In de rechtsleer zien onder andere het duo VERSTRAETEN-DEWANDELEER272, DERUYCK273 en BEERNAERT274 de verdeelde bewijslast als een schending van artikel 6.2 E.V.R.M., of toch tenminste als een dubieuze kwestie. Een verdachte of beklaagde is nooit verplicht mee te werken aan zijn eigen veroordeling. Dat is de essentie van het zwijgrecht dat impliciet in artikel 6.1 E.V.R.M. vervat ligt. Verdeling van de bewijslast heeft als resultaat dat de veroordeelde geloofwaardig moet maken dat de vermogensaangroei geen gevolg is van de feiten bedoeld in artikel 43quater Sw. VERSTRAETEN en DEWANDELEER merken terecht op dat de veroordeelde niet verplicht wordt het legaal karakter van de vermogensvoordelen te bewijzen275. Hij moet ‘slechts’ aantonen dat ze niet verkregen zijn door middel van de feiten waarvoor hij veroordeeld werd of door identieke feiten. Dit is een subtiel verschil, maar kan de veroordeelde wel in de problemen brengen. Natuurlijk heeft de veroordeelde nog altijd de keuze en 268

E.H.R.M. 5 juli 2001, Phillips v. Verenigd Koninkrijk. W. VANDENHOLE, “Straatsburg zat niet stil tijdens vakantie (I)”, Juristenkrant 2001, afl. 33, 17. 270 Verslag, Parl.St. Kamer 2001-02, nr. 1601/006, 14. 271 Advies R.v.St., Parl.St. Kamer 2001-02, nr. 1601/001, 71-72. 272 R. VERSTRAETEN en D. DEWANDELEER, “Enkele knelpunten inzake de ‘Kaalplukwet’ van 19 december 2002”, in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (97) 105-107. 273 F. DERUYCK, “De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken”, in A. DE NAUW (ed.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, die Keure, 2003, 99100. 274 M.-A. BEERNAERT, “La loi du 19 décembre 2002 portant extension des possibilités de saisie et de confiscation en matière pénale”, Rev.dr.pén. 2003, 575. 275 Ze geven in dit opzicht het voorbeeld van iemand die de bewuste vermogensvoordelen verdiend heeft door middel van zwartwerk. R. VERSTRAETEN en D. DEWANDELEER, “Enkele knelpunten inzake de ‘Kaalplukwet’ van 19 december 2002”, in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (97) 107-108. 269

[68]

is het ook niet goed te praten dat zijn vermogen goederen bevat uit andere strafbare feiten, maar toch valt er iets te zeggen voor de stelling dat de veroordeelde zo wel verplicht wordt om die andere feiten te bekennen. Dit zou men kunnen zien als een schending van artikel 6.1 van het Mensenrechtenverdrag. In beide gevallen zou een prejudiciële vraag of een andere procedure voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens van pas komen, om op die manier voor de nodige rechtszekerheid te zorgen.

7.4.5 Bijzonder onderzoek naar vermogensvoordelen (artikel 524bis-ter Sv.) Het opleggen van een bepaalde strafmaat zoals de verbeurdverklaring is het orgelpunt van een lang strafproces. Ik trap een open deur in wanneer ik stel dat tot aan de veroordeling zo’n strafproces uit twee fases bestaat: het vooronderzoek en het proces ter terechtzitting. Vanzelfsprekend gelden tijdens de beide procedurefases ook mensenrechten. Zo ligt bij het vooronderzoek de nadruk op het waarborgen van de artikelen 3, 5, 6 en 8 E.V.R.M.276, terwijl bij het proces ter terechtzitting de focus voornamelijk op de principes van het recht op een eerlijk proces ligt. Op zich heeft dit specifiek met de verbeurdverklaring weinig te maken, maar de reden waarom ik dit hier toch aanhaal is de volgende. Aangezien het bijzonder onderzoek naar de vermogensvoordelen lijkt op een opsporingsonderzoek, maar chronologisch na het onderzoek ter terechtzitting plaatsvindt, is het niet onbelangrijk aan te duiden welke fundamentele mensenrechtelijke bepalingen nu juist tijdens dit sui generis onderzoek in acht genomen moeten worden. Luidens DEWANDELEER en VERSTRAETEN is er in het tijdskader van het strafproces op dat moment een einde gekomen aan de fase van het vooronderzoek. De bijzondere procedure heeft als doel de bepaling van een bijkomende sanctie, zodat de waarborgen van artikel 6 E.V.R.M. nu wel van toepassing zijn277. In het bijzonder gaat het dan over de redelijke termijn en de wapengelijkheid (art. 6.1) en de vereiste tijd en mogelijkheden voor de voorbereiding van de verdediging (art. 6.3.b).

276

De mensenrechten in kwestie draaien rond het gebruik van dwang en geweld (art. 3 E.V.R.M.), de persoonlijke vrijheid (art. 5. E.V.R.M.), de rechtmatige bewijsvergaring (art. 6 E.V.R.M.) en het recht op privacy (art. 8 E.V.R.M.). 277 R. VERSTRAETEN en D. DEWANDELEER, “Enkele knelpunten inzake de ‘Kaalplukwet’ van 19 december 2002”, in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (97) 127.

[69]

Hoofdstuk 8. Nederland 8.1 Introductie tot het Nederlandse stelsel Nu we de situatie in België besproken hebben, kan het geen kwaad om eens over de grenzen heen naar onze buurlanden te kijken. Ik denk dat deze masterproef het meest baat heeft bij het eruit pikken van Nederland. Zoals al aangehaald hiervoor, heeft de situatie bij onze noorderburen onder andere model gestaan voor een aantal wetgevende wijzigingen uit de Kaalplukwet van 19 december 2002. Denken we bijvoorbeeld maar aan het Nederlandse strafrechtelijk financieel onderzoek, dat mede aan de basis ligt van onze van de schuldvraag afgesplitste ontnemingsprocedure van vermogensvoordelen. Uiteraard is het niet de bedoeling om de Nederlandse situatie even extensief te gaan bekijken als de Belgische. Het is daarentegen wel de bedoeling om een poging te doen een summier, maar correct beeld te geven van hoe het er in Nederland op het vlak van de verbeurdverklaring – of eerder, de verbeurdverklaring en de ontneming – aan toe gaat. Daarbij is het belangrijk te wijzen op de opvallende verschillen met België. Laat ik direct van start gaan door te wijzen op zo’n verschil, en meteen niet het minste. Als we het in België over de ‘bijzondere verbeurdverklaring’ hebben, dan rekenen we daar zowel de gewone verbeurdverklaring278, als de (verruimde) voordeelsontneming279 onder. In Nederland is dit niet het geval. Waar bij ons de artikelen elkaar allemaal mooi opvolgen, maakt het Nederlandse Wetboek voor Strafrecht (Sr.) een strikt onderscheid tussen de verbeurdverklaring en de (voordeels)ontneming, zoals in de inleiding over Nederland al even naar verwezen werd. Kort gezegd beslaat de verbeurdverklaring min of meer onze gewone confiscatie, terwijl de ontneming een bundeling van alle artikelen is die bij ons onder eender welke van de verbeurdverklaringen van vermogensvoordelen vallen. Alvast ook twee gelijkenissen. Als we de verbeurdverklaring en de ontneming samen bekijken, is de Nederlandse wettekst er net als de Belgische gekomen na verschillende wetgevende ingrepen doorheen de tijd. Wel moet toegegeven worden dat onze noorderburen in dat proces meestal iets sneller op de bal gespeeld hebben. Daarnaast staat ook in Nederland de tenuitvoerlegging nog niet helemaal op punt. In 2004 maakte BORGERS er melding van dat er volgens de gegevens van het BOOM280 maar een tiental procent van de verbeurdverklaarde bedragen ook effectief geïncasseerd werd281. De reden hiervoor werd gevonden in het in verhouding met het aantal verbeurdverklaringen te beperkte gebruik van het bewarend beslag, zowel wat de frequentie als het inbeslaggenomen bedrag betrof282. Tenuitvoerlegging van

278

Artikel 42, 1 en 2° Strafwetboek. De artikelen 42, 3°, 43bis en 43quater Strafwetboek. 280 Bureau Ontnemingswetgeving Openbaar Ministerie. 281 M.J. BORGERS, “Het procesrechtelijk raamwerk van de ontnemingsmaatregel” in M.J. BORGERS en J. ROZIE, Voordeelsontneming, de procesrechtelijke invalshoek, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2005, (10) 10, nr. 1. 282 Kamerstukken II (NL) 2003/04, 26268, 7-8, nr. 6. 279

[70]

confiscatiemaatregelen is duidelijk een praktisch vraagstuk waar niet alleen België mee te kampen heeft283.

8.2 Wettelijke regeling 8.2.1 Verbeurdverklaring (artikel 33 tot 35 Sr.) Ondanks het feit dat de hoofdmoot van deze juridische uitstap naar de wetgeving van onze noorderburen zich toespitst op de ontneming en het daaraan verwante strafrechtelijk financieel onderzoek, verdienen de basisbepalingen over de verbeurdverklaring ook om even onder de aandacht gebracht te worden. In tegenstelling tot de ontneming wordt de verbeurdverklaring in het Nederlandse strafrecht nog altijd opgevat als strafsanctie. Zoals bij ons gaat het om een bijkomende straf, die naast de hoofdstraf opgelegd kan worden (art. 9, 1e lid, b, 2° Sr.). Ze kan sowieso uitgesproken worden bij elke veroordeling, ongeacht het strafbaar feit (art. 33, 1e lid Sr.), waarbij rekening gehouden wordt met de financiële draagkracht van de beklaagde om op die manier onevenredige vermogensstraffen te vermijden (art. 33, 2e lid Sr.). Uit de wettekst blijkt dat het om een facultatieve sanctie gaat, in tegenstelling tot de verplichte verbeurdverklaring van artikel 42, 1° en 2° van ons Strafwetboek. Hoewel het mij voorkomt dat de confiscatie van zaken die een band met het misdrijf hebben vaak nuttig en aangewezen is, kan ik mij wel inbeelden dat dit facultatieve karakter de rechter in staat stelt om disproportionele verbeurdverklaringen te vermijden284. Als we het toepassingsgebied van de Nederlandse verbeurdverklaring bekijken, zien we dat artikel 33a Sr. begint met een opsomming van zaken die mogelijks verbeurdverklaard kunnen worden. Het toepassingsgebied is vergelijkbaar met onze gewone zaakconfiscatie uit artikel 42, 1° en 2° van het Strafwetboek. Kort gezegd draait het dus om de zaken die rechtstreeks met het misdrijf in verband staan. In de tekst van het artikel zijn de Belgische tegenhangers vlot herkenbaar, al is het instrumentum sceleris er nog eens opgedeeld in twee verschillende takken waar dat bij ons gecombineerd wordt. Het enige waarvoor een echt Belgisch equivalent ontbreekt, zijn de voorwerpen met behulp van welke de opsporing van het strafbaar feit is belemmerd (art. 33a, 1e lid, d Sr.). Opmerkelijk is ook de inhoud van art. 33a, 1e lid, f Sr., dat stelt dat ook persoonlijke of zakelijke rechten op de zaken bedoeld in datzelfde lid verbeurdverklaard kunnen worden. Als puntje bij paaltje komt, komen de opgelijste zaken in de twee landen echter vrij goed overeen. Ten opzichte van alle opgesomde zaken geldt er een eigendomsvereiste om verbeurdverklaard te mogen worden. Hoewel het Belgische artikel deze voorwaarde ook kent, is ze in Nederland ruimer. 283

Zie ook J. ROZIE, Voordeelsontneming: de wisselwerking tussen de toepassingsvoorwaarden en het rechtskarakter van de verbeurdverklaring van illegale vermogensvoordelen, Antwerpen, Intersentia, 2005, 423456. 284 Zo geeft VAN DEN WYNGAERT het voorbeeld van een Belgische strafzaak, waarbij de auto, gebruikt om opzettelijk een kat dood te rijden, verplicht verbeurdverklaard werd. (C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 419.) Dan laat het facultatieve karakter de Nederlandse rechter toe een meer contextgevoelige afweging te maken.

[71]

Ze geldt immers voor alle te confisqueren zaken, terwijl de Belgische wetgever dit beperkt heeft tot het objectum en instrumentum sceleris. In principe moet een Nederlandse beklaagde dus altijd de eigenaar zijn om veroordeeld te kunnen worden tot een confiscatiesanctie. Er worden echter twee uitzonderingen gemaakt op deze regel. Ten eerste is dat namelijk het geval wanneer de eigenaar afwist van de illegale oorsprong, het onrechtmatige gebruik of de wederrechtelijke bestemming, of dit op zijn minst redelijkerwijs had moeten weten. Ten tweede kan verbeurdverklaring toch ook indien niet kan worden vastgesteld wie de eigenaar is (art. 33a, 2e lid Sr.). Nu we het toch over het eigendomsrecht hebben, een verbeurdverklaring komt ook in Nederland neer op de eigendomsoverdracht van het onderwerp van die strafsanctie. Hetgeen verbeurdverklaard wordt komt net als in België toe aan de Staat (art. 35, 2e lid Sr.). De rechten van derden worden voldoende beschermd door de hierboven besproken eigendomsvereiste. Dit mag beschouwd worden als een randopmerking, maar uit verscheidene zaken vind ik het naar voor komen dat de Nederlandse wetgever dieper nagedacht heeft over de regelgeving dan de Belgische gedaan heeft. Of tenminste, de Nederlandse wettekst voorziet zaken die in België al dan niet bewust aan het oordeel van de rechter overgelaten zouden worden. Een frappant voorbeeld op dat vlak vind ik de bepaling uit artikel 33b Sr., die een regeling bevat over het feit of de verpakking van de verbeurdverklaarde zaak al dan niet mee verbeurdverklaard wordt. Ik kan me niet voorstellen dat ik zo’n bepaling zou tegenkomen in ons Strafwetboek. Een ander voorbeeld van de hoge mate van anticipatie van de Nederlandse wetgever is de vergoedingsretributie in het geval de volledige opbrengst uit de verkoop van een verbeurdverklaarde zaak het in de uitspraak vastgestelde bedrag overschrijdt (art. 33c, 1e lid Sr.). De rechter kan eenzelfde vergoeding toekennen aan de eigenaar die disproportioneel getroffen wordt door de confiscatie (art. 33c, 2e lid Sr.). Het rechtstreeks opvangen vanuit de wetgevende macht van deze gedetailleerde, doch reële situaties wekt bij mij de indruk dat Nederland toch een stapje verder staat op het vlak van de wetgeving rond de verbeurdverklaring.

8.2.2 Ontneming (artikel 36e Sr.) Hoewel men in Nederland de ontnemingsmaatregel al kent sinds de introductie ervan door Duitsland ten tijde van de bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog285, is ze pas relevant geworden sinds de inwerkingtreding van een nieuw, herwerkt stelsel in maart 1993. Dit veel modernere stelsel, zoals het nu nog altijd van toepassing is, kwam er met de wet van 10 december 1992286. In tegenstelling tot de afzonderlijke invoering van de voordeelsontneming en zijn verruimde variant in het Belgische recht, heeft de Nederlandse wetgever met de wet van 10 december 1992 zo wel onmiddellijk voor een coherent systeem gezorgd. Het gevolg van deze wetswijziging was in de praktijk niet onmiddellijk zichtbaar, maar heeft het laatste decennium nu toch voor een onmiskenbaar sterke opleving op het vlak van de toepassing van de verbeurdverklaring gezorgd287. Dat het de Nederlandse wetgever deze

285

M.J. BORGERS, “Het procesrechtelijk raamwerk van de ontnemingsmaatregel” in M.J. BORGERS en J. ROZIE, Voordeelsontneming, de procesrechtelijke invalshoek, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2005, (10) 10, nr. 1. 286 Stb. (NL) 1993, 11. (Datum van inwerkingtreding: 1 maart 1993.) 287 Dat de toepassing van de verbeurdverklaring rond en na de eeuwwisseling binnen het openbaar ministerie te kaderen viel in de te behalen doelstellingen, zal wel niet vreemd zijn aan het groeiende succes van deze ontnemingsmaatregel.

[72]

keer menens is, bleek trouwens uit een flinke herziening, doorgevoerd door middel van de wet van 28 mei 2003288 in een poging om enkele praktische problemen de wereld uit te helpen. Krachtens artikel 36e Sr. kan de ontnemingsmaatregel in drie verschillende situaties worden uitgesproken. Twee daarvan komen overeen met het Belgische regime. Meer bepaald kunnen ten eerste de vermogensvoordelen ontnomen worden die voortvloeien uit het ten laste gelegde en bewezen verklaarde feit uit de onderliggende strafzaak. Ten tweede kunnen ook soortgelijke feiten aan datzelfde ten laste gelegde feit in aanmerking komen voor ontneming. Dit is gelijkaardig aan wat wij in België kennen op grond van artikel 43quater Sw. Als derde en laatste categorie kunnen in Nederland ook nog de voordelen verkregen uit ‘5e geldboete categorie feiten’ het voorwerp uitmaken van een ontnemingsmaatregel. De categorie ‘5e geldboete’ is een wettelijke bepaalde categorie om de strafmaat aan te geven, meer bepaald de hoegrootheid van de geldboete. Voor de toepassing van artikel 36e moeten de feiten in kwestie hieronder vallen, ongeacht voor welke feiten men veroordeeld wordt in de onderliggende strafzaak. Is dat het geval, dan volstaat vermelding in het strafdossier van die feiten en van voldoende aanwijzingen dat de persoon in kwestie deze heeft gepleegd om de ontnemingsmaatregel op te leggen289. Deze laatste categorie is nog een stapje verder vergeleken met de ‘feiten waarvoor men veroordeeld werd of identieke feiten’ uit het Belgische artikel 43quater van het Strafwetboek. Nu we weten voor welke feiten de voordeelsontneming uitgesproken kan worden, moeten we ons de vraag stellen of er ook in Nederland sprake is van een verdeelde bewijslast. De vervolgende partij in Nederland dient twee dingen te bewijzen. Allereerst moet hij bewijzen op tafel leggen met betrekking tot het feit of er al dan niet sprake is van strafbare feiten die illegale vermogensvoordelen hebben opgeleverd. Hiertoe moeten ‘voldoende aanwijzingen’ worden geleverd. Ten tweede moet het Nederlandse openbaar ministerie ook de raming van de omvang van het voordeel afdoende motiveren. Hier blijft het echter bij. Ook in Nederland geldt er aldus een weerlegbaar vermoeden dat de voordelen het resultaat zijn van clandestiene praktijken van de betrokkene290. Net als in België werd deze bewijsverdeling niet zomaar geslikt in het licht van artikel 6 E.V.R.M., maar ook daar houdt de wetgeving voorlopig stand291. Hét grote verschil tussen de oude en de huidige regelgeving is dat het karakter van de ontneming veranderd is van een straf naar een maatregel. Het Nederlandse Wetboek lijst de ontneming (art. 36e Sr.) immers niet op tussen de straffen uit Titel II, maar tussen de maatregelen van Titel IIA. Dit is dus eveneens een wezenlijk verschil tussen België en Nederland, dat belangrijke consequenties

288

Stb. (NL) 2003, 202. (Datum van inwerkingtreding: 1 september 2003.) B. STREEFLAND, “Het Bureau Ontneming Openbaar Ministerie. Enkele ervaringen uit Nederland” in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (185) 187. 290 B. STREEFLAND, “Het Bureau Ontneming Openbaar Ministerie. Enkele ervaringen uit Nederland” in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, (185) 189. 291 Zie het arrest van de Hoge Raad van 28 mei 2002, J.O.W. 2002/23, N.J. 2003/96 Zwolsman en het arrest van de Hoge Raad van 17 september 2002, J.O.W. 2002/43. 289

[73]

heeft. JONKERS292 somt in dat opzicht zeven zaken op die impliciet voortvloeien uit de aard van een maatregel. De zeven puntjes op een rij: – Het toevoegen van leed is inherent aan het opleggen van een strafsanctie, terwijl dat bij het opleggen van een maatregel slechts het onbedoelde gevolg is; – Waar het misdrijf en de straf niet los van elkaar kunnen gezien worden, is het misdrijf slechts de aanleiding tot een eventuele maatregel; – Een straf is gericht op de repercussies van een schuld, maar de maatregel niet; – De schuld beperkt de straf, maar niet de maatregel; – De relatie tussen straf en maatregel zit zo ineen dat maatregel bijkomstig is aan de straf, bedoeld om hem aan te vullen; – Aan de basis van het opleggen van een maatregel ligt de noodzaak van het opheffen van een concreet aanwijsbaar gevaar; – Terwijl het strafdoel vooral de generale preventie is, is een maatregel voornamelijk gericht op speciale preventie. Kortom, de keuze van de wetgever om de verbeurdverklaring te klasseren als een straf of een maatregel heeft niet te onderschatten gevolgen.

8.3 Het strafrechtelijk financieel onderzoek Als we de vergelijking maken met Nederland, is voor ons land het strafrechtelijk financieel onderzoek een belangrijk aandachtspunt. Tenslotte heeft deze onderzoeksmethode model gestaan voor het bijzonder onderzoek naar vermogensvoordelen zoals wij dat kennen. Ook in Nederland maakte dit nieuw soort onderzoek deel uit van de groeiende aandacht voor een meer effectieve bestrijding van de georganiseerde criminaliteit. Als we de teksten van artikel 524bis-ter Sv. aan Belgische en artikel 126-126fa Sv. aan Nederlandse zijde naast elkaar leggen, wordt het al snel duidelijk waar de Belgische wetgever zijn mosterd gehaald heeft. Door de grote mate van overeenkomst komt het mij voor dat het nut van een diepgravende studie van het Nederlandse model beperkt is. Wie meer wil weten, verwijs ik dan ook graag door naar andere rechtsleer293.

292

W.H.A. JONKERS, Het penitentiair recht, Arnhem, Gouda Quint, 1977, losbl., IV-5. C.P.M. CLEIREN en J.F. NIJBOER, Strafvordering. Tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 422-452; G.J.M. CORSTENS, Het Nederlands strafprocesrecht, Deventer, Kluwer, 2008, 361-366; B. STREEFLAND, “Het Bureau Ontneming Openbaar Ministerie. Enkele ervaringen uit Nederland” in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, 203-205. 293

[74]

Hoofdstuk 9. Slotnoot Gekomen aan het eind van deze masterproef, is het tijd een verdict te vellen over de stand van zaken op het vlak van het Belgische stelsel inzake de bijzondere verbeurdverklaring. Laten we de situatie alvast niet dramatiseren: de Belgische wetgeving rond de bijzondere verbeurdverklaring is best wel oké. Ze straalt volledigheid uit, zij het op een ietwat ongecoördineerde manier. De opeenvolgende wetswijzigingen van de laatste decennia hebben immers voor een complex stelsel gezorgd. Dit is ook mijn persoonlijke ervaring: wie voor het eerst met de wetgeving inzake de verbeurdverklaring geconfronteerd wordt, dreigt in het begin de pedalen te verliezen. Naar mijn mening is het niet eenvoudig om op grond van de huidige artikelen van het Strafwetboek een onderscheid te maken tussen de drie vormen van bijzondere verbeurdverklaring voor wie niet thuis is in deze materie. In het bijzonder met betrekking tot de confiscatie van vermogensvoordelen kan de tekst verwarrend overkomen. De gevolgen voor de rechtspraktijk zijn dan ook niet uitgebleven. Zoals gezien is het voor de actoren van het strafproces zelf niet altijd makkelijk een goed onderscheid te maken tussen de verschillende vormen. Specifiek op het vlak van de tenuitvoerlegging zal het COIV in dat opzicht in de toekomst zijn ondersteunende en informatieve rol nog moeten versterken. Het moet wel gezegd dat de wetgever hoegenaamd niet stilgezeten heeft. De uit de vorige eeuw opgelopen achterstand in vergelijking met Nederland hebben we zo goed als goedgemaakt door middel van een aantal relatief recente wetswijzigingen, waarvan de wet van 19 december 2002 het voorlopige sluitstuk is. Met die laatste ingreep in 2002 heeft de wetgever ook proberen voldoen aan de internationale standaarden en tendensen. Hoewel er vaak met scherp geschoten wordt op onze Belgische wetgever, mag er naar mijn aanvoelen hier een kleine pluim op zijn hoed gestoken worden. Vereist is nu natuurlijk wel dat de wetgevende instanties deze lijn doortrekken in de toekomst. Dienaangaande schreef ROZIE in 2005 dat de wetgeving inzake beslag en verbeurdverklaring opnieuw op de parlementaire agenda geplaatst zou worden met het oog op ingrijpende wijzigingen294. Voorlopig blijft het qua concrete initiatieven in die richting echter nog windstil. Voort is het op mensenrechtelijk vlak afwachten of en hoe de nationale rechter, en bij uitbreiding de internationale rechter van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, gaat reageren op de verdeling van de bewijslast ex artikel 43quater van het Strafwetboek. Een (poging tot) definitieve beslissing hieromtrent zou de rechtszekerheid in ieder geval alleen maar ten goede komen. Al bij al kan ik concluderen dat de bijzondere verbeurdverklaring er in België nog zo slecht niet voor staat. Als de wetgever in de toekomst nu nog zijn oog laat vallen op de gebrekkige coördinatie van de wettekst, hij nog meer zorgt voor de uitbouw van een effectieve en efficiënte uitvoeringspraktijk en mits toevoeging van enkele noodzakelijke aanvullingen en nuanceringen, zou ik zelfs durven spreken van een geslaagd wetgevend optreden. Ik kan alleen maar hopen dat de wetgever de ingeslagen weg van de voorbije 25 jaar zal blijven bewandelen. 294

J. ROZIE, “Voordeelsontneming in België vanuit procedurele invalshoek”, in M.J. BORGERS en J. ROZIE (eds.), Voordeelsontneming. De procesrechtelijke invalshoek, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2005, 102.

[75]

Bibliografie A. Rechtsleer BEERNAERT, M.-A., “La loi du 19 décembre 2002 portant extension des possibilités de saisie et de confiscation en matière pénale”, Rev.dr.pén. 2003, 575. BORGERS, M.J., “Het procesrechtelijk raamwerk van de ontnemingsmaatregel” in M.J. BORGERS en J. ROZIE, Voordeelsontneming, de procesrechtelijke invalshoek, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2005, 10-98. BROUCKER, M.-R. en ROME, C., “Het Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring, een nieuw openbaar ministerie?”, in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, 159-184. CALIMAN, C., “La loi du 19 décembre 2002 portant extension des possibilités de saisie et de confiscation en matière pénale”, Custodes 2003, 69-104. CLEIREN , C.P.M. en NIJBOER, J.F., Strafvordering. Tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, XXXII+2692 p. CORSTENS, G.J.M., Het Nederlands strafprocesrecht, Deventer, Kluwer, 2008, XXVII+964 p. DE GEEST, A., Verbeurdverklaring, Brussel, Larcier, 1971, 75 p. DE HERT, P., “Art. 6 §2 E.V.R.M.” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, II, Artikelsgewijze commentaar, Volume I, Antwerpen, Intersentia, 2004, 519-582. DE SAMBLANX, M.J., DE BIE, B., WAETERINCKX, P. (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, X+246 p. DE SWAEF, M., “De bijzondere verbeurdverklaring van de vermogensvoordelen uit misdrijven”, R.W. 1990-91, 491-493. DEJEMEPPE, B., “La confiscation. L’état du droit en 2004” in D. VANDERMEERSCH, B. DEJEMEPPE, E. FRANCIS, M. ROZIE, O. KLEES, G. VERMEULEN, Beslag en verbeurdverklaring van criminele voordelen, Antwerpen, Maklu, 2004, 93-142. DERUYCK, F., “De wet van 19 december tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in A. DE NAUW (ed.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, die Keure, 2003, 89-110. DESTERBECK, F., De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België in Recht en Praktijk, Mechelen, Kluwer, 2007, X+105 p. DESTERBECK, F., “De inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken in België” in X., Postal Memorialis. Lexicon Strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, s.l., (uitgever onbekend), 2008, 111 p.

[76]

DIRIX, E., “De verbeurdverklaring met toewijzing aan de benadeelde” in Om deze redenen. Liber Amicorum Armand Vandeplas, Gent, Mys & Breesch, 1994, 185-199. DUPONT, L. en VERSTRAETEN, R., Handboek Belgisch Strafrecht, Leuven, Acco, 1990, 913 p. FRANCIS, E., “Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken”, T.Strafr. 2011, afl. 5, 306-336. FRANCIS, E., “De verdeling van de bewijslast bij de verbeurdverklaring: tot waar en niet verder? Bespreking van de recente rechtspraak voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens”, NC 2007, afl. 4, 270-278. JONKERS, W.H.A., Het penitentiair recht, Arnhem, Gouda Quint, 1977, losbl. MASSET, A., “La peine de confiscation limitée aux infractons volontaires: le fruit du dogmatisme” in Liber Amicorum Jean Du Jardin, Deurne, Kluwer, 2001, 49-59. ROZIE, J., “Over de ontnemingsvordering in graad van beroep”, T.Strafr. 2005, 478-479. ROZIE, J., “Voordeelsontneming in België vanuit procedurele invalshoek” in M.J. BORGERS en J. ROZIE (eds.), Voordeelsontneming. De procesrechtelijke invalshoek, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2005, 99-169. ROZIE, J., Voordeelsontneming: de wisselwerking tussen de toepassingsvoorwaarden en het rechtskarakter van de verbeurdverklaring van illegale vermogensvoordelen, Antwerpen, Intersentia, 2005, XIV+508 p. ROZIE, J., “Eigendomsperikelen bij de verbeurdverklaring van de instrumenten van het misdrijf”, RABG 2007, afl. 12, 839-842. SCHUTTE, J.J.A., Ter vergroting van de afpakkans, Arnhem, Gouda Quint, 1990, 40 p. SPRIET, B., “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring” in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN (eds.), Strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2004, 75-108. G. STESSENS, De nationale en internationale bestrijding van het witwassen. Onderzoek naar een meer effectieve bestrijding van de profijtgerichte criminaliteit, Antwerpen, Intersentia, 1997, 688 p. STESSENS, G., “De verbeurdverklaring van vermogensvoordelen uit een misdrijf: een bijkomende straf – enkele gevolgen” (noot onder Gent 17 november 1998), T.Strafr. 2001, 342-344. STESSENS, G., “Nogmaals over de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen uit een misdrijf en aanverwante aspecten, zoals de strafbaarstelling van witwassen”, R.W. 1999-2000, 1073-1086. STREEFLAND, B., “Het Bureau Ontneming Openbaar Ministerie. Enkele ervaringen uit Nederland” in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, 185-207. THOMAS, F., Internationale rechtshulp in strafzaken in A.P.R., Antwerpen, Kluwer, 1998, XXXII+290 p. TRAEST, P., Rechtshandhaving door de strafrechter (preadvies voor het 40e wetenschappelijk congres van de Vlaamse Juristenvereniging)”, R.W. 2001-02, 129. TRAEST, P., STESSENS, G., “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken” in X., Gandaius Actueel IX, Mechelen, Kluwer, 2004, 57-98. [77]

VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, I, Strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, XXX+499 p. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Strafprocesrecht, Antwerpen, Maklu, 2009, XXX+619 p. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht & Strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, L+1277 p. VAN OVERBEKE, S., “De motivering van de verbeurdverklaring van vermogensvoordelen”, R.W. 200203, 342-344. VANDENHOLE, W., “Straatsburg zat niet stil tijdens vakantie (I)”, Juristenkrant 2001, afl. 33, 17. VANDEPLAS, A., “Teruggave” in Comm.Strafr., losbl. VANDEPLAS, A., “De verbeurdverklaring van vermogensvoordelen” in Liber Amicorum Marc Châtel, Deurne, Kluwer Rechtswetenschappen, 1991, IX+496 p. VANDERMEERSCH, D., "Controverse à propos de la confiscation de l'objet du blanchiment", J.T. 2004, 502. VANDERMEERSCH, D., DEJEMEPPE, B., FRANCIS, E., ROZIE, M., KLEES, O., VERMEULEN, G. (eds.), Beslag en verbeurdverklaring van criminele voordelen, Antwerpen, Maklu, 2004, 330 p. VANDROMME, S., “Kaalplukwet benadeelt burgerlijke partij niet”, Juristenkrant 8 juni 2005, nr. 111, 4. VANDROMME, T., “Geen verbeurdverklaring van onroerende goederen als voorwerp of instrument van het misdrijf zonder specifieke bepaling?”, R.W. 2010-11, afl. 14, 570-573. VANHOUDT, C.J. en CALEWAERT, W., Belgisch Strafrecht, III dln., Gent, Story-Scientia, 1976, LXXI+1114 p. VERSTRAETEN, R. en DEWANDELEER, D., “Enkele knelpunten inzake de ‘Kaalplukwet’ van 19 december 2002” in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX (eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, 97-136. VERVAELE, J., “Straffen zonder strafrecht: punitieve sancties en algemene rechtsbeginselen”, Panopticon 1996, 305-312. VERVAELE, J., “Confiscatie-sancties in het strafrecht: een civielrechtelijk fremdkörper?”, Panopticon 1997, 574-595. VERVAELE, J., “Les sanctions de confiscation en droit pénal: un intrus du droit civil? Une analyse de la jurisprudence de la CEDH et de la signification qu’elle revêt pour le droit (procédural) en droit néerlandais”, Rev.sc.crim. 1998, 39-56. VIAENE, L., Huiszoeking in beslag en strafzaken in A.P.R., Brussel, Larcier, 1962, 287 p. TRAEST, P., STESSENS, G., “Meer mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken”, R.W. 2003-04, 1041-1059. WAETERINCKX, P. en DE MEULENAER, S., “Belastingbesparing is een vermogensvoordeel dat kan worden verbeurdverklaard”, Juristenkrant 19 november 2003, afl. 78, 5. WAETERINCKX, P., DE MEULENAER, S. en CABOOR, P., “Het strafrechtelijk beslag sinds 24 februari 2003. Een nieuwe mijlpaal in het buitgericht rechercheren” in M.J. DE SAMBLANX, B. DE BIE en P. WAETERINCKX [78]

(eds.), De wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken. Kaalpluk: haarpluk?, Antwerpen, Intersentia, 2004, 7-79.

B. Rechtspraak B.1 België E.H.R.M. 24 mei 1988, Müller e.a. v. Zwitserland, Publ. E.C.H.R. 1988, Serie A, vol. 133. E.H.R.M. 5 juli 2001, Phillips v. Verenigd Koninkrijk. Arbitragehof 19 december 2001, nr. 162/2001, B.S. 9 maart 2002, 9660, F.J.F. 2002, 350, J.T. 2002, 82, T.Strafr. 2003, 108, noot G. STESSENS. Arbitragehof 24 november 2004, nr. 190/2004, A.A. 2004, 2141, B.S. 11 januari 2005 (uittreksel), 802, R.W. 2004-05, 1348. Arbitragehof 20 april 2005, nr. 70/2005, B.S. 30 mei 2005. Cass. 29 mei 1882, Pas. 1882, I, 317. Cass. 5 juni 1944, Pas. 1944, I, 371. Cass. 3 juni 1946, Pas. 1946, I, 228. Cass. 8 januari 1951, Pas. 1951, I, 282. Cass. 13 juni 1955, Pas. 1955, I, 1114. Cass. 11 februari 1957, Pas. 1957, I, 693. Cass. 12 december 1960, Pas. 1961, I, 401. Cass. 10 oktober 1972, R.W. 1972-73, 1283. Cass. 2 oktober 1973, Arr.Cass. 1974, 124. Cass. 2 juni 1975, Pas. 1975, I, 941. Cass. 4 juli 1986, Arr.Cass. 1985-86, 1494, Bull. 1986, 1345, Pas. 1986, I, 1345, Rev.dr.pén. 1986, 910. Cass. 3 november 1987, A.C. 1987-88, 290, nr. 139, R.W. 1987-88, 1054, noot A. VANDEPLAS. Cass. 14 december 1994, AR.P.94.1033.F, Arr.Cass. 1994, 1108, R.Cass. 1995, 99, noot P. VAN CAENEGEM. Cass. 18 februari 1997, AR P.96.0295.N, R.W. 1997-98, 300. Cass. 16 mei 1997, R.W. 1977-78, 1425. Cass. 5 februari 1999, Arr.Cass. 1999, 67. Cass. 9 november 1999, AC 1999, 1404, Pas. 1999, 1465. Cass. 29 mei 2001, AR P.00.1434.N, Arr.Cass. 2001, 1025, T.Strafr. 2002, 39. Cass. 25 februari 2003, AR P.02.0674.N. [79]

Cass. 17 juni 2003, AR P.03.0611.N. Cass. 9 september 2003, AR P.030279.N. Cass. 22 oktober 2003, AR P.03.0084.F, T.Strafr. 2004, 167, noot G. STESSENS. Cass. 12 juli 2005, Pas. 2005, 1497. Cass. 8 november 2005, AR P.05.0996.N., Arr.Cass. 2005, 2173, N.C. 2006, 126, noot J. ROZIE. Cass. 21 maart 2006, AR P.06.0034.N. Cass. 6 juni 2006, AR P.06.0274.N. Cass. 27 september 2006, AR P.06.0739.F, N.C. 2008, 58, noot J. ROZIE, T.Strafr. 2007, 41, noot J. VAN GAEVER. Cass. 9 mei 2007, AR P.06.1673.F, T.Strafr. 2007, 385. Cass. 28 juni 2007, AR C.02.0173.F. Cass. 4 september 2007, N.C. 2007, 428, noot E. FRANCIS. Cass. 16 oktober 2007, AR P.07.1202.N, N.C. 2007, 435. Cass. 11 december 2007, AR P.07.0305.N, N.C. 2008, 207. Cass. 12 februari 2008, AR P.07.1562. Cass. 1 april 2008, AR P.07.1824.N. Cass. 25 november 2008, AR P.08.0951.N, RABG 2009, 464, noot J. ROZIE, TGR 2009, 343. Cass. 16 december 2008, AR P.08.1268.N. Cass. 27 mei 2009, P.09.0240.F, Rev.dr.pén. 2012, 889-902, noot A. VERHEYLESONNE, Rev.dr.pén. 2010, 71-79, R.W. 2010-11, 570-573, noot T. VANDROMME. Cass. 14 oktober 2009, AR P.08.1095.F, N.C. 2010, 287, Rev.dr.pén. 2010, 495, T.Strafr. 2010, 102, noot. Brussel 12 januari 1966, J.T. 1996, 208. Antwerpen 20 maart 1992, R.W. 1991-92, 1299. Bergen 2 april 1992, JLMB 1993, 5. Gent 17 november 1998, T.Strafr. 2001, 340, noot G. STESSENS. Gent 14 februari 2002, R.W. 2003-04, 713, noot D. SCHOETERS. Antwerpen 8 februari 2006, R.A.B.G. 2006, 898, noot J. ROZIE, “De verbeurdverklaring in het licht van de Probatiewet”. Gent 13 december 2006, RABG 2007, 835, noot J. ROZIE. Corr. Gent 14 november 2000, T.M.R. 2001, 61. Corr. Gent 14 januari 2003, T.G.R. 2003, 230. Corr. Oudenaarde 8 mei 2003, T.M.R. 2004, 256. Corr. Dendermonde 27 mei 2003, T.M.R. 2004, 66. [80]

Corr. Gent 9 december 2003, R.A.B.G. 2004, 792, noot J. ROZIE. K.I. Gent 24 april 2003, R.A.B.G. 2004, 806, noot J. ROZIE, “Het financieel onderzoek kan reeds tijdens het vooronderzoek plaatsgrijpen”.

B.2 Nederland Hoge Raad van 28 mei 2002, J.O.W. 2002/23, N.J. 2003/96 Zwolsman. Hoge Raad van 17 september 2002, J.O.W. 2002/43.

[81]