E Lichtbericht 86. Verschenen in september 2008

E

Verschenen in september 2008

Leonardo glass cube Glasarchitectuur is lichtarchitectuur. De onderneming glaskoch bouwde voor zijn merk Leonardo als ervaringswereld en voor het bedrijf kenmerkend bouwwerk een glazen kubus met organisch gevormde inrichting, helemaal in wit – zo geconstrueerd om door licht te worden gemodelleerd.

Lichtbericht 86

Inhoud

Inleiding

1

Over dit nummer

2

Flitslichten

4

Inzicht in licht

Over dit nummer

Licht & Techniek

Verslag

6

16

Licht en Techniek Emanon projectiespot met Goborotator

18

Focus Kleurtemperatuur

19

Dubbelfocus Kleurweergave

Leonardo glass cube Corporate Architecture als uitdrukking van een merkenvisie: een glazen kubus transformeert zich in het spel van gebogen, organische vormen, in licht en schaduw, reflectie en transparantie.

Projecten

Achtergrond

12

Thomas Schielke Beelden van architectuurverlichting De invloed van visualiseringstechnieken op de lichtplanning

ERCO Lichtbericht Impressum Uitgever: Tim H. Maack Hoofdredacteur: Martin Krautter Design/Layout: Simone Heinze, Christoph Steinke Druk: Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh 1028717000 © 2008 ERCO

20

Buddha Tooth Relic Temple and Museum De eilanden stadstaat Singapore is sinds mei 2007 een attractie rijker: een nieuwe boeddhistische tempel in het historische centrum Chinatown.

24

BMW Welt, München De verlichting van het belevenisen uitleveringscentrum creëert een spagaat tussen theatrale enscenering en efficiënt kijkcomfort.

28

Biblioteca Foral de Bizkaia De nieuwe glazen aanbouw van deze bibliotheek in Bilbao presenteert trots zijn inhoud en is tevens een modelvoorbeeld van verticale verlichting.

32

Achterlichten Indrukken van de beurs Light+Building, april 2008 in Frankfurt.

Foto's (Pagina): Ian Barnes (2), Frieder Blickle (32–33), Bernd Hoff (2), Aksel Karcher (16), Joe Lynch/Das Fotoarchiv (20–23), Thomas Mayer (U1, 2, 3, 6–11, 18, 19, 24–28), Thomas Pflaum (3, 4–5), Alexander Ring (1, 16–17), Lukas Roth (2), Dirk Vogel (3), Edgar Zippel (2, 3) Vertaling: Lanzillotta Translations, Düsseldorf

Foto-overzicht pag.12–15 (pagina/fotonr.): 12/1: Cameraphoto Arte snc, 12/2–3: Museums landschaft Hessen Kassel, 13/1: Avery Library, 13/2: John E. Flynn 13/3: Hans Gabriel, 13/4: ERCO, 14/1: Helmut Jacoby, 14/2: Foster + Partners, 14/3: Lawrence Halprin, 14/4: Bernard Tschumi Architects, 15/1: Holzer Kobler Architekturen, 15/2: Zaha Hadid Architects, 15/3: IwamotoScott Architecture, 15/4: The Moholy-Nagy Foundation, 15/5: 2003 realities:united, Berlijn

Tim Henrik Maack

De dichter Paul Scheerbart, die aan het eind van de 19e eeuw leefde, schreef eens: „Ohne einen Glaspalast, ist das Leben eine Last“. Of vrij vertaald: zonder glaspaleis verliest het leven zijn glans. Zo ongeveer moet men bij Leonardo hebben gedacht toen de bouw van de glazen kubus bijna was voltooid. Het Bureau 3deluxe is er met een eenvoudige en organisch geïnspireerde vormtaal in geslaagd het merk Leonardo een spectaculair architectonisch uiterlijk te geven. Zo is in het plaatsje Bad Driburg iets ontstaan wat menig grote stad beslist trots op zou zijn. Een ander stukje merkenarchitectuur treft men aan in de mooie stad München. Het merk heet BMW en heeft voor zichzelf en haar klanten een bijzondere attractie neergezet. Coop Himmelb(l)au vertaalde de dynamische waarden van het merk BMW in statische architectuur. Het nieuwe belevenisen uitleveringscentrum lijkt op wat door ingenieurs aan innovatieve en creatieve prestaties van het merk BMW en haar producten is beloofd. Van een iets andere vanzelfsprekendheid getuigt de architectuur van de boeddhatempel met tandreliek in Singapore. Het uit vijf verdiepingen bestaande gebouw werd in de traditionele stijl van de Chinese T’ang-dynastie gebouwd, die als het gouden tijdperk van de boeddhisti sche kunst in China wordt beschouwd. Als logi sche consequentie werden zelfs de spots voorzien van een decoratieve ommanteling om zo onopvallend mogelijk in de omgeving te worden opgenomen. In de rubriek Licht en Techniek is dit keer de Emanon projectiespot met Goborotator te zien. Het doel van deze nieuwe serie spots is technieken en effecten uit de theaterverlichting op de architectuur toe te passen. Voor het eerst kunnen dynamische effecten nu moeiteloos en systeemcompatibel in talrijke toepassingen worden geïntegreerd. Juist op de raakvlakken tussen architectuur en entertainment is de Emanon spot een belangrijk lichtwerktuig. De normale gloeilamp zou verboden en door energiebesparende lampen worden vervangen. In de privé-sfeer kan dat zeker een belangrijke stap zijn, op professioneel gebied spelen echter noch de gloeilamp, noch de zogenaamde energiebesparende lampen een wezenlijke rol. Een reden om de belangrijke lichtbronnen nog eens nader te bekijken. In de Focus staat bij ons dit keer het verschil tussen kleurtemperatuur en

kleurweergave en hoe de verschillende lichtbronnen zich onder deze twee aspecten ten opzichte van elkaar verhouden. Een naar onze mening niet geheel onbelangrijk verschil, want uiteindelijk kan men er onder warmwit licht ook heel bleek uitzien. Tot slot nog een paar impressies van de beurs Light+Building. Met een aantal van 165.000 bezoekers overtrof de beurs opnieuw alle verwachtingen. Hetzelfde gold ook voor de toeloop naar de beursstand van ERCO. Wij danken u hartelijk voor uw bezoek en verheugen ons nu al op de volgende beurs in 2010.

ERCO Lichtbericht 86

1

Flitslichten

Vaduz Hoog huis – heel letterlijk: de vergaderzaal van het parlement van het vorstendom Liechtenstein heeft onder een spits dak zijn nieuwe ruimte gevonden. 25 Parlements leden vergaderen aan een ronde tafel, anti-verblindend verlicht door Gimbal richtbare spots in een elegante pendelstructuur.

Bern Ter gelegenheid van de grote Ferdinand Hodler-tentoonstelling van 9 april tot 10 augustus 2008 had het Kunstmuseum Bern zijn gehele oudbouw nieuw vormgegeven en verlicht. Ook zalen zonder daklicht krijgen door de combinatie van Optec wallwashers en Hi-trac indirect-armaturen nu optimaal uitgebalanceerde horizontale en verticale verlichtingssterktes. Kunstmuseum, Bern Binnenarchitectuur: Ulrich Zickler, Stuttgart Lichtplanning: Institut für Tageslichttechnik, Stuttgart www.kunstmuseumbern.ch

Erice Pas gerenoveerd straalt de kerk van het Siciliaanse stadje in spierwitte, barokke vormen – een zeer fraai contrast vormend met de ruwe natuurstenen wanden van de zijschepen. Trion uplights verlichten de dakwelving gelijkmatig en discreet gemonteerde Pollux spots verlichten het altaardeel. Chiesa di San Giuliano, Erice (Sicilië) Lichtplanning: Adragna Illumina zione, Alcamo

Düsseldorf Het idee van Lumas om met betaalbare fotokunst-edities zich op nieuwe groepen verzamelaars te richten, is een succesvol recept gebleken: Lumas expandeert; de Düsseldorfse dependance werd professioneel met ERCO spannings rails en Optec spots uitgerust.

Galleria d'Arte Moderna „Sant'Anna“, Palermo Lichtplanning: Adragna Illuminazione, Alcamo

Lüdenscheid Met in verhouding geringe kosten veel gewonnen voor de kleine patiënten: het Bureau KKW uit Altena zorgde voor een nieuwe vormgeving van de kinderkliniek in Lüdenscheid. TFL wallwashers geven de gangen een vriendelijker uitstraling, in de nieuwe speelkamer zorgen Compact 100 downlights met compacte fluorescentielampen voor aangenaam en energiezuinig licht.

Editiegalerie Lumas, Düsseldorf Lichtplanning: Altenfeld & Schmitz, Bochum www.lumas.de

Parlementsgebouw, Vaduz Architect: Architectengroep Hansjörg Göritz, Hannover en Frick Architekten AG, Schaan Lichtplanning: Licht Kunst Licht, Bonn/Berlijn www.landtag.li

Kraków Op dit plein in de historische oude stad van Kraków zorgen Axis walklights ervoor dat men zonder problemen op de platte treden kan lopen. Door de LED-techniek is deze oplossing energie-efficiënt, onderhoudsarm en daarmee economisch. Czartoryskich-Plein, Kraków Architect: Biuro Projektów Lewicki ¸atak, dr in˝. arch. Piotr Lewicki, mgr in˝. arch. Witold Opaliƒski

Kinderkliniek Lüdenscheid Architectuur en lichtplanning: KKW Architekten, Altena

Barcelona Met zijn ligging in de businesswijk aan de Avenida Diagonal richt dit hotel zich op designbewuste handelsreizigers. In de lobby zorgen Parscan spots voor anti-verblindende lichtaccenten. Hotel NH Constanza, Barcelona Architectuur: Manuel de Solá Morales, Barcelona; Lucho Marcial, Rafael Moneo, Madrid www.nh-hotels.com

2 ERCO Lichtbericht 86

Palermo In het voormalige klooster Sant’Anna alla Misericordia heeft de Galleria d'Arte Moderna haar nieuwe onderkomen gekregen. In de met zorg gerenoveerde historische vertrekken zijn spanningsrails van ERCO opgehangen en met Quinta spots uitgerust om de collectie optimaal te presenteren.

Brisbane De nieuwe Gallery of Modern Art is een deel van de Queensland Art Gallery en de grootste instelling voor moderne en eigentijdse kunst in Australië. In de expositiezalen wordt wallwasherverlichting gecombineerd met de flexibele accenten door Optec spots, die aan een raster van spanningsrails in het verlaagde plafond zijn gemonteerd. Gallery of Modern Art (GoMA), Brisbane Architectuur: Architectus, Sydney www.qag.qld.gov.au

Wenen De avant-gardistische juwelierszaak op het chique shoppingadres Kohlmarkt 4 is maar 2,6 meter breed, maar wel 30 meter lang. Als een lint slingert de vitrine zich door de ruimte, verlicht met geïntegreerde Starpoint richtbare spots. Vanuit het ruimtelijke plafond zorgen randloos gepleisterde Skim richtbare spots voor een extra accent. Juwelier Nedoluha, Wenen Architectuur en lichtplanning: bpw Architektur, Wenen www.nedoluha.at

Madrid Het Prado, zonder twijfel een van de belangrijkste musea ter wereld, werd door de Spaanse architect Rafael Moneo op een onopvallende manier uitgebreid en vernieuwd. De planners kozen opnieuw voor ERCO voor de verlichting en combineerden Parscan spots met Optec breedstralers aan spanningsrails. Museo del Prado, Madrid Architectuur en lichtplanning: Estudio Rafael Moneo, Madrid www.museodelprado.es

Wuppertal Door de geraffineerde verlichting wordt het prachtige Wilhelmstrappenhuis nog meer gewaardeerd: Trion uplights voor fluorescentielampen zijn als kapiteelarmaturen aan de zuilen gemonteerd en bestralen de gewelfde plafonds. Kantongerecht, Wuppertal Lichtplanning: Bettina Kaes, Martin Weiser/bright concepts www.ag-wuppertal.nrw.de


3

Inzicht in licht

Martin Braun Backforum, Hannover Foto: Thomas Pflaum, Castrop-Rauxel www.martinbraun.de


Architecten: Ackermann&Raff, Tübingen Elektrische planning: Ingenieurbüro Meinhardt Fulst, Vienenburg Hoofdaannemer: ARGE Wallbrecht-Schuppert, Hannover Uitvoering elektrische planning/bouwdirectie: Keydel Bock Ingenieure, Göttingen


5

Leonardo glass cube

Architectuur en lichtplanning: 3deluxe, Wiesbaden Foto’s: Thomas Mayer, Neuss

Corporate Architecture als uitdrukking van een merkenvisie: een glazen kubus transformeert zich in het spel van gebogen, organische vormen, in licht en schaduw, reflectie en transparantie.

Over de verhouding tussen metropolen en randgebieden bestaan in het informatietijdperk de meest uiteenlopende thesen: de één stelt de nivellering van tegenstellingen tussen centrum en provincie door het niet plaatsgebonden karakter van internet voorop, de ander gaat uit van een concentratie van de „Creative industries“ in metropolen die daarvoor alleen de goede randvoorwaarden zouden bieden. Maar laten we de theorie voor wat zij is en kijken we naar de praktijk, bijvoorbeeld naar het plaatsje Bad Driburg aan de rand van het Teutoburger Wald – een decentrale vestigingsplaats, typerend voor de door de middenstand gekenmerkte industrie in Duitsland. Hier is de firma glaskoch B.Koch Jr. Gmbh + Co. KG gevestigd, die onder deze naam eigenlijk alleen bekend is bij vakmensen, want ze gaat geheel verborgen achter haar productmerk: „Leonardo“ heten sinds 1972 het glaswerk, de vazen en cadeauartikelen van glas, die met groot succes in de vakhandel, maar ook in de eigen en franchiseshops worden verkocht. Sinds 1991 is Leonardo marktleider op het gebied van cadeauartikelen en glaswerk in Duitsland, en volgens het ondernemingsportret kent ongeveer 80% van de Duitse bevolking het merk – afgaande op de klank wordt het echter eerder in het mediterrane gebied gesitueerd, wat bij de op het design gerichte producten graag op de koop toe wordt genomen. Door de Leonardo glass cube zal die zienswijze veranderen: een spectaculair stukje bedrijfsarchitectuur, dat het merk een plaats geeft en Bad Driburg tevens op de architectonische landkaart zet. Achter deze vastberaden stap zit een jonge ondernemer die sinds 2005 het aan tradities rijke familiebedrijf leidt: Oliver Kleine, Managing Director bij glaskoch en de initiator van de glass cube. Hij heeft de betekenis van Corporate Architecture voor medewerkers en klanten van zijn bedrijf ingezien: „De glass cube bewijst dat we onze visie werkelijk naleven“, aldus Kleine in een interview: „Hij positioneert het merk op een architectonische manier. In hem komen de kernwaarden van Leonardo samen.“ Daarvoor heeft de onderneming zijn nieuwe pronkstuk een plaats gegeven in de directe nabijheid van de bestaande bedrijfsgebouwen op de „groene weide" van een industriegebied van Bad Driburg. Het is vormgegeven door een team dat hoewel het een omvangrijke portfolio aan visionaire interieurs, mediale environments en eigentijdse bouwwerken omvatte, de glass cube als eerste permanente bouwproject toonde. De architecten uit Wiesbaden en designers van 3deluxe creëerden voor Leonardo een bouwsel dat alle zintuigen stimuleert. Natuurlijk speelt 6 ERCO Lichtbericht 86

www.leonardo.de Een glazen omhulling als membraan tussen de werkelijke en een fictieve ruimte: zo beschrijven de vormgevers van 3deluxe hun concept voor de glass cube. De karakteristieke, organische vormen

de driedimensionale „ Genetics“ komen terug in de façade-elementen, maar ook in de vormgeving van het wegennet van het witte beton rondom het gebouw.

het bouwmateriaal glas een belangrijke rol – het vormt de buitenlaag van de kubus met zijden van ongeveer 40 meter, in de woorden van de architecten „een vloeiende verbinding niet alleen tussen binnen en buiten, maar ook tussen de werkelijke en een fictieve ruimte; een drempel naar een hypernaturalistische, esthetisch overdreven wereld“. In deze futuristische omgeving wacht de bezoekers, klanten en medewerkers van de onderneming een merkenwereld met showroom en shop, opleidingsruimtes die ook voor seminars en vergaderingen kunnen worden gebruikt, maar ook het „Design Lab“ voor de productontwikkeling en een „Chill Zone“ met bar. Oliver Kleine verwacht tussen de 50 en 100 bezoekers per dag: „Elke maand worden nieuwe programma’s opgesteld, tentoonstellingen, event seminars en beurzen aangeboden," kondigt de jonge ondernemer aan: „De glass cube presenteert een actieve architectuur, waarin altijd iets gebeurt.“ De architectonische structuur bestaat hoofdzakelijk uit twee contrasterende elementen: een rechthoekig omhullend gedeelte en een centrisch in de binnenruimte geplaatste vrije vorm van golvend gebogen, witte wandvlakken. Bij de verlichting profiteren de planners van 3deluxe van hun grote ervaring op het gebied van beurzen en evenementen en maken ze gebruik van een groot scala aan lichtcomponenten: de glazen façade is voorzien van gevoelige fijnstructuren die met behulp van digitaal bewerkte foto’s tot stand zijn gekomen; ze filteren het daglicht en reageren steeds weer anders op de contrasterende verhoudingen. De gebogen wandvlakken van de kern worden met Lightcast lens-wallwashers gelijkmatig bestraald, zodat het effect van een van binnenuit verlichte architectuur wordt opgeroepen. Er ontstaan extra modulatiemogelijkheden door de van de achterkant verlichte gazen gordijnen. Met zorg aangebrachte gleuven en uitsparingen in de wanden van de kern wekken steeds de indruk van daglicht in de expositieruimten. De algemene verlichting en accentuerende tentoonstellingsverlichting is die van kunstlicht: voornamelijk uitgevoerd in plafondinbouwrichtbare spots, gedeeltelijk ook door middel van spots-spanningsrailssystemen. Lichtinstallaties van fluorescentielampen en koude kathodebronnen, gedeeltelijk dynamisch gestuurd, vormen de componenten van het decoratieve, sfeervolle licht om te bekijken.


7

De ruiten van de façade die op een fijnzinnige manier met hoge-resolutie digitale foto’s zijn bedrukt, vormen slechts een membraan in een continuüm van organische vormen, dat de bezoeker haast in een synesthetische ervaring naar binnen zuigt.

Het principe bij uit glas bestaande architectuur de wanden van de kern van het gebouw gelijkmatig te bestralen om zo de indruk te wekken van een van binnenuit verlicht gebouw werd bijvoorbeeld voor het eerst toegepast door de Amerikaanse lichtplanner Richard Kelly bij de foyer van het Seagram Building.

Het gebouw verheft zich ongeveer 7 meter boven de grond en staat ongeveer 4 meter diep in de grond; in de binnenruimte ontstaat daardoor een te verlichten hoogte die tot 10 meter reikt. De Lightcast lens-wallwashers voor halogeen-metaaldamplampen HIT-CE 70W zijn krachtig genoeg om ook zulke hoge wanden gelijkmatig te verlichten.

Richtbare spots geven lichtaccenten op het vloeroppervlak die zijn basisverlichting al krijgt door het diffuus gereflecteerde licht van de wall washers – een energieefficiënte planningsopzet, want de verticale verlichting is van doorslaggevend belang voor een heldere indruk.

Als een neuronaal netwerk trekt het organisch gevormde wegennet van witte betonelementen over het grasveld rond de glass cube. Grasshopper schijnwerpers voor halogeenmetaaldamplampen


in spot-karakteristiek accentueren de entree, waarin de betonelementen iets omhoog welven en zo een toegangsoprit vormen.

Ondernemingsportret 3deluxe De designergroep 3deluxe ontstond in 1992 in Wiesbaden uit de communicatiedesigners Andreas en Stephan Lauhoff, de binnenhuisarchitect Nikolaus Schweiger en de designer Dieter Brell. Sinds 1999 is system modern gmbh met econoom en ingenieur Peter Seipp als directeur verantwoordelijk voor de ontwikkeling, productie en het management van de gemeenschappelijke 3deluxe-projecten. Intussen is de karakteristieke organisch geïnspireerde vormtaal van 3deluxe in internationaal verband even kenmerkend voor de stijl gebleken als de virtueel uitgebreide ruimtelijke concepten of het significante grafisch design dat de scheidslijn tussen tweeen driedimensionaliteit nieuw definieert. Tegenwoordig gaat achter het collectieve begrip 3deluxe een interdisciplinair team schuil van ongeveer 30 personen die afkomstig zijn uit de vakgebieden architectuur, binnenhuisarchitectuur, kunst, grafisch-, media- of productdesign. Op basis van dit rijkgeschakeerde spectrum van competenties ontwikkelde 3deluxe op de totaliteit gerichte designoplossingen die van de grafische uiterlijke vorm, mediale ensceneringen tot en met de architectuur een samenhangende esthetica uitstralen. www.3deluxe.com

Van links naar rechts: Stephan Lauhoff (Hoofd 3deluxe graphics), Dieter Brell (Hoofd 3deluxe in/ exterior), Peter Seipp (Hoofd commerciële zaken 3deluxe in/exterior), Andreas Lauhoff (Hoofd 3deluxe graphics).


9

Lichtende en verlichte architectuurelementen, gelijkmatige en accentuerende verlichting: de planners van 3deluxe gebruiken een breed scala van lichtsoorten en lichtwerktuigen om de nagestreefde sfeerrijke kwaliteit te realiseren.

Als energiezuinige, krachtige en sterk antiverblindende werktuigen voor algemene verlichting gebruikten de architecten gewoonlijk Lightcast plafondinbouwarmaturen voor halogeen-metaaldamplampen. Op deze basis voor efficiënt kijkcomfort bouwt het verdere lichtconcept voort met de tentoonstellingsverMet de wisselende omstandigheden van daglicht verandert het karakter van de archi tectuur op dramatische wijze: door de verlichting draagt ze bij aan een specifiek nachtelijk beeld.

In het lichtconcept voor de glass cube spe len gazen gordijnen een grote rol; deze worden deels met dynamische kleurveranderingen van de achterkant met fluorescentielampen verlicht. Op die manier wordt een geraffineerd spel van transparantie en omvang tot stand gebracht.

De gewoonlijk in wit gehouden architectuur leeft door de modellering van de vlakken en randen met licht. De als met een tekenmal getrokken voeglijnen staan in dienst van de klimaatregeling; computergestuurde machines zorgden voor de pasvorm van de plafondplaten.

lichting als licht om naar iets te kijken en een groot aantal originele, speciaal geproduceerde licht- en armatuurobjecten als licht om naar te kijken.

De abstracte, organische vormen, die „Genetics“ worden genoemd, zijn een typisch vormgevend element van 3deluxe. Wat bij tijdelijke bouwwerken door elastisch textiel werd gespannen, construeerden de designers hier met naadloos gelijmde spouwbladen van mineraal materiaal.

De producten van Leonardo met hun sterk reflecterende oppervlakken profiteren vooral van het glanseffect dat door het gerichte licht van de Optec spots voor halogeen-metaaldamplampen wordt gerealiseerd. Ze zijn aan een ERCO vleugelrail gemonteerd, die in het gipsplaatplafond is aangebracht. De glass cube biedt tevens ruimten waarin concepten voor de presentatie van artikelen in de eigen shops en bij de vakhandel worden getest en voorgesteld. Hiervoor worden Optec spots en Parabelle pendeldownlights gebruikt.


Voor een grote variëteit aan evenementen en tentoonstellingen biedt de glass cube een ongebruikelijk en uniek kader.


11

Beelden van architectuurverlichting De invloed van visualiseringstechnieken op de lichtplanning

Voor planners zijn beelden een medium ter inspiratie, concepten te ontwikkelen en ideeën te visualiseren. Ze gebruiken verschillende mogelijkheden om beelden weer te geven: de ontwerpschets zoals bijv. gebruikt door Erich Mendelsohn, de datavisualisering van Ben van Berkel of kartonnen doosmodellen in combinatie met 3D-scanner en CAM-software van Frank Gehry. De vraag kan worden gesteld in hoeverre planningsresultaten en daarmee de huidige architectuur afhangen van de thans toegepaste ontwerptechnieken. Nog complexer wordt deze afhankelijkheid wanneer naast ruimtelijke- ook lichtdimensies worden betrokken, zoals bij de lichtplanning het geval is. In deze verhandeling worden beelden en visualiseringstechnieken in het planningsproces van de twee disciplines ruimte en licht met elkaar vergeleken.

Tintoretto gebruikte in zijn schilderij van het Laatste Avondmaal (1592–94) naast het licht op lichamen de in feite onzichtbare licht� stralen en vulde de scène aan met een symbolische uitbeelding van licht.

Caspar David Friedrich perfectioneerde de illusie van licht, doordat hij bij zijn werk �� „Gebirgi� ge Flusslandschaft am Morgen und bei Nacht" (1830-35) (Bergachtig rivierlandschap in de morgen en bij nacht) op


lichtdoorlatend mate riaal werkte en het beeld vanuit de achtergrond verlichtte. Met behulp van afschermingen kon bovendien een verande� ring van dag naar nacht worden voltrokken.

Kunsthistorie Leonardo da Vinci onderscheidde al twee lichtkwaliteiten: „Luce“, het zuivere licht van een lichtbron en „Lume“, het licht op een lichaam. In Tintoretto’s schilderij van het Laatste Avondmaal vormen lichtstralen weer een andere dimensie van het licht: ze geven de grens aan naar het onzichtbare tussen lamp en lichamen waarop de stralen vallen. Hier valt de aristotelische voorstelling van licht, dat lichamen zichtbaar maakt, samen met het symbolische licht van het neoplatonisme. Als gevolg daarvan ziet de uitbeelding van licht in de architectuur zich ook geconfronteerd met de grenzen van het zichtbare. De worsteling om reële lichteffecten begint al bij de keuze van het beeldend medium: zo genereren transparante beelddragers de gevoelsindruk van licht in de zin van „Luce“. Rond 1820 werden de eerste lichtbeelden met lichtdoorlatende materialen en vanuit de achtergrond verlichte beelden populair. Het effect van het niet geschilderde, maar werkelijke licht, het Luce, perfectioneerde de illusie van architectuur. Met behulp van afschermingen, kleurfilters en met lichtwisselingen konden zelfs tijdelijke processen, zoals de overgang van de morgen naar de nacht, worden opgeroepen. Caspar David Friedrich maakte een nuttig gebruik van het schijnsel van een kaars of petroleumlamp om met overtuigende echtheid de suggestie van maneschijn te wekken. Met de intrede van de elektrische verlichting veranderde het standpunt ten aanzien van licht. Zo concentreren de uitbeeldingen van de Amerikaanse bouwkundig tekenaar

Hugh Ferriss zich bijna uitsluitend op nachtelijk verlichte flats. Ferriss gebruikt het licht in de eerste plaats voor een dramatische enscenering en onderstreept dit met een expressieve plasticiteit op het gebouwde object. De nachtelijke aanblik van een gebouw lijkt voor Ferriss de relevantie van het beeld bij overdag te overtroeven en een nieuwe kijk op architectuur in het leven te roepen. Lichtdidactiek Was verlichting in het kader van de industrialisering in eerste instantie een technische ingenieursaangelegenheid, zo rond de jaren 1920 begint zich al een nieuw tijdperk van lichtarchitectuur af te tekenen, zoals dit werd voorbereid door Paul Scheerbart met zijn glazen utopieën van lichtende kristallen en torens. Vanaf 1960 verscheen een reeks boeken over architectuurverlichting, waardoor de architect kennisnam van het denken in licht met elektrische verlichting. John Flynn vulde in zijn boek „Architectural Lighting Graphics“ van 1962 de fotovoorbeelden aan met tekeningen over lichtplanning. Daarmee verduidelijkte hij het verband tussen licht en architectuur en onderstreepte de vormgevende dimensie en betekenis van licht respectievelijk armaturen. Hans Gabriel plaatste in 1974 in zijn boek „Das künstliche Licht in der Architektur“ (Het kunstlicht in de architectuur) het vormcontrast van enkele vlakken en contouren tegen een zwarte ondergrond om de waarneming van een stedelijke ruimte bij nacht begripsmatig te verklaren. Door de zeer tekenachtige lichtsituaties kunnen verlichtingssituaties goed met elkaar worden vergeleken. Ze presenteren zich als zeer onafhankelijk van specifieke plaatsen, zoals dit bij foto’s met een hoger detailleringsniveau aan de dag kan treden. Met het „Handbuch der Lichtplanung“ (Handboek voor de lichtplanning) van Harald Hofmann en Rüdiger Ganslandt ontstond in 1992 in samenwerking met de Duitse grafisch ontwerper Otl Aicher een nieuwe taal van het licht. Met een algemeen gebruikelijke illustratietechniek, waarmee in het boek werd gewerkt, gebruikte Otl Aicher virtuele ruimten op basis van lijntekeningen. Abstracte karakteristieken van armaturen met stralingshoeken en de beschrijving van de wijze van montage legden de basis voor een gemakkelijk te begrijpen tekentaal van armaturen. Tekeningen en schetsen Aan de hand van schetsen kunnen principes voor lichtconcepten en sfeer overtuigend

worden uitgebeeld. Helmut Jacoby, die naast Hugh Ferriss tot de bekendste bouwkundige tekenaars van de afgelopen eeuw behoort, heeft met zijn als handwerk indrukwekkende presentatietekeningen een maatstaf voor hedendaagse computergegenereerde afbeeldingen aangelegd. Wanneer ervaren architecten door Jacoby de juiste standpunten voor CAD-perspectieftekeningen door middel van schetsen lieten vaststellen, krijgt men een vermoeden welk gevoel voor compositie en detail tegenwoordig bij de technisch perfecte CAD-simulaties verloren lijkt te gaan. Met zijn tekentechniek trok Jacoby zich niets aan van het realisme van de fotografie: hij benadrukte dingen en werd abstract. Norman Foster richt zich tegenwoordig verder op illustraties die qua gevoelsindruk de traditie van Jacoby’s beeldcompositie voortzetten. Een belangrijke verandering tekent zich echter af door het gebruik van kleur. De colorietgrafieken tonen in de lijnvoering met de hand getekende lijnen, die niet geheel recht lopen en wanneer ze elkaar overlappen gedeeltelijk overgetekend lijken. De ingesloten vlakken zijn gevuld en voor een deel voorzien van gelijkmatige kleursequenties om bijvoorbeeld lichteffecten op lichamen weer te geven. Deze uitbeeldingstechniek roept ook associaties op met de grafische kunst van comic-tekeningen. Scenografische diagrammen Om complexe samenhangen, belangrijke conceptionele kwesties en de visualisering van zowel de ruimtelijke als chronologische dynamiek weer te geven, hebben architecten en lichtplanners zich met informatiegrafieken beziggehouden. Het spectrum van diagrammen reikt van de esthetiek van tabelcalculaties tot kunstzinnige collages. Met de concepttekening loopt men daarbij het risico zich tot symboliek te beperken en de lichtwerking in de ruimte te verdringen. De in tijd uitgedrukte dynamiek van het licht vergeleken met ruimtelijke aaneenschakelingen vereist een beeldende taal die conventionele tekeningen door hun statisch karakter niet kunnen geven. Om natuurverschijnselen zoals veranderend daglicht in elektrische verlichting te vertalen, ontstonden daarom grafieken die het gebruik en de verlichting op een tijdstraal afbeeldden. De kunstenaar Wallace Rimington bracht rond 1910 lichtkleur en muziek in zijn kleurorgel bij elkaar. Met een muzieknotatie legde hij de kleur en snelheid van kleurwisseling in een partituur vast en realiseerde reeksen zuivere- of mengkleuren. De Amerikaanse landschapsarchitect Lawrence Halprin vond in de jaren zestig een visuele code uit voor de nieuwe techniek van programmeerbare dynamische waterwerken. Elk van de drie groepen straalpijpen van de Fort Worth fontein heeft Halprin in een apart diagram voor water, licht en klank geplaatst en de intensiteit in relatie met de tijd aangegeven. In een apart diagram bundelde hij alle groepen om ze als orkestwerk samen te vatten.

De Amerikaanse architect en bouwkundig teke� naar Hugh Ferriss maakt gebruik van lichteffecten voor een dramatische enscenering van bouwele� menten en onderstreept dit met een expressieve plasticiteit.

John Flynn gaf in zijn boek „Architectural Lighting Graphics“ van 1962 als aanvulling op foto’s tekeningen om beter in te gaan op aspec� ten als lichtverdeling en armatuurvorm.

In het boek „Das künstli� che Licht in der Architek� tur“ van 1974 abstraheert Hans Gabriel de licht� scènes tot zwart en wit om verlichtingsvarianten makkelijker te kunnen vergelijken.

De Duitse grafisch o ntwerper Otl Aicher publiceerde in 1992 met Harald Hofmann het „Handbuch der Licht planung", dat indruk maakte door de grafische reductie tot strepen en vlakken en waarin over de verlichting door licht� bundels werd geschreven.


13

Bernard Tschumi beschouwt kinematische beeldmontage als verbinding van ruimte, beweging en handeling. In zijn project voor de National Studio for Contemporary Art in Tourcoing combineerde hij de beeldentaal van een lineair tijdsverloop met foto’s. De grote staalconstructie van een dak smelt samen tot een beeldstrook die vorm tot stand brengt, zich over meerdere beeldlijnen ontvouwt en het complexe leven voor de geest moet roepen. Voor de Mall Ebisquare in Zwitserland ontwikkelden Holzer Kobler Architekturen een complexe notatie voor een synesthetische gebeurtenis, dat naast klank en licht ook de categorieën geur, kleur, materiaal, stemming en winkelattracties omvat. De verticale as geeft een opsomming van de 21 plaatsen van de Mall, de horizontale as toont de tijdstraal. Vergeleken met andere lichtpartituren creëert dit diagram een op het geheel gerichte sfeer in de architectuur. Helmut Jacoby maakte gebruik van structuur, details en personen om overtuigende tekeningen te creëren. Voor de com� positie koos hij bewust de positie van een passant, zodat het perspectief een natuurlijke werking

Lawrence Halprin heeft de choreografie van zijn fontein in een grafisch diagram geplaatst om rekening te houden met de factor tijd. Bernard Tschumi werkt daarente� gen met een beeldmon� tage die aan de film doet denken en die de sfeer concreter weergeeft.


heeft. Actuele projecten, zoals het Dolder Grand Hotel van het Bureau Foster + Partners, pakken deze traditie met digitale visualiseringstechnieken weer op.

Software De lichtvisualisering van de afgelopen decade staat hoofdzakelijk in het teken van technische veranderingen. Zo is Software Photoshop een van de belangrijkste programma’s geworden voor de illustratie van licht. Terwijl Helmut Jacoby de vlakken van zijn gebouwen stuk voor stuk met een verfijnde structuur tekende, vullen gebruikers van Photoshop een vlak in één stap of trekken een structuur uit een bibliotheek over een gedeelte. Door nog eens op de muisknop te klikken kunnen beeldniveaus traploos worden ingevoegd. Lichtbundels kunnen als transparant vlak in de tekening worden gebruikt. Hierbij ontstaat vaak een opstelling van niveaus die met ruimtelijke diepte wordt geassocieerd. Bij nauwkeuriger waarneming blijkt dat deze ruimtelijkheid zich echter anders verhoudt dan de ruimte in een driedimensionaal CAD-programma. Ruimtelijke kruiselingse verbindingen kunnen bij CAD in elkaar grijpen, terwijl Photoshop met parallele beeldniveaus werkt. In het werk tussen planners, die meer met Photoshop dan met driedimensionale lichtsimulatieprogramma’s werken, is zo een andere houding tegenover ruimte ontstaan. Waar architecten door modellering visuele prikkels opwekken hebben andere planners de neiging de inwendi ge structuur van bouwelementen van licht te voorzien. De steeds aantrekkelijker wordende werktuigen voor kleurvormgeving in beeldbewerkende programma’s hebben eveneens sporen nagelaten in de architectuurverlichting op het moment dat alternatieve lichtscènes niet meer uit een gedifferentieerd spel van licht en donker, diffuus en gericht bestaan, maar zich louter tot kleurvarianten vernauwen, waarbij uitsluitend een draaiing aan het kleurwiel in de software plaatsvindt. Jammer genoeg kan beeldbewerkende software niet alle in de architectuur bruikbare lichtkwaliteiten weergeven.

Bij het vervangen van de conventionele tekentafel voor de CAD-modellen is het aandeel aan plattegronden en maquettes ten gunste van perspectieven langzamerhand minder geworden. Software als Google Maps veranderde door de blik van bovenaf bovendien de manier van kijken. Zoals bij het Ordrupgaard Museum van Zaha Hadid, waarbij de binnenverlichting de structuur van het gebouw op de plattegrond laat zien, werkt de modelbouwfotografie ook met nieuwe kijkassen. Van de kant van architecten heeft de toepassing van CAD en simulatieprogramma’s de laatste jaren geleid tot een nieuw begrip van licht. De van zichzelf schijnende monitor heeft de verlichte tekentafel afgelost, en zo bestaan vanaf de eerste muisklik concepten en architecturen uit licht. In het visualiseringsproces ontstaat geheel automatisch een verlichte ruimte, zoals de perspectivische tekening van het Jellyfish House daarvan het bewijs vormt. Animatie Tot de zeer vroege experimenten met dynamisch licht en film kan zeker de Light Space modulator van de Hongaarse Bauhaus-leraar László Moholy-Nagy worden gerekend. Omdat zijn werk uitgaat van een kinetisch model is het vrij van het vlakke fenomeen van de hedendaagse lichtende pixelwanden. Via internet kunnen dynamische computervisualisaties niet alleen voor de presenta tie snel worden verspreid, maar ook worden gebruikt als interactief werktuig in het planningsproces of voor didactische doeleinden in online-lichtadviezen. Zo ontstond voor het Kunstmuseum Graz door Realities United een softwareoplossing, waarmee het mogelijk werd eigen films voor projectie op de mediafaçade te laden. Door de mapping techniek op een gebouw en de abstractie beperkt deze softwareopzet zich tot een vlakbehandeling van de pixel-façade waarbij indirecte verlichting en reflecties worden uitgesloten. Door de driedimensionale structuur van het programma kunnen bovendien verschillende perspectieven worden gekozen en concepten in de urbane context worden getoetst. De animatie van Diller+Scofidio voor het ontwerp van het Eyebeam Museum of Art and Technology in New York illustreert op een aanschouwelijke manier de gelijktijdigheid van verschillende functie- en bewegingssequenties in een gebouw. In een quick motion tonen ze vanuit het oogpunt van vier gebruikers parallel het verloop van 24 uur waarbij afwisselend dagen kunstlicht wordt gebruikt. Met de intrede van YouTube is de visualisering en communicatie door films tegenwoordig een alledaags gebeuren geworden. Ze zal waarschijnlijk minstens een even sterke invloed uitoefenen op de lichtplanning zoals daarvoor het geval was met digitale beeldbewerking. Aan de film zelf zal de rol van ontwerpwerktuig toevallen; hij zal een rol gaan spelen als instrument voor de eva luatie van dynamische lichtconcepten.

Volledig gerenderdeanimatie films met een hoge graad aan realisme voor wat betreft indirecte verlichting en spiegeling worden thans slechts zelden gebruikt, omdat de ruimtelijke dynamiek bij precieze lichtsimulaties om een groot rekenkundig vermogen vraagt. Vooruitzicht Het begin van de digitale visualiseringen heeft ons laten zien dat de beeldkwaliteit in eerste instantie achterbleef bij de klassieke, getekende uitbeelding. De graad aan details binnen vlakken en meer speciaal binnen de omgeving zoekt recent weer aansluiting op vroegere, analoge tijden. Voor de plaatsbepaling en distantiëring tegenover het zuiver virtuele tonen digitale illustraties in toenemende mate verwijzingen naar de omgeving of foto’s van mensen. Met de intrede van digitale media nam niet alleen de snelheid van de beeldproductie toe, maar ontstond eerst onbewust een nieuw begrip en een andere wijze van omgaan met licht, die bepaald wordt door de specifieke kenmerken van de soft- en hardware. De aanzet om door middel van computersimulaties, losgemaakt van de eigenschappen van werkelijke armaturen, met lichteffecten te kunnen experimenteren, leidt tot de mogelijkheid een nieuw soort lichtarchitectuur te ontwikkelen. Zelfs wanneer deze aanzet minder op realisme is gericht, kan hij de verbeelding stimuleren en een waardevolle bouwsteen worden voor innovatie. De lichtplanners staan daarbij voor de noodzaak en uitdaging de architect op de mogelijke tekortkomingen van zijn methode te wijzen en visionaire ideeën lichttechnisch op te lossen. Bij het zien van de talrijke mediafaçades uit de huidige tijd is één stroming onmiskenbaar: evenals bij het beeldscherm deed ook bij de façade een lichtende pixelstructuur zijn intrede. Digitaal gekoppeld, ontstaan omhullingen van gebouwen of oppervlakken die dynamische lichtbeelden genereren. Daarmee wordt beweging op oppervlakken de belangrijkste vormgevende parameter – anders dan tot nu toe het geval was waar bij de modellering van bouwwerken en structuren met strijklicht, washers of een verlichting van binnenuit centraal stond.

Voor het Kunstmuseum Graz ontwikkelde Realities United in 2001 software waarmee films real time op een virtuele mediafaçade in 3D kon� den worden vertoond om vanuit verschillende perspectieven de werking in de stedelijke context te kunnen beoordelen.

De modelbouwfotografie van het Ordrupgaard Museum van Zaha Hadid werkt met een ongebrui� kelijk perspectief, waarbij door de binnenverlichting de bouwstructuur en situ� ering worden verklaard.

De scenografische notatie voor de Zwitserse Mall Ebisquare van Holzer Kobler Architekturen doet denken aan een partituur en illustreert aan de hand van assen, lijnen en kleurvlakken het synestheti� sche winkelgebeuren met licht, klank en geur in samenspel met de bezoe� kersfrequentie.

Bij ontwerpen als het Jellyfish House van Iwamoto Scott Architec ture ontstaan door het „ambient light“ in de simulatiesoftware ruimte� lijke visies die uit zichzelf lijken te schijnen.

László Moholy-Nagy documenteerde in 1930 de lichteffecten en bewegin� gen van zijn licht-ruimtemodulator in de film „Lichtspel zwart-wit-grijs“ en ontwikkelde de visie dat soortgelijke apparaten in woonruimten door de radio via een zendcentrale door afstandsbesturing lichteffecten zouden moeten reproduceren.

Thomas Schielke, 1973, is als architect bij ERCO werkzaam en is verantwoordelijk voor de didactische communicatie. Hij begeleidt de Guide in de Light Scout (www.erco.com/guide), leidt lichtsemi� nars en publiceert artikelen en boekbij� dragen over lichtplanning en lichttech� niek. Daarnaast doceert hij lichtplanning aan verschillende Hogescholen en werkt thans aan zijn proefschrift aan de Tech� nische Universiteit van Darmstadt. Zijn artikel is in verkorte vorm een weergave de gelijknamige lezing die hij in 2007 hield bij de Professional Lighting Design Conference in Londen.


15

Emanon projectiespot met Goborotator

De projectiespots met projectieoptiek maken precieze afbeeldingen mogelijk. De drie lenzen produceren een smal stra lende lichtverdeling voor maximaal twee gobo’s.

Vele lichttechnieken en effecten uit de theaterwereld kwamen via de toepassing in winkelruimten, etalages, bij presentaties of beurs stands terecht in de architectuur. De tijd was rijp om voor dit toepas singsgebied een nieuwe spotserie te ontwikkelen die helemaal van de grond af zou moeten worden opge bouwd – een systeem waarbij de vooruitgang van de lichttechniek van de laatste jaren wordt gebun deld en waarmee creatieve plan ners het principe „tune the light“ moeiteloos in de praktijk kunnen brengen. Lichtwerktuigen waarmee scenografische effecten – zoals klanten deze uit theatershows en evenementen al kennen – ook in de dagelijkse praktijk gerealiseerd kunnen worden. Deze nieuwe serie spots heet Emanon en zij omvat met een pregnant, geïntegreerd behuizingdesign zeer gedifferen tieerde lichtwerktuigen: spots voor laagsspannings-halogeenof HIT-lampen, typische ERCO specialiteiten zoals de LED-spots varychrome tot en met technische highlights zoals de DALI-gestuurde Goborotator. Binnen het Emanon programma vormen de projectie spots met Goborotator een innova tieve specialiteit. Door de toepas sing van onafhankelijk van elkaar 16 ERCO Lichtbericht 86

stuurbare roterende gobo’s kunnen fascinerende projectie-effecten tot stand worden gebracht. Het karak ter van zulke projecties varieert van langzaam bewegende, subtiele sfeervolle effecten tot stimuleren de, zeer dynamische blikvangers. In de Goborotator kunnen twee metalen- of glazen gobo’s en kleur filters of structuurglazen worden ingezet – de fantasie kent geen grenzen. Het regelen van de draai richting en snelheid geschiedt door een draaischakelaar direct aan de spot of via Light System DALI en zijn geïntegreerde software Light Studio die voor het bedienen van de Goborotator een comfortabel werktuig beschikbaar stelt. Stille tandriemaandrijvingen, elastisch gelagerde motoren, lampen met lange levensduur en de luchtdicht, thermisch optimaliseerde con structie zorgen voor een betrouw baar en duurzaam functioneren in de architectuur.

De projectiespot met afbeeldingsoptiek bereikt met een lens een brede stralingshoek voor zich zwak aftekenende ver lichtingseffecten. Beide projectiespots zijn ook met Goborotator ver krijgbaar.

De verwisseling van de gobo’s geschiedt heel gemakkelijk met maar weinig handelingen. Na het eraf nemen van het voorste deel van de behuizing, kan het gobovoor zetstuk naar de zijkant gezwenkt worden. Ver vanging van de gobo’s tegen nieuwe motieven gebeurt zonder gereed schap door middel van klemveren. Een keuze van gobo’s met abstracte structuren wordt door ERCO zelf als accessoire aangeboden. Omdat de gobo’s een standaard maat hebben is een verscheidenheid aan gobo’s bij andere aanbieders verkrijgbaar.

De draairichting van de gobo’s kan individueel ingesteld worden.

Via de software Light Studio kunnen de veel soortige mogelijkheden van de goboprojectie geregeld worden: de gebruiker kan de snel heid, draairichting en verschillende dynamische sequenties specifiek op zijn verlichtingstaak afstemmen.


17

Focus

Kleurtemperatuur Naast de helderheid neemt de mens ook de kleur van licht waar. In het gebied van de witte licht kleuren beschrijft men de kleur tonen met de kleurtemperatuur. Door deze eigenschap kan de plan ner invloed uitoefenen op de sfeer en bepalen of ruimten en objecten intens warm lijken of door een gro ter blauwaandeel eerder een koele indruk wekken. De kleurtemperatuur kan in de driehoek van de kleurdefinitie CIE op de Planckcurve worden weergegeven. Deze curve ontstaat uit de Planck-spot als een ideale thermische stralingsbron die haar lichtkleur evenredig aan haar tem peratuur verandert: bij een hogere temperatuur verschuift de licht kleur van het rode naar het blauwe segment. Dit wordt duidelijk bij de gloeilamp, waarvan de rood gloei ende spiraal in gedimde toestand een zeer warmtonig licht afgeeft, terwijl bij een volledige vermogensopname het roodachtige bestand deel geringer wordt en het licht door de hogere temperatuur wit lijkt. Op dezelfde wijze wordt de kleurtemperatuur in Kelvin aan gegeven. Omdat de Planck-spot een geïdealiseerd object is, liggen de kleurplekken van reële licht bronnen, zoals bijv. de hogedrukgasontladingslampen, niet zonder meer direct op de gebogen lijn. Men heeft daarom een uit rechte lijnen bestaand gebied met exact dezelfde kleurtemperaturen geïn troduceerd, waarmee lichtkleuren ook kunnen worden gedefinieerd; daarnaast kan de kleurtempera tuur van een gloeilamp worden ingedeeld, die niet op de curve ligt. Dit heeft echter ook tot gevolg dat twee verschillende lichtbronnen met dezelfde kleurtemperatuur weergave toch iets in kleurtoon van elkaar kunnen afwijken, omdat ze op verschillende plaatsen op de rechte lijnen liggen. Voor de praktijk bestaat een clas sificatie in warmwit (ww) <3300K, neutraalwit (nw) <5000K en dag lichtwit (tw) >5000K. Warmwitte lampen benadrukken het rode en gele golflengtegebied, terwijl onder 18 ERCO Lichtbericht 86

Dubbelfocus

het daglichtwitte licht blauwe en groene, dus koude kleuren worden geaccentueerd. Op die manier kan de kleurtemperatuur als vormge vend middel worden gebruikt om objecten en artikelen te presente ren. Uit de natuur zijn ons de kou dere lichtkleuren bekend met hoge verlichtingssterktes van de blauwe lucht met 10000–26000K. Warme lichtkleuren duiken eerder op bij lage verlichtingssterktes zoals bij het licht van een kaarsenvlam met 1900K. Dimt men het licht van gloeilampen, dan verschuift de kleurtemperatuur van 2800K naar ongeveer 2000K en ontstaat een lichtkleur die vergelijkbaar is met de kaars. Bij het dimmen van fluo rescentielampen blijft de lichtkleur daarentegen constant, zodat de sfeer van ruimten met gedimd licht bij beide lamptypen heel verschil lend uitvalt. Omdat het oog verschillen in kleurtemperaturen niet lineair waarneemt, lijkt een verschil van 500K in het warmwitte gebied contrastrijker dan bij daglichtwitte lichtkleuren. Dienovereenkomstig bieden de lampenproducenten voor warmwitte lichtkleuren een fijnere nuancering van lichtkleuren aan dan bij lampen met een hogere kleurtemperatuur.

Vergeleken met de warmtonige accentver lichting met halogeen lampen heeft het van boven invallende daglicht een koudere en blauwe werking.

0.58 y 0.50 0.42 0.34 0.26

3000 3300 K 4000 5000 6000 8000

2500 K 2000 K 1600 K

ww nw

tw

0.32 0.40 0.48 0.56 0.64 0.72

A QT, QPAR QT-NV T TC HIT-CE HST LED

2000

x

3000

Gedeelte uit het kleurvlak met de Planckcurve en de rechte lijnen met het gebied van de kleurplaat sen met eenzelfde kleur temperatuur. Aangegeven zijn de segmenten warm wit (ww), neutraalwit (nw) en daglichtwit (tw).

4000

5000

6000

TF (K)

Segmenten van kleur temperatuur bij verschil lende lamptypen.

Enkele lampen, zoals bij voorbeeld fluorescentie lampen, zijn in verschil lende kleurtemperaturen verkrijgbaar. De relatief spectrale verdeling laat de verschillen zien tus sen de fluorescentie lamp warmwit (boven), neutraalwit (midden) en daglichtwit (onder).

400

400

500

500

600

600

700

700

(nm)

(nm)

Kleurweergave De kleur van verlichte objecten is het resultaat van het samenspel van licht- en objectkleur. Wanneer de waarneming van kleurrijke opper vlakken een belangrijk rol speelt in een visuele omgeving dient het witte licht de afzonderlijke spec trale gebieden gelijkmatig weer te geven, dus een goede kwaliteit in de kleurweergave te realiseren. Om de kleurweergave van een lichtbron te beoordelen, beoordeelt men de graad van de kleurveran dering van objecten ten opzichte van een referentielichtbron, hetzij een gloeilamp of daglicht. Aan de hand van een scala van acht of veertien objectkleuren (Ra8 resp. Ra14) bepaalt men de kleurindruk. Het resultaat wordt aangegeven in de kleurweergave-index die bij 100 zijn optimale waarde bereikt. Lagere waarden betekenen een dienovereenkomstige slechtere kleurweergave. Een indeling in niveaus is ook gangbaar. Niveau 1 (Ra 80–100) wordt als noodzakelijk gezien voor bijvoorbeeld musea, winkels of representatieve ruimten. De kwaliteit van de kleurweer gave hangt samen met het lichtspectrum van de lamp. Het con tinue spectrum van gloeilampen garandeert een zeer goede kleur weergave. Het Bandspectrum van fluorescentielampen en ontladings lampen laten daarentegen een geringere kleurweergave-index zien. Sommige lamptypen worden in verschillende kleurweergave kwaliteiten aangeboden – een betere kleurweergave gaat daarbij meestal ten koste van de lichtcapa citeit en lichtopbrengst. Twee lichtbronnen met dezelfde lichtkleur kunnen in kleurweergave verschillen wanneer hun lichtspec trum anders is samengesteld. Dit waarnemingseffect noemt men metamerie.

De kleurweergavekwaliteit is bepalend voor de waar neming en differentiatie van kleuren. Als hoge eisen worden gesteld, zoals in de textiel-detailhandel, is een kleurweergave-index van Ra > 90 vereist.

Gebieden van de k leurweergave-index Ra bij verschillende lamp typen.

A QT, QPAR QT-NV T TC HIT-CE HST LED 20

40

60

80

100

Ra

Gloeilampen: lamp voor alledaags gebruik, halogeenlamp, laagspannings-halogeen lamp 400

500

600

700

(nm)

400

500

600

700

(nm)

400

500

600

700

(nm)

400

500

600

700

(nm)

400

500

600

700

(nm)

Halogeen-metaaldamp lampen

Natriumdamp-hogedruk lampen

Fluorescentielampen

Thomas Schielke LED’s

400

500

600

700

(nm)


19

Buddha Tooth Relic Temple and Museum De eilanden stadstaat Singapore is sinds mei 2007 een attractie rijker: in het midden van het historisch centrum Chinatown ontstond een boeddhistisch cultuur centrum – de „Buddha Tooth Relic Temple and Museum“, afgekort: BTRTM.

Het uit vijf verdiepingen bestaande gebouw werd in de traditionele stijl van de Chinese T’ang-dynastie (618 – 907) gebouwd, die als het zogenaamde „gouden tijdperk“ van de boeddhistische kunst in China wordt beschouwd. Het complex is enerzijds bedoeld als museum met een collectie van belangrijke museumstukken, anderzijds echter ook als een levendige cultusplaats en centrum van de boeddhistische gemeenschap van Singapore, waarvan de leden voor het merendeel van Chinese afkomst zijn. Het belangrijkste deel van het gebouw is de „Sacred Buddha Tooth Relic Chamber“ op de vierde verdieping, waarin zich het heiligdom bevindt en waaraan het gebouw zijn naam ont leent: een tandreliek van Boeddha, die in een kostbaar vormgegeven stoepa wordt bewaard. Gelovigen schonken 420 kg goud om deze 3,60 meter hoge schrijn zijn definitieve vorm te geven. De boeddhistische overlevering van vier wijsheidstanden en veertig tandrelieken die de godsdienststichter naliet en die een belangrijke rol speelden bij de verspreiding van het boeddhisme. In een dagelijkse ceremonie openen monniken de schrijn en bieden aan gelovigen uit alle delen van de wereld gelegenheid tot aanbidding. Op de derde verdieping bevindt zich een museum voor boeddhistische cultuur. De verschillende levensfasen van Boeddha worden geïllustreerd door zeldzame schilderijen en waardevolle sculpturen. Het dakterras herbergt een schilderachtig tuinlandschap met een eigen orchideeënkwekerij (Dendrobium Buddha Tooth) en een imposante Tibetaans-boeddhistische gebedsmolen. Het restaurant in het souterrain verzorgt het sociale aspect, hier worden kosteloos vegetarische gerechten verstrekt. Het Nagapuspa Theatre beschikt voor evenementen en uitvoeringen over een kleine, maar technisch uiterst verfijnde toneelzaal. Voor gelovigen en toeristen, die een herinnering willen hebben, biedt de T’ang shop religieuze voorwerpen en replica’s uit de museumcollectie, en op de tweede verdieping nodigt het Lotus Heart Tea House uit om daar enige tijd te verblijven. Alle medewerkers zijn in hun speciaal ontworpen – aan de T’ang-dynastie ontleende – gewaden goed te herkennen en onderstrepen de in elk opzicht vormgevende pretenties. Het „unieke Singapore“, zoals de toerisme reclame belooft, is een smeltkroes van vele Aziatische culturen: dynamisch, contrastrijk en prachtig van kleur, daarbij de goede eigenschappen van Oost en West, verleden en toekomst met elkaar verbindend. Het primaire doel van de planners van Lighting Design Partnership was in deze concurrerende omgeving een lichtend oriëntatiepunt te creëren. De uitspringende 20 ERCO Lichtbericht 86

Zelfs voor Singapore, de glinsterende smeltkroes van vele Aziatische culturen, een exotisch verschijnsel: de uit vijf verdiepingen bestaande tempel-nieuwbouw in Oud-Chinese stijl.

Lichtplanning: Lighting Design Partnership, Singapore Foto’s: Joe Lynch / Das Fotoarchiv, Singapore http://www.btrts.org.sg

In de hoofdzaal van de tempel, de „Hal van de Honderd Draken“, vieren de boeddhistische geestelijken hun traditionele rituelen. De prachtige gewaden zijn voorbeel den uit de T’ang-dynastie in de 8ste eeuw n.Chr. geïmiteerd, die als het gouden tijdperk van het Chinese boeddhisme wordt beschouwd.

daken, het daklandschap en de ingang van de tempel zijn daarom effectvol verlicht; de zeer verfijnd uitgevoerde met de hand vervaardigde bouwconstructies zijn ook ’s nachts goed zichtbaar. De dure uitbouw van het interieur, die eveneens teruggaat op traditionele motieven, voorbeelden en bouwvormen uit de T’ang-dynastie, wedijvert met de eigenlijke tentoonstellingsstukken. Vlakken van hout, goud en rode lak domineren. De lichtplanning reageert daarop met een concept van exact gepositioneerd licht en goed gedoseerde schaduwen. Op die manier wordt verzekerd dat niet alleen kijktaken gemak kelijk worden opgelost, maar ook op elk gebied aan de behoefte van contemplatie wordt voldaan. In principe heeft men voor het hele gebouw gekozen voor ERCO lichtwerktuigen met laagspannings-halogeenlampen. Deze lamp is om verschillende redenen bijzonder geschikt voor de verlichting van sacrale ruimten: hij kan probleemloos worden gedimd en is daardoor in verschillende lichtscenario’s regelbaar. Door zijn miniatuurmodel kunnen kleine armatuurmaten in combinatie met grote cut-off worden gebruikt – belangrijk omdat zoals hier om een bijzonder discrete integratie van de verlichting wordt gevraagd. Het schitterende, warme licht harmonieert met de materialen van de inrichting en geeft de prachtige kleuren van de tentoongestelde objecten, gewaden en offergaven optimaal weer. De kosten voor de bouw van de tempel – nog altijd 59 miljoen Singapore-dollar, ongeveer 27 miljoen euro – werden hoofdzakelijk door giften gedekt. Twijfels die door sommige critici ten aanzien van de authenticiteit van de relieken werden geuit, spelen voor de gelovigen hoegenaamd geen rol. Het hoofd van de tempel, de eerwaardige abt Shi Fa Zhao, die de tand in 2002 van een monnik kreeg geschonken, die hem op zijn beurt in 1980 in Myanmar (Burma) zou hebben ontdekt, verklaart dit zo: voor de authenticiteit van een boeddha-reliek is uiteindelijk het geloof in haar werking doorslaggevend. En dit geloof brengt zichtbare realiteiten tot stand: in de vorm van dit unieke bouwwerk De centrale stoepa dat sinds de opening in 2007 bezoekers uit alle wordt verlicht met delen van de wereld trekt en fascineert. zwarte TM-spots voor

100W/12V laagspannings alogeenlampen, die in h het plafond afsluitende 3-fasen-spanningsrails zijn geïntegreerd. Hun smal stralende spotkarakteristiek accentueert precies het hoog waardige handwerk. Een lokaal vervaardigde behuizing van openge-

TM-spots Een designklassieker en continu brandende lichtbron: al meer dan 30 jaar is de TM-spot met zijn archetypische vorm al een onderdeel van het ERCO programma. Daarbij werden lichttechniek, lampen en bedrijfsapparatuur steeds aan de actuele stand van de techniek aangepast.

werkt metaal past de functionele lichtwerktuigen aan de decoratieve omgeving aan.


21

Quadra lens-wallwashers Het speciale lenzenreflectorsysteem van deze wallwashers zorgt voor een gelijkmatige wandverlichting – bij een compact model van maar 133 x 157 mm plafondopening in de uitvoering voor 50W QR-CBC laagspanningshalogeenreflectorlampen.

Aan de ruimtelijke periferie staan Quadra lenswallwashers opgesteld. Hun verticale verlichting definieert de grensvlakken van de hal en ensceneert de ontelbare boeddhabeeldjes die aan hun schenkers zijn gewijd.

Dubbelfocus-downlight Een bijzonderheid is de techniek van de dubbelfocus-downlight; de ellipsoïdereflector maakt de armatuur geschikt voor hoge ruimten, waarin met een klein aantal armaturen gelijkmatige verlichtingssterktes moeten worden gerealiseerd. De kleine armatuuropening met een doorsnede van

Ook in de Avalokitesvarazaal met het beeld van de zesarmige Bodhisattva Cintamanicakra Avalokitesvara zijn voor een anti-verblindende basisverlichting dubbelfocus-downlights in het cassetteplafond geïntegreerd.

maar 112 mm realiseert een comfortabel zicht van onderen bij een cutoff van 40°. Zo voegen de Lightcast dubbelfocusdownlights zich onopvallend in het rijkelijk versierde cassetteplafond en verlichten de ruimte discreet.

Blikvanger in de Hal van de Honderd Draken is een ongeveer 4,5 meter hoog beeld. Het stelt de maitreya boeddha voor, in het boeddhisme de grote komende wereldleraar.

Een discreet en flexibel systeem van 3-fasenspanningsrails en Pollux spots met transadapters voor laagspanningshalogeenlampen 50W/ 12V dient als verlichting in het museum en het gedeelte voor de wisse lende tentoonstellingen op de 2e en 3e verdieping van de tempel. Met de varioreflector voor smalle tot middelbrede lichtbun-


dels (ca. 11°-24°) kunnen met Pollux ook museumstukken van verschillende grootte nauwkeurig worden geaccentueerd. Met de potentiometer op de transadapter kan elke spot individueel worden gedimd. De omgeving blijft dankzij de perfecte anti-verblinding contrastrijk donker.

Pollux spots Klein en compact als ze zijn, zijn de spots uit het Pollux programma door hun veelzijdige accessoires geschikt voor enscenerende verlichting met lage tot middelgrote verlichtingssterktes.


23

BMW Welt, München

Architect: Coop Himmelb(l)au, Wenen Lichtplanning: ag Licht, Bonn Foto’s: Thomas Mayer, Neuss

Een wervelwind van glas en staal moet de komende jaren het merkbeeld van BMW tot uitdrukking brengen. De verlichting van het belevenisen uitleveringscentrum creëert een spagaat tussen theatrale enscenering en efficiënt kijkcomfort.

Toneel, museum, promenade, forum: een dermate zeer complex en multifunctioneel bouwwerk als de BMW Welt stelt bijzondere eisen aan het verlichtingsconcept.


Dubbelconisch en wolkendak – twee architectonische kenmerken die als handelsmerk van het Bureau Coop Himmelb(l)au worden gezien. Sinds oktober 2007 staan deze vormen ook voor BMW, want de architectuur-rebellen uit Wenen bouwden voor de autofabrikant een belevenisen uitleveringscentrum: de BMW Welt. Met hun fantastische architectuur en een groot aantal attracties is het voor bezoekers een trekpleister van de eerste orde. Een halfjaar na de opening kon men al de miljoenste gast verwelkomen. Zelfs voor het wereldconcern BMW, dat uiterlijke presentatie en design traditioneel hoog in het vaandel heeft staan, betekent een dergelijk spectaculair bouwwerk een grote en moedige stap. Het gebouw staat in de directe nabijheid van de zakelijk-kille „viercilinder“-torenflat van Karl Schwanzer uit de jaren zeventig waar de administratie is ondergebracht. Dit was ooit een mijlpaal van Corporate Architecture en voor het BMW museum met zijn pregnante sleutelvorm. In contrast daarmee vieren de vrije vormen van de nieuwe BMW Welt dynamiek, creativiteit,

De uit de vormgevende dubbelconisch voortkomende 16.000 m² grote dakwolk wordt door slechts twaalf pendelsteunen gedragen waardoor deze lijkt te zweven. In haar basissysteem bestaat ze aan de bovenen onderkant uit een

www.bmw-welt.com

emotie, maar ook het vertrouwen in technische maakbaarheid en de kunde van ingenieurs. In een wereld van zich snel veranderende randvoorwaarden moet deze symboliek nu ook voor de komende decennia een dragende factor zijn. BMW Welt gaat deze uitdaging aan met een open, flexibel ruimtelijk- en gebruiksprogramma: onder de enorme dakconstructie strekt zich een complexe topografie uit, waarin rond de centrale functie, de feestelijke afgifte van nieuwe wagens aan de klant, veel andere gebruiksmogelijkheden zijn gegroepeerd: van het pure genot van de sensationele belevenis van de ruimte, de expositieruimten van BMW Techniek en het Design Atelier, restaurants en vergaderzalen tot het kennis- en leerlaboratorium voor de jeugd. Als een 360 dagen in het jaar voor het publiek vrij toegankelijke plaats moet BMW Welt een continue dialoog bevorderen tussen de onderneming, zijn omgeving en bewoners. Zowel door de constructie en vormtaal als het multifunctionele gebruik is dit project een bijzondere uitdaging als het gaat om de archi-

tectuurverlichting: de onregelmatige, amorfe vormen staan geen gestandaardiseerde lichtconcepten toe en bijna overal vallen functionele en scenografische eisen samen. Daarnaast moet de verlichting zich in een complex bouwtechnisch systeem voegen, dat een efficiënt gebruik van het gebouw mogelijk maakt met de in het dak geïntegreerde fotovoltaische-krachtcentrale of de façades die op een vernuftige manier kunnen worden gekoeld en verwarmd. De planners van het Bonner Bureau ag Licht ontwikkelden het lichtconcept voor BMW Welt. Daarbij liet het team rond Klaus Adolph en Wilfried Kramb zich inspireren door de metafoor van de wolk: „Het licht binnen dit gebouw dient naast de functionele taak ook te voldoen aan een emotionele component. Het beeld van de wolk wordt architectonisch tot uitdrukking gebracht en dient als leidraad voor de vormgeving. Daarom leek het meer dan natuurlijk om die vergelijking ook voor het licht te gebruiken,“ aldus Wilfried Kramb in een toelichting: „Het onderaanzicht van een wolk heeft nooit een gelijkvormige, homogene kleur of vlak – ze ‘leeft’.“ Als technische basis van het lichtconcept ontwikkelden de lichtplanners een gelijkmatig raster van inbouwgleuven over het hele oppervlak van het onderaanzicht van het dak, die zowel de lichtwerktuigen voor de algemene verlichting als voor de accentuering van voertuigen, andere objecten of ruimtelijke zones omvatten. Deze lichtspleten zijn met een lamellenraster afgedekt, dat tegen inkijk en verblinding beschermt en waarvan de lamellen voor een deel zwenkbaar zijn om lichtverlies tot een minimum te beperken. Of het nu gaat om de lichtspleten als gangbaar element of om het grote aantal andere lichtoplossingen in het hele gebouw: de planners van ag Licht creëerden voor BMW Welt een opwindende synthese van architectuur- en toneellicht met de beste werktuigen uit beide disciplines. Door licht gaat de wolk zweven – desgewenst dynamisch bontgeschakeerd bij evenementen als de presentatie van nieuwe automodellen of eenvoudig wit-blauw als de zomerse hemel boven Beieren en de firma kleuren van BMW.

rasterwerkfunderingslaag met een basisraster van vijf bij vijf meter. Tussen de lagen zijn diagonale stangen gevoegd, waardoor de twee rasterlagen tot een ruimtelijke draagconstructie worden gekoppeld.

Onder het wolkendak loopt de brug als een ruggengraat door het gebouw en dient als verbinding voor elk gedeelte. Net als het dak is de onderkant voorzien van lichtspleten voor de installatie van de verlichtingstechniek. Drie mijlpalen van Corporate Architecture: de nieuwe BMW Welt, het uit vier cilinders samengestelde administratiekantoor, hoogbouw van Karl Schwanzer – een moderne klassieker die tussen 1970 en 1972 werd gebouwd; het sleutelvor-

mige BMW museum dat in 1973 eveneens door Karl Schwanzer werd gebouwd. Met de sportaccomodaties van het Olympiapark ontstond hier een uniek eigentijds architectonisch geheel.

MK


25

Welkom in de BMW Welt! Het belevenisen uitleveringscentrum heeft zich voor bezoekers ontwikkeld tot een trekpleister van de eerste orde. Het biedt naast de beleving van het merk gedurende 360 dagen in het jaar een vrij toegankelijke openbare ruimte met restaurants en plaatsen waar culturele evene menten plaatsvinden.

De verschillende gebruiks ruimten voegen zich onder het wolkendak tot een architectonisch landschap: ze bestaan uit grote, levendige transitgedeelten, maar ook uit rustige eilanden waar men zich aangenaam kan ontspannen.

Het concept van de lichtspleten in het plafond van de hal biedt een oplossing voor tal van verlichtingstaken binnen de enorme binnenruimte van BMW Welt: algemene en accentverlichting, verschillende objectafstanden door verspringende

niveaus, speciale effec ten als kleurrijk licht of beweeglijke lichtbundels. Van kleur wisselende schijnwerpers verlichten vanaf de brug het dakoppervlak. Het resultaat: een levendige ruimtelijke indruk. Het technische design van de Stella spots van Franco Clivio sluit geheel aan bij de detailesthetiek van de bouw. Anti-verblindend en precies plaatsen de in hun zwenkassen fixeerbare spots de nieuwste BMW modellen in optimaal licht.

Midden in de storm: de dubbele conis fascineert door zijn dynamische constructie. Hij herbergt een ruimte voor openbare evenementen, zoals kosteloze jazzconcerten. Voor de enscenering van architectuur en evenementen zijn Stella spots met schijn werpers uit de toneeltechniek als kleurwisselaars of moving-heads met elkaar gecombineerd.

De planners van ag Licht ontwikkelden op grond van de geringere afmeting in de plafondgleuven een speciale cardanische ophanging voor de Stella spots. Ze verplaatst het virtuele zwenkpunt van de spots naar het midden van de lichtuittreding.

De plafondopening laat duidelijk zien hoe de Stella spots in de holle ruimte van de dakconstructie zijn geïntegreerd, zodat een uniform plafondoppervlak ontstaat. De afdekrasters beschermen tevens tegen verblinding en geven het plafond een dynamische inwendige structuur.

In de gedeelten met normale plafondhoogten zoals in het technieken designatelier zorgen Parscan spots voor de accentuerende verlichting. Ze bieden een zeer goede lichtkwaliteit en veel kijkcomfort door speciale anti-verblindende maatregelen.


Stella spots voor halogeen-metaaldamplampen bezitten een groot vermogen en zijn veelzijdig zoals toneelschijnwerpers, maar ten aanzien van kijkcomfort, onderhoud en energie zuinigheid beantwoorden ze aan de eisen van architectuurverlichting.

Achter de coulissen: naast het entertainment zijn er in BMW Welt ook ruimten voor conferenties en zakelijke ontmoetingen, die een nuchtere uitstraling hebben. Een lichtvoute, de ritmische lichtbundels van de Parscan spots, smalstralende Lightcast downlights en daglicht uit lichtschachten zorgen hier in de gangen van het Business Center voor een sfeerrijke kwaliteit.

Het warmtonige licht van de met laagspannings-halogeenlampen uitgeruste Parscan spots en Lightcast downlights contrasteert met het blauwachtige daglicht van de lichtschachten aan de bovenkant.


27

Biblioteca Foral de Bizkaia, Bilbao Steeds vaker worden tijdschriften van bibliotheken of musea niet meer weggestopt, maar zichtbaar getoond. Ook de nieuwe glazen aanbouw van deze bibliotheek in Bilbao presenteert trots zijn inhoud en is tevens een modelvoorbeeld van verticale verlichting.

Een vuurtoren van literatuur en regionale cultuur: als lichtende glazen kubus drukt de nieuwe aanbouw van de Biblioteca Foral de Bizkaia een stempel op het nachtelijke stadsbeeld.


Welke steden zijn recent alleen al door hun architectuur spreekwoordelijk geworden? Bilbao, de grootste stad van het Spaanse Baskenland, is dit gelukt: de coup van het Guggenheim Museum van Frank O. Gehry, waarmee het grote publiek werd gewonnen, gaf vorm aan het begrip "Bilbao-effect". Sindsdien wordt overal ter wereld door gemeentebesturen geprobeert dit na te bootsen. Maar Bilbao is meer dan Guggenheim. Afgezien van de befaamde pintxos, zoals de lokale tapas-varianten in het

Architectuur en lichtplanning: IMB Arquitectos (Gloria Iriarte, Eduardo Múgica en Agustín de la Brena), Bilbao Fotos: Thomas Mayer, Neuss http://bibliotecaforal.bizkaia.net/

Baskisch worden genoemd, valt op architectonisch gebied ook nog het een en ander te ontdekken: de luchthaven van Calatrava, de metro van Lord Foster, een kantoorflat van Cesar Pelli, die op dit moment tot in de hemel reikt – en naast de bekende importen ook kwaliteitsrijke bouwwerken van binnenlandse architecten. Een voorbeeld is de uitbreiding en sanering van de regionale bibliotheek van de provincie Biskaje door het Bureau IMB (Gloria Iriarte, Eduardo Múgica en Agustín de la Brena). De

istorisch belangrijke oudbouw van 1890 h was oorspronkelijk de zetel van het provinciaal bestuur en kreeg in de jaren twintig van de vorige eeuw de bestemming van bibliotheek. In 2003 kregen de architecten geen opdracht de uit zijn voegen geraakte inrichting uit te breiden, maar het concept en de uiterlijke vorm aan te passen voor de 21ste eeuw. Daarvoor hebben ze het bestaande gebouw aan de binnen- en buitenkant met zorg gerestaureerd, het gebruiksconcept opnieuw gedefinieerd en als een in de

wijde omtrek zichtbaar signaal van vernieuwing een kubus van glas en staal aan de oudbouw gevoegd: het nieuwe magazijn dat over zes verdiepingen de waardevolle collectie van de bibliotheek als in een enorme vitrine bewaart en presenteert. Een staalconstructie van deze omvang op betonnen steunen laat de glazen kubus als het ware zweven en schept tegelijkertijd extra ruimte voor een naar achteren verplaatst glazen souterrain als nieuw entree en nieuwe tentoonstellingsruimte. Aan de achterkant wordt daaraan door de eveneens nieuwe kantoorvleugel, een rechthoekige, met natuurstenen platen beklede toren, een solide steun gegeven; door een smalle vrije ruimte wordt hij gescheiden van de oudbouw. Grote ramen in de vroegere slotmuur van de oudbouw creëren een interessant uitzicht. Overdag reflecteert de glazen omhulling van het magazijn de gebouwen in de omtrek. Aange brachte citaten over cultuur en vrede in vele ver schillende talen geven de raamoppervlakken een delicate structuur en scheppen een relatie met de functie van het gebouw als een culturele ontmoetingsplaats. Achter de reflecties heeft men een vermoeden van de concrete inhoud, de stellingen met boeken en ingebonden tijdschriften. Een van de fascinerende eigenschappen van transparante architectuur is dat het zich overdag op die manier haast als een kameleon weet te camoufleren en in de omgeving opgaat om daarna ’s avonds met behulp van geraffineerde lichtconcepten stralend te voorschijn te komen: glasarchitectuur is lichtarchitectuur. De planners moeten er daarbij echter rekening mee houden dat het glas zelf als transparant materiaal niet als een massieve wand kan worden verlicht. Een beproefde kunstgreep, die door de Amerikaanse pionier op het gebied van de lichtplanning Richard Kelly bijvoorbeeld al werd toegepast in de foyer van het Seagram Building in New York, is wallwashing van de binnenruimte van het gebouw. Daardoor ontstaan verlichte verticale vlakken die door de glazen façade naar buiten schijnen en het gebouw als een lantaarn laten oplichten.

Literaire citaten over cultuur en vrede in vele talen vormen een delicate structuur op de glazen façade van de nieuw bouw van de bibliotheek in Bilbao.

In de historische context van het oude stadsdeel van Bilbao geeft de trapsgewijze verlichting met LED-oriëntatiearmaturen een technologisch accent dat de nieuwbouw van de bibliotheek met zijn omgeving verbindt.


29

Door middel van wallwashing veranderden de planners van de Biblioteca Foral de Bizkaia ook de spiegelende kubus van het magazijn in een zes verdiepingen hoge, lichtende stelling vol boeken. Daarvoor plaatsten ze aan de plafonds van de verdiepingen vierkante plafondinbouwwallwashers van het type ERCO TFL wallwasher tussen façade en boekenplanken. Gemonteerd op een afstand van 90 cm tot de stellingen als te verlichten vlak en met 116 cm asafstand en uitgerust met compacte fluorescentielampen TC-DEL 26W wordt op die manier een gemiddelde verticale verlichtingssterkte van 77 Lux met een zeer goede gelijkmatigheid gerealiseerd. Door de grote energiezuinigheid van de lampen en armaturen is het mogelijk deze voor het nachtelijke uiterlijke beeld van het gebouw zo belangrijke effect op een efficiënte en vanuit energiestandpunt aanvaardbare wijze tot stand te brengen. Maar ook op minder opvallende plaatsen in het gebouw zorgen ERCO producten voor een oplossing van zeer verschillende verlichtingstaken: zoals bijvoorbeeld Site wandarmaturen aan de buitenkant, cilindrische opbouwdownlights rond de sokkel van het magazijn, Lightcast downlights in veel verkeerszones en T16 lichtstructuren in lees- en studiezalen.

De betonnen pijlers heffen het magazijn als het ware in de hoogte. Daaronder ontstond rondom een nieuwe glazen entree en tentoonstellingsruimte.

Energiezuinige verlich ting in de administratieve gedeelten en verkeers zones: Lightcast downlights en cilindrische opbouw-downlights met compacte fluorescentielampen bieden een effi ciënt kijkcomfort.

Als toonaangevend regionaal instituut beschikt de Biblioteca Foral de Bizkaia over een groot aantal waardevolle historische boeken, vooral van Baskische schrijvers, uitgevers en over de geschiedenis van het Baskenland. Ze vinden in het nieuwe magazijn een passende plaats.

Rond de sokkel van het magazijn produceren cilindrische opbouwdownlights een lichttapijt rondom het gebouw, dat mede bijdraagt aan de zwevende indruk. Aan de buitenkant worden Site wandarmaturen gebruikt.

De wallwasherverlichting zorgt er enerzijds voor dat door de verticale verlichtingssterktes de glazen kubus van binnenuit wordt verlicht – anderzijds is ze ook een functionele en antiverblindende verlichting van stellingen, waardoor voor de medewerkers van de bibliotheek het opzoeken van boeken wordt vereenvoudigd. Architectuurverlichting stelt de planner in staat zijn gebouw een nachtelijke indruk te geven, die sterk verschilt van het uiterlijke beeld overdag en een eigen fascinatie oproept.



31

Achterlichten

Het beursconcept, waarbij de product noviteiten zowel in hun praktische gebruik als standverlichting maar tegelijkertijd ook op grote tafels en podia konden worden bekeken en gedemonstreerd, beant woordde wederom aan de verwachtingen.

Light+Building 2008 Stralende gezichten bij het mana gement van de Messe Frankfurt: voor de vierde achtereenvolgende maal overtrof de Light+Building van dit jaar, die gehouden werd van 11–16 april 2008, alle ver wachtingen en vestigde met meer dan 165.000 bezoekers, waarvan 66.000 internationale vakbezoe kers, nieuwe records. Een drukte die ook weerspiegeld werd op de beursstand van ERCO. Deze stond geheel in het teken van de nieuwe Spherolit-technologie. Blikvanger was de lichtwand die voor een dynamisch kleurige achtergrond 369 Spherolit-reflectoren als RGBpixels met digitale projecties com bineerde. Zoals gebruikelijk danken wij op deze plaats alle bezoekers hartelijk voor de overweldigende belangstelling. Onze dank gaat ook uit naar de vele ERCO medewerk(st) ers die aan het succes van deze pre sentatie hebben bijgedragen!

Om nieuwe technologieën te verduidelijken waren er zowel digitale media zoals flatscreens met tutorial films en praktische modellen om te bekijken beschikbaar.

Nieuwe producten zoals Midipoll met absoluut antiverblindende bolder armaturen en geavan ceerde LED-uitrusting maken het ERCO concept „efficiënt kijkcomfort" aanschouwelijk en con creet.

Fascinerende blikvanger: de lichtwand met een matrix uit 369 Spherolitreflectoren, die als RGBlichtpuntjes synchroon met de geprojecteerde computeranimaties oplichtten.

De vormgeving en pro grammering van de licht wand was afkomstig van de architect en scenograaf Aksel Karcher, Berlijn (www.electricgobo.de).

Vakbeurzen zijn ook altijd banenbeurzen. Medewer kers van de personeels afdeling van ERCO waren in Frankfurt aanwezig om gesprekken te voeren en aan belangstellenden informatie te geven.


Aan het tegenover liggende wandvlak demonstreerden de met Spherolit-reflectoren uitgeruste Emanon spots, projectoren en Goborotatoren hun scenografische kwali teiten.

Vakgesprekken op hoog niveau: de Light+Building heeft zich als belangrijk ste beurs voor lichtplan ners wereldwijd een vaste plaats veroverd.

Terwijl in Frankfurt de beurs nog gewoon aan de gang was werkten de lichtontwikkelaars van ERCO in Lüdenscheid al weer op volle toeren aan de volgende inno vaties – tot ziens in Frankfurt 2010!

De bedrijfsleiding van ERCO – zichtbaar ver heugd over de geslaagde beurspresentatie (van links naar rechts: dr. Dirk Stahlschmidt, Kay Pawlik, Tim Henrik Maack, Mark Oliver Schreiter).


33

Het zwemsportcentrum, een van de laatste werken uit de koker van de architect Harry Seidler, ontving in mei 2008 als eerste bouwwerk in Australië een IALD Award of Excellence. Efficiënt en rijk aan effecten verlicht een reeks Parscoop armaturen voor halogeen-metaaldamplampen het dak van het bad in de vorm van een enorme golf.

Ian Thorpe Aquatic Centre, Ultimo (Sydney) Architect: Harry Seidler & Associates, Sydney Lichtplanners: Steensen Varming, Sydney; Harry Seidler & Associates, Sydney Fotografie: Dirk Meineke, Eric Sierins, Max Dupain & Associates

E

ERCO Leuchten GmbH Postfach 2460 58505 Lüdenscheid Germany Tel.: +49 2351 551 0 Fax: +49 2351 551 300 [email protected] www.erco.com

E Lichtbericht 86. Verschenen in september 2008

Recommend Documents