gesch
ikt vo
Dig
or he
ibo
t
rd
!
Een lesmodule over veilig, voldoende & schoon water
voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs
www.waterwise.nl
Docentenhandleiding Inleiding
Waterbeheer, Nederland is er goed in. Dat moet ook wel, want bijna de helft van ons land ligt onder het niveau van de zeespiegel. Onze dijken, duinen en de wereldberoemde Deltawerken beschermen 17 miljoen mensen tegen het water, zodat zij hier toch veilig kunnen wonen, werken en recreëren. In de toekomst wordt schoon zoet water steeds schaarser. We moeten er daarom nu al zorgvuldig mee om gaan. Ook voldoende water is van levensbelang. Klimaatverandering zorgt steeds vaker voor extreme droogte of regen. Daarom is een goede balans tussen te veel en te weinig water cruciaal. De digitale lesmodule WaterWise maakt het belang van veilig, voldoende en schoon water op een eigentijdse, aantrekkelijke en toegankelijke manier inzichtelijk.
Doelgroep
voor het waterbeheer in Nederland en in hun eigen omgeving.
Doelen De leerlingen: • kennen het verband tussen de klimaat verandering en de gevolgen daarvan voor het waterbeheer in Nederland: de zeespiegelstijging, een groter water aanbod in de rivieren, hevige regenval en langere periodes van droogte; • kennen het belang van schoon water voor hun eigen leven en hun leefomgeving; • weten welke middelen (dijken, stuwen, gemalen) de waterbeheerders inzetten om ons land veilig en droog te houden en het water schoon; • kunnen voorbeelden noemen van beroepen in het waterbeheer; • weten dat waterschappen in Neder land een belangrijke rol spelen bij het beheren van het water. Opbouw van de module
WaterWise is bedoeld voor leerlingen in de onderbouw van het voortgezet onder wijs en is zowel geschikt voor vmbo als havo/vwo. Bij binnenkomst op de home pagina van www.waterwise.nl maakt u een keuze voor het niveau.
Bij het openen van de website kiest u voor vmbo of havo/vwo. Daarna start auto matisch een introductiefilmpje. De lesmodule bestaat uit drie thema’s. Elk thema bestaat uit filmpjes, inter actieve kaarten, quizzen en foto’s.
Doelstelling van Waterwise.nl
Thema 1: Veilig water Thema 2: Schoon water Thema 3: Voldoende water
De primaire doelstelling is om jongeren te informeren over en te enthousiasmeren
2
Aansluiting bij curriculum De lesmodule sluit aan bij het vak Aardrijkskunde, maar het onderwerp leent zich ook voor vakoverstijgende projecten. Er zijn inhoudelijke aanknopingspunten met de volgende kerndoelen: Uit het leerdomein Nederlands 05. Omgaan met informatiebronnen De leerling leert in schriftelijke en digi tale bronnen informatie te zoeken, deze informatie te ordenen en te beoordelen op waarde voor zichzelf en anderen. Uit het leerdomein Mens & Natuur 30. Het milieu De leerling leert dat mensen, dieren en planten in wisselwerking staan met elkaar en hun omgeving (milieu), en dat technologische en natuurwetenschap pelijke toepassingen de duurzame kwaliteit daarvan zowel positief als negatief kunnen beïnvloeden. Uit het leerdomein Mens & Maatschappij 36. Meningvorming De leerling leert over zorg en leert zorgen voor zichzelf, anderen en zijn omgeving, en hoe hij de veiligheid van zichzelf en anderen in verschillende leefsituaties (wonen, leren, werken, uitgaan, verkeer)
positief kan beïnvloeden. 38. Geografische basiskennis De leerling leert een eigentijds beeld van de eigen omgeving, Nederland, Europa en de wereld te gebruiken om verschijnselen en ontwikkelingen in hun eigen omgeving te plaatsen. 41. Omgaan met atlas en kaarten De leerling leert de atlas als informa tiebron te gebruiken en kaarten te lezen en te analyseren om zich te oriënteren, zich een beeld van een gebied te vormen of antwoorden op vragen te vinden. 42. Inzicht in de eigen omgeving De leerling leert in eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu.
3
Docentenhandleiding
Lessuggestie (1-3 lesuren)
leven? • Waar zien ze het? • Wie zorgt er eigenlijk voor al dat water in Nederland?
Algemene introductie Het startfilmpje aan het begin van de
Na het filmpje verschijnen de drie thema’s Veilig, Schoon en Voldoende in beeld. Bespreek met de leerlingen wat deze drie thema’s te maken hebben met water.
U kunt alle leerlingen aan alle thema’s laten werken (3 uur), of de drie thema’s verdelen over 3 groepen (1 uur).
lesmodule kunt u goed gebruiken om het onderwerp water te introduceren in de klas. Het filmpje zet een mindset neer. Om de voorkennis van de leerlingen te activeren kunt u een klassikaal gesprek met de klas voeren: • Wat hebben de leerlingen gezien? • Welke situaties herkenden ze? • Welke niet? • Wat sprak ze aan en waarom? Vervolgens: • Waar denken de leerlingen aan bij water? • Wat betekent water in hun dagelijks
4
Inhoud • Nederland ligt voor een groot deel onder zeeniveau. De waterschappen zorgen ervoor dat wij in ons laagge legen land toch veilig kunnen wonen. Samen met het Rijk onderhouden zij dijken en duinen en nemen maatre gelen in het kader van klimaatveran dering. • Zonder duinen en dijken is leven onder NAP niet mogelijk. Introductie Voer een klassikaal gesprek met de leer lingen over het thema veilig water: • Waar denken de leerlingen aan bij deze taak van het waterschap? • Waarom moet Nederland beschermd worden tegen het water?
• Hoe gebeurt dit? • Blijft Nederland in de toekomst ook veilig? U kunt er ook voor kiezen om klassikaal een van de filmpjes te kijken. Bijvoorbeeld een van de fragmenten van Nederland van Boven: ‘Gevaarlijk wonen’ of ‘Schade’. Naar aanleiding van deze filmpjes kunt u het gesprek openen over veilig wonen onder zeeniveau.
Kern
Laat de leerlingen individueel of in kleine groepjes de opdrachten op het werkblad maken.
Afsluiting Bespreek de werkbladen na. Antwoorden werkblad
Stap 2 – Nederland van boven vmbo: Lelystad ligt onder zee niveau en kan dus overstromen bij hoog water. havo-vwo 1: Katwijk heeft een smalle duinenrij. Bij hoogwater kunnen deze duinen bezwijken en loopt het water de Randstad in. Nu nog veilig, maar bij een halve meter zee spiegelstijging moet er echt wat aan gebeuren. havo-vwo 2: Eigen antwoord.
Stap 3 – Waterwerken vmbo: In het jaar duizend lag Nederland nog boven zeeniveau. Maar we maakten steeds meer droog land. Daardoor zakte de bodem en moesten we sluizen, gemalen en dijken bouwen. Nu kunnen we nog steeds niet zonder. De kans op overstromingen wordt steeds groter. Dit komt omdat de zeespiegel stijgt en het steeds vaker en langer regent. havo-vwo: Eigen antwoord. Stap 4 – Hoe veilig woon jij? Eigen antwoorden leerling.
beide niveaus:
Stap 5 – Zoek de verschillen vmbo
1. De zee voert zand aan en wind vormt dit zand tot een duin. 2. Zeeland Japan 4 15.84 n
aardbevi ng met tsun ami
e
dod
t dich lkt bevo
oorb raak door stor m
1.800
n
dode
dijkd
dun lkt bevo
3. Oosterscheldekering. 4. De linkerfoto. 5. Rivier met uiterwaarden.
5
Docentenhandleiding
havo-vwo
1. Op sommige plekken zijn geen duinen ontstaan. Hier heeft men dijken aangelegd. 2. Zie antwoord bij vmbo 3. Oosterscheldekering 4. De linkerfoto. 5. Rivier met uiterwaarden. Stap 6 – Oud en nieuw De goede volgorde is: vmbo
1. 2. 3. 4. 5.
duinen (3000 v. Chr.) terp (3e eeuw) dijk (11e eeuw) polderen met windmolens (17e eeuw) polderen met stoomgemalen (19e eeuw) 6. Deltawerken (1958) 7. Ruimte voor de rivier (2006) havo-vwo
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
6
duinen (3000 v. Chr.) terp (3e eeuw) dijk (11e eeuw) polderen met windmolens (17e eeuw) polderen met stoomgemalen (19e eeuw) Zuiderzeewerken (1920) Deltawerken (1958) Ruimte voor de Rivier (2006) aanpak Zwakke Schakels (2007)
havo-vwo
10. Tweede Maasvlakte (2008) 11. Zandmotor (2011) Stap 7 – Zwakke schakels beide niveaus: zin 1 is waar, zin 2 is niet waar. (NB: Superstormen zijn stormen die gemiddeld eens in de 10.000 jaar voor komen.) Stap 8 – Aquaquiz beide niveaus: Antwoorden verschijnen op het scherm.
en
score
Stap 9 – Samenvatting vmbo 1: Nederland ligt voor een groot deel onder NAP. Door de klimaatverandering krijgen we bovendien te maken met zeespiegelstijging, en meer en extreme regenval. vmbo 2: Het water uit de zee moeten we tegenhouden met dijken en duinen. Ook waterkeringen zoals de Maeslantkering zorgen dat het water niet het binnenland in stroomt. De rivieren geven we meer ruimte zodat ze niet overstromen bij hoog water. havo-vwo 1: Nederland is veilig, maar door de klimaatverandering gaat het harder waaien, komen er heftiger regenbuien en stijgt de zeespiegel. Dat geeft druk op de Deltawerken, dijken en rivieren.
2: Dijken worden hoger en steviger gemaakt. Er wordt extra zand opgespoten om het strand breder te maken, zodat de zee op afstand blijft.
Schoon Inhoud
• Het waterschap zuivert afvalwater. • Het waterschap controleert open water op waterkwaliteit en neemt indien nodig maatregelen.
Introductie
Voer een klassikaal gesprek over schoon water: • Waar denken de leerlingen aan bij deze taak van het waterschap? • Welk water maakt een waterschap schoon en hoe gebeurt dit? • Hoe zit het met zwem- en drink water? U kunt er ook voor kiezen een van de filmpjes klassikaal te bekijken. Bijvoor beeld de film over waterzuivering ‘Van plas tot plas’.
Kern
Laat de leerlingen individueel of in kleine groepjes de opdrachten op het werkblad maken.
Afsluiting
Bespreek de werkbladen na.
Antwoorden werkblad
Stap 2 – Van Plas tot Plas vmbo 1: frituurvet, tampons, condooms, vezeldoekjes en inlegkruisjes. vmbo 2: actief slib havo-vwo 1: stap 1: Met het stappenrooster wordt alles groter dan een doperwtje uit het vuile water gehaald. stap 2: In de voorbezinktanks zakken zware deeltjes (slib) naar de bodem, en drijven lichte deeltjes (zeep- en olie resten) naar de oppervlakte. stap 3: Bacteriën (actiefslib) breken het overgebleven organische materiaal in het afvalwater af. stap 4: In de nabezinktanks zinkt het actiefslib naar de bodem, en blijft het gezuiverde water over. havo-vwo 2: Het slib wordt omgezet in biogas. Stap 3 – Schoon water bij jou in de buurt 1: Eigen antwoord. vmbo 2: De regio om deze RWZI is erg druk bevolkt. Het water van heel veel mensen (ruim 1 miljoen) en bedrijven (ruim 40.000) wordt hier gezuiverd. Er zijn verder weinig andere RWZI’s in de buurt. vmbo 3: Op Schiermonnikoog wonen weinig vmbo
7
Docentenhandleiding
mensen. Daarom is er maar een kleine RWZI nodig om het afvalwater uit dit gebied te zuiveren. vmbo 4: Eigen antwoord. havo-vwo 1: Zie antwoord vmbo 2 havo-vwo 2: Eigen antwoord. Stap 4 – Rioolregels & Van WC naar Noordzee beide niveaus: De goede antwoorden verschijnen op het scherm. Stap 5 – Hoeveel water verbruik ik? Eigen antwoorden leerling.
beide niveaus:
Stap 6 – Waterschap vs. watervervuiling beide niveaus: Een handhaver zorgt ervoor dat open water niet vervuild wordt en de kwaliteit goed blijft. Als schippers, boeren, bedrijven of anderen het water vervuilen door bijvoorbeeld afval te lozen, spreekt de handhaver hen daarop aan. Ook meldingen van bewoners worden onderzocht. Stap 7 – En drinkwater dan? Nee, want er kunnen nog opgeloste stoffen in zitten, zoals schoonmaakmid delen en kunstmest. havo-vwo: Een RWZI zuivert afvalwater zodat het terug kan in de natuur. Een drinkwaterbedrijf zorgt dat water uit de natuur (meestal grondwater) drinkbaar vmbo:
8
is. Drinkwater is nog schoner dan water dat een RWZI verlaat. Extra opdracht – Testlab vmbo 1: De schaatsenrijder zakt door het water. vmbo 2: De dieren die op het water leven verdrinken. Ze kunnen niet meer over het water lopen. vmbo 3: De olie kwam bovendrijven. vmbo 4: Dat is slecht voor het milieu, want daardoor is de olie slecht uit het water te halen. havo-vwo 1: Na direct roeren: glas 5 is het meest helder, 1 het meest troebel. Na vier minuten wachten: glas 2 of 5 is het meest helder, 3 is het meest troebel. havo-vwo 2: Je kunt veilig zwemmen in glas 1, 2, 3 en 4. (Toelichting: alleen het chloor is gevaarlijk. In zwembaden wordt dit toegevoegd. Te veel chloor in het water kan op de luchtwegen slaan en de huid beschadigen. Chloor maakt planten en bacteriën dood, en is voor de natuur heel slecht. Waterschappen zien het gebruik van chloor het liefste verdwijnen.) havo-vwo 3: Troebel water kan soms vies zijn, maar dat hoeft niet. Sommige onschuldige stoffen zoals zand, zorgen voor troebel water. Gevaarlijke stoffen als chloor zijn vaak onzichtbaar. Dus troebel water kan schoner zijn dan helder water.
voldoende Inhoud
• H et waterschap zorgt voor een gewenst waterpeil in het gebied. • Het waterschap zorgt voor voldoende aanvoer van zoet water. • Het waterschap bedenkt oplossingen voor extreme neerslag en droogte.
Introductie
Bespreek met de leerlingen wat het waterschap doet om ervoor te zorgen dat er niet te veel en niet te weinig water is. Hoe gaat het waterschap om met water overlast? En hoe met extreme droogte?
Kern
Laat de leerlingen individueel of in kleine groepjes de opdrachten op het werkblad maken.
Afsluiting
Bespreek de werkbladen na.
Antwoorden werkblad
Stap 2 – Waterbeheer in de Beemster vmbo 1: Nederlanders hebben van water land gemaakt. De Beemster was vroeger een groot meer. Door molens is dit meer drooggepompt. vmbo 2: De belangrijkste reden voor het
droogleggen van de Beemster was het gevaar van het water. De overstromingen van het Beemstermeer bedreigden mens en dier. Het droogmaken kostte veel geld, maar bracht ook geld op. Land is immers meer waard dan water. Molens pompten water uit het meer naar een ringvaart. Duizenden mensen hebben twee jaar met schep en kruiwagen de ringvaart gegraven. Later zijn de molens vervangen door elektrische gemalen. havo-vwo 1: Zie antwoord vmbo 1 havo-vwo 2: De belangrijkste reden voor het droogleggen van de Beemster was het gevaar voor overstromingen. Het droogpompen van de Beemster ging met 3 molens, omdat het Beemstermeer 4,5 meter diep was, en één molen 1,5 meter omhoog kon pompen. De reden dat men is overgestapt van windmolens naar elektrische gemalen is omdat elektrische gemalen (en daarvoor stoomgemalen) ook bij windstilte kunnen werken. Stap 3 – Wat is NAP? vmbo: woon je lager dan de zeespiegel. havo-vwo 1: In Nieuwerkerk aan den IJssel (gemeente Zuidplas) bevindt zich het laagste punt van Nederland. Het ligt 6.76 m beneden NAP. havo-vwo 2: Eigen antwoord.
9
Docentenhandleiding
Stap 4 – Wateroverlast en droogte vmbo 1: Het veranderende klimaat vergroot de kans op extreme regenbuien in de zomer en langdurige neerslag in de winter. vmbo 2:
B: Uiterwaard vergraving
C: Hoogwater geul
A: Obstakels verwijderen
3: lucht, onder, gemalen, omhoog. vmbo 4: Door te weinig aanvoer van zoet water komt zout water het land binnen. Dat is slecht voor gewassen. vmbo 5: Een ander gevolg van droogte is het ontstaan van scheuren in veendijken. Hierdoor worden de dijken minder stevig en veilig. havo-vwo 1: Zie antwoord vmbo 1 havo-vwo 2: Plaatje 1 - Door het afgraven van delen van de uiterwaard krijgt de rivier bij hoogwater meer ruimte. Plaatje 2 - Een hoogwatergeul is een aftak king van de gewone rivier, zodat een deel van het water via een andere route loopt. Plaatje 3 - Door het verwijderen of aanpassen van obstakels, kan het water sneller worden afgevoerd. havo-vwo 3: Polders worden met gemalen via sloten, ringvaarten en boezemkanalen vmbo
10
leeggepompt op rivieren en zee. havo-vwo 4: De aanvoer van zoet water via de rivieren neemt af. Hierdoor kan het zoute water uit zee verder landinwaarts komen. Het zoete rivierwater verzilt. Dat is slecht voor de landbouw. Een ander gevolg is dat veenkades en veendijken uitdrogen. Er kunnen daar door scheuren en verzakkingen in de dijken en kades ontstaan. Stap 5 – Waar laat je het water? 1: Foto 1 wadi Foto 2 doorlatende bestrating Foto 3 waterplein Foto 4 waterberging in weiland Foto 5 op een dak beide niveaus 2: Eigen antwoord. beide niveaus
Stap 6 – Voldoende water bij jou in de buurt vmbo 1: inlaat, gemaal, stuw. vmbo 2: Eigen antwoord. havo-vwo 1: Met een gemaal kan het water op een hoger of lager niveau gebracht worden. Met een inlaat kan vers water een polder binnenstromen. Met een stuw kan de hoogte tussen twee waterniveaus worden geregeld. havo-vwo 2: Eigen antwoord.
Excursie-tips
Om het thema water ook buiten het lokaal tot leven te brengen, kunt u als toevoeging op deze lesmodule een aantrekkelijke excursie ondernemen met uw klas: Hoogheemraadschap Delfland Hoogheemraadschap van Delfland verzorgt verschillende gratis excursies en rondleidingen. Deze zijn zeer geschikt voor schoolklassen: • Een bezoek aan diverse RWZI’s, waaronder de grootste van Neder land: Harnaschpolder. • Keringhuis in Hoek van Holland: Leerlingen ontdekken hier op inter actieve wijze alles over veilig, schoon en voldoende water. Een bezoek aan het Keringhuis is alleen gratis als u boekt via Delfland. • Wandeling Delftse binnenstad: met deze gps-wandeling zien de leer lingen gemalen en stuwen die het water in de binnenstad van Delft op peil houden. • Speurtocht door de Woudse Polder. • Gastles van een Delflandmedewerker Kijk voor meer informatie op: www.hhdelfland.nl/doet-delfland/lerenwater/rondleidingen-en/
of stuur een e-mail aan:
[email protected] Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Hoogheemraadschap Hollands Noorder kwartier geeft gratis rondleidingen op verschillende RWZI’s in Noord-Holland. Deze rondleidingen worden vaak geor ganiseerd voor schoolklassen en kunnen worden toegespitst op verschillende vakken, bijvoorbeeld techniek of biologie. Ook is het mogelijk om een aantal gemalen te bezoeken. In het bezoekerscentrum ‘Dijk te Kijk’ in Petten ontdekken de leerlingen hoe onze dijken al eeuwen de strijd met de zee aangaan en hoe we dit in de toekomst zo kunnen houden. Ook dit bezoekerscen trum is gratis te bezoeken. Kijk voor meer informatie op: www.hhnk.nl/actueel/educatie_en/ educatie_en/rondleidingen of bel: 072 582 82 82
© 2012 Podium | Communiceren Beleven Leren
11
De online lesmodule Waterwise.nl is gemaakt in opdracht van:
www.hhdelfland.nl
www.hhnk.nl
Concept & realisatie:
www.podiumvooronderwijs.nl
