E En H oe
droomhuis in
rottErdam
vraag en aanbod beter op elkaar afgestemd kunnen worden .
E En H oe
droomhuis in
rottErdam
vraag en aanbod beter op elkaar afgestemd kunnen worden .
Jan-Willem Verheij Arjen van der Lugt
Brenda Dirkse Ilana Ifrah
3
inlEiding
Het aanbod van woningen en woonmilieus in Rotterdam sluit niet voldoende aan bij wat mensen willen. Daarom zien we in Rotterdam grote verhuisbewegingen van bepaalde groepen, die we graag voor de stad behouden, richting buitenwijken en randgemeenten. Daarnaast heeft Rotterdam van oudsher een groot aanbod van snel gebouwde arbeiderswoningen en heeft de gemiddelde Rotterdammer een lager inkomen dan in andere grote Nederlandse steden. Een krachtigere stad, met meer diversiteit in de bevolkingsopbouw, meer koopkracht en een stad die voorbereid is op de toekomst; dat wil Rotterdam zijn! Om dat doel te bereiken is het mede noodzakelijk dat meer mensen in Rotterdam hun woonwens kunnen realiseren. Een hele grote woonkamer? Wonen in het centrum, met je gezin? Zelf een huis bouwen? Het is belangrijk dat het aanbod beter op de vraag afgestemd wordt. vraag-
Gezicht in de Thoolenstraat naar de Goudsesingel, uit het zuiden. (1910) 4
te gaan wonen, in plaats van in een naburige gemeente. Niet alleen vanwege de voorzieningen maar juist ook vanwege de aantrekkelijke en diverse woonmilieus die hier te vinden zijn. In deze notitie wordt nader ingegaan op de mogelijkheden om problemen op de woningmarkt weg te nemen en om kansen beter te benutten. Allereerst volgt een historisch overzicht van bouwen in Rotterdam, waarbij een beeld wordt geschetst van het ontstaan van de huidige situatie. Vervolgens wordt een overzicht gegeven van de problemen die er in Rotterdam bestaan bij woningbouw. Hierna volgt een hoofdstuk waarin een aantal oplossing worden aangedragen. In dit hoofdstuk zal specifiek stil worden gestaan bij de mogelijkheden en onmogelijkheden om zelf een huis te bouwen. Daarna laten we enkele innovatieve voorbeeldprojecten zien, zowel binnen als buiten Rotterdam. 10 g ouden
regels
en aanbodkant
De vraag- en de aanbodkant van de woningmarkt zijn op dit moment niet goed in balans. Gemeente, projectontwikkelaars en woningbouwverenigingen zijn verantwoordelijk voor het woningaanbod in Rotterdam. Zij initiëren, stellen kaders, geven opdracht en bouwen. Daarbij wordt nog niet goed genoeg rekening gehouden met de wensen van (toekomstige) Rotterdammers. Mensen zouden als vanzelfsprekend ervoor moeten kiezen in Rotterdam
Ten slotte volgen de 10 gouden regels waarmee, volgens D66 en VVD, de woningmarkt beter opgewassen zal zijn tegen een toekomst vol mondige consumenten die op zoek zijn naar de vervulling van hun eigen droomwens.
Jan-Willem Verheij, VVD Rotterdam Brenda Dirkse D66 Rotterdam 5
1. rottErdam ,
EEn historiE van bouwEn voor dE massa
Sinds de tweede helft van de 19e eeuw groeide de bevolking van Rotterdam bij vlagen exponentieel. Na de opening van de Nieuwe Waterweg in 1872, en verdere uitbreiding van de havens in de daaropvolgende periode, groeide ook de werkgelegenheid. Uit alle windstreken trokken mensen naar Rotterdam om in de havens te werken. Met name ‘op Zuid’ werden tussen 1880 en 1900 - een periode waarin de bevolking van 160.00 naar 315.000 groeide - in sneltreinvaart goedkope arbeiderswoningen gebouwd. In de vijftien hierop volgende jaren breidde Rotterdam wederom uit, ditmaal richting het westen. Na de Tweede Wereldoorlog werd de stad opnieuw geconfronteerd met een grootschalige huisvestingsopgave. In hoog tempo werden enkele nieuwe wijken met veel flats - zoals Pendrecht, Zuidwijk, Lombardijen, Ommoord en later Zevenkamp - gerealiseerd. volksHuisvesting Tot op heden bouwt Rotterdam vanuit de gedachte van volkshuisvesting, in plaats van een woonbeleid te voeren. De gemeente heeft niet, in tegenstelling
tot Amsterdam, een rijke historie van particuliere opdrachtgevers die hun eigen woonwens realiseren. Door te bouwen voor de massa en niet de vraag van de consument centraal te stellen, is er weinig eigenheid en intimiteit in deze stad. woonbeleid De afgelopen twintig jaar is de manier waarop de gemeente met woonbeleid omgaat al wat verbeterd. In ‘Wonen in Rotterdam, geactualiseerde woonvisie 2007 – 2010’, wordt het beter afstemmen van vraag en aanbod als één van de vier doelstellingen benoemd, met als doel mensen te binden aan de stad. Dit moet gebeuren door het doorlopen van een wooncarrière binnen de stad te vergemakkelijken. Hierbij wordt de focus gelegd op investeringen in de kwaliteit van woningen en de woonomgeving en het realiseren van middeldure en dure nieuwbouwwoningen. Naast het initiatief van de kluswoningen wordt tevens gesproken over de verkoop van kavels en particulier opdrachtgeverschap, om mensen meer diversiteit te bieden en hogere inkomens meer aan de stad te binden.
Gezicht in de 1e Pioenstraat van de Bloemhof af, uit het zuidoosten. (1915) 6
7
2. waarom
vindEn rottErdammErs niEt dE pErfEctE woning?
Het vorige hoofdstuk laat zien hoe in Rotterdam een historie van grootschalig bouwen van arbeiderswoningen ontstaan is. In Amsterdam is juist een historie van particulier opdrachtgeverschap waarneembaar. Niet de overheid maar particulieren bouwden daar hun eigen woning. Ook vandaag de dag is de markt voor middeldure en dure woningen in Rotterdam kleiner dan in Amsterdam. Het zou voor woningzoekers in Rotterdam mogelijk moeten zijn om een woning naar eigen wens te vinden. Het aanbod in Rotterdam is echter weinig divers, zowel in de middeldure als in de dure sector. Met name in het laatste decennium zijn vooral veel appartementen gebouwd. Deze markt is eindig. Mensen zijn niet alleen op zoek naar grondgebonden woningen of woningen met een grote buitenruimte, mensen willen ook op een bijzondere plek wonen, een plek met een ‘eigen’ uitstraling, met een binnenhofje, parkje of speelplaats. Ook zijn mensen op zoek naar uniciteit, ze willen bijvoorbeeld wonen 8
in een loft of omgebouwd kantoorpand, met een hele grote woonkamer of met een aan de woning gekoppelde werkruimte. stedenbouwkundige
planvorming
Stedenbouwkundige planvorming wordt nog steeds gekenmerkt door een grootschalig karakter en door een topdown-benadering. In de praktijk betekent dat dat voornamelijk projectontwikkelaars bepalen wat er precies gebouwd wordt. Bovendien bieden stedenbouwkundige plannen over het algemeen weinig ruimte tot verandering en flexibiliteit, waardoor ze lastig aan te passen zijn aan veranderingen in de vraag. Hierdoor is het lastig om gaandeweg in te springen op veranderingen van de vraagkant van de woningmarkt en om kleinschalige initiatieven te ontwikkelen in samenwerking met toekomstige kopers. Maatwerk blijft daardoor helaas veelal uit. Stedenbouwkundig plan voor de wijk Ommoord in Prins Alexander (1966). 9
particulier
opdracHtgeverscHap
en
functieverandering
zelfbouw
Een kans om mensen de mogelijkheid te geven om hun eigen droomwoning te realiseren kan door middel van (collectief) particulier opdrachtgeverschap en zelfbouw. Mensen kunnen een kavel kopen en daarop een woning realiseren, of in groepsverband - met of zonder de ondersteuning van een woningbouwcorporatie of ontwikkelaar zelf een woning realiseren. Echter, informatie over kavelverkoop is schaars en versnipperd. Kavels die worden aangeboden zijn vaak te groot, en dus te duur, waardoor dit voor een grote groep mensen niet te realiseren is. Particulier opdrachtgeverschap, geïnitieerd en begeleid door woningcorporaties, komt in Rotterdam nog slechts op zeer kleine schaal voor.
De gemeente Rotterdam heeft enige tijd geleden haar aanpak voor leegstand van kantoren gepresenteerd. Diverse versnellingsmaatregelen om functieverandering te stimuleren zijn inmiddels genomen. Daarmee worden de kansen vergroot om in oude kantoorpanden woonunits te realiseren. Ook in de retailbranche zien we in toenemende mate leegstand ontstaan, met name in winkelstraten in de woonwijken. Ook hier zijn kansen voor het realiseren van extra woonruimte in de stad.
Gezicht op de achterzijde van de huizen aan de Melissantstraat en op het terrein tussen de huizen aan de Dirkslandstraat en Melissantstraat, van de Slinge af, uit het zuidwesten. (1958) 10
11
3. hoE
makEn wE rottErdam aantrEkkElijkEr als woonstad?
Rotterdam moet op een nieuwe manier kijken naar woningbouw, naar (potentiële) bewoners en naar de woonwens van die bewoners. Denk in buurtjes, niet in wijken en stadsdelen! Oftewel, er moet een omslag worden gemaakt van een markt die puur aanbodgericht is naar een markt die vooral vraaggericht is. Dit vraagt om een verandering in denken bij zowel projectontwikkelaars, gemeente als bij consumenten zelf. projectontwikkelaars Voor projectontwikkelaars betekent het verleggen van de balans van aanbodgericht naar vraaggericht een nieuwe manier van werken. Er zullen bijvoorbeeld op kleinere schaal projecten gerealiseerd gaan worden, in samenwerking met toekomstige bewoners. Dit vergt een flinke aanpassing in werken door de projectontwikkelaars. In deze financieel lastige tijden is dit wellicht een welkome verandering voor projectontwikkelaars, aangezien het erg risicovol is om op dit moment grote, aanbodgerichte woningbouwprojecten te realiseren. g emeente De gemeente kan zich een stuk flexibeler opstellen bij nieuwe initiatieven. Verlaag de regeldruk,
12
vergemakkelijk de procedure rondom de verkoop van kavels en zorg voor duidelijke informatie voor toekomstige zelfbouwers over vrije kavels en de regelgeving hierbij. Op dit moment bestaan er nog veel te veel regels waar mensen zich aan moeten houden als zij zelf een woning willen bouwen en is de inschrijving voor deelneming aan een loting voor een kavel erg duur (€6.000,-). De gemeente moet dus inzetten op een betere informatievoorziening en het verlagen van de drempel. De gemeente is ook een van de partijen die zorgt voor massale woningbouw. Dit komt door het vasthouden aan de residuele grondwaarde berekening. De gemeente probeert steeds winst te maken op grond die zij verkoopt. Dit bedrag is vaak erg hoog, waardoor projectontwikkelaars gedwongen worden om zo massaal te bouwen. Anders kunnen zij immers niet het bedrag dat zij aan grond hebben betaald terugverdienen. Het zou goed zijn wanneer de waardeberekening zoals die nu plaatsvindt verandert. Daarnaast blijft het van groot belang dat de voorzieningen in de omgeving van woningen goed zijn. Een plaats is nu eenmaal aantrekkelijker om te wonen als er een mooie buitenruimte bij hoort. Dus voldoende groen, recreatievoorzieningen en speelplaatsen en dat alles uiteraard schoon en heel! Door een sterke stedelijke structuur ontstaat ruimte voor nieuwe ideeën. Deze kaart toont plekken in de stad waar de structuur verbeterd zou kunnen worden. 13
particulieren De bewustwording bij Rotterdammers van nieuwe mogelijkheden kan worden verbeterd. Op dit moment hebben zij nog weinig inspreekrecht bij bouwprojecten en zijn de mogelijkheden om zelf een huis te bouwen gering. Indien dit verandert, moeten de particulieren hier wel op gewezen worden, zodat zij ook daadwerkelijk een grotere bijdrage kunnen gaan leveren aan de woningbouw ontwikkelingen in onze stad. Eigen initiatief van burgers is daarnaast wel essentieel. Mensen worden mondiger en de overheid verwacht ook meer initiatief van de burgers zelf. z elf
Een website waarop alle informatie staat, en waar tevens alle beschikbare kavels verzameld zijn, is een goede manier om zelfbouw en particulier opdrachtgeverschap te stimuleren en te vergemakkelijken. De markt kan hier vervolgens op inspringen door betaalbare casco- of prefabwoningen aan te bieden. Leveranciers van dit soort bouwsystemen bestaan, maar zijn nog weinig actief op de Nederlandse markt. Ook de procedure moet eenvoudiger worden. Op dit moment worden mensen die bijvoorbeeld in zogenaamde ‘klushuizen’ willen wonen op een wachtlijst geplaatst. Vaak is de lotingprocedure erg omslachtig. Dit kan veel beter.
Het Heft in Handen nemen
Het is belangrijk dat Rotterdammers de mogelijkheid krijgen om hun eigen droomhuis te realiseren, dat is steeds het uitgangspunt geweest in deze notitie. Zoals in het bovenstaande hoofdstuk beschreven is kan dit door middel van (collectief) particulier opdrachtgeverschap en zelfbouw. Hier moet de gemeente dan wel de mogelijkheid toe geven, door middel van het versoepelen van regels en het verbeteren van de informatievoorzieningen.
van
kantoor naar woning
Zoals hierboven beschreven, is het op dit moment erg lastig om de bestemming van een kantoorpand te wijzigen naar de bestemming woonhuis. Er zijn wel maatregelen genomen om het proces te versnellen, maar het berekenen van een hoge WOZ waarde blijft een probleem’. Hierdoor is het voor eigenaren niet aantrekkelijk om de bestemming te veranderen.
Weergave van de totale voorraad potentieel te bebouwen kavels. 14
15
4. tiEn
goudEn rEgEls
Aan de hand van het bovenstaande document hebben de VVD en D66 een tiental ‘gouden regels’ geformuleerd, die ervoor moeten zorgen dat het woonbeleid in Rotterdam de komende jaren gaat veranderen. Aan de hand van deze regels zullen wij alle documenten die worden gepubliceerd over wonen, werken en buitenruimte behandelen. Hieronder volgt een opsomming van de tien gouden regels: 1. Kleinere en betaalbaardere kavels: Op dit moment biedt de gemeente vooral grote kavels aan. Door de hoge prijs is het niet aantrekkelijk voor Rotterdammers om een kavel aan te kopen. Wanneer de grote kavels worden gesplitst, komen er kleinere stukken grond beschikbaar, die voor meer mensen betaalbaar zijn. Ook zouden potentiële zelfbouwers de kans moeten krijgen zelf de grootte van hun kavel te bepalen. Op die manier worden (collectief) particulier opdrachtgeverschap en zelfbouw interessanter en wordt mensen keuzevrijheid geboden en wordt de ruimte geboden aan nieuwe woonvormen zoals bijvoorbeeld bouwen voor verschillende generaties.
16
2. Bied kavels aan bij nieuwe stedenbouwkundige plannen: Wijs, indien mogelijk, bij elk nieuw stedenbouwkundig plan gebieden aan waar mensen éérst de mogelijkheid krijgen om een kavel te kopen. 3. Start een loket: Open een loket op een centrale en toegankelijke plek waar mensen terecht kunnen voor alle informatie met betrekking tot zelfbouw en (collectief) particulier opdrachtgeverschap, zoals informatie over welstand, kavels, duurzaamheid en regelgeving. Een loket als het Rotterdam City Information Center is een goed voorbeeld van een toegankelijke en uitnodigende plek. 4. Andere wijze van grondprijsberekening: Laat de markt zijn werk doen voor de bepaling van de grondprijs. Als de vraag lager is, dan daalt de grondprijs. Momenteel houdt de gemeente de grondprijs kunstmatig hoog en creëert ook kunstmatige schaarste door het aanbod te beperken. De gedachte dat de gemeente geld kan verdienen aan de verkoop van grond moet losgelaten worden.
5. Maak procedures eenvoudiger en klantgericht: Neem barrières weg, zoals de € 6.000,- inschrijfgeld om mee te doen aan een loting voor een kavel. De gemeente moet meer klant- en servicegericht werken en procedures versimpelen en versnellen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan Welstandsvrij bouwen. 6. De consument als co-producent: De woonwensen van toekomstige bewoners staan bovenaan. Geen massa-confectie meer, maar kijken naar wat mensen willen en mensen de kans geven een actievere rol te gaan spelen bij stedenbouwkundige planvorming. Op deze manier kunnen (toekomstige) bewoners meer invloed uitoefenen en worden buurtbewoners op een betere wijze betrokken. 7. Flexibiliseren van bestemmingsplannen: Bestemmingsplannen zijn erg complex en weinig flexibel. Maak functiewijziging makkelijker en sta meerdere functies per pand toe.
8. Sneller bouwprojecten splitsen: De gemeente moet zich flexibel opstellen richting projectontwikkelaars die, door de huidige slechte markt, genoodzaakt zijn hun project op te splitsen door eerst met een kleiner deel van het project van start te gaan. Uiteraard moet de ontwikkelaar wel zorgen voor goed onderhoud van de tijdelijk onbebouwde buitenruimte. 9. Denk in buurtjes en niet in wijken en stadsdelen: Wanneer de schaal van stedenbouwkundige plannen verkleind wordt, en er meer ruimte wordt gegeven aan verschillende initiatieven, is het gemakkelijker om een gevarieerd aanbod van woningen, bedrijven en recreatie te vestigen in een gebied. 10. Zorg voor meer (binnenstedelijke) kavels: Er zijn veel vrije kavels in Rotterdam, ook in de binnenstad. Maak deze kavels zichtbaar en informeer mensen over de mogelijkheden zelf een woning te realiseren (zie kaart van Studio Hartzema op pagina 14).
17
5. vEEl
projEctEn hEbbEn hun vruchtEn rEEds afgEworpEn
We hoeven in Rotterdam niet opnieuw het wiel uit te vinden. Er zijn al veel succesvolle projecten, zowel in Rotterdam als daarbuiten waar we een voorbeeld aan kunnen nemen. nieuw l eyden Nieuw Leyden is een woonbuurt in ontwikkeling aan de noordkant van de binnenstad van Leiden. Het Rotterdamse MVRDV maakte het stedenbouwkundige ontwerp voor de wijk. Een deel van de woningen wordt door bewoners zelf ontworpen en gebouwd in collectief particulier opdrachtgeverschap (de half-verdiepte parkeergarages, die zorgen voor autovrije straten, zijn collectief gerealiseerd). Indien men niet zelf met een architect en aannemer aan de slag wil kan in samenwerking met Nieuw Leyden een woning gerealiseerd worden. Uniek aan het project zijn
18
de kleine, en daardoor betaalbare, kavels van +/- 90m2 en het welstandsvrije bouwen, waarbij als enige voorwaarde wordt gesteld dat een architect de woning ontwerpt. De vrijheid van het particulier opdrachtgeverschap heeft niet geleid tot traditionele woningen en heeft jonge architecten de kans geboden woningen te realiseren. Een deel van de buurt is wel gerealiseerd door een projectontwikkelaar en biedt toekomstige bewoners de mogelijkheid om, met behulp van een cd-rom, de toekomstige woning samen te stellen. Op dit deel van het project zijn ook minder positieve reacties gekomen, met name over de burgerlijke uitstraling van de woningen en de beperkte vrijheid van de indeling. Sommige potentiele bewoners hebben hierdoor alsnog besloten zelf een woning te ontwerpen en bouwen.
19
d e rotterdamse
kluswoningen
De gemeente Rotterdam biedt sinds 2006 klushuizen te koop aan. Dit zijn woningen met achterstallig onderhoud die beneden de marktwaarde worden verkocht. De koper heeft de verplichting de woning tot een hoog niveau te renoveren en vervolgens de woning zelf te bewonen voor een periode van minstens 3 jaar . In ruil hiervoor ontvangt de koper ondersteuning van een architect en een procesbegeleider die helpen bij het maken van de renovatieplannen en het organiseren van de nodige vergunningen, financiering e.d. Een klushuis biedt de mogelijkheid om voor een gunstige prijs een woning te realiseren die is afgestemd op de wensen van de koper. Het gaat doorgaans om grote woningen in de stad, waarbij de koper alle vrijheid heeft de woning naar eigen wens en behoefte in te delen. Het concept klushuizen is ontwikkeld door de gemeente Rotterdam, architectenbureau Hulshof 20
en adviesbureau Urbannerdam. Het eerste project was ‘De Dichterlijke Vrijheid’ in Spangen. Hier is een blok van 35 woningen verkocht aan nieuwe bewoners. De verkoopprijs van de woningen was slechts 1 euro. Na deze pilot heeft de gemeente jaarlijks ongeveer 30 a 40 klushuizen aangeboden. De klushuizen liggen voornamelijk in zogenaamde ‘hotspots’, gebieden van een of meer straten waar verloedering, criminaliteit en vervuiling het beeld bepalen. Met de verkoop van klushuizen verandert de leefomgeving. Er vestigen zich bewoners in de wijk die investeren in hun omgeving. Vaak blijft hun inzet niet beperkt tot de investering in de woning, maar zetten de klushuiseigenaren zich ook in voor verbeteringen in buurt en wijk. De klushuisaanpak is erg succesvol gebleken. Het concept heeft zijn navolging gevonden in andere steden zoals Den Haag, Arnhem en Amsterdam en won verschillende prijzen, waaronder de Job Dura prijs in 2006 en de Innovatieprijs 2009 (nu de Nationale Renovatie prijs) voor De Dichterlijke Vrijheid. 21
22
23
e en b lok stad Een Blok Stad is een concept van Era Bouw in samenwerking met Woonstad en Ymere. Bij Een Blok Stad koop je een casco huis vrij op naam waarbij je de rest van het huis in je eigen tempo met je eigen budget kan afmaken. In Rotterdam zijn op deze wijze de Snellinckstraat en de Zaaerdecroonstraat aangepakt. Deze woningen stonden op de nominatie op gesloopt te worden en zijn op deze wijze niet alleen gered, maar hebben ook andere bewoners aangetrokken wat een impuls is voor de Wijk Middelland. Het succes is uitgebreid naar het Oude Noorden en de Indische Buurt in Amsterdam.
26
27
e xpeditie n oord Expeditie Noord is een initiatief van corporatie Havensteder, BAM Woningbouw Rotterdam en adviesbureau Urbannerdam. Op drie braakliggende locaties in Rotterdam Noord wordt particulieren de kans geboden om onder professionele begeleiding hun eigen huis te realiseren. Expeditie Noord is een uniek project in Rotterdam, waarbij de kopers zich verenigd hebben in drie kopersverenigingen. Deze verenigingen zijn opdrachtgever voor de ontwikkeling van hun locatie, midden in de bestaande stad. De kopersverenigingen zitten in deze ontwikkeling met de drie initiatiefnemende partijen aan tafel. Havensteder is eigenaar van de locaties en daarmee verkoper van de grond, BAM Woningbouw zal de woningen gaan bouwen en Urbannerdam begeleid de drie kopersverenigingen gedurende het gehele proces in hun rol als opdrachtgever. De kopers
24
bepalen zelf de grootte en indeling van hun woning, met elkaar bepalen ze de uitstraling van de gevels. Hierin worden ze bijgestaan door Alsemgeest en Westerwoudt Architekten. Er ontstaan bijzondere woningen die in het traditionele woningaanbod niet te vinden zijn. Zo wordt er onder andere een penthouse rondom een patio ontwikkeld, keukens van 7 meter lang en zelfs een gezamenlijke moestuin op het dak. Het samenwerken met je toekomstige buren bij het ontwikkelen van je eigen huis klinkt op voorhand misschien als een beperkende factor. Uiteindelijk ervaren ook de deelnemers van Expeditie Noord dit juist als een meerwaarde, met elkaar staan ze sterker richting externe partijen, expertises van deelnemers kunnen worden benut en taken onderling verdeeld. Het project is begin 2011 van start gegaan en inmiddels is de bouwaanvraag ingediend. Naar alle verwachting kan deze zomer gestart worden met de bouw.
25
vermeldingen : Graag bedanken wij de volgende partijen voor hun medewerking aan de totstandkoming van de notitie: Air Rotterdam Urbannerdam Nieuw Leyden en fotograaf Annet Delfgauw Architectenbureau Gaaga en fotograaf Marcel van der Burg Gemeentearchief Rotterdam Eén Blok Stad, een initiatief van ERA Contour en Woonstad Rotterdam Architectenbureau Studio Hartzema
Grafisch ontwerp: Cristina Ampatzidou 28
D66 Rotterdam en VVD Rotterdam hebben zich ingespannen om van alle genoemde partijen toestemming te verkrijgen voor het plaatsen van foto’s en tekst. Indien we onverhoopt een partij vergeten zijn kunt u uiteraard contact met ons opnemen.
