E Lichtbericht 93. Verschenen in november 2011

Viani Alimentari, Göttingen Architectuur en lichtplanning: AV Atelier Verführt Messe GmbH, Hannover Foto’s: Frieder Blickle, Hamburg www.viani-alimentari.de

In Duitse universiteitssteden, zoals Göttingen, is het Italiaanse ver langen al van oudsher op bijzonde re wijze vormgegeven. De familie Viani die al jarenlang als importeur van Italiaanse specialiteiten actief is, stilt dit verlangen nu met vino, pasta, espresso en focaccia in eigen huis. Daarvoor ontwierp Atelier Verführt uit Hannover de begane grond van een vakwerkhuis in de

historische oude stad opnieuw op sober-elegante wijze. De bijdrage van ERCO: efficient visual comfort met Quintessence wallwashers voor halogeen-metaaldamplampen, alsmede Optec spots voor flexibele accentuering.

E

Lichtbericht 93

Bodegas Portia Het geheim van wijn: moderne wijnkelders, zoals Bodegas Portia in het Spaanse landbouwgebied Ribera del Duero, produceren volgens industriële maatstaven. Dit doet niets af aan de fascinatie voor wijn als het complexe resultaat van natuurlijke processen, met de immateriële ingrediënten tijd,

gevoel en ervaring als invloedrijke factoren. Foster + Partners ontwierp hiervoor spectaculaire architectuur waarin ook een i mmateriële component van het grootste belang meedoet: licht.

Verschenen in november 2011

E

ERCO GmbH Postfach 2460 58505 Lüdenscheid Germany Tel.: +49 2351 551 0 Fax: +49 2351 551 300 [email protected] www.erco.com

Inhoud

Inleiding

1

Over dit nummer

2

Flitslichten

4

Inzicht in licht

Verslag

6

Bodegas Portia, Gumiel de Izán Lichtplanner Claude R. Engle IV ensceneert het Spaanse landgoed met wijngaarden aan de hand van de methodes van de kwalitatieve lichtplanning: accentueren, onderverdelen in zones, verticale verlichting.

Over dit nummer

Projecten

24

ZARA, Via del Corso, Rome Ook bij de grootste ZARA-winkel tot dusver werkten zij voor de verlichting nauw samen met ERCO.

26

GANT Woman Store, Praag Een pareltje in de verlichtingstechniek en goed nieuws voor het milieu: de eerste shop met 100% LED-verlichting van ERCO.

28

Verticale verlichting voor hotels: Ibis koestert hoge verwachtingen van LED Bij Ibis gaat alles om de prijs-kwaliteitverhouding. De meest recente mijlpaal: het nieuwe design- en lichtconcept.

30

Verticale verlichting in de buitenruimte: Joslyn Art Museum, Omaha Nieuw licht voor het sculpturenpark en de façade van het art-decogebouw met zijn aanbouw van Foster + Partners.

31

LED-wallwashing voor galeries: Fleming Collection, Londen De verlichting van schilderijen is een paradepaardje voor verticale kijktaken: in de Fleming Collection is dit opgelost met Logotec LED-wallwashers.

32

Villa Vauban, Luxemburg Expressieve ruimtes, duidelijke oppervlakken, contrasterende materialen: dat zijn de stijlmiddelen van de architecten Diane Heirend en Philippe Schmit – verlicht met ERCO lichtwerktuigen van het bureau voor lichtplanning Licht Kunst Licht.

34

Wallwashing voor musea: Museo de la Evolución Humana, Burgos Het museumgebouw en het aanleunende instituut bieden talloze toepassingsscenario's voor verticale verlichting.

36

Achterlichten

Achtergrond

12

Wallwashing en waarneming Architectuuronderzoekers prof. dr. dr. Kai Schuster en dr. Marc Kirschbaum onderzoeken de waarneming en werking van de ruimte afhankelijk van de verlichtingssituatie.

Licht & Techniek

16

Nieuwe producten 2012 ERCO's innovaties – een vooruitblik

20

ERCO's Technisch Centrum: een case study met LED

22

Focus Wallwashing als op waarneming gericht licht

23

Dubbelfocus Wallwashing-techniek met LED

ERCO Lichtbericht Impressum Uitgever: Tim H. Maack Hoofdredacteur: Martin Krautter Design/Layout: Thomas Kotzur, Christoph Steinke Druk: Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh 1028766000 © 2011 ERCO

Tim Henrik Maack

De technologische ommezwaai bij ERCO naar de LED boekt grote vooruitgang. Ook in dit Lichtbericht besteden wij weer aandacht aan een aantal prachtige projecten met LED-verlichtingsinstallaties. Om deze positieve trend verder te ondersteunen en met nieuwe producten te onderbouwen zijn alle nieuwe productfamilies in Catalogus 2012 van ERCO gebaseerd op LEDtechnologie. Op pagina 16 krijgt u een eerste indruk van deze veelzijdige en innovatieve LEDproducten voor binnen en voor buiten. Een casestudy met LED uitgevoerd in het Technisch Centrum van ERCO is op pagina 20 te bekijken. De volledige foyer werd aangepast met een moderne LED-verlichtingsinstallatie. De verheugende bijwerking van deze aanpassing is een energiebesparing van 75%. Dit is niet alleen een positieve ontwikkeling voor de exploitatiekosten, maar voldoet ook aan een vermindering van de CO2-uitstoot van 68,13 ton per jaar. 100% LED-verlichting in de retail: een geslaagd voorbeeld daarvan is de GANT Woman Store in Praag. Voorzien van Logotec LED-spots, alsmede Quintessence LED-wallwashers en -richtbare spots toont deze – door de juiste integratie van verticale verlichtingsaandelen in de lichtplanning – hoe het mogelijk is voor de klanten een aangename lichtsfeer te scheppen. Verticale verlichting – ook wel: wallwashing – is vanaf pagina 12 in dit Lichtbericht tevens het thema van een uitgebreide studie van de architectuuronderzoekers prof. dr. dr. Kai Schuster en dr. Marc Kirschbaum. Ze hebben op weten schappelijk wijze onderzocht en vastgesteld welke invloed de gerichte verlichting van wanden op de waarneming van de ruimte en het comfort van de gebruiker heeft. De studie maakt een ieder nog maar eens bewust van het zorgvuldig omgaan met licht in een planmatige context en toont aan hoe de verhouding van verticale ten opzichte van horizontale verlichtingsaandelen uitspraken over het gebruik en het karakter van de architectuur kan overbrengen. In hotels en de gastronomie is de LED-techniek ook een graag geziene gast. Ibis die actief is in het uiterst prijsgevoelige economy-segment, kiest in haar nieuwe design- en lichtconcept voor de LED om in de toenemende concurrentie

positief af te steken bij de collega's. Verticale verlichting met Quintessence LED-wallwashers als centrale componenten van het op de waarneming gerichte lichtconcept onderstreept de fijne en warme sfeer van het nieuwe Ibisinterieur. Een klassieke toepassing voor wallwashing is de verlichting van kunst in musea en galeries. De Fleming Collection in Londen besloot om voor haar verlichtingsinstallatie de Logotec LED-wallwasher in te zetten. Met een aansluit vermogen van 14 Watt voldoet deze aan alle eisen voor een moderne en energiezuinige lichtoplossing voor de veeleisende museumstukken.

Foto's (Pagina): Ian Barnes, Sydney (2, 3), Frieder Blickle (3, 36, U4), Julia Cawley (1), Aksel Gross, electricgobo (13-14, 16), Stefan Hofmann, Lichtwerke (3), Tom Kessler Photography (30), Martin Krautter (37), Iara Kremer (36), David Kuntzsch (37), Alexandra Lechner (2), Thomas Mayer (U1, 4-5, 6-11, 12, 24-25, 34-35), Rudi Meisel (2, 3), Thomas Pflaum (3, 28-29), Alexander Ring (16-21), Lukas Roth (32-33), Nicolas Saieh (2), Dirk Vogel (2, 3, 31), Edgar Zippel (2, 3, 26-27). Vertaling: Lanzillotta Translations, Düsseldorf

ERCO Lichtbericht 93 1

Flitslichten

Londen In het bedrijf voor maatwerkkleding van Douglas Hayward liepen sterren als Clint Eastwood of Michael Caine de deur plat. Na het overlijden van de oprichter in 2008 moest het bedrijf in Mount Street, Mayfair, zichzelf opnieuw uitvin den: met een interieurconcept dat een combinatie is van traditie en toekomst – en licht van ERCO. Douglas Hayward Bespoke Taylors, Londen Architect: Walters Consultancy, Londen www.douglashayward.co.uk

Hobart (Tasmanië) Moderne kunst verlicht – in een museum dat vanuit het oogpunt van Europa aan het andere einde van de wereld ligt. De verzame laar David Walsh stichtte hier een ontmoetingsplaats voor klassieke, moderne en actuele kunst die veel conventies negeert. Bij de verlich ting vertrouwt ook de MONA echter op de museale ervaring van ERCO.

Wenen De onderneming van de familie Rahimi is in Wenen het topadres voor hoogwaardige Oosterse tapij ten. Prachtige, klassieke stukken komen perfect tot hun recht in de nieuw ontworpen winkelruim tes aan de Spiegelgasse 1 – geën sceneerd met Cantax spots en Quintessence wallwashers. Oosterse tapijten Rahimi & Rahimi, Wenen Architectuur en lichtplanning: Archvision, Sadegh Derakhshan, Martin Huber, Wenen www.rahimi.at

Leipzig Achter de façade van een voormalig beursgebouw van vijf verdiepingen dat onder monumentenzorg valt, ontstond een modern Grand Hotel dat historische gebouwen met modern design op 5-sterrenniveau combineert. De geraffineerde verlichting met plafond- en vloer inbouwarmaturen van ERCO bena drukt de bijzondere sfeer. Steigenberger Hotel Handelshof, Leipzig Binnenhuisarchitectuur en lichtplanning: Markus-Diedenhofen, Reutlingen www.steigenberger.com/Leipzig

Wenen Ook in Wenen voert firma stilwerk aan de Praterstraße nu het concept van talloze interieurdesignmerken onder één dak in: op 220m2 presen teert bijvoorbeeld de producent van beklede meubels zijn „Kultsofa's“, geaccentueerd met Logotec-spots voor een met Optec wallwashers gelijkmatig verlichte displaywand.

Lissabon De Champalimaud-stichting finan cierde een ultramodern onder zoekscentrum voor biogeneeskun de waarvan de avant-gardistische architectuur een reflectie is van de insteek van de wetenschappers. Quintessence downlights en wall washers verlichten onder andere het auditorium.

Weinstadt-Strümpfelbach „Pure“ is niet alleen het label van modehuis Dannenmann, maar ook het thema voor de nieuwe show room in Weinstadt bij Stuttgart. Wanden en plafonds gaan naadloos in elkaar over, de verlichting met ERCO Quintessence vormt een per fect geheel met de schitterende afwerking van het interieur.

Champalimaud Centre for the Unknown, Lissabon Architect: Charles Correa, Mumbai Lichtplanning: dpa Lighting Consultants, Londen Elektroplanning: Copreng, António Almeida Eng., Lissabon www.fchampalimaud.org

Modehuis Dannenmann Pure, Weinstadt-Strümpfelbach Architect: w67 Architekten Schulz + Stoll, Stuttgart Lichtplanning: Stefan Hofmann, Lichtwerke, Keulen www.dannenmann-pure.com

Bretz Möbel, stilwerk, Wenen Architect: giftgrün design gmbH, Wenen www.bretz-austria.at

MONA Museum of Old and New Art, Hobart Architect: Fender Katsalidis, Melbourne Lichtplanning: Vision Design Studio, Sydney mona.net.au

Santiago de Chili Miele, de Duitse fabrikant van geavanceerde, elektrische appara tuur, presenteert zich in de Chi leense metropool in een futuris tisch nieuw gebouw. De glasfaçade tovert het gebouw in het donker om tot lichtarchitectuur; binnen zorgen Optec LED-spots voor een schitterende weergave van de producten met efficient visual comfort. Miele Gallery, Santiago de Chili Architect: Gonzalo Mardones Viviani, Santiago de Chili Lichtplanning: Ikatu, Santiago de Chili www.miele.cl

2 ERCO Lichtbericht 93

Vila Nova de Foz Côa Vale do Côa in het noordoosten van Portugal behoort als belangrijke opgravingslocatie in prehistorische rotsspleten tot het wereldcultuur erfgoed. Met een nieuw museum is nu de kennismaking mogelijk met artefacten uit het moderne en het stenen tijdperk – op spannende wijze geënsceneerd met TM spots aan spanningsrails. Museu do Côa, Vila Nova de Foz Côa Architect: Camilo Rebelo, Tiago Pimentel, Sandra Barbosa, Porto Lichtplanning: G.O.P. Gabinete de Organi zação de Projectos, Alexandre Martins www.arte-coa.pt

Mainz Een elegant, 60 jaar oud paviljoen, verspreid over twee verdiepingen in het centrum van Mainz tovert de parfumerieketen Douglas om tot een trendy filiaal: met een interieur en nieuwe, interactieve displayconcepten die met name jonge doelgroepen aantrekken. Ver lichting gebeurt vrijwel uitsluitend met sprankelend, gericht licht: uit Quintessence richtbare spots voor HIT die in de vrij gevormde plafond componenten zijn gemonteerd, alsmede uit zwarte Logotec spots voor HIT die discreet verdwijnen tegen de achtergrond van het pla fond. Douglas' trendy filiaal, Mainz Architectuur en lichtplanning: Lewang Architekten, München www.douglas.de

Hamburg Het internationale maritieme museum in kadepakhuis B, het oud ste pakhuis in de havenstad, toont op 10.000m2 expositiestukken uit de wereld van de zeevaart. Naast ERCO spots zijn vooral Quintessence wallwashers gebruikt voor de gelijk matige verlichting van wanden en achtergronden. IMM, Hamburg Architecten: MRLV Architekten, Hamburg Tentoonstellingsarchitectuur: Kwod Design, Hamburg Lichtplanning: Ulrike Brandi, Hamburg www.internationales-maritimesmuseum.de

Londen Dit is niet zomaar een cafetaria, maar één van de bekendste en pro ductiefste „Architectuurfabrieken“ ter wereld: Riverside Studios van Foster + Partners in Londen. Muur schilderingen tonen een spectacu lair beeld van de projecten van het bureau, gelijkmatig verlicht door Optec wallwashers voor halogeen lampen. Cafeteria, Foster + Partners Riverside Studios, Londen Architect: Foster + Partners, Christopher Lam, Londen www.fosterandpartners.com

Op de waarneming gerichte lichtplanning: de verlichting van de foyer van het flatgebouw con centreert zich op lichte wandvlakken in plaats van op donkere vloeren. Op die manier ontstaat met een gereduceerd ener gieverbruik een lichtere indruk van de ruimte.

Sydney Grosvenor Place, een 180m hoge kantoortoren uit 1988, behoort tot het werk van de geboren Oostenrij ker Harry Seidler (1923–2006), die na zijn emigratie en stationering in Engeland en de VS de belang rijkste vertegenwoordiger van de moderne architecten in Australië werd. Een vernieuwde verlichting van de foyer versterkt nu het archi tectonische concept nog beter en leidt tegelijkertijd tot grootschalige besparingen op energie- en onder houdskosten. Als lichtwerktuigen kozen de ontwerpers wallwashers, downlights en richtbare spots voor halogeen-metaaldamplampen van ERCO. Grosvenor Place Building, Sydney Architectuur en lichtplanning: Harry Seidler & Associates, Sydney www.grosvenorplacesydney.com.au


Inzicht in licht

ZARA, Via del Corso, Rome

Architect: Giulio de Angelis (1845–1906) Architect (renovatie) en lichtplanning: Duccio Grassi Architects, Milaan/Reggio Emilia; José Froján, Mabel Segui, Estudio ZARA, Arteixo Foto’s: Thomas Mayer, Neuss www.zara.com



Bodegas Portia, Gumiel de Izán De samenwerking van het „Dreamteam“ Foster und Engle belooft de samensmelting van licht en architectuur van het hoogste niveau. Claude R. Engle IV ensceneert aan de hand van de methodes van de kwalitatieve lichtplanning het Spaanse landgoed met wijngaarden: accentueren, onderverdelen in zones, verticale verlichting. De wijnbouwregio's in Noord-Spanje zijn in de afgelopen jaren steeds meer veranderd in een eldorado van buitengewone architectuur. Calavatra, Moneo of Gehry – de bodega's wedijveren met architecten met een internationale reputatie om de meest spectaculaire vormgeving. Bouwwerken, zoals de aan het Guggenheimmuseum in Bilbao refererende hoofdkantoor van Marqués de Riscal, zijn pareltjes van deze non-verbale wedstrijd. De nieuwe bodega's zijn handelsmerken en hebben een magnetische aantrekkingskracht voor bezoekers. Bovendien geven ze zo individueel aanzien in de groeiende concurrentiestrijd om marktaandeel en eer. Het meest recente voorbeeld van deze ontwikkeling geeft de Gruppo Faustino: de Bodegas Portia in Ribera del Duero, ontworpen door Foster + Partners, combineert efficiency met elegance, gebruikt de natuurlijke topografie van zijn omgeving en citeert de functionele processen van de wijnkelder op een originele manier – vol van effecten voorzien door het integrale verlichtingsconcept van lichtplanner Claude R. Engle IV. Het is de eerste wijnbottelarij die Lord Foster met zijn team heeft ontworpen. Er is een opstelling ontstaan waarvan de plattegrond voldoet aan een gestileerde driepas. Drie vleugels van het gebouw strekken zich vanuit het centrum van de faciliteit als sterrenstralen naar buiten uit. Elk complex herbergt één van de drie stappen van de wijnpersing: gisting in de stalen tank, rijping in eiken vaten en ten slotte het bottelen in en opslaan van flessen. Het operatio nele hart van de faciliteit ligt in het midden van het gebouwencomplex. Hier worden alle bewerkingen in de drie vleugels bewaakt en geregeld. Bovendien is hier ook de vanuit het dak licht doorlatende openbare ruimte met shop, proeve rij en restaurant gelegen, waar bezoekers via de aangrenzende, uitgestrekte terrassen en waterpartijen het wijnbouwgebied kunnen overzien. Beglaasde galerieën op een tussenverdieping bieden de bezoekers een vrij zicht op de productieprocessen in de drie vleugels van het gebouw. Het genieten van wijn, behalve dan om deze te proeven, wordt een zinnelijke belevenis die de lange traditie van de Spaanse wijncultuur erbij betrekt. Het lichtconcept van planningsbureau Claude R. Engle volgt deze transparantie in het basisconcept. Een grotendeels verborgen verlichting ontvoert de bezoekers naar de wereld van de wijn. Bewust geplaatste accenten dienen zowel fans van de nieuwste perserijtechniek enthousiast te maken, als de wijnminnende toeristen de romantische kant van de wijnkelder te tonen. Engle plaatste de nadruk van verlichting daarom op de kernelementen van de wijnpro6 ERCO Lichtbericht 93

Architectuur: Foster + Partners, Londen Lichtplanning: Claude R. Engle Lighting Consultant, Chevy Chase MD Foto’s: Thomas Mayer, Neuss www.bodegasportia.com

Met een plattegrond bestaande uit drie vleugels, is het wijnlandgoed in het landschap ingebed. Door de topografie liggen de vleugels op verschillende dieptes in de bodem. Daardoor wordt voor de verschillende fasen van het maken van wijn telkens een ideaal klimaat geschapen: in de Nave de Botellas, bijvoorbeeld, waar de wijn in flessen rijpt.

Faustino Winery - Site Plan 0

5

10m


Bodegas Portia

ductie. In de aan de gisting gewijde vleugel van het gebouw accentueerde hij bijvoorbeeld – enthousiast gemaakt door gesprekken met de wijnboeren – alleen de temperatuurweer gaven, uitgieters en tankopeningen met accentuerende lichtbundels. In de dagelijkse gang van zaken blijkt dat ook de wijnboeren deze minimale hoeveelheid verlichting voor hun werk voldoende vinden. „Ze zeggen dat de wijn slaapt. Wij leveren daarom slechts zoveel licht als er bij de wijnproductie nodig is, zonder de wijn echter te wekken“, aldus Engle. De tussen de houten lamellen van het plafond verstopte industriële verlichting met fluorescentielampen wordt daarom slechts in uitzonderingsgevallen ingezet. De slapende wijn rijpt in Bodegas Portia klassiek in het vat. ERCO Gimbal spots voor halogeen-metaaldamplampen van 20W met Spherolit-reflector dompelen de eiken vaten in een warm en tegelijkertijd bescheiden licht. De verkeersgebieden tussen de vatenopslagplaatsen zijn voorzien van in zones onderverdeelde verlichting met een koelere lichtkleur (5.000K), zodat de keldermeesters alle werkzaamheden kunnen uitvoeren zonder dat het nodig is het lichtarrangement te veranderen. Er ontstaat een fascinerend effect doordat de architecten tussen de betonnen muren onder het maaiveld en in de uit houten bintbalken bestaande constructie van de hal een spleet open lieten, waardoor het daglicht door de wijnrode beglazing met de tinten van een edele Reserva kan binnendringen. De vleugel van het gebouw met flessenopslag – de Nave de Botellas – is uitgerust met ERCO Parscan spots met floodreflectoren voor laagspannings-halogeenlampen van 100W. Dit bijzonder verblindingsvrij type spot waarborgt het maximale visual comfort bij een flexibele, gerichte en tegelijkertijd onopvallende verlichting. Vanaf het plafond in de hal accentueren deze de indrukwekkende wanden met flessen van Bodegas Portia. Er ontstaan verlichte nissen die aan de sfeer in een kathedraal doen denken – een kathedraal van de wijn. Terwijl het zwaartepunt van het lichtconcept in de productieruimtes is geënt op bescheidenheid, is in het centrum van de bodega, waar de bezoekersruimtes zitten, hoogwaardige, verlichting van vlakken wenselijk. Restaurant, bar en proeverij krijgen een exclusieve look door edel houten oppervlakken en gedekte kleuren. Downlights voor laagspannings-halogeenlampen van 75W bereiken een bijzonder prettige verlichtingskwaliteit in deze ambiance. Deze zijn in het plafond van verticale lamellen geïntegreerd. Voor de vormgeving van de wand worden – naast moderne kunst – de vatduigen van oude 8 ERCO Lichtbericht 93

Wandversiering over wijn: overal in het gebouw worden structuren uit oude vatduigen als decoratieve componenten ingezet en naar behoren uitgelicht (linksboven). In reusachtige, roestvrijstalen tanks gist de most van druiven. Om de kooldioxide die ontstaat, op natuurlijke wijze te kunnen afvoeren zijn deze in de vleugel van het gebouw geplaatst

die volledig bovengronds ligt. Hier zijn vrijwel alleen verkeersgebieden. Bedieningselementen van de installatie, alsmede de dragende, betonnen zuilen worden verlicht met omhoog gerichte Beamer schijnwerpers voor halogeenlampen van 50W (zie onder).

Parscan wallwashers voor halogeenlampen van 75W zorgen ook in het restau rant voor de verticale verlichting. Een glazen front gaat open naar het dakterras. Ook hier wordt gebruik gemaakt van oude vatduigen als decoratieve wandversiering.

In Bodegas Portia ontmoet de moderne architectuur de meest geavanceerde wijnbereidingstechnolgie volgens een eeuwenlang ontwikkelde wijncultuur, vertegenwoordigd door regionale wijnboeren van eigen bodem: een veelbelovende mix van traditie en avant-garde.


Het bovenste niveau van de centrale ruimte met bar en restaurant biedt een grandioos uitzicht over dakterrassen met reflecterende waterpartijen van het uitgestrekte landschap van Ribera del Duero.

wijnvaten toegepast. Engle gebruikte Parscan wallwashers om deze te verlichten. Gezamenlijk vervolgen openheid en transparantie hun weg in de gastronomie- en bezoekersruimtes. Door grote raampartijen valt de blik vanuit het restaurant zowel op de rustende wijnvaten binnenin de Nave de Barricas, als op het weidse landschap van Ribera del Duero. Voor de entree van Bodegas Portia weken Foster + Partners enigszins van hun basisidee over transparantie af. De architecten verborgen Het daglicht dringt binnen door een spleet tussen de sokkel en de constructie van de hal. Een kleurige tint van zware rode wijn, gefilterd door gekleurd glas. De vaten voor het rijpen van wijnen worden met licht, bestaande uit warme tinten, van Gimbal spots voor halogeen-metaaldamplampen verlicht.

Claude R. Engle IV studeerde aan het College of Wooster theater en filosofie, alsmede creatief schrijven aan de Universiteit van New York. Tijdens zijn 6 jaar durend verblijf in Barcelona werkte hij als freelance-lichtplanner, echter ook als vertaler voor architectuurmedia. Zijn ontwerpen voor theater- en dansproducties werden meerdere malen bekroond. Gedurende zijn Spaanse tijd regisseerde hij de omzetting van lichtplanningen van het kantoor in het Palau de Congresos, Valencia, in het Kimmel Center for the Performing Arts, Philadelphia, alsmede bij vele andere projecten in Europa en de VS. Momenteel werkt hij als gerenommeerde lichtplanner aan projecten als de Regent Tower, Sydney, de Freedom Tower bij het World Trade Center, New York, en de Winspear Opera in Dallas. www.crengle.com


daar namelijk de zeven meter hoge centrale tank achter blauwgroen melkglas. Lichtplanner Engle ensceneerde de keldertechniek met kleurrijke lichtaccenten op een wijze dat deze schimmig en geheimzinnig achter de ruime glaswanden schimmert. Het lichtconcept borduurt daardoor in alle ruimtes van Bodegas Portia voort op de architectuur, onderstreept deze en plaatst bijzondere accenten. Er ontstaat een totaalarrangement dat uit het oorspronke- lijk functionele type gebouw van een bodega een wereld vol avontuur maakt, waar de magie van de wijnbereiding voor de bezoeker op indrukwekkende wijze wordt geënsceneerd.

Verticale verlichting in het restaurant van de bodega: in het plafond van houten lamellen zijn ERCO plafondinbouwlens-wallwashers voor halogeenlampen van 90W gemonteerd. Hun licht definieert de dimensies van de ruimte, laat schilderijen optimaal tot hun recht komen en draagt verblindingsvrij bij aan de algemene verlichting.

Norman Foster Norman Foster behoort tot de belangrijk ste moderne architecten. Hij is de oprich ter en voorzitter van de raad van bestuur van Foster + Partners in Londen met een wereldwijd netwerk van projectbureaus. In de afgelopen vier decennia was het bureau pionier in duurzame en ecologisch verantwoorde architectuur. Deze komt tot uiting in zijn zeer omvangrijke werk: van stedenbouw en infrastructuur naar luchthavens, openbare gebouwen, culturele gebouwen, kantoren en industriële gebouwen, om over privéhuizen en productontwerpen nog maar te zwijgen. In 1999 werd hij als 21e winnaar van de Pritzker-prijs uitgeroepen; andere onderscheidingen zijn de „Praemium Imperiale“, Prijs voor architectuur 2002 en in 2009 de vermaarde kunstprijs „Príncipe de Asturias“. www.fosterandpartners.com


Wallwashing en waarneming

1992). Dat betekent dat we in voor ons nieuwe en onbekende ruimten proberen de ruimtelijke structuur ook vanuit gevaarlijke gezichtspunten en vluchtmogelijkheden te analyseren en bijvoorbeeld naar ruimtelijke grenzen en aanwijzingen zoeken voor het taxeren van afstanden. Uiteraard moet in de huidige context wel het evolutionaire perspectief „vertaald“ worden. Ruimtebeoordelingsprocessen werken voor ons doorgaans niet op een wijze van „overleven“, maar van „beleven“. Tegelijkertijd kan er van worden uitgegaan dat de genoemde evolutionaire schema’s ook in het dagelijkse leven werkzaam zijn en weerspiegeld worden in spontane, emotionele ruimtelijke beoordelingen, dus in de belevingswaarden van een ruimte. Verlichting bezit daarbij een substantiële invloed op het herkennen van de omgeving, ruimtelijke beoordeling en ruimtelijk gebruik en dat werd in psychologisch onderzoek als parameter voor het beoordelen van ruimten gebruikt. Een belangrijk onderzoek uit 1977 kwam van Flynn (vgl. Kebeck 1997, pag. 225). In het werk van Flynn worden afgeleide functies van verticale en horizontale verlichtingssituaties onderzocht. Zo lijken ruimten met verlichte wanden groter en verbeteren de helderheid van de ruimtelijke waarneming. Nietuniforme wandverlichting verhoogt op zijn beurt het gevoel van ontspanning en heeft een positief effect op de vriendelijkheid van de ruimte zoals deze wordt waargenomen. Geringe lichtintensiteiten in de nabijheid van de plek van waaruit wordt waargenomen

De architectuuronderzoekers prof. dr. dr. Kai Schuster en dr. Marc Kirschbaum bekijken de ruimtelijke waarneming en ruimtewerking in relatie tot de verlich tingssituatie.

Hoe zeer licht, lichtkleur en soort verlichting effect hebben op hoe wij ruimten beoordelen, merken we iedere dag. Daarvoor hoeven we niet te wachten op de onderzoeksresultaten. De uiteenlopende keuzemogelijkheden en het gebruik van verschillende lichtwerktuigen in ruimten verandert subjectief de ruimten zèlf, onze perceptie van een ruimte en ons gebruiksgedrag. Bij de vormgeving van onze eigen woning letten we bij ruimten en ruimtelijke zones bijvoorbeeld op de eenheid van de inrichting en de verlichting om zo een specifieke gebruiksinpassing te verkrijgen. Een leeshoekje wordt doorgaans anders verlicht dan een werkblad in de keuken of een werktafel in de kelder. Lichtonderzoek in de context van arbeid en ergonomie is al geruime tijd een aantoonbaar interdisciplinair werkterrein dat laat zien hoe sterk een verlichtingssituatie invloed uitoefent op de werkproductiviteit in de productieve sector als op het cognitieve prestatievermogen. Minder bekend zijn onderzoeken die zelfs aantonen dat er een samenhang is t ussen verlichting en de smaakgewaarwording van voedingsmiddelen (voor echte wijnliefhebbers adviseren wij het artikel van Oberfeld et al. (2009)). Als het echter gaat om aspecten als ruimtelijke waarneming en het beoordelen van ruimten in relatie tot verticale en horizontale verlichting van binnenruimten staat het psychologisch onderzoek echter nog in de kinderschoenen. Dit artikel refereert aan een samen met ERCO ontwikkeld e mpirisch onderzoek naar het thema ruimtelijke waarneming en -beoordeling in relatie tot diverse verlichtingssituaties. Voordat we de resultaten van het onderzoek presenteren, volgt vooraf een beknopt overzicht over psychologische perspectieven van de menselijke ruimtewaarnemings- en beoordelingmechanismen. Omgevingspsychologische beschouwing van ruimtelijke waarneming De omgevingspsychologie is fundamenteel gebaseerd op waarneming (cognitie), het beoordelen (emotie) en het handelen van personen in bepaalde omgevingen (bijv. Zimbardo & Gerrig 2008). Dit eenvoudige model kan snel worden uitgebreid onder de veronderstelling dat de componenten nauw met elkaar verweven zijn en de persoonsvariabelen de intensiteit van de ruimtelijke waarneming en de beoordeling van een ruimte bepalen. Voorbeelden van deze persoonsvariabelen zijn vroegere ervaringen, huidige gesteldheid, handelingsdoelen etc. 12 ERCO Lichtbericht 93

Hoewel de psychologie zijn focus richt op de persoon, erkent de omgevingspsychologie dat een ruimte op zijn beurt weer een autonoom effect heeft op de mensen. Hoe nodigt een ruimte uit tot een bepaald handelen. De „Theory of Affordances“ volgens Gibson (1989) biedt een manier om die kwaliteit van een ruimte te omschrijven. Hoe biedt de ruimtelijke situatie door zijn specifieke ruimtelijke uitrusting en -vormgeving – en hiertoe behoort in bijzondere mate de verlichting – concrete handelingsopties. In het ideale geval is er sprake van harmonie tussen mens en ruimte: wensen van de persoon en ruimtelijke kenmerken stemmen overeen. Vanuit evolutiepsychologisch perspectief hebben in de loop van de ontwikkelingsgeschiedenis van de mensheid fundamentele mechanismen van de ruimtelijke waarneming en –beoordeling terrein gewonnen. Zo heeft de mens in het algemeen een voorkeur voor omgevingen die (a) een gemiddelde mate aan complexiteit (complexity) bevatten, (b) „leesbaar“ zijn (legibility) zonder te vervelen en bovendien een zekere mate van een (c) begrijpelijke samenhang (coherence) bezitten die echter tegelijkertijd (d) ook raadselachtige componenten bevatten (mystery), kortom omgevingen die behoefte naar nader onderzoek stimuleren en ontdekkingen beloven (Kaplan & Kaplan 1995). Tegelijkertijd bezitten wij mensen behalve een behoefte om onderzoek te plegen ook een fundamen teel streven om gevaren en vijanden te vermijden (Appleton 1975; Orians & Heerwagen

Wallwashing onder steunt de waarneming van architectonische ruimten en helpt kijkta ken op verticale vlakken. Omdat ze de indruk van lichtsterkte beslissend beïnvloedt, is de verticale verlichting bovendien een sleutelfactor voor effi cient visual comfort. Het onderzoek van Schuster en Kirschbaum laat zien hoe verschillend de waar neming en beoordeling van verlichtingssituaties is, en dat ze tevens van de gebruikscontext afhangen. (Foto: Museum Punta della Dogana, Venetië. Architect: Tadao Ando, Tokio. Lichtplanner: Ferrara Palladino e Associati, Milaan.)

AttRiButen VAn het Licht

helder contrastrijk

bevorderen in het algemeen het gevoel van intimiteit. Tegelijkertijd bleek uit onderzoeken van recentere datum (bijv. Fleischer 2001) dat de lichtkleuren (neutraalwit vs. warmwit) een invloed hebben op de beoordeling van ruimten. Dit onderzoek was evenwel niet expliciet gericht op een systematische vergelijking van horizontale en verticale verlichting zodat deze probleemstelling nog nader onderzoek behoeft. Empirisch onderzoek naar aanleiding van het beoordelen van ruimten in relatie tot de verlichting In opdracht van ERCO werd een empirisch onderzoek over ruimtelijke waarneming en ruimtelijke effecten in relatie tot verticale en horizontale verlichtingssituaties in verschillende ruimtelijke situaties uitgevoerd. Centraal stonden de „zachte“ factoren van het beoordelen van bepaalde ruimtelijke- en verlichtingssituaties. Dat betekent dat er uitsluitend ondervragingen en geen fysieke metingen werden uitgevoerd. Voor het onderzoek had ERCO beeldmateriaal ter beschikking gesteld waarbij van negen uiteenlopende ruimtelijke situaties telkens een verticale en horizontale verlichting werd getoond. Bij deze ruimten ging het zowel om openbare, semi-openbare ruimten als privéruimten met een hoogwaardige binnenarchitectuur, materialen en inrichtingsvoorwerpen waarvan steeds een rendering – dus een gesimuleerde voorstelling – werd weergegeven. In principe waren de ruimten abstract

donker contrastarm

verlichting ondersteunt architectuur

verlichting ondersteunt architectuur niet

verlichting ondersteunt gebruik

verlichting ondersteunt gebruik niet RuimteLijke indRuk

ruim

PRiVéSfeeR

publiek

privé

formeel overzichtelijk

benauwd

informeel ORiëntAtie / VeiLiGheidSGeVOeL

onoverzichtelijk

duidelijk

complex

veilig

onveilig

rustgevend interessant

gehouden: personen, details van een inrichting of persoonlijke voorwerpen werden niet getoond. De hoge kwaliteit van de sfeerweergaves leidde ertoe dat een groot deel van de ondervraagden dacht dat het om foto’s ging. De beelden werden de respondenten door middel van wandprojecties gepresenteerd. Zij moesten bij ieder beeld afzonderlijk of, als het ging om een beeldvergelijking, vragen op basis van een gestandaardiseerde vragenlijst beantwoorden. De vragenlijst moest speciaal voor het betreffende onderzoek worden ontwikkeld waarbij ook op eerder wetenschappelijk werk teruggegrepen kon worden (bijv. Custers 2010, Ginthner 2002, Houser & Tiller 2003, Loe, Mansfield & Rowlands 1994, 2000, Pellegrino 1999). Tenslotte werden de volgende soorten indicatoren in het onderzoek betrokken: ruimtelijke indruk, subjectieve waarneming van een ruimte, intimiteit, oriëntering/veiligheid, lichtattributen, beoordeling van het licht. Bovendien vroegen we naar de gebruikssfeer van verlichting en gebruik alsmede van verlichting en architectuur. Het onderzoek vond plaats gedurende het wintersemester 2010/11 in seminars aan de universiteiten van Darmstadt en Kassel. In totaal hebben 135 personen 18 afzonderlijke afbeeldingen en 9 beeldparen beoordeeld. De gegevensverzameling duurde gemiddeld ca. 70 minuten. De gemiddelde leeftijd van de ondervraagden was 24 jaar (studenten van ongeveer het vierde semester). Aan de enquête nam 62% vrouwen en 38% mannen

De onderzoeksuitkomst bijvoorbeeld bij een warenhuis, weergegeven als semantische diffe rentiaal. Daarbij worden de statistisch significan te verschillen op twee manieren gekenmerkt: (a) de begrippenparen zijn vet gedrukt en (b) de aanduiding van de gemiddelde waarde is op de schaal aangegeven. De oranje lijn heeft betrekking op het beeld met de verticale verlich tingssituatie, de zwarte lijn op de ruimte met horizontale verlichting.

bedreigend WAARneminG VAn de Ruimte

rijk aan afwisseling

monotoon

aangenaam

onaangenaam

behaaglijk

onbehaaglijk

spannend

eentonig

opwindend

ontspannend

uitnodigend mooi

oninteressant

afwijzend BeOORdeLinG VAn het Licht

lichtsituatie bevalt

lelijk lichtsituatie bevalt niet

Voorbeeld warenhuis: Afbeelding a (boven) met overwegend verticale verlichting; afbeelding b (onder) met overwegend horizontale verlichting.

Vergelijking 5: afbeelding 9 en afbeelding 10 Afb. 9: ook verticale verlichting Afb. 10: primair horizontale verlichting

significant niet significant

Grafiek: Antje Renziehausen/pragmatopia


deel. Bij de studievakken van de respondenten was er een overaanbod van de vakken architectuur (N=53), binnenhuisarchitectuur (N=25) en stads- en regionale p lanning (N=11). Dat betekende dat 2/3 van de ondervraagden bezig was met een studie die te maken had met ruimte en ruimtelijke vormgeving. De resterende ondervraagden bestreken een breed veld aan studierichtingen. Voor de beoordelingen van de lichtsituaties werd een semantische differentiaal gebruikt. Dit is een psychometrische schaal met op de twee uitersten tegenovergestelde begrippen, zoals bijvoorbeeld „uitnodigend – afwijzend“. De berekeningen werden voor elk beeldpaar en elk attribuut met de sta tistische methode van t-testen uitgevoerd.

Voorbeeld firmalobby: In duidelijk als openbaar waargenomen ruimten gaven de respondenten de voorkeur aan het lichtcon cept met de nadruk op de verticale verlichting. De toegeschreven kenmerken zijn: ruimer, overzichte lijker, lichter en rustge vender.

Voorbeeld woonruimte: Hier interpreteerde de meerderheid van de res pondenten het concept met in zones verdeelde, horizontale verlichting als privé en daarmee bij de situatie passend. De omgekeerde conclusie: door verschillende of een afwisselende verlichting kan dezelfde ruimte meer dere gebruikscontexten oproepen.


Uitkomsten van de onderzoeken Ter illustratie van de onderzoeksopzet en gevolgde methode tonen de op pagina 13 weergegeven afbeeldingen en grafieken de uitkomsten van één van de negen beeldparen voordat de belangrijkste uitkomsten van het gehele onderzoek worden weergegeven. De beelden tonen een ruimte van een vrij groot warenhuis voor dameskleding. De ver koopruimten zijn ingericht met halfhoge, donkere stellingen die evenwijdig aan elkaar in de ruimte of tegen de achter- en zijwand van de ruimte zijn opgesteld. De gang is van een lichtkleurige vloerbedekking voorzien, die een betrekkelijk sterke reflectie toont. De kleurtoon van de verticale ruimtelijke begrenzing is een helder violet. De vloer van de warenhuisetage is heterogeen, horizontaal verlicht, de lichtbundels zijn duidelijk waarneembaar. De wandverlichting verschilt hiervan: de ruimte op afbeelding a wordt verticaal verlicht, de ruimte op afbeelding b horizontaal. Terwijl de ruimte op afbeelding b met de horizontale verlichting (zwarte lijn in de semantische differentiaal) eerder als donker wordt ervaren, lijkt de ruimte met de verticale verlichting (afbeelding a; oranje lijn) helderder en ruimer. In principe wordt deze ruimte als meer openbaar en formeel beoordeeld. De verticale verlichtingssituatie vergroot het oriëntatievermogen en het gevoel van veiligheid (overzichtelijker, helderder, veiliger en rustgevender). In zijn totaliteit wordt de ruimte met verticale verlichting als aangenamer, behaaglijker, meer stimulerend en uitnodigend en uiteindelijk als mooier beoordeeld. De exacte uitkomsten zijn voor het voorbeeld van het warenhuis als semantische differentiaal weergegeven. Daarbij worden de statistisch significante verschillen op twee manieren gekenmerkt: (a) de begrippen paren zijn vet gedrukt en (b) de aanduiding van de gemiddelde waarde is op schaal aangegeven. De oranje lijn heeft betrekking op de afbeelding met de verticale verlichtingssituatie, de zwarte lijn op de ruimte met de horizontale verlichting. Het juist genoemde voorbeeld was slechts een vergelijkingspaar van in totaal negen met elkaar vergeleken afbeeldingen. Over alle ruimtelijke situaties laten de enquêtes de volgende uitkomsten zien:

1. De verticale verlichting leidt – afgezien van een oordeel van specifieke gevallen – in het algemeen tot een ruimere, meer publieke en minder informele, als ook een meer overzichtelijke en heldere ruimtelijke indruk. 2. Bij drie beeldparen bevalt de ondervraagden de verticale verlichtingssituatie expliciet beter: een firmalobby, een kledingzaak, een trap. 3. In de andere ruimtelijke situaties wordt de horizontale verlichting met positievere emotionele beoordelingscategorieën bewezen. Ze hebben een meer uitnodigende, behaaglijke werking, suggereren meer privésfeer en zorgen voor een interessanter en contrastrijker effect. Bij nadere beschouwing van de onderzoeksuitkomsten, rekening houdend met het type ruimte, gebruiksaspecten en de dimensie „publieke ruimte – private ruimte“, kunnen de volgende conclusies worden getrokken: de verticale verlichting wordt geprefereerd in ruimtelijke situaties met een duidelijk publieke gebruiksfunctie, waarin men zich oriënteren moet. Dit wordt vooral gerelativeerd wanneer het ruimtegebruik is afgestemd op de accentuering van objecten in de ruimte (exposities). In die gevallen prefereerden de ondervraagden, juist vanwege het argument van de focus op een centraal ruimtelijk element, een overwegend accentuerende verlichtingssituatie. Bij elke als privé interpreteerbare ruimte wordt de voorkeur gegeven aan de horizontale lichtsituaties en met attributen als behaaglijker, gezelliger maar ook donkerder en minder inspirerend dan de verticale verlichtingssituatie beoordeeld. Privé versus publieke ruimten Als geheel kunnen de onderzoeksresultaten in het boven weergegeven theoretisch afgeleide model van ruimtelijke waarne ming worden ingedeeld. De evident publieke ruimten worden met verticale verlichting als aangenamer ervaren omdat ze veiliger, overzichtelijker, lichter en rustgevender zijn. In onbekende publieke ruimtelijke situaties wordt van ons een oriëntatievermogen verlangd en zoeken we „instinctief“ naar zekerheden, zoals overzicht, helderheid, duidelijkheid, ruimtelijke grenzen. Tegelijkertijd geven we in semiopenbare en private ruimten eerder de voorkeur aan gefocusseerde verlichting die niet het gehele oppervlak bestrijkt om juist het private karakter van de ruimte te onderstrepen. Wanneer de ruimtelijke setting op de focus van afzonderlijke objecten is gericht, zoals bijvoorbeeld bij exposities, wordt ook bij publieke ruimten de voorkeur gegeven aan een a ccentuerende verlichting. In die zin kan in de terminologie van Richard Kelly (zie Maack & Pawlik 2009) worden geconcludeerd dat in omgevings situaties oriëntatie en overzicht vereisen dat „zien“ (ambient luminescence) op de voorgrond staat en door verticale verlichting een meerwaarde aan ruimtelijke informatie ontstaat. Wanneer de focus van de gebruikers van de ruimte moet worden geleid zodat ze „ergens naar kijken“ (focal glow), leidt een

verticale vlakverlichting in de regel tot afleiding en wordt als minder geschikt gewaardeerd. Natuurlijk – en in de psychologie is men daarvan zeer goed op de hoogte – gaat het in de architectuur en de ruimtelijke verlichting er tevens om positieve spanningen (vgl. „soft fascination“ bij Kaplan & Kaplan 2005) op te wekken. In zoverre leidt de optimale inpassing niet altijd tot de beste ruimtelijke indruk, maar wordt bereikt door geringe afwijkingen en „storingen“ (vgl. Berlyne 1974). In zijn visie is het bijv. waarschijnlijk dat, wederom in de betekenis van Kelly, een intelligent op elkaar afgestemde mix van gefocusseerd licht in expositieruimten om „naar te kijken” en een verticale verlichting om „te bekijken“ (play of brilliants) een meerwaarde aan ruimtelijke- en kunstbelevenis tot stand brengt. In zoverre is het onderhavige onderzoek een eerste, verkennende studie. Zo staat bijvoorbeeld in de zin van een optimalisering van de ecologische validiteit (de werkelijkheid benaderend) als volgende stap een reeks onderzoeken gepland in reële omgevingen, waarin dezelfde ruimte vergeleken met verticale en horizontale verlichting door werkelijke gebruikers van ruimten wordt beoordeeld door middel van gestandaardiseerde empirische methoden bij een fysisch- technisch vergelijkbare lichtsterkte. Een voor omgevingspsychologen even uitdagend als fascinerend onderzoeksgebied, dat uiteindelijk alleen interdisciplinair en met op vernieuwing gerichte onderzoekspartners kan worden uitgevoerd.

Literatuur Appleton, J. (1975): The experience of landscape. Londen: Wiley & Sons Berlyne, D.E. (1974): „Novelty, complexity, and inte restingness.“ In: Berlyne, D.E. (Ed.). Studies in the new experimental aesthetics: Steps toward an objective psychology of aesthetic appreciation. New York. Wiley, pag. 170-180 Custers, P. (2010): „Lighting in retail environments: Atmosphere perception in the real world.“ In: Lighting Research and Technology. September 2010 vol. 42, nr. 3, pag. S. 331-343 Fleischer, S. E. (2001): Die psychologische Wirkung ver änderlicher Kunstlichtsituationen auf den Menschen. Dissertation ETH Zürich 14 0 33 Flynn, J. E. (1977): „A study of subjective responses to low energy and nonuninform lighting systems.“ In: Lighting Design & Application, vol. 7, pag. 6-15 Gibson, J.J. (1989): Wahrnehmung und Umwelt. Der ökologische Ansatz in der visuellen Wahrnehmung. Weinheim: BeltzPVU Ginthner, D. (2002): Lighting: Its Effect on People and Spaces. In: Implications. vol. 2, Issue 2. www.informe design.umn.edu Houser, Kevin W.; Tiller, Dale K. (2003): „Measuring the subjective response to interior lighting: paired compa risons and semantic differential scaling.“ In: Lighting Research and Technology. September 2003 vol. 35 nr. 3, pag. 183-195 Kebeck, G. (1997): Wahrnehmung: Theorien, Methoden und Forschungsergebnisse der Wahrnehmungspsycho logie. Weinheim: Juventa Kaplan, R. & Kaplan, S. (2005): „Preference, Restora tion, and Meaningful Action in the Context of Nearby Nature.“ In: Barlett, P. F. (Ed.). Urban Place. Reconnec ting with the natural world. Cambridge: MIT Press, pag. 271-319 Kaplan, R. & Kaplan, S. (1989): The experience of nature: A psychological perspective. New York: Cam bridge University Press Loe, L.; Mansfield, K.P.; Rowlands, E. (1994): „Appea rance of lit environment and its relevance in lighting design: Experimental study.“ In: Lighting Research and Technology. September 1994 vol. 26, nr. 3, pag. 119-133 Loe, D.L.; Mansfield, K.P.; Rowlands, E. (2000): „A step in quantifying the appearance of a lit scene.“ In: Lighting Research and Technology. December 2000 vol. 32, nr. 4, pag. 213-222 Maack, T.H. & Pawlik, K. (2009/Ed.): Lichtpositionen zwischen Kultur und Technik. Lüdenscheid: ERCO Oberfeld, D., Hecht, H., Allendorf, U., & Wickelmaier, F. (2009): Ambient lighting modifies the flavor of wine. Journal of Sensory Studies, 24(6), pag. 797-832 Orians, G. H. & Heerwagen, J. H. (1992): „Evolved res ponses to landscapes.“ In: Barkow, J. H.; Cosmides, L. & Tooby J. (Eds.). The adapted mind. Evolutionary psy chology and the creation of culture. New York: Oxford University Press, pag. 555-579 Pellegrino, A. (1999): „Assessment of artificial lighting parameters in a visual comfort perspective.“ In: Lighting Research and Technology. September 1999 vol. 31, nr. 3, pag. 107-115

Over de auteurs: Prof. dr. dr. Kai Schuster studeerde psycho logie (dr.-psych., dr. phil.) en architectuur (ir.). Hij was werkzaam als omgevingspsy choloog in diverse onderzoeksinstituten en in het Instituut voor Psychologie van de Universiteit Kassel. Sinds 2010 is hij hoog leraar aan de Hogeschool Darmstadt. Daar doceert hij sociale psychologie en socio logie o.a. bij de vakgroep architectuur. De werkaccenten liggen op het gebied van de architectuurpsychologie en -theorie. Met Marc Kirschbaum is hij partner binnen het bureau pragmatopia – architektur.stadt. leben (www.pragmatopia.de). Dr. Marc Kirschbaum (architect) studeerde architectuur in Kassel (ir.), Manchester/ GB en als Fulbright-stipendiaat in Seattle/ VS (Master of Architecture) en promo veerde in Kassel (dr.-ir.). Marc Kirschbaum verricht onderzoek en doceert op het vak gebied ontwerpen binnen de Faculteit van de Universiteit Kassel architectuurtheorie en ontwerpen. In 2009 en 2010 was hij gasthoogleraar aan de Clemson University, School of Architecture in Zuid-Carolina/ VS. Met Kai Schuster is hij partner binnen het bureau pragmatopia – architektur. stadt.leben (www.pragmatopia.de).

Zimbardo, P.G. & Gerrig, R.J. (2008): Psychologie. München: Pearson Studium


Nieuwe producten 2012

Opton spots met LED - Voor de energiezuinige en flexibele verlichting van showrooms en etalages - Uiterst efficiënte ERCO LEDlichttechniek met collimatoren en Spherolit-lenzen - Spherolit-lenzen kunnen zonder gereedschap worden vervangen voor verschillende lichtsterkteverdelingen - Geringe afmetingen voor gebruik in lage ruimtes - Rechtstreeks op de spot dimbaar via de potentiometer

Als combinatie van de elemen ten optisch systeem, elektronica en informatica omvat de optoelektronica alle dimensies van het motto „tune the light“: licht genereren, licht manipuleren, licht regelen. Daarom richt ERCO haar innovatieve vermogen op de kernactiviteit opto-elektronica. Vrijwel alle nieuwe ontwikkelingen werken met LED-lichtbronnen; bij veel producten worden de bij ERCO zelf ontwikkelde en geproduceerde, hoogefficiënte LED-optische systemen met Spherolit-lenzen gebruikt – samen met op maat gemaakte elektronische bedrijfsapparatuur. Op de volgende pagina's treft u een overzicht aan van de nieuwe producten van ERCO. Meer vanaf 1-1-2012 onder: www.erco.com/products

Light Board spots - Als tentoonstellings- en presentatieverlichting - Vervangbare Spherolit-lenzen voor verschillende lichtsterkteverdelingen - Lage tot hoge lichtstroomklassen - Scharniertechnologie uit de laptop-industrie voor zachte, nauwkeurige uitlijning - Geïntegreerd bedrijfsapparaat, inwendige kabels - Rechtstreeks op de spot dimbaar via de potentiometer

Opton spots voor HIT - Voor de energiezuinige en flexibele verlichting van showrooms en etalages - Uiterst efficiënte ERCO lichttechniek met Spherolit-reflectoren - Spherolit-reflectoren kunnen zonder gereedschap worden vervangen voor verschillende lichtsterkteverdelingen - Het liggende bedrijfsapparaat vermindert de armatuur-hoogte - Thermische scheiding van armatuurkop en bedrijfsapparaat

LED

Breedstralers 13W - 54W 870lm - 4320lm

Light Board spots hebben een compact model met een opvallend design.

Light Board inbouwarmaturen - Systeemdesign met Spherolitlenzen voor verschillende karakteristieken - Als in het plafond geïntegreerde tentoonstellings- en presentatieverlichting - Geïntegreerd bedrijfsapparaat - Rechtstreeks op de spot dimbaar via de potentiometer

LED

Het compacte model maakt inbouw in een plafond met geringe inbouwdiepte mogelijk.


Spots 5,4W - 54W 290lm - 4320lm Narrow spot, spot, flood, wide flood

Inbouw breedstralers 27W 1740lm

Inbouw-lenswallwashers 27W 1740lm

Lens-wallwashers 13W - 54W 870lm - 4320lm

Cantax spots, breedstralers en wallwashers met LED - De nieuwe generatie Cantax met LED betekent: hogere lichtstromen bij dezelfde maat resp. dezelfde lichtstroom uit een kleiner huis - Uiterst efficiënte ERCO LEDlichttechniek met collimatoren en Spherolit-lenzen - Spherolit-lenzen kunnen zonder gereedschap worden vervangen voor verschillende lichtsterkteverdelingen - Nieuwe karakteristiek in deze familie: narrow spot Logotec met LED - Geoptimaliseerd volgens de vereisten van winkelverlichting - ERCO LED-lichttechniek met collimatoren en Spherolit-lenzen voor een bijzonder hoge efficiency en lichtkwaliteit - Vervangbare Spherolit-lenzen voor een keur aan lichtverde lingen - Geïntegreerd bedrijfsapparaat, rechtstreeks dimbaar via de potentiometer - Ook verkrijgbaar als inbouwspot

LED

Spots 9W - 27W 580lm - 2160lm Narrow spot, spot, flood, wide flood


Lens-wallwashers 13W-27W 870lm-2160lm

Halogeenmetaaldamplampen



Spherolitwallwashers 20W - 70W 1800lm - 7750lm

LED




LED

Spots 4,5W - 14W 290lm - 1080lm Narrow spot, spot, flood, wide flood

Breedstralers 14W 870lm - 1080lm

Lens-wallwashers 14W 870lm - 1080lm

Het liggende bedrijfsapparaat en de vlakke armatuurkop verminderen de hoogte.

Opton is ook verkrijgbaar voor de nieuwe halogeenmetaaldamplampen HIT-CE 50W.

Cantax met LED: nieuwe lichtstroomklassen, twee behuizingsmaten.

Het compacte, vlakke huis werd speciaal ontworpen en geconstrueerd voor gebruik van LED's. ERCO Lichtbericht 93

17

Nieuwe producten 2012

Compar met LED - Draai- en zwenkbare inbouwspots - Voor de in het plafond geïntegreerde verlichting van winkels - Aanvulling op het bestaande programma voor halogeenmetaaldamplampen - ERCO LED-lichttechniek met collimatoren en Spherolit-lenzen voor een bijzonder hoge efficiency en lichtkwaliteit - Verschillende Spherolit-lenzen voor een keur aan lichtverde lingen

Quintessence dubbelfocusdownlights met LED - Voor de basisverlichting van hogere ruimtes - Onopvallende plafondopening, bijzonder goed visual comfort dankzij de hoge antiverblinding en het dubbele brandpunt - Uiterst efficiënte ERCO LEDlichttechniek, vrij van strooilicht, met collimator en Spherolit-lens - Verschillende maten en lichtstroomklassen

Cilinder opbouw- en pendel armaturen - Sobere vorm als hoogwaardig, onopvallend architectuurdetail - Maximale efficiency door de perfecte afstemming van de LEDlamp, het optisch systeem en het bedrijfsapparaat - Groot visual comfort dankzij de darklight-techniek - Met behulp van accessoires ook toe te passen als pendelarmatuur - Lichtsterkteverdelingen voor basisverlichting en wallwashing


Powercast met LED - Universele, energiezuinige lichtwerktuigen voor buiten - Nieuwe lichtverdelingen en lichtstroomklassen met LED - Spherolit-lenstechniek voor efficient visual comfort - Met twee kabeldoorvoeren om middels doorbedrading slim te kunnen installeren

LED

Schijnwerpers 13W - 54W 870lm - 4320lm Narrow spot, spot, flood, wide flood


LED

Schijnwerpers 4,5W - 54W 290lm - 4320lm Narrow spot, spot, flood, wide flood


LED

Vloerwashers 6,7W - 13W 435lm - 1080lm Breedstralend

Façade armaturen 13W - 20W 870lm - 1620lm

LED

Vloerwashers 0,3W - 0,8W 1lm - 24lm

Oriëntatie armaturen 0,6W 17lm - 24lm


Powercast met LED is nu verkrijgbaar in de lichtsterkteverdelingen narrow spot en oval flood. LED

Inbouwspots 9W - 20W 580lm - 1620lm Narrow spot, spot, flood, wide flood

Inbouw breedstralers 20W 1305lm - 1620lm

Inbouw-lenswallwashers 20W 1305lm - 1620lm

Compar maakt gebruik van de modulaire inbouwring van het Quintessencesysteem.

Beamer met LED - Beproefde buitenschijnwerper met elegant, meervoudig gecoat, aluminium gietwerkhuis en vele montagetoebehoren - Uitvoeringen met LED in meerdere behuizingsmaten en lichtstroomklassen - ERCO LED-lichttechniek met collimatoren en Spherolit-lenzen voor een bijzonder hoge efficiency en lichtkwaliteit Alle lichtsterkteverdelingen van narrow spot via wide flood tot oval flood zijn verkrijgbaar.

LED

Cilinder façadearmaturen met LED - Uiterst efficiënte ERCO LED-techniek met Spherolit-lenzen voor talloze nieuwe lichtsterkteverdelingen - Verschillende combinaties van omhoog en omlaag stralende lichtsterkteverdelingen - Robuust, meervoudig gecoat aluminium huis dat gemakkelijk te monteren is

Dubbelfocusdownlights 6,7W - 27W 435lm - 2160lm Maat 3, 5, 7 Flood, wide flood

Dubbelfocusdownlights met LED's: de onderste reflector gaat over in een matzwarte antiverblindingsconus.

Uitvoeringen voor wegverlichting beschikken over Spherolit-lenzen met een bijzondere lichtverdeling. LED

Cilinder pendelarmaturen Met bijbehorende accessoires, zoals pendelbuizen of kabelophanging kunnen Cilinder armaturen ook als pendelarmaturen worden gemonteerd.

Downlights 13W - 34W 870lm - 2700lm Maat 3, 4, 5, 7 Wide diffusor

Downlightdubbele wallwashers 20W - 34W 1305lm - 2700lm Maat 4, 5, 7

Lens-wallwashers 20W - 34W 1305lm - 2700lm Maat 4, 5, 7

LED-oriëntatiearmaturen IP68 - Onveranderde buitenvorm en montage - Nieuwe lichtkleur warmwit - Hogere lichtstroom bij de LEDvloerwashers door de nieuwste generatie LED's en een gemodi ficeerd, optisch systeem - Nieuwe, externe bedrijfsapparaten in universele behuizingen Vloerwashers zijn geschikt voor de efficiënte verlichting van trappen en gangen.

ERCO Lichtbericht 93

19

ERCO's Technisch Centrum: een case study met LED

Wallwashing en LEDtechniek: twee factoren van efficient visual comfort die elkaar over en weer versterken. Als bijkomende factor zorgt de energiebesparende daglichtregeling in de ERCO foyer mede voor een scenografische vormgeving.

Beproefd concept, circa 75 procent lager energieverbruik: met haar innovatieve LEDlichtwerktuigen richtte ERCO, de lichtfabriek, de ingangsfoyer van haar Technisch Centrum op het hoofdkantoor in Lüdenscheid volgens de nieuwste stand van de techniek in. De energetisch geoptimaliseerde verlichtingsupdate moet binnen slechts vijf jaar zijn terugverdiend. Sinds 1989 is de transparante ingangshal het visitekaartje van de onderneming. Het oorspronkelijke nauwkeurig op de architectuur van het gebouw afgestemde lichtconcept, beschikte over een hoog aandeel aan verticale verlichting en voldeed daarmee al aan de criteria van een op de waarneming georiënteerde lichtplanning. Zijn nieuwe interpretatie met LED demonstreert het enorme potentieel van deze technologie en verschaft bezoekers én medewerkers een actuele maatstaf om de lichtfilosofie van ERCO te ervaren, te begrijpen en te verklaren. Alleen al met de gelijkmatige verlichting van gedeeltelijk 12m hoge wanden lukt het om zo'n aangename lichtsterkte-indruk te genereren dat grotendeels kan worden afgezien van een conventionele, algemene verlichting van het vloeroppervlak. De aanwezige grote glasfaçades maken het intensief gebruik van het daglicht mogelijk – hier dempt wallwashing de contrasten en reflecties. ERCO Logotec LED-spots in de „narrow spot“-karakteristiek plaatsen de lichtaccenten: deze zijn bijvoorbeeld in het spreekgedeelte van de foyer aan spanningsrails geïnstalleerd en laten de gele chrysanten op de tafels stralen. Een Light System DALI-installatie integreert de sensoren voor de energiebespa rende, daglichtafhankelijke aansturing en maakt tegelijkertijd aantrekkelijke, scenografische effecten mogelijk. Het aansluitvermogen van de gerenoveerde installatie is verlaagd met 75% naar 6,48W/m², de gemiddelde levensduur van de LED's ligt op 50.000 uur ten opzichte van 3.000 tot 5.000 uur bij halogeenlampen: daar staan echter de investeringskosten tegenover met duurzame besparingen op energieverbruik en onderhoud.

Lichtconcept Aansluitvermogen per m² (W/m²)

Repertoire Nieuw (Halogeen) (LED) 26,09W/m²

6,48W/m²

Vergelijking aansluitvermogen (%)

100%

25%

Vergelijking exploitatiekosten

100%

21%

Besparing CO2 per jaar

68,13t

Voldoet aan een verlaging van 25%



21

Focus

Wallwashing als op waarneming gericht licht Het concept van de verticale ver lichting ondersteunt niet alleen het effect in ruimtes of levert een bij drage aan een betere waarneming, maar kan bovendien bijdragen aan een energiezuinige lichtplanning. De talloze verlichte verticale vlakken in de architectuur strekken zich daarbij uit van glad gestuukte wanden via textielbehang tot en met met steen beklede façades of wanden gevormd door beplanting. Naast hun architectonisch vormgevende functies is vertica le verlichting ook ervoor bedoeld kijktaken die specifiek zijn voor de architectuur, voor gebruikers mogelijk te maken. De ene keer is dat het herkennen van de omge ving, maar ook het kunnen lezen van informatie op wandopper vlakken. Dit omvat bijvoorbeeld informatieborden en tekstpanelen, affiches, schilderijen in musea, boeken en dossiers in rekken of artikelen in winkels. Vanuit energieoogpunt gene reert verticale verlichting in verge lijking met naar beneden gericht licht een lichtere indruk van de ruimte bij hetzelfde aansluitvermogen. Wanden liggen namelijk meer in het gezichtsveld en hebben bij vloeren vaak ook lich tere oppervlakken. Aangezien het gezichtsveld van het menselijk oog eerder in de breedte dan in de hoogte uitstrekt en de blik in de regel naar voren is gericht, wordt de aandacht doorgaans in meerdere mate op wanden dan op vloeren of plafonds gericht. Door de reflectie van het licht op lichte wanden ont staat bij verticale verlichting een diffuus lichtaandeel in de ruimte dat bijdraagt aan de algemene ver lichting. Deze factoren geven de verticale verlichting een bijzondere betekenis in het debat over duur zame lichtplanning.


Dubbelfocus

Architectuur Verticale verlichting accentueert de architec tuur van het totaal, verhoogt de ruimtelijke werking en creëert op die manier een kwalitatief hoogwaardige omgeving.

Verlichte wanden geven een lichte indruk en bie den een duidelijk, ruim telijk gevoel. Deze onder steunen de oriëntatie in de architectuur en stralen verblindingsvrij, diffuus licht terug de ruimte in.

Waarneming Op grond van het natuur lijke kijkrichting van het menselijke gezichts veld maken de verticale vlakken van een omge ving een groot gedeelte van de waarneming uit en bepalen daarmee ook de indruk van de licht intensiteit.

Gering stroomverbruik Het licht gericht sturen op de voor de waarneming en het gebruik relevante vlakken, is de sleutel tot creatief hoogwaardige en energiezuinige verlich tingsoplossingen.

Wallwashing-techniek met LED Wallwashers met asymmetrische lichtsterkteverdeling zijn geschikte werktuigen voor een gelijkmatige, verticale verlichting. Samen met het grote rendement van de LED's en de effectieve ERCO lichttechniek vormt wallwashing een belang rijke factor van het efficient visual comfort. De lichttechniek van wallwashers valt op door een breed stralende lichtsterkteverdeling, alsmede een gelijkmatige lichtsterkteverdeling in verticale en horizontale richting op de wand. Deze hebben dus een asymmetrische lichtsterkteverde ling nodig die tot aan het onderste deel van de wand reikt en tevens de bovenste wandzone voldoende belicht. Bovendien is een homo geen verloop van de verlichtings sterkte wenselijk, zodat een gelijk matige indruk van de lichtsterkte ontstaat. Conventionele rotatie symmetrische lichtsterkteverde lingen zijn niet geschikt voor een uniforme wallwashing, omdat hun lichtbundel die dwars vanaf het plafond op de wand schijnt, een lichtsterktezwaartepunt (hotspot) in de bovenste zone genereert. Er worden twee mogelijkhe den toegelicht om met LED's een geschikte lichtsterkteverdeling voor gelijkmatige wallwashing te genereren: enerzijds de LED-lenswallwasher met Spherolit-lenzen – een bijzonder energiezuinige technologie, omdat deze een hoog armatuurrendement genereert. Dit is gebaseerd op de verdeling van een grote lens in individuele, driedimensionaal gewelfde, afzon derlijke vlakken die het licht sturen door het te breken. De asymme trische vorm van de spheroliten heeft de speciale lichtsterkteverde ling voor wallwashing tot gevolg. De sturing van het licht via een LED-primaire lens, collimator en Spherolit-lenzen geschiedt met minder verliezen dan bij reflectie door reflectoren. De Spherolitlenstechniek maakt tevens geringe inbouwdieptes mogelijk. Deze wallwasher-techniek wordt in het

programma van ERCO vooral inge zet in productfamilies die zijn afge leid van armaturen met spots. Bij plafondinbouwarmaturen van het Quintessence-programma bestaan bovendien combinaties van Spherolit-reflectortechniek met darklight-techniek voor een bijzonder hoog visual comfort: het lichtuittredingsvlak van de diffusor blijft voor de kijker verborgen door de darklight-reflector binnenin de cut-off hoek. Bij de downlightwallwashers of downlight-dubbele wallwashers voorkomt de diffusor hoge piek luminantie van de LED's en zorgt voor een zacht omrande lichtbundel. Het speciale Spherolitwallwashersegment in de reflector verlicht de bovenste wandzone om over de volledige hoogte uniformi teit op de wand te behouden. Met de beide beschreven technologieën van LED-wallwashing die in tallo ze producten van ERCO worden toegepast, gaan voor de ontwer pers de deuren open naar nieuwe speelruimte bij de vormgeving van efficiënte, duurzame lichtop lossingen. Thomas Schielke

LED-module Collimator Spherolit-lens wallwash

LED-techniek Op basis van de LED was ERCO in staat wall washers te ontwikkelen die beschikken over een aanzienlijk hoger arma tuurrendement dan lenswallwashers met conven tionele lampen, lenzen en reflectoren.

Lens-wallwasher met Spherolit-lens De Spherolit-lens wall wash genereert een asymmetrische lichtver deling voor een gelijkma tige wallwashing met een gering stroomverbruik.

Asymmetrische lichtsterkteverdeling Gelijkmatige wallwashing vereist een asymmetri sche lichtsterkteverdeling om een homogene licht sterkte-indruk te genere ren; van het plafond tot aan de vloer.

Downlight-wallwasher met Spherolit-reflector Plafondinbouwarma turen, zoals downlightwallwashers, combineren de Spherolit-reflector-

techniek met de darklighttechniek voor een goed visual comfort.

Lichtmenger

Diffusor Spherolitwallwashersegment Darklight-reflector


23

ZARA, Via del Corso, Rome 5.000 winkels in 77 landen: ZARA, de modeketen van de Spaanse textielgigant Inditex, vervolgt haar koers voor internationale expansie. Al ruim vele jaren werkt ZARA bij de verlichting nauw samen met ERCO – dat was ook het geval in Rome, bij tot dusver hun grootste winkel ter wereld. Het nieuwe filiaal aan de Via del Corso bekoort echter niet alleen door de enorme omvang van de ruim 3.000m2 verkoopoppervlakte, verspreid over vijf etages: ook architectonisch is de renovatie van het eerder door de winkel La Rinascente gebruikte Palazzo Bocconi uit 1887 schitterend. Bovendien geeft dit voor het Inditex-concern de wereldwijde maatstaf voor duurzaamheid en efficiency in de winkelbouw weer. „Milieubehoud is één van de kerncomponenten van onze mondiale strategie“, verkondigde Inditex-CEO Pablo Isla in 2010 op de jaarlijkse algemene vergadering van het concern, en in overeenstemming daarmee was de totale renovatie van het gebouw erop gericht aan de vereisten voor een LEED Platinum-certificaat te voldoen. Niet zonder trots meldt de onderneming dat de nieuwe eco-Flagship Store gemiddeld 70% minder water en 30% minder energie per jaar verbruikt dan een conventionele winkel en dat het milieu daarmee jaarlijks een CO2-emissie van ruim 200 ton bespaart. De holistische benadering van de LEED-certificering neemt daarbij factoren in acht zoals de selectie van materialen of het recyclen van het puin, alsmede verwarming, airconditioning en natuurlijk de verlichting van het gebouw. De ontwerpers van ZARA en het architecten bureau Duccio Grassi hebben het kunstwerk neergezet dat, ondanks deze uitstekende effi ciencywaarden, geen seconde de indruk van ascese en onthouding wekt – in tegendeel. Het ruimtegevoel binnenin het gerenoveerde Palazzo is overweldigend: drie bovenverdiepingen om-

Architect: Giulio de Angelis (1845–1906) Architect (renovatie) en lichtplanning: Duccio Grassi Architects, Milaan/Reggio Emilia; José Froján, Mabel Segui, Estudio ZARA, Arteixo Foto’s: Thomas Mayer, Neuss www.zara.com

vatten als open galerieën een enorme vrije ruimte in het centrum, gedragen door sierlijke, met ornamenten versierde, origineel gietijzeren zuilen van het Palazzo uit de neorenaissance. Crèmewitte wanden plafondvlakken, alsmede een lichte, natuurstenen vloer dragen net zo goed bij aan de lichte atmosfeer als de wandschermen van lamellen en geperforeerde platen die het door royale raampartijen binnenstromende daglicht filteren. In het kader van het efficient visual comfort ziet het kunstlichtconcept in grote mate af van de algemene verlichting van horizontale vlakken – vrijwel alleen functionele zones, zoals kassa's, trapportalen en toegangen worden door vierkante Quintessence downlights gemarkeerd die elegant afgesloten met het plafondvlak zijn gemonteerd. De belangrijkste lichtcomponent is de verlichting van verticale artikelen displays door Optec spots en breedstralers voor halogeen-metaaldamplampen. De spots zijn aan spanningsrails gemonteerd die op hun beurt gedeeltelijk in omlaaghangende elementen zijn geïnstalleerd. Deze elementen dragen op hun

bovenzijde armaturen met fluorescentielampen om plafondvlakken te belichten. Een andere maatregel in het kader van het duurzaamheidsprogramma van ZARA is als standaardlamptype, in plaats van halogeen-metaaldamplampen van 70W, nu degene met 35W in te zetten. Met hun efficiënte Spherolit-reflectortechniek genereren de Optec spots ook in deze uitvoering een gedefinieerde, gelijkmatige lichtbundel die voldoende is om zelfs vanaf grote hoogte de displayvlakken op contrastrijke wijze te accentueren.


Efficient visual comfort als onderdeel van de milieustrategie van ZARA: in de nieuwe winkel in Rome domineert de accentverlichting met Optec HIT-spots van 35W. De diffuse reflectie van de lichte vlakken in de ruimte en het door wandschermen gefilterde daglicht zijn voldoende voor de algemene ver lichting. Dat heeft een levendige, stimulerende indruk van de ruimte tot gevolg dat de natuurlijke lichtsterktes niet negeert.


25

GANT Woman Store, Praag Op het eerste gezicht is het een boetiek voor damesmode in het vertrouwde, verfijnde design van het internationale lifestyle-merk GANT. Op het tweede gezicht is het een kleine revolutie in de verlichtingstechniek en goed nieuws voor het milieu: de eerste shop met 100% LED-verlichting van ERCO. De wortels van het GANT-label gaan terug naar Amerika. Daar voorzag Bernard Gant vanaf 1949 in zijn bedrijf in New Haven, Connecticut, de studenten van de „Ivy League“-universiteiten van shirts. Tegenwoordig is GANT een interna tionaal merk dat de Amerikaanse traditie combineert met een Europese touch. Ook in Middenen Oost-Europa breidt GANT zich gestaag uit. Bij deze uitbreiding werkt het bedrijf nauw samen met de lichtadviseurs van ERCO's kanto ren in Wenen en Praag voor de verlichting van de winkels voor het eenduidige „Corporate Light“. Vooral het Logotec LED-spotsysteem dat op de EuroShop 2011 haar première vierde, is de favoriet van de interieurdesigners en besluitvormers bij GANT – wat al een paar maanden later in de GANT Woman Store in het shoppingcentrum „Myslbek“ in Praag duidelijk zichtbaar werd: in de vorm van de eerste stores met 100% ERCO LED-verlichting. En iedereen is uiterst enthousiast over het resultaat. De store voert het interieurconcept van GANT consequent door. Aan de eisen aan duurzaamheid wordt voldaan door het gedaalde energieverbruik en de lange levensduur van de lichtwerktuigen – en de lichtkwaliteit is ten opzichte van het gangbare concept met HITlichtbronnen een verdere verbetering. Trouw aan de initiële uitgangspunten van het efficient visual comfort is de verlichting van het inte rieur gericht op de menselijke waarneming: het lichtconcept combineert een gelijkmatige, verticale basisverlichting door wallwashers met flexibele spots voor het accentueren van ruimtelijke zones en producten. De etalages stralen de bijzondere sfeer van de shops van binnen naar buiten toe uit. Als werktuigen voor de flexibele enscenering van de decoratie zijn Logotec-spots, breedstralers en wallwashers op 3-fasen-spanningsrails van ERCO gemonteerd. Dankzij hun verwisselbare Spherolit-lenzen zijn de lichtsterkteverde lingen van narrow spot tot wide flood mogelijk, maar ook breedstralende varianten, zoals oval flood en wallwash. Op die wijze kunnen zowel vlakken gelijkmatig verticaal worden verlicht en daarnaast kunnen precieze accenten worden geplaatst. De routiniers van de GANT Store Design Departments waren wel verrast door een bijzondere eigenschap van de ERCO LED-spot: dankzij de techniek van de Spherolit-lenzen verliezen de spots geen diffuus strooilicht. Daardoor hebben de etalages meer contrasten en een zeer frisse, aantrekkelijke look.


Etalage als contrastrijke blikvanger: een belangrijke factor van het succes in een levendige omgeving van een shoppingcentrum. Met Logotec-LED-spots met Spherolit-lenzen ontstaat vrijwel geen strooilicht – dat impliceert een hoog contrast, ondanks het verlaagde aansluitvermogen.

LED-lichtwerktuigen in een op de waarneming gericht lichtconcept dat verticale verlichting combineert met licht accenten die vrij zijn van strooilicht. GANT bereikt daardoor een daling van het energieverbruik van de verlichting met 30% ten opzichte van het vorige concept met HITlampen. Door de verminderde warmtebelasting is

Binnenhuisarchitectuur en lichtplanning: GANT Store Design Dept. Foto’s: Edgar Zippel, Berlijn www.gant.com

er bij de airconditioning bovendien nog 30% extra energiebesparing. Dit en het wegvallen van het dure verwisselen van lampen zorgen voor een voortvarende afschrijving van de lichtinstallatie met een lage „Total Cost of Ownership“.

De kwaliteitseigen schappen van het licht concept, zoals een hoog visual comfort, een prettig warmwitte kleur en een geringe warmteinvloed, zorgen ervoor dat de shop niet alleen aantrekkelijker is voor de klanten. Deze scheppen bovendien een goede werkomgeving voor de medewerkers van GANT in Praag. GANT gebruikt als effi ciënte LED-lichtwerktuigen de Logotec-spot (links) alsmede de vierkante LED-wallwasher van 35W en LED-richtbare spots van 21W uit het Quintessence-programma.

De kleurweergave van de warmwitte LED's ligt met een kleurweergaveindex Ra > 85 op het niveau van de in de retailsector gangbare halogeenmetaaldamplampen en voldoet aan de hoge eisen bij het beoordelen van kleurige kleding.


Verticale verlichting voor hotels: Ibis koestert hoge verwachtingen van LED

www.ibishotel.com

Bij Ibis, het hotelmerk van het Accor- concern in het economy-segment, draait alles om de optimale prijs-kwaliteitver houding. Ibis pakt de stijgende concurrentie aan met een nieuw design- en lichtconcept. Sinds 2009 opent Ibis in Duitsland een nieuwe generatie hotels die met hun waardige en natuurlijke sfeer aan de toenemende eisen van de gasten tegemoetkomen. Duidelijkheid, con centratie op het wezenlijke en rechtlijnigheid zijn elementen van de designtaal die het inte rieurarchitectenbureau Dreesen und Partner uit Düsseldorf voor Ibis ontwikkelde. Bij de bewer king van het lichtconcept lieten de ontwerpers zich door de branchedeskundigen voor hotel en gastronomie van de Duitse ERCO verkooporga

nisatie adviseren. Het resultaat: aantrekkelijk licht met efficient visual comfort – een duur zame, betrouwbaar te berekenen investering. Wat licht in deze context kan betekenen, is de besluitvormers van het concern volledig duidelijk: „Het zou de sfeer van het nieuwe design in belangrijke mate moeten ondersteu nen. Bij de gasten een echte 'welcome feeling' oproepen“, zo formuleert Klaus Rohrbeck het, technisch directeur bij Accor Duitsland. In het streven naar dit doel onderzochten en optima liseerden de ontwerpers alle vijf factoren van het efficient visual comfort: op de waarneming gerichte lichtplanning, verticale verlichting, efficiënte lampen, effectieve lichttechniek en intelligente lichtregeling. Dat leidde weg van het oorspronkelijke lichtconcept dat een raster van downlights voor verlichting voor uniforme oppervlakken voorzag, en sloeg de richting in naar een gedifferentieerde planning, waarbij wallwashing en accentuerende verlichting de boventoon voeren. „Hoewel wij een derde minder armaturen gebruiken dan bij de oorspronkelijke algemene verlichting het geval was, bereiken wij door de op de waarneming georiënteerde lichtplanning een betere indruk van de lichtsterkte“, verklaart Martin Weiser, Segment Manager voor hotel en gastronomie van ERCO Leuchten GmbH. Dat heeft een positieve invloed op het investerings bedrag en de exploitatiekosten. Natuurlijk kan op deze manier ook aan de richtlijnen van de beroepsvereniging en aan DIN-normen worden voldaan. De planning behandelt zones, zoals entree, receptie, bar en restaurant, verschillend, 28 ERCO Lichtbericht 93

Gedifferentieerde ver lichting accentueert de moderne, frisse huisstijl van de nieuwe bedrijven van Ibis: de combinatie van wallwashing en accentuerende verlich ting biedt een attractieve en hoogwaardige sfeer. Bovendien worden het aantal armaturen en het energieverbruik geredu ceerd. LED's, de licht bronnen van de toekomst, zorgen voor een nog ener giezuinigere exploitatie.

Binnenhuisarchitectuur en lichtplanning: Dreesen und Partner, Düsseldorf Foto’s: Thomas Pflaum, Castrop-Rauxel

afhankelijk van hun betreffende functies. Tel kens wordt er echter gebruik gemaakt van ver ticale verlichting om als „Licht om te zien“ de architectuur te definiëren en zich in de ruimte te kunnen oriënteren. Als „Licht om naar iets te kijken“ wordt de accentuerende verlichting toegevoegd die werkgebieden met een contrast benadrukt: bijvoorbeeld de receptiebalie, de lif ten, maar ook de tafelbladen in het restaurant en de paar, hoogwaardige decoratieobjecten, zoals planten of fruitschalen. Spaarzaam wordt ook de derde component van de „Grammatica van het licht“ ingezet, het „Licht om te bekij ken“: bijvoorbeeld in de vorm van decoratieve pendelarmaturen boven de receptie of de sta tafels in de restaurantzone die in eerste instan tie als vormgevingselementen in de ruimte bestemd zijn. De werktuigen voor deze componenten van de lichtplanning verenigen effectieve licht techniek en efficiënte lampen: voor de verticale verlichting worden Quintessence LED-lenswallwashers van 28W ingezet, voor de accen

tuerende verlichting zijn dat Quintessence LED-richtbare spots van 21W met verschillende lichtsterkteverdelingen, afgestemd op de dimensies van de te verlichten zones en objec ten. De warmwitte LED's besparen al van nature energie dankzij hun hoge rendement – met een kleurtemperatuur die in de buurt komt van het licht van halogeenlampen, en met een goede kleurweergave die ook gerechten en drankjes op smakelijke wijze toont. De principiële effi ciencyvoordelen die de LED-lichttechniek met

zijn geprojecteerd, direct uitgestraald licht ten opzichte van het reflecterende licht van gangbare lampen biedt, komen daar nog eens bij. Hoewel de ontwerpers aanvankelijk nog uitgingen van ca. 10.000W aansluitvermogen voor de verlichting van de begane grond, werd deze waarde al tijdens de eerste fase in 2009 gereduceerd tot 5.800W door het ERCO con cept met laagspanningshalogeenlampen en halogeen-metaaldamplampen en in de nu met LED-techniek uitgevoerde bedrijven in Frank

furt, Bonn en Aken Normaluhr zelfs tot zo'n 2.300W. Een voordeel van de LED's, vooral in vergelijking met de overeenkomstig efficiënte halogeen-metaaldamplampen, is de dimbaar heid. Dit kenmerk behoort tot de eisenlijst van Ibis om de verlichting van de individuele zones omgevingsadequaat te kunnen aanpassen. Het energieverbruik van de LED-armaturen daalde lineair met de dimwaarde wat tot ver dere besparingen in de exploitatie leidde. De nieuwe verlichting laat dus niet alleen het moderne, aantrekkelijke interieurconcept optimaal tot zijn recht komen, maar is ook energiezuinig. De aanvankelijke meerkosten in de LED-techniek werden bij Ibis al na ruim vier jaar afgeschreven – bij een geraamde afschrij vingsperiode van circa tien jaar die resulteert uit de verwachte 50.000 bedrijfsuren van de LED-armaturen bij een gemiddelde brandtijd van 15 uur per dag. Kortom: een duurzame oplossing waarvan het milieu, de gasten en de exploitanten profiteren. Ook in het restaurant worden Quintessencewallwashers en richtbare spots met LED ingezet. De verticale verlichting van de achterwand definieert de ruimte, schept breedte en draagt een pregnante indruk van de lichtsterkte over. De tweede licht componenten zijn in het plafond geïntegreerde LED-richtbare spots. Door een darklight-reflector

zijn deze optimaal ver blindingsvrij. De ovale lichtbundel van de licht sterkteverdeling „oval flood“ is optimaal op de rechthoekige vorm van de tafels afgestemd en kan bij veranderingen van de plaatsen van de tafels opnieuw worden uitgelijnd.


Verticale verlichting in de buitenruimte: Joslyn Art Museum, Omaha

Architectuur: John en Alan McDonald, Omaha (bestaande bouw 1931), Foster + Partners, Londen (uit breiding 1994) Lichtplanning: HDR, Randy Niehaus, Trevor Hollins, Omaha Foto’s: Tom Kessler, Omaha

LED-wallwashing voor galeries: Fleming Collection, Londen

Architectuur: Trehearne Architects, Londen Lichtplanning: GIA Equation, Londen Foto’s: Dirk Vogel, Dortmund www.flemingcollection.com

www.joslyn.org

Achter het Joslyn Art Museum, een monolithisch art-decoblok met moderne aanbouw van Foster + Partners, gaat een verhaal schuil wat leest als de „American Dream“: George A. Joslyn (1848–1916), uit New England, van sobere huize, zocht zijn geluk in het westen van de VS, werkte zich in de krantenindustrie omhoog en schiep met de „Western Newspaper Union“ een uitgeversimperium dat hem tot de rijkste man van Nebraska maakte. Naast veel andere charitatieve stichtingen voor zijn tweede vaderland Omaha financierde zijn echtgenote Sarah na zijn overlijden een reeks culturele instellingen uit zijn vermogen, onder andere het museum voor kunst. De verzameling omvat werken van de klassieke Oudheid tot aan de moderne tijd. Het zwaartepunt ligt echter op Europese en Amerikaanse werken uit de 19e en 20e eeuw. De meest recente uitbreiding van het museum vond plaats in 2009 met het aanleggen van een sculptuurtuin. Gelijk is de volledige buitenom geving nieuw vormgegeven, alsmede de buitenverlichting voor de bestaande en de nieuwbouw Beamer HIT 70W

Focalflood HIT150W


aangepakt. De lichtplanners van HDR Architecture 2010 werden voor het resultaat bekroond met een IES Illumination Award of Merit: een concept dat de contrasterende elementen van het gebouw gedifferentieerd behandelt en tegelijkertijd in een verbindende context inte greert. De ontwerpers kenden daarbij bijzonder veel waarde toe aan het gebruik van de zo een duidig mogelijke, efficiënte lamptypes, zoals halogeen-metaaldamplampen in verschillende vermogensniveaus. Het lichtconcept in de sculpturentuin heeft geen algemene verlichting van vlakken. In plaats daarvan wordt de voorraad bomen met Tesis uplights verlicht, terwijl de sculpturen telkens individueel met Grasshopper schijnwerpers in scène worden gezet. Als contrast worden de façaden van de bestaande en nieuwbouw van roze marmer met Focalflood breedstralers verlicht om hun monumentale karakter te benadrukken. De grote reliëfs van de beeldhouwer John David Brcin (1899–1983) op de hoeken van het bestaande gebouw worden bovendien met Beamer schijnwerpers geaccen tueerd.

De bekroonde, nieuwe verlichting vormde de sfeervolle achtergrond voor het festival „Jazz on the Green“ dat in 2009 in het sculpturenpark van het Joslyn Art Museum plaatsvond.

Een atrium van glas verbindt de bestaande met de nieuwbouw. Lightmark bolderarmaturen HIT 35W verlichten het toegangsgebied voor de ingang van het museum.

In het culturele leven van Londen heeft de Fleming Collection een vaste plaats verworven als verzameling en galerie voor kunst uit Schotland. Deze voert terug naar de verzameling van de gelijknamige bank die in 1873 door Robert Fleming in het Schotse Dundee werd opgericht. Toen de Fleming Bank in 2000 werd gekocht door de Chase Manhattan Bank, werd zijn kunstverzameling overgedragen aan de Fleming-Wyfold Art Foundation die sinds 2002 de galerie op de begane grond van de bank, nr. 13 Berkeley Street in Mayfair, exploiteert – en dit met zo'n groot succes bij bezoekers en critici dat de curatoren van de stichting niet aarzelden en toehapten, toen de eerste verdieping van het gebouw in 2010 leegstond en te huur werd aangeboden. De bijkomende galerie werd op 10 juni 2011 geopend en toont een permanente tentoon stelling uit de voorraad van de verzameling, terwijl op de begane grond wisseltentoonstellingen van alle moderne Schotse kunstenaars plaatsvinden. De bovenverdieping van het in 1890 geconstrueerde gebouw biedt een oppervlakte van 140m2 met een prachtig versierd, gestuukt plafond en zuilen. In dit historische bezit met zijn wit geschilderde oppervlakken werd een vierkant van opstelwanden als presentatievlak toegevoegd dat met zijn middengrijze tint afsteekt tegen het gebouw, maar de kunstwerken toch nog een neutrale achtergrond biedt. Of het nu de spreekwoordelijke zuinigheid van de Schotten is, of het feit dat de wortels van de verzameling in de geldbranche liggen – in elk geval hebben de exploitanten bij de selectie van de verlichting het één en ander precies nagerekend en hebben vervolgens besloten voor een spanningsrailsysteem van ERCO met Logotec LED-wallwashers en spots in warmwit. Deze bieden niet alleen kwalitatief hoogwaardige verlichting die de expositiestukken niet aantast, maar k unnen binnen enkele jaren worden afgeschreven door het in vergelijking, bijvoorbeeld met laagspannings-halogeenlampen, lagere energieverbruik en de geringe onderhoudskosten: vervanging van de lampen behoort vanaf nu tot het verleden.

Galeries met hun presentatie van kunstwerken op wandoppervlakken vormen de klassieke situatie voor gelijkmatige verticale verlichting. De Logotec LED-lens-wallwashers zijn in de Fleming Collection gecombineerd met LEDspots in hetzelfde design om afzonderlijke objecten met licht te kunnen accentueren.

Bij de aan spanningsrail gemonteerde wallwashers wordt het voor deel in efficiency van LED-lens-wallwashers met Spherolit-techniek zeer duidelijk: het armatuurrendement is ongeveer dubbel zo hoog als bij conventionele lens-wall washers.


Villa Vauban, Luxemburg

Architecten: Diane Heirend & Philippe Schmit architectes, Luxemburg; Philippe Schmit, Luxemburg. Lichtplanning: Licht Kunst Licht AG, Bonn/ Berlijn Projectleiding: Dipl.-Ing. Alexander Rotsch Foto’s: Lukas Roth, Keulen

Een futuristische nieuwbouw verdrievoudigt het expositieoppervlak van het „Museum voor oude kunst van de stad Luxemburg“ en gaat een spannende dialoog aan met de historische stadsvilla uit 1873. Ruimte, materiaal en licht zijn de media van deze dialoog.

De oude fundamenten die door de architecten bij de renovatie in het zicht zijn geplaatst, verklaren de naam van de villa: deze staat op de resten van de voormalige Luxemburgse vesting van de Barokke bouwmeester Sébastien Le Prestre de Vauban. Met steile, prismavormige buitenvlakken en de ondergrondse uitbreiding refereert de nieuwbouw, die van twee zijden aan de neoklassieke villa is gekoppeld, aan de oude kazematten. De façadebekleding met zijn warme, bruinachtig metalen tint bestaat uit geperforeerde rode messingplaten. Ook binnenin domineren heldere, expressieve vlakken van contrasterende materialen: licht houten vloeren, wit gestuukte vlakken, wanden en plafonds van geklopt sierbeton dat is bekleed met glinsterende kwarts – tot leven gewekt door een zorgvuldig afgestemde verlichting. Al op het moment dat u het gebouw van buiten nadert wordt duidelijk hoe lichtarchitectuur markante beelden schept: voor een aantrekkelijke werking op afstand ensceneren wallwashers de verticale vlakken van de ingang en de verglaasde foyer. De verlichting in de verkeers- en verblijfszones van de nieuwbouw is voor het grootste deel met trimloos in het betonnen plafond geïntegreerde armaturen opgelost, een ambachtelijk verfijnd detail. Dubbelfocus-downlights, richtbare spots en 32 ERCO Lichtbericht 93

Van twee kanten is de nieuwbouw met zijn bekleding van geperforeerde messingplaat aan de historische Villa Vauban gekoppeld. In de galerieruimtes van de nieuwbouw worden lichtplafondelementen door spanningsrail ingelijst. Parscan spots zijn bestemd om de schilderijen subtiel uit de diffuse algemene verlichting te lichten.

www.villavauban.lu

wallwashers uit het ERCO programma structureren met hun licht de complexe aaneenschakeling van ruimtes. Het sprankelende licht van de laagspanningshalogeenlampen accentueert met zijn uitstekende kleurweergave materiaalkwaliteiten en texturen. Voor de efficiency van de verlichting is op waarneming georiënteerde lichtplanning toegepast, alsmede het gebruik van moderne lampen in IRC techniek. De expositieruimtes van de nieuwbouw zijn uitgerust met verlichte plafonds die op de b ovenverdieping daglicht en kunstlicht mengen; op de kelderverdieping daarentegen uitsluitend gebruikmaken van kunstlicht. De bovenlichten worden omrand door een voeg die ventilatie alsmede een rondlopende ERCO spanningsrail integreert. Afgestemd op de betreffende expositie ondersteunen Parscanspots en wallwashers de enscenering van de tentoongestelde stukken – de perfecte, flexibele „white cube“. Zo beleeft de bezoeker bij de rondgang een stimulerende sequentie van ruimtes met totaal verschillende karakters die door de ontwerpers van „Licht Kunst Licht“ telkens optimaal in scène zijn gezet.

Expressieve ruimtes, duidelijke oppervlakken, contrasterende materialen: dat zijn de stijlmiddelen van het ontwerp van Diane Heirend en Philippe Schmit.

Licht geeft vorm aan de route door het gebouw: individuele, markante wanden worden met behulp van wallwashers zichtbaar gemaakt. Verblijfsruimten, zoals de foyer, alsmede gangen en trappen, verkrijgen indrukwekkend licht uit de vloer. De introverte expositieruimtes van de nieuwbouw worden daarentegen gekenmerkt

door een geconcentreerd, ruimtevullend licht dat de kunst in het middelpunt van de belangstelling zet.

Foto: Christoph Meinschäfer Meer informatie: www.lichtkunstlicht.de www.lichtdesign-preis.de www.iald.org

Licht Kunst Licht: Lichtdesigner 2011 Een uitstekend jaar voor Prof. Andreas Schulz en zijn bureau Licht Kunst Licht, met vestigingen in Bonn en Berlijn: bij de Deutscher Lichtdesign-Preis 2011 (Duitse lichtdesignprijs) die op 5 mei in Keulen werd toegekend, ontvingen hij en zijn team de titel Lichtdesigner van het jaar. Zij hadden in de verschillende categorieën van de prijs in totaal de meeste punten verzameld. Ook internationaal worden de voortdurende topprestaties van dit bureau geëerd: bijvoor beeld met de IALD Radiance Award 2011 voor de Telekom-brug in Bonn, waarmee deze gerenommeerde vereniging het project met het hoogste aantal punten van de jury onder alle prijswinnaars opnieuw accentueert. Van harte gefeliciteerd!


Wallwashing voor musea: Museo de la Evolución Humana, Burgos

Architect: Juan Navarro Baldeweg, Madrid Foto’s: Thomas Mayer, Neuss www.museoevolucionhumana.com

Onderzoek en het doorgeven van kennis over de evolutie van de mens, samengevoegd in één gebouwencomplex: het museum gebouw en het aanleunende instituut bieden talloze toepassingsscenario's voor verticale verlichting. Met zijn ligging aan de Jakobsweg en de grafstede van de Spaanse nationale held „El Cid“ in de gotische kathedraal was het Noord-Spaanse Burgos al van oudsher een historische plaats. Pas in de 80-er jaren van de 20e eeuw bleek hoe ver deze historische wortels daadwerkelijk teruggaan. Destijds ontdekten wetenschappers bij opgravingen in de Sierra de Atapuerca, op een afstand van ca. 20km van de poorten van Burgos, sensationele vondsten uit de oertijd: overblijfselen van een menselijke nederzetting die intussen een periode van ruim een miljoen jaar beslaan. Dit en de enorme rijkdom aan vondsten in de holen van de Sierra waren al in 2000 de reden dat de afgravingen op de lijst van het UNESCO-wereldcultuurerfgoed werden opgenomen. 60% van alle hominide fossielen wereldwijd komt hier vandaan. Nergens anders ter wereld werken meer onderzoekers aan een opgraving. Tegen deze achtergrond is de moderne, representatieve nieuwbouw van een complex in het centrum van Burgos dat bestaat uit museum, onderzoeksinstituut en congrescentrum, geheel vanzelfsprekend. Onderzoek, communicatie en het doorgeven van kennis over de evolutie van de mens vinden nu vlak in de buurt plaats en gebeuren bovendien onder bouwkundige voorwaarden van formaat. Het ontwerp is van de hand van Juan Navarro Baldeweg, één van de meest gerenommeerde Spaanse architecten, die zich al met zijn bouwwerken van musea en instituten in Altamira intensief met een aanverwant thema had beziggehouden. Het gebouw van de centrale hal van het museum wordt

De speciale optiek van ERCO TFL Wallwashers zorgt voor een zeer gelijkmatige wandverlichting. De armaturen kunnen voor een continue lijn van verticale verlichting met elkaar worden verbonden. Moderne T16-fluorescentielampen met elektro nische bedrijfsapparatuur bieden een hoge lichtkwaliteit en uitzonderlijke efficiency.


geflankeerd door twee zijvleugels die het instituut en het congrescentrum herbergen. Om de hal zonder steunen te kunnen bouwen bedacht Baldeweg een ruitvormige vakwerkstructuur die zich aan de buitenzijde bevindt. Helderrood gelakt domineert deze de kloofachtige ruimtes tussen de delen van de gebouwen. Glasfaçades en bovenlichten zorgen voor een groot aandeel van het daglicht. Baldeweg schuwt expressieve vormgevingsoplossingen niet, zoals de genoemde knalrode draagconstructie, of een smaragdgroene, door onregelmatige vensteropeningen onderbroken façadebekleding van de zijvleugel. Het lichtconcept, zowel in de tentoonstellingsruimtes als in de ontsluiting- en verkeerszones, is ondergeschikt aan de architectuur en werkt met een gelijkmatige verticale verlichting om de structuur van de ruimte tot uitdrukking te brengen. Wallwashing die in de meest uiteenlopende gebieden van het gebouw wordt ingezet, definieert de ruimten, biedt verblindingsvrij „Licht om te zien“ en helpt met name ook de contrasten die door de weelderige, natuurlijke verlichting ontstaan, in toom te houden. Deze op de waarneming gerichte lichtplanning in combinatie met de energiebesparende techniek van de ERCO wallwashers met fluorescentielampen leidt tot een harmonische verlichtingsoplossing die met recht het predicaat „efficient visual comfort“ mag dragen.

Juan Navarro Baldeweg, de nestor van de moder ne Spaanse architectuur, gaat expressieve vormgevingsoplossingen niet uit de weg: in de vrije ruimte tussen de delen van het gebouw staat een knalrood gelakte draagconstructie; de zijvleugel beschikt over een smaragdgroene, door onregelmatige vensteropeningen onderbroken façadebekleding. Evolutieonderzoekers denken bij „Lucy“ aan de in 1974 in Ethiopië gevonden australopithecus-dame, het museum herbergt een uiterst realistische reproductie. Lichtplanners denken echter eerder aan de werkplekarmatuur Lucy die hier wordt ingezet om expositie stukken te accentueren.

Zeer functionele wall washing: gelijkmatige verticale verlichting zorgt voor alle kijktaken waarbij informatie dient te worden afgelezen van verticale oppervlakken in de ruimte – zoals de grafische voorstellingen en teksten van een tentoonstelling.

Op de foto van de gang boven kunt u zien hoe verticale verlichting wanden gemakkelijk, bijna imma terieel kan laten weergeven en daarmee een dagelijkse ruimtesituatie tot een architecturale belevenis maakt. Verlichte wanden laten gebouwen ook door glasfaçaden naar buiten toe stralen.


Achterlichten

Internationale zomerworkshop voor studenten over licht Al voor de vierde keer vond van 23 tot 26 augustus 2011 bij ERCO in Lüdenscheid een interna tionale zomerlichtworkshop plaats. Dit geslaagde evenement is bestemd voor studenten uit de architectuur, interieurarchitectuur en lichtplanning die in een professioneel kader de planningspraktijk en het omgaan met werktuigen voor architectuurbelichting willen meemaken. De ervaring van een intensieve samenwerking met studiecollega's wereldwijd is een bijkomstigheid die de 14 deelnemers uit landen als Indonesië, Hongarije, Kroatië of Spanje niet willen missen. Hartelijk dank aan alle deelnemers en de seminarleiders en veel succes bij toekomstige projecten!

Lentereceptie van de Internationale Gartenschau 2013 in het IMM, Hamburg Een internationale tuinbouwtentoonstelling vereist jarenlange voorbereidingen. Momenteel bereidt Hamburg zich voor op 2013. Tijdens een jaarlijkse lentereceptie worden vrienden en sponsoren uit de politiek en het bedrijfsleven geïnformeerd over de voortgang. Gedurende het evenement van dit jaar dat op 21 maart werd gehouden, was het motto „Bruggen naar nieuwe oevers“ dat past bij het toneel van de HafenCity: de feestelijke omlijsting in en om het Internationale maritieme museum (IMM) werd ondersteund door een tijdelijke lichtinstallatie van het Hamburgse lichtplanningsbureau Team Licht in samenwerking met ERCO.

www.erco.com/seminars

www.hafencity.com www.igs-hamburg.de

Groen licht voor de tuin bouwtentoonstelling: de tijdelijke enscenering werd verzorgd door Hauke Giesecke/Team Licht (links) met onder-

Nieuwe showroom in Buenos Aires 13 jaar is ERCO intussen al met een eigen showroom en team in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires present. ERCO zit al deze tijd al stevig in het zadel als partner van architecten en lichtplanners in de dynamische economie van ZuidAmerika. Nu betrok Edgardo Cappiello met zijn team nieuwe ruimtes in Puerto Madero: hier ontstond een trendy stadsdeel op de voormalige haveninstallaties waar moderne flats naast omgebouwde pakhuizen, alsmede het door Philippe Starck ontworpen hotel Faena staan – een attractief adres voor architecten, lichtplanners en alle creatieve klanten van ERCO Argentinië.

steuning door Kai Petersen (midden) en Ingo Dahl (rechts) van ERCO Hamburg.

ERCO op Facebook Vanaf het begin van dit jaar heeft ERCO een eigen pagina op Facebook, het grootste socia le netwerk ter wereld. Daarmee verwerft niet alleen ERCO een nieuw, snel en ongecompliceerd kanaal voor berichten, afbeeldingen en video's – maar vinden ook al diegenen die zich bezighouden met de architectuurbelichting, hier een platform voor communicatie met ERCO en het afstandsonafhankelijk uitwisselen van informatie. Word ook „Follower“ van ERCO op Facebook:

Theoretisch plannen kennen de studenten uit hun colleges. De workshop bij ERCO biedt ook de gelegenheid licht effecten en het omgaan met lichtwerktuigen in de praktijk te leren kennen.

www.facebook.com/erco.lighting

ERCO Iluminación, S.A. Oficina de Representación Av. Juana Manso 1124 C1107CBX Buenos Aires Argentinië

Groot openingsfeest op 11 mei 2011 bij ERCO in Buenos Aires: de lichten architectuurscene van de metropool gaf acte de présence.

Tel.: +54 11 431 314 00 Fax: +54 11 431 254 65 E-mail: [email protected] www.erco.com/contact

Film: verlichting met LED Op onze website, ERCO Light Scout, presenteren wij een nieuwe, 18 minuten durende film over verlichting met LED. De film toont aan hoe ERCO actuele LED-technologie aan de architectuur toevoegt en biedt een kijkje in het design, de ontwikkeling en de productie van LED-lichtwerktui gen. Er komen personen aan het woord die bij ERCO bijdragen aan het succes van de technologische ommezwaai. In het downloadgebied van de website (www.erco.com/download) kunt u de film in verschillende formats downloaden of met een HTML-code koppelen aan eigen websites.

ERCO ziet opto-elektronica als kerncompetentie en heeft autonome, effi ciënte concepten en principes voor de architectuurbelichting met LED ontwikkeld. De nieuwe film biedt grootschalig inzicht in de ondernemingsdisciplines van onderzoek tot productie die zich bezighouden met LED-lichtwerktuigen.

www.erco.com/led

Gesprekken over het vak in een sfeervolle setting (rechts): Martiniano Leguizamón (ERCO) en Laura Buccellato, direc-


teur van het MAMBA (Museo de Arte Moderno de Buenos Aires).


37

Viani Alimentari, Göttingen Architectuur en lichtplanning: AV Atelier Verführt Messe GmbH, Hannover Foto’s: Frieder Blickle, Hamburg www.viani-alimentari.de

In Duitse universiteitssteden, zoals Göttingen, is het Italiaanse ver langen al van oudsher op bijzonde re wijze vormgegeven. De familie Viani die al jarenlang als importeur van Italiaanse specialiteiten actief is, stilt dit verlangen nu met vino, pasta, espresso en focaccia in eigen huis. Daarvoor ontwierp Atelier Verführt uit Hannover de begane grond van een vakwerkhuis in de

historische oude stad opnieuw op sober-elegante wijze. De bijdrage van ERCO: efficient visual comfort met Quintessence wallwashers voor halogeen-metaaldamplampen, alsmede Optec spots voor flexibele accentuering.

E

Lichtbericht 93

Bodegas Portia Het geheim van wijn: moderne wijnkelders, zoals Bodegas Portia in het Spaanse landbouwgebied Ribera del Duero, produceren volgens industriële maatstaven. Dit doet niets af aan de fascinatie voor wijn als het complexe resultaat van natuurlijke processen, met de immateriële ingrediënten tijd,

gevoel en ervaring als invloedrijke factoren. Foster + Partners ontwierp hiervoor spectaculaire architectuur waarin ook een i mmateriële component van het grootste belang meedoet: licht.

Verschenen in november 2011

E

ERCO GmbH Postfach 2460 58505 Lüdenscheid Germany Tel.: +49 2351 551 0 Fax: +49 2351 551 300 [email protected] www.erco.com

E Lichtbericht 93. Verschenen in november 2011

Recommend Documents