Duurzaamheid is een conlainerbegrip en kwaliteit is moeilijk meetbaar. Maar wat maakt bedrijventerreinen dan kwoliteitsvol en duurzaam?
Alix Lorquet
De begrippen duurzaamheid en kwaliteit overlappen elkaar gedeeltelijk. In beide gevallen gaat het over “lang meegaan zonder storend, schadelijk of nutteloos voor de omgeving te zijn of te worden’ Helaas is duurzaamheid een containerbegrip geworden en is kwaliteit dan weer moeilijk meetbaar. Zo staat te lezen in het eerste deel “Kader en visie” van het “ldeeënboek kwaliteitsvolle bedrijventer reinen’ (zie kader) Om daar verandering in te brengen wil het Ideeenboek een taal aanreiken waarin gesprekken over kwaliteitsvolle en duurzame bedrijventerreinen op dezelfde golflengte en op gestructureerde en genu anceerde wijze kunnen worden gevoerd. Die taal wordt gevat in een matrix die het
mogelijk maakt om over elk gepland of bestaand bedrijventerrein een kwaliteits verhaal te vertellen. MRTRIX IIOOR KWRLITEIT Allereerst moest een kader worden ontwikkeld dat het mogelijk maakt de begrippen duurzaamheid en kwaliteit te vatten. Voorts moesten in gesprekken over kwaliteit en duurzaamheid twee zaken worden geIntegreerd: datgene waarnaar we gemeenschappelijk kunnen streven (waarden), en datgene dat ons daarin in dividueel aanbelangt (belangen). Voor duurzaamheid wordt als uit gangspunt de drievoudige ondergrens van John Elkington gehanteerd: economische voorspoed, omgevingskwaliteit en sociale
www. ruimte -magazine, be
Met een educatieve demonstratiezone en een natuurgebied creëerde het Anrwerpseprovinciebestuur voor Kamp C in Westerlo een breed soc/aol draagvlak.
>
Een stoalkoart van goede voorbeelden.
rechtvaardigheid. Maar uiteraard bestaan er verschillende invals hoeken of belangen bij reflecties over wat sociaal, ruimtelijk, eco logisch en economisch duurzaam is of in subjectievere termen:. wat leefbaar is. Voor kwaliteit wordt in het Ideeënboek uitgegaan van een sa menspel van vier waarden. Die vier waarden zijn gebaseerd op de vijf dimensies die Kevin Lynch voor ruimtelijke kwaliteitheeft onderschei den: ondersteuning, geschiktheid, toegankelijkheid, beleefbaarheid en beheer. Het Ideeënboek komt uit op vier waarden omdat het beheer als een onderdeel van ondersteuning en beleefbaarheid beschouwt. Op basis van dit begrippenkader stelde een stuurgroep’ een matrix ep die zou moeten uitnodigen em kwaliteit vanuit —
verschillende invaishoeken en met cog veer verschillende belan gengroepen te bekijken. In de matrix werden per kwaliteitsdimensie drie criteria opgenomen waarmee vanuit verschillende invaishoeken invulling aan kwaliteit kan warden gegeven. De criteria werden vervolgens getoetst in twee workshops met vertegenwoordigers engroepen 2 belang van . OflDERSTEUIIIflG De voor ondersteuning in aanmerking genomen criteria zijn draag viak, management en beheer, en veiligheid.
prejecten Ievensvatbaar maken. Een sterk draagvlak Ican bijvoorbeeld ook via culturee! of recreatief aanbod warden gecreeerd. Zo wilde het Antwerpse provinciebestuur met Kamp C in Westerlo een veer beeldfunctie inzake duurzaamheid vervullen. Voor het project was er een breed politiek draagvlak. Met een educatieve demonstratiezone en een natuurgebied werd oak een breed sociaal draagvlak gecreeerd. Geschikte beheersvormën, , afval, water...), maar energie r (veer aangepaste infrastructuu d warden in het kenhei ook doorgedreven participatie en betrok Ideeënboek opgevoerd als voorbeelden van goed management en beheer. Fysieke en mentale toe-eigening door gebruikers en/of omwonenden heeft een gunstige invloed op dat beheer. Op druk bezochte plekken is er meer sociale controle en op een mooie plek komt minder vervuiling of vandalisme veer.
MANAGEMENT EN BEHEER
VEILIGHEID Het criteriumveilig n (brand- en verkeersveiligheid) aspecte che heid slaat op technis maar oak op ecologie, gezondheid en sociale veiligheid. Het gaat dus niet alleen om de verkeersveilige inrichting van bedrijventerreinen, maar ook em het stimuleren van sociale controle of het incorpa reren van waardevelle natuur.
GESCHIKTHEID Veer de kwaliteitsdimensiegeschiktheidwerden de criteria passend heid, multifunctionaliteit en medegebruik geselecteerd. Passendheid heeft betrekking op de inpassing in de site meet cemplementair zijn en mag niet meer ruimte De omgeving. innemen dan noodzakelijk. Een goed overdachte verm van overdi mensionering laat flexibiliteit en multifunctionaliteit toe op korte en lange termijn. Weloverwogen bauwdichtheid, stapelbouw, onder gronds ruimtegebruik en intelligente benutting van daken kunnen leiden tot flexibiliteit en multifunctionaliteit, zonder dat meer ruimte
PASSEND
Zonder sterk politiek, financieel, juridisch en kwaliteitsvolle bedrijventerreinen geen maken sociaal draagvlak kans. Ruimtelijke, ecologische en economische draagkracht moeten
DRAAGVLAK
1
2
I—
Lee/en van de stuur5roep waren Sarah Dc Meye; Veerle Stresse, Liesbeth Remue, Marljke Brijnarrt, Lice Goedertier, Jan Zanian, Gabtane Macs Viki Peeters, Peter Vervoort, loge Ba;igels, lvlarifke ivOles, Maria Belle,nans, Conot .Denos’eth, Lies beth Vernaeve, Hilde Vdn Doniselaei; Jan Schreicrs en Marc Martens. Deelnemers uitde Vlaamse adniinistraties voor ruimtelljke ordeninR economie en milieu, provieciale besturen en ontwikkelingsnmatschappijen, interconsmunales, stedeis en gemsenten, gemeente- en hauenbedrijven, heheerders an waterwegen, spoorive5en en Inch thavens, gewcctelijke en regionale adsiesraden, streekplatfor men, academici en private ontwikkelaars.
dan nodig wordt ingenomen. Multifunctionaliteit kan warden bereikt met bedrijfsondersteunende functies, sociale voarzie
MULTIF UN C TI ONE EL
45
________
Een kwaliteitsverhcol voor eIJ< bed;iveiterrein
De groene ruimtes en fietsvoorzieningen van her WetenschapsparkLimburg worden gedeeld met de studen ten van de nabur/ge universiteit en hogeschool van Diepenbeek (Hasselt,).
In de matrix voor bedrUven terreinen werden per kwa/iteitsdimensie drie criteria opgenomen waarmee van uit verschillende invaishoeken invul/ing aan kwaliteit kan warden gegeven.
WAARDEN & Ihema’s BELEEFBAARH1J Authenliciteit Structuur Identiteit
TOEGANKELIJKHEID Doordringbaatheid Belreedbaach&d
Bereikbaarheid
q eehik 4 GESCHIHEID M Mulbtunctonaliteit Passendheid
ONDERSTEUNtNG
Veiligheid Management en beheer Oraaguiak
—r
-.
fl—’
—
ningen of extra natuurwaarden. Hoewel zulke maatregelen de voor bedrijven beschikbare ruimte doorgaans doen verminderen, kan een weldoordacht multifunctioneel bedrijventerrein ook aanzien lijke voordelen opleveren, zoals tijdswinst ten gevolge van minder verplaatsingen of grotere betrokkenheid en tevredenheid van werk nemers en buurtbewoners.
terrein moet in verhouding staan tot de omgeving (het omliggende wegennet, parkeerfaciliteiten...). Ligging aan een stadsring kan een bedrijventerrein bereikbaar maken, maar is minder optimaal dan een terrein dat met verschillende vervoermiddelen kan worden bereikt. Ret Wetenschapspark Ardoyen in Gent ligt aan de ringweg, vlakbij het op- en afrittencomplex van de E17. Er is ook een snelle verbin ding via openbaar vervoer met het treinstation Gent Sint-Pieters, er zijn brede fiets- en voetpaden en op de hoofdwegen werden snelheidsremmers aangebracht. Auto’s komen op het terrein via de hoofdingang, fietsers en voetgangers via de zijingangen. Betreedbaarheid veronderstelt een evenwicht tussen openheid en geslotenheid. Een gesloten bedri) venterrein kan aangewezen zijn vanuit veiligheidsoverwegingen of om (stukken van) de site ter hoogte van woongebieden te bufferen. Openheid verhoogt de betrokkenheid bij en de beleefbaarheid van de site. Qok hier kan via overdimensionering de mate van open- en geslotenheid op termijn aan zich wijzigende functies of een veran derde omgeving worden aangepast. Uiteraard moet een betreed baar terrein gemakkelijk toegankelijk zijn voor personen met een verminderde mobiliteit of een zintuiglijke beperking. BETREED BAA RHE ID
-
Ook medegebruik kan bijdragen aan de einen. Medegebruik kan op verschil— van bedrijventerr geschiktheid lende manieren worden georganiseerd. Er kan sprake zijn van meer voudig ruimtegebruik op verschillende tijdstippen. Een bedrijven terrein kan ook zo worden ingericht dat permanent medegebruik mogelijk is. Zo worden de groene ruimtes en fietsvoorzieningen van het Wetenschapspark Limburg gedeeld met de studenten van de naburige universiteit en hogeschool van Diepenbeek (Hasselt). MEDEGEBRUIK
TOEGRflKELIJKHEID De criteria voor toegankelijkheid zijn bereikbaarheid, betreedbaar heid en doordringbaarheid. BEREIKBAARHEID
j
Het verkeersgenerend effect van het
Doordringbaarheid irnpliceert opti male afstemming van toegankelijkheid voor gebruikers en bezoekers, en openstelling voor de buurt. Met porositeit kunnen de verschil— lende delen van de site op elkaar worden betrokken. In de mate dat de veiligheid het toelaat, kan de doordringbaarheid van de randen van bedrijventerreinen die terreinen beter op hun omgeving doen aansluiten. Buffering is soms noodzakeli)k, maar poreuze buffers genieten de voorkeur boven barrières zoals hekwerken of muren. Met
DOOR DR IN GB A A RH El D
A
I WV
:.ruimte-mogozine.be
Het WetenschopsparkArdoyen in Gent I/pt v/akbU het op en ofrittencomplex van de El 7, er/s een sne/le verb/nd/np v/a openbaar vervoer met het tre/nstation Gent 5/nt-Pieters en erzUn brede nets- en voetpaden,
Het WetenschapsparkArenberg (Leuven) is perfect/n de structuur von hetArenbergpork /ngepast. Tussen de bebouw/ng in ontstaateenpark/andschap in de vorm van clustertuinen.
FJ S
aangepaste korreigrootte en een al dan niet onderbroken fijnmazig netwerk kan de doordringbaarheid worden beperkt of kan het terrein helemaal worden doorkruist. Hierin kan gedifferentieerd worden teneinde de verkeersstroom op het terrein optimaal te organiseren. BELEEFBRARHEID Met criteria als identiteit, structuur en authenticiteit, is beleefbaar heid de meest abstracte kwaliteitsdimensie. IDENTITEIT De identiteit van een bedrijventerrein is dat wat die plek van een andere plek onderscheidt. Maar er is geen identiteit zonder diversiteit homogene of isomorfe gebieden zijn dan ook te mijden. De uitstraling en beeldkwaliteit van een plek moeten een aantrekkelijk samenspel zijn van ruimtelijke elementen. Het plaatje moet interessant zijn voor bedrijven, werknemers, kianten, buurt bewoners en passanten. Voor bedrijventerreinen spelen zichtloca ties een rol, maar ook fraaie architectuur of de verwerking van logo of huisstijl -
Van groot belang is de structuur: hoe verhouden ruimtelijke elementen zich tot elkaar en hoe krijgt de relatie met landschap en omgeving vorm? Sleuteiwoorden zijn hier: oriëntatie en samenhang. Er kan worden gespeeld met geornetrische patronen, een samenspel van lijnen, paden en kruispunten, open plekken en grenzen, bouwdichtheid en volumes... Een goed voorbeeld is het Wetenschapspark Arenberg (Leuven), dat perfect in de structuur van het Arenbergpark is ingepast. Tussen de bebouwing in ontstaat een parklandschap in de vorm van clustertuinen. Een groene boule vard zorgt voor de lokale ontsluiting, dient als openbare parking en versterkt de bestaande groene poort tot de stad. ST RU CT U U R
Authenticiteit heeft met (h)erkenning te maken. Het gevoel van authenticiteit kan worden versterkt door ruimtelijke elementen en ruimtelijke structuur te koppelen aan activiteiten, sferen, herinneringen, fantasie... Er dient te worden gestreefd naar congruentie tussen vorm en inhoud. Dat kan door een transparant en logisch, leesbaar ontwerp dat de functie of betekenis van de plek oproept, uitdrukt of verklaart. De integratie van histori sche elementen in een visionair en innovatiefontwerp kan herken ning oproepen (vroeger, vooruitgang, goed voor het milieu...) of tot nieuwe interpretaties leiden. AUTHENTICITEIT
RAIl DE SLAG Een bedrijventerrein ontwikkelen is een complex en intensiefproces. In het deel “Het Proces” van het ldeeenboek wordt dieper ingegaan op de vier fasen van het ontwikkelingsproces; visievorming, ontwerp, realisatie, en beheer en management. De visie koppelt basiswaarden voor ontwerp en realisatie aan concrete inrichtings- en beheeraspecten. Naast een gezonde dosis verbeelding kan een locatiebezoek het denken over mogelijke en haal— bare oplossingen zeker stimuleren. Een goed onderbouwde visie reikt VI SI E
47
Een kwoliteitsverhoal voor elk bedrijventerrein
Von kozerne LoL groen bedrijvenpork Ccirnpuzc Coppens in Brasschoat is één van de 23 praktijkvoorbeelden die in het
“Ideeënboek kwalitalieve bedrijventerreinen” aan de hand van de matrix warden besproken,
Het kantoren- en bedrijventerrein in en naast de voormalige kazerne luitenant Coppens in Brasschaatwerd in mei 2009 in gebruikgeno 2 grote site omvat het ge men. De 23.000 rn renoveerde kazernegebouw, een nieuw kan torencomplex en een bedrij.venzone en een transferium. Met de belastingdiensten van FOD Financien, Renaultlrucks Benelux, [ego Benelux en CarGarantie is het kantorencom plex voor 95% bezet. Bij de ontwikkeling van her terrein moest aan drie voorwaarden worden voldaan: res pect voor het historisch karakter van de ka zerne, duurzaamheid, en het resultaat moest een groen en aantrekkelijk bedrijvenpark zijn. Het ruimtelijk ontwerp werd opgesteld door TV Poponcini & Lootens Stokmans. Opdrachtgevers waren de gemeente Brasschaat, het autonoom gemeentebedrijf Brasschaat en projectontwikkelaar Groep Van Roey fly. HetVlaams Gewest en het Eu ropees Fonds voor Regionale Ont wikkeling (EFRO) gaven subsidies voorde financiering van delen van de groenvoorziening, de wandel en fietspaden en de wegen op het terrein. De vorige maand (mei 2011) in gebruik genomen ovon de (ovale rotonde) vormt het sluit stuk van de toegankelijkheid van het terrein. —
OflDERSTEUflIflG De gemeente Brasschaat blijft ei genaar van bet terrein en de pu blieke ruimte. De vzw Kamp Oost Brasschaat bewaakt de economi sche, sociale en ecologische kwa liteit van de site. Bij de ontwik keling ging veel aandacht naar ecologische meerwaarde: zuinig energiegebruik; strenge isolatie normen; milieuvriendelijkventile ren, verwarmen en verluchten. De
sanitaire voorzieningen werken met regenwa ter. De maatschappelijke meerwaarde schuilt in het groene karakter van de Campus, de ex tra werkgelegenheid en bet herlokaliseren van tot dan in woonzones gelegen bed rijven.
GESCHIK THEID Een lineair park met grote lindebomen vormt een poreuze buffervoorde naburigewoonwij ken. Hetterrein zelf is in due zonesverdeeld. Het eerste deel omvat bet kazernegebouw, 11.000 2 nieuwe kantoorruimte, een collectieve bin m nentuin en een gedeeld parkeergebouw. De verbouwde paardenstallen van de kazerne worden de nieuwe lokalen van de secundal re school BuSO Zonnebos (gemeenschapson derwijs!). In de tweede zone bet transferium —ko men nog collectieve voorzieningen. Tot slot -
is er de bedrijvenzone, die bestaat uit één vo lume van 260 meter lang en 60 meter diep. Zuinig ruimtegebruik is bier bet sleuteiwoord. Er wordt gestapeld, gegroepeerd, in de hoogte gebouwd en er komt een drie verdiepingen tellende parkeergarage die ook een deel van bet dak inneemt: Op de hoogste stukken van het dak komen er zonnepanelen, op daken in het gezicht van de kantorenzone worden groendaken gelegd.
TOEGRflKELIJKHEID De site ligt aan de Ni 17, die leidt naar het op en afrittencomplex van de autosnelweg E19 in Sint-Job. Met een nieuwe weg die aansluit op de ovonde is bet terrein optimaal bereikbaar voor auto’s en vrachtwagens. Die komen op bet terrein via de ovonde aan de noordkant, zacb te weggebruikers en gebruikers van het open baar vervoer via bet Iineair park aan de zuidkant. BELEEFBRRRHEID Met bet lineair park, kantoortuinen, grasvlaktes, groendaken en water partijen zette Brasschaat sterk in op kwaliteitsvol groen. Het respectvol gerenoveerde kazernegebouw cre eert mede een gevoel van identiteit en authenticiteit. De gescheiden organisatie van de betreedbaarheid van bet terrein past in de beoogde schaalditferentiatie tussen kantoren en bedrijfszone. De woningen in de buurt kijken uit op de kantoren, die als villa’s in bet groen tegen de be drijfsloodsen werden geplaatst. Ic
De voormalige kazerrie lu/tenant Coppens in Brasschaat is tot een duurzaam kantoren- en bedrijven terre/n omgevormd. Hetgroen en dernassieve lindebomen vormen een meerwaarde.
www.ruimte-mogazine.be
49 C
Omqoon me bedrijvenEerrenen Economische voorspoed, omge vingskwaliteit en sociale rechtvaardigheid< >
In 2009 verscheen het”Ideeënboek Kwaliteitsvolle Bedrijventerreinen”als derde in een reeks publicaties over omgaan met ruimte. Eerderverschenen “Dichter wonen”en”Kwaliteitsvol verkavelen’ Ruimtelijke kwaliteit staat cen traal in de reeks die wordt uitgeqeven door de afdeling Stedenbouwkundig beleid en onroerend erfgoedbeleid van het departement Ruimtelijke Orde ning,Woonbeleid en Onroerend Erfgoed (RWO). Ruimtelijke kwaliteit is een begrip dat niet eenduidig is in te vullen maar datzou ook de reden kunnen zijn waarom het een minder uitgeholde notie is dan het te pas en vooral te onpas gebruikte duurzaamheid. Hoewel duurzaamheid vandaag in bet denken over economie en ook in deze publicatie van RWO een prominente plaats inneemt, is voor de titel van bet deeenboek I kiecerib XwallEate ‘is bedrijsc’reinen bewust voor kwa/iteitsvo/ gekozen. -
—
een strategie aan, durft prioriteiten te stellen en zet een fasering uit in tijd en ruimte. lnterdisciplinair groepswerk verhoogt de kans op zo’n sterke en onderbouwde visie aanzienlijk. In het ontwerp wordt de visie in ruimtelijke en projectmatige concepten omgezet. De twee basisvoorwaarden voor een sterk ontwerp zijn: de locatie moet geschikt zijn als bedrijventerrein en de inrichting van open(bare) ruimte en bebouwing moet helder gedefinieerd zijn. Landschappelijke en architecturale integratie in de omgeving moeten al in de periode van locatiekeuze en visievorming deel uitmaken van het ontwer pend onderzoek.
—
ONTWERP
In de realisatiefase moeten visie, ambitie en productiewijze op elkaar worden afgestemd. Bij de aanleg van bedrijventerreinen zijn meerdere beslissers, adviseurs en (onder) aannemers betrokken. Om het project tot een goed einde te kunnen brengen, moet een projectleider worden aangesteld die de verschil lende disciplines en ambachten op elkaar afstemt en ervoor zorgt dat de overeengekomen realisatietermijn wordt gerespecteerd. De volgorde van uitvoering is erg belangrijk. Vroege inrichting van het openbaar domein maakt de percelen bereikbaar en voorkomt ongemak na ingebruikneming van de gebouwen. Kwalitatiefhoog staand openbaar domein maakt bedrijventerreinen ook aantrekke lijk voor investeerders.
I
1
t ‘ldeeènboek kwaliteitsvoile edrijventerreinen’kan voor 5 euro worden besteld via :/Iruimte/Keordeningbe
REALJSATLE
Parkmanagement zou een vast onderdeel van het beheer van bedrijventerreinen moeten zijn. Bij parkmanagement maken beheerder, bedrijven en overheid afspraken over de coordinatie van de ontwikkeling en inrichting van het terrein. Daarbij gaat het onder meer over open(bare) ruimte, groenonderhoud, beveiliging, mobiliteit, afval, energiebesparing en over zuivering en hergebruik van water. Qok heldere draaiboeken, eenvoudige en doeltreffende stedenbouwkundige regels en een beheerder met de capaciteit en middelen om het beoogde (en gerealiseerde) kwaliteitsniveau te bewaken, kunnen een belangrijke bijdrage aan goed beheer leveren. Slim management begint al bij het vergunningen- en uitgiftebeleid: te grote kavels, het ontbreken van een strikte planning voor inge bruikneming of het niet respecteren van bouwvoorschriften staan degelijk management in de weg. BE HE ER
REL E VAIl T “De matrix is uiteraard niet de enige methode om tot kwalitatief hoogstaande bedrijventerreinen te komen’ zegt Luc Goedertier, afdelingshoofd StedenbouwkundigBeleidvan het departement RWO en destijds lid van de stuurgroep voor bet Ideeënboek. De matrix is noch volledig, noch definitief. Met alle in de matrix opgenomen waarden zijn immers voor elk type bedrijventerrein relevant. “Dat hoeft ook niet’ zegt Luc Goedertier. “Een open bedrijventerrein, bijvoorbeeld, is niet in elke omgeving wenselijk. Maar de matrix laat net die flexibiliteit toe:’ Het Ideeenboek reikt methodes aan om kwaliteit na te streven en wil vooral een werkbaar instrument zijn voor gemeenten en pro vincies. “Bedoeling van het Ideeënboek is dat een ambtenaar bet kan tonen aan een initiatiefnemer, zonder te hoeven verzeilen in een grijs of theoretisch verhaal’ zegt ruimtelijk planner Tom Van Rensbergen (RWO). Daarom is de opname van een staalkaart van goede voorbeelden volgens Luc Goedertier belangrijk: “Het boek biedt een samenhangend kader, maar er kunnen ook goede voor beelden uit worden gehaal&” “Het Ideeënboek blijft relevant’ zegt Tom Van Rensbergen. “Als opleidingscentra ons contacteren voor documentatie in verband met ruimtelijke kwaliteit, verwijzen we naar de matrix als een handig hulpmiddeL” Overigens is veelvuldig gebruik van de matrix de beste manier om hem voortdurend te evalueren en later eventueel aan te passen aan veranderde opvattingen en inzichten.
1 \‘
