DUURZAAM DENKEN DUURZAAM DOEN

Inzending prijsvraag De Voorsprong

DUURZAAM DENKEN,

VORM Ontwikkeling B.V., Papendrecht Verbeteren van de duurzaamheid van een bestaand ontwerp met EPC van 0,80 naar 0,00 Project: Park Rijnsoever, fase 2a in Katwijk Projectnaam: Hibiscus, blok 2 (7 herenhuizen)

DUURZ AAM DENKEN DUURZ AAM DOEN

Inzender: Concept:

Energiesprong|SEV en Netwerk Conceptueel Bouwen

DUURZAAM DOEN.

DUURZ AAM D EDUDNUENRZKAAEM N KEN DUURZAAM DENKEN, DUURZ AAM D D O U E N URZAA DUURZAAM DOEN M DOEN Zaterdag 24 september jl. sloeg milieuwethouder Udo van de gemeente Katwijk de eerste paal van zeven bijzonder energiezuinige woningen in de nieuwbouwwijk Park Rijnsoever. Onder regie van VORM Ontwikkeling werd de EPC-waarde van 0,80 van het bestaande ontwerp teruggebracht tot 0,00. Dit dankzij een intensieve ketensamenwerking van maar liefst negen partners. Door een bestaand ontwerp verder te verbeteren, geeft VORM invulling aan haar doelstelling om duurzaam te bouwen. Zo werd een conventionele bouwmethode met oerdegelijke toepassingen als baksteen en dakpannen gecombineerd met nieuwe technieken en materialen met als resultaat: zeven hypermoderne energiezuinige herenhuizen in een traditionele jas.

ZEVEN HERENHUIZEN IN PARK RIJNSOEVER In Park Rijnsoever wordt hard gewerkt aan de bouw van circa vierhonderd nieuwbouwwoningen in allerlei cate­ gorieën. De eerste woningen zijn in september 2011 opgeleverd, andere zijn nog volop in aanbouw, terwijl de nieuwste woningtypen pas in verkoop zijn gegaan. VORM is onder andere verantwoordelijk voor de ontwikkeling en bouw van een blok van zeven herenhuizen met de project­ naam Hibiscus. In deze bouwfase komt naast het blok van zeven nog een blok van acht herenhuizen, in exact dezelfde stijl, waarvoor een andere ontwikkelaar verantwoordelijk is. Alle vijftien herenhuizen zijn een ontwerp van Hans van Egmond Totaalarchitectuur uit Noordwijk. De Hibiscus­ woningen komen op een uitbreidingslocatie van Park Rijnsoever aan de noordzijde van Katwijk. Ze hebben een traditionele en voorname uitstraling en liggen pal aan de centrale waterpartij in het park.

KENMERKEN HIBISCUS: Opdrachtgever

Vorm Ontwikkeling B.V., Papendrecht

Marktsegment

woningbouw

Doelgroep

kopers

Minimale seriegrootte

1

Maximale seriegrootte

ongelimiteerd

Toepasbaar in

alle provincies

Totaal gebruiksoppervlak m2

1.470 m2 gebruiksoppervlak

Eenheid gebruiksoppervlak m2

210 m2 per woning

Totaal aantal m3

bouwvolume 5.504 m3

Eenheid m3

786 m3 per woning

Soort selectieproces

prijsvraag

OPTIMALE KETENSAMENWERKING In september 2010 startte de verkoop van de vijftien Hibiscus­woningen in Park Rijnsoever. Toen nog met een EPC­waarde van 0,80. De verkoop was in handen van De Leeuw Nieuwbouwmakelaardij uit Rijnsburg en al gauw werden de eerste woningen verkocht. “Begin 2011 hebben wij binnen VORM onze duurzaamheiddoelstelling aangescherpt”, vertelt Gerrit Jan Otterman, projectleider van VORM Ontwikkeling. “We zochten als leerproject een overzichtelijk en reëel project waarbij we de energiezuinigheid van woningen konden verbeteren. Al gauw viel onze keuze op de zeven heren­ huizen in Park Rijnsoever. Diverse partijen hebben we gevraagd om samen met ons de uitdaging aan te gaan: het opleveren van deze woningen met een EPC van 0,00. Iedereen reageerde enthousiast, maar sommige partners vroegen zich wel af: ‘waar beginnen we aan?’. Als techneuten zijn we met elkaar aan de slag gegaan om dit bestaande ontwerp energiezuiniger te maken. Hierbij dienden we wel rekening te houden met enkele rand­ voorwaarden. Zo moest de indeling intact blijven, want er waren al woningen verkocht. Ook mocht aan de gevel niets worden veranderd. Dat was een harde eis van de gemeente, omdat anders het architectonisch ontwerp werd aangetast. We hebben extra aandacht besteed aan isolatiewaarden, tochtwering en eigen energieopwekking uit zonlicht en bodemwarmte. Door gebruik te maken van bestaande, beproefde systemen én deze optimaal en innovatief op elkaar te laten aansluiten, is het ons uiteindelijk gelukt om de EPC­waarde op nul te krijgen.”

TOEPASSING KETENSAMENWERKING In de ontwerpfase werd het project opgezet met BIM. Vervolgens zijn de teamleden geselecteerd en LEAN opgetrokken in het technisch­ en finan­ cieel uitwerken en onderling afstemmen van de gekozen bouwkundige en installatietechnische EPC­maatregelen, inclusief het opstellen van de klant­ vriendelijke inzichtelijkheid. Vooraf zijn partijen van de technische uitwerking

HET PROJECTTEAM: Ontwikkelaar

Vorm Ontwikkeling B.V., Papendrecht

Koperscontact

De Leeuw Nieuwbouwmakelaardij, Rijnsburg

Architect

Hans van Egmond Totaalarchitectuur, Noordwijk

Bouwkundige en constructieve uitwerking

Ingenieursbureau IOB, Dordrecht

Installatieadviseur

M3E, Rotterdam

Bouwkundig aannemer

VORM Bouw B.V., Papendrecht

Werktuigbouwkundig installateur

Breman Zuid­Holland, Rotterdam

Elektrotechnisch installateur

Rijndorp Installaties, Zoeterwoude

Domotica home control

Niko Nederland, Gorinchem

aangesteld als co­makers. Na de uitwerking vond de prijsvorming plaats. Om een EPC­waarde van 0,00 te realiseren werkten de betrokken partijen als projectteam waardoor de aanwezige kennis optimaal gedeeld en toegepast werd. Met als resultaat dat alle knelpunten en keuzemomenten in het proces met veel wederzijdse openheid werden besproken en opgelost. Partijen hebben écht elkaars sterke punten kunnen benutten en elkaar van daaruit aangevuld.

DUURZ AAM D EDUDNUENRZKAAEM N KEN DUURZ D U U RDOZENAAM AAM DOEN

Installatieadviseur en opsteller van de EPC­berekeningen Henri Dijcks van M3E zegt hierover: “Wat betreft installaties namen wij het voortouw en bepaalden als het ware de uitgangspunten. Vervolgens bekeek de bouwkundige of dit haalbaar én betaalbaar was. Zo niet, dan moesten wij weer aan de slag om met nieuwe voorstellen te komen. We werkten uitsluitend met bestaande tech­ nieken en probeerden die zo te bundelen dat we het maximale eruit haalden. Dus werkten we met de beste producten op bouw­ kundig en installatiegebied voor bijvoorbeeld warmtepompen,

zonnepanelen en glas. Zo moesten we continu de grenzen opzoeken, want we wilden de EPC­waarde op 0,00 laten uitkomen en niet op bijvoorbeeld 0,05. De verschillen zochten we dan ook in de kleinste details, zoals in het isoleren van de koudebruggen en de kierdichting. Daarmee konden we toch weer een honderdste of een duizendste besparen. Het was voor ons een bijzondere, uitdagende en leerzame opdracht, want een woning met een EPC­waarde van 0,00 hadden we nog nooit gerealiseerd. De samenwerking met de opdrachtgever en de andere partijen was zeer intensief en dit hebben we als erg positief ervaren.” Voor elektrotechnisch installateur Jörgen de Ridder van Rijndorp Installaties was het aansluiten van de apparatuur niet ingewikkelder dan normaal. “Er was alleen meer overleg nodig, omdat we moesten werken met voor ons onbekende apparatuur. We moesten dus goed achterhalen hoe een apparaat precies moet worden aangesloten.” Ingenieursbureau IOB was verantwoordelijk voor de bouwkundige en constructieve uitwerking. “Een woning met een EPC­waarde van 0,00 vroeg van ons meer denkwerk dan normaal”, vertelt Marcel Verstraten desgevraagd. “We moesten letten op alle details om met de juiste oplossingen te kunnen komen. Dat het een bestaand ontwerp was, maakte onze opdracht extra lastig. Met VORM ontwikkeling, VORM Bouw en de installatieadviseur was er dan ook vaak overleg om van elkaars expertise te profiteren. Uit de EPC­ berekening van de installatieadviseur bleek dat de kozijnen een verbeterde isolatiewaarde moesten hebben ten opzichte van normale houten kozijnen met geïsoleerd glas. Dit resulteerde in een driedubbele geïsoleerde beglazing. Op verzoek van VORM Ontwikkeling is er een oplossing gekozen in houten kozijnen. Dan kom je uit bij speciaal larikshout, dat maar door één producent in Nederland wordt geleverd. Als ingenieursbureau hebben we bijzondere zorg besteed aan luchtdichtheid en kierdichting. Zo is er bijvoorbeeld voor gekozen om geen brievenbus in de deur te verwerken, maar een buitenbrievenbus te plaatsen. Ook hebben we de verschillende aansluitingsnaden in de spouwmuur luchtdicht afgeplakt. Alleen door oog te hebben voor de kleinste detaillering was het mogelijk die EPC­waarde van 0,00 te bereiken. Al met al een zeer uitdagende opdracht, vooral ook

omdat het de eerste keer was dat IOB werd betrokken bij zo’n bijzonder ambitieuze, energiezuinige woning.” Werktuigbouwkundig installateur Gert Meijberg van Breman Zuid­ Holland was in de ideefase al betrokken door VORM. “We zijn er altijd van uitgegaan dat het zou lukken. De uitdaging zat er vooral in dat we de juiste oplossingen bedachten die ook betaalbaar en combineerbaar waren. Het was voor ons een iets andere manier van werken, want wij worden niet altijd betrokken in het voortraject. We krijgen dan een uitgewerkt ontwerp en installeren eenvoudigweg de apparatuur. Bij deze opdracht waren we gelijkwaardige partners. Zo bespraken we samen met VORM, de installatieadviseur en de fabrikanten alle mogelijkheden. Dan praat je over techniek en iedereen brengt zijn expertise in om tot een goed ontwerp te komen. Als werktuigbouwkundig installateur stonden we echt naast de andere partijen, dat was erg prettig.” Domotica­expert Peter Brouwer van Niko Nederland vond de keten­ samenwerking een openbaring. “Omdat je met alle partijen aan tafel zit, kun je redelijk snel aftikken. Het hele uitzoekproces is effec­ tiever en je komt gewoon tot betere oplossingen. Eigenlijk zouden we deze manier van samenwerken als standaard moeten invoeren.”

BIJZONDERE ENERGIEAMBITIE

DUURZ AAM D EDUDNUENRZKAAEM N KEN DUURZ D U U RDOZENAAM AAM DOEN

Een EPC­waarde van 0,00 zorgt voor een sterke reductie van de externe energiebehoefte ten opzichte van vergelijkbare gebouwen met een hogere EPC­waarde. Zo zal er veel minder energie nodig zijn om de woning op temperatuur te houden. Met als gevolg een financieel voordeel voor de bewoners dat kan uitkomen op zo’n 1.450 euro per jaar. Bovendien wordt er minder beslag gelegd op het gebruik van fossiele brandstoffen. Op deze manier worden er financiële doelen gediend en de milieubelasting gereduceerd.

ENERGIEZUINIGE MAATREGELEN Op bouwkundig gebied zijn de volgende maatregelen getroffen:

Op installatiegebied zijn de volgende voorzieningen toegepast:

1. Verhoging van de isolatiewaarden (Rc, uitgedrukt in m2K/W) van de gevel (5,2), het dak (10,0) en de vloer (6,5). 2. Toepassen PS­funderingskisten, tegen optrekkende koude. 3. Kierdichting gehele schil, qv10­waarde verlaagd naar 0,40 dm3/s.m2. De kozijnen worden rondom afgeplakt en afgekit, het kruipluik tochtwerend uitgevoerd, de brievenbus buiten geplaatst en de meterkast­ en dakdoor voeringen tochtdicht afgewerkt. 4. Zonwering aan de zuidwestgevel, waardoor in de zomer opwarming van de woning wordt tegengegaan. Er komen uitvalzonneschermen bij de woonkamer en sunscreens bij de slaapkamers en dakkapel. 5. Trippleglas: voor hoge thermische prestaties wordt de woning voorzien van driedubbele beglazing met een vulling van argon en krypton. In combinatie met de houten kozijnen wordt een U­waarde van 0,85 W/m2K bereikt. 6. Laten vervallen van gevelroosters in verband met kierdichting. 7. Sectionaaldeur berging vervangen door vaste glaspui met loopdeur in verband met kierdichting. 8. Bergkast begane grond omgebouwd naar technische ruimte. 9. Toepassen geluidsbeperkende maatregelen in technische ruimten. 10. Wand begane grond tussen berging en entree in metal­stud met isolatie. 11. Creëren daktoegang met dakluik vanaf derde verdieping in verband met bereikbaarheid voor onderhoud aan PV­cellen. 12. Looppaden op het dak t.b.v. bereiken installatieonderdelen. 13. Toegang creëren naar loze ruimte onder trapbordes begane grond t.b.v. plaatsen installaties.

14. Douchepijp­warmteterugwinning; gebruikt de warmte uit het afvalwater van de douche om tapwater voor te verwarmen. 15. CO2­gestuurd balans­ventilatiesysteem; waarbij vers inkomende buitenlucht wordt voorverwarmd naar kamer­ temperatuur door de warmte te onttrekken aan de naar buiten afgevoerde lucht met een rendement van > 95%. 16. PhotoVoltaïsche zonnecellen (PV­panelen) op het dak wekken stroom op uit zonlicht. Bij overproductie wordt de energie teruggeleverd aan het energiebedrijf. 17. Warmte­koudeopslaginstallatie; in de achtertuin komen onzichtbare en diepe bodemlussen van een individueel, gesloten leidingsysteem. 18. Vloerverwarming èn passieve koeling via de wko­installatie. 19. Zonneboiler op het dak, zorgt voor voorverwarming van het warme tapwater.

DUURZ AAM D EDUDNUENRZKAAEM N KEN DUURZ D U U RDOZENAAM AAM DOEN

HIBISCUS EPC=0,00

PV­cellen elektra op dak

Zonneboiler op dak Rc dak = 10 Rc dakkapel = 4,5

Rc dakplaat = 6,0

Vloerverwarming/vloerkoeling

Sunscreen

Wtw­ventilatie CO2­gestuurd

Rc hsbwand = 3,9 Vloerverwarming/vloerkoeling

Uitvalscherm

Kierdichting Qv10 = 0,40

Douchepijp wtw

U­waarde kozijnen = 0,85 Vloerverwarming/vloerkoeling

Rc gevel = 5,2

Rc gevel = 5,2

Vaste glaspui + deur

Vloerverwarming/vloerkoeling Rc vloer = 6,5

Warmte­koudelussen in bodem

DUURZ AA DENKEN M DUURZ AA DOEN M

DUURZAAM ENERGETISCH CONCEPT

KWALITATIEF WAARDEPROFIEL

De afzonderlijke systemen zijn op zichzelf niet nieuw, maar de integratie daarvan is erg innovatief, om niet te zeggen uniek. Zo wordt het door tapwater verwarmd met bodemwarmte van de wko­installatie, zonnewarmte van de zonneboiler en teruggewonnen warmte van de douche­wtw. En is incidenteel nog bijverwarming nodig, dan wordt de opgewekte energie via de photovoltaïsche cellen aan­ gesproken. Daarnaast is er gebruik gemaakt van de hoge kierdichting van 0,40 dm3/s.m2. Dit is geen nieuwe techniek, maar in Nederland wordt deze nog maar weinig toegepast.

De kwaliteit en innovatieve waarde van dit duurzame project komen vooral tot uiting in de bundeling van bestaande systemen. Deze unieke samenvoeging van op zichzelf al langer bestaande en beproefde methoden zorgen voor een exclusieve meerwaarde voor de uiteindelijke klant, met andere woorden: de bewoner. Zo is er sprake van energiereductie, meer gebruiksgenot door de ruimtegestuurde vloerverwarming en ­koeling, hogere gebruiksvriendelijkheid, energieopwekking voor eigen gebruik en mogelijke teruglevering aan het energiebedrijf.

Al deze maatregelen hebben geen afbreuk gedaan aan het comfort, de kwaliteit en de esthetiek van de woning. Nog steeds zijn de Hibiscus­woningen uiterlijk identiek aan de acht woningen in de andere fase. Wel stegen de bouwkosten met circa zeven procent, maar voor de kopers heeft dit geen gevolgen. Aangezien VORM dit als een leertraject ziet, draagt zij de kosten. Bovendien is de doelstelling één of meer woningen na oplevering voor langere tijd te monitoren. Het (energie) verbruik van de diverse installatieonderdelen wordt in kaart gebracht, zodat bewoners inzage krijgen in hun eigen energieverbruik in relatie tot individueel gebruikersgedrag. Ook worden in­ en uitgangstemperaturen en doorstroming gemeten van wko­installatie, zonneboiler, douchepijp­wtw en balansventilatie. Op basis van deze gegevens en de geleerde lessen tijdens het ontwikkelingsproces wordt het concept verder uitgewerkt om te bekijken of deze aanpak voldoende potentie heeft om grootschalig te worden toegepast.

EFFECTIEVE MARKTBENADERING Vooral koplopers in duurzaamheid zullen geïnteresseerd zijn in de Hibiscus­ woningen met een EPC van 0,00. Bewoners die waarde hechten aan de toe­ passing van nieuwe technologieën, zeker waar het innovaties betreft op het gebied van duurzaamheid. Via een integrale marketingcampagne met een speciale website, een vierluikbrochure met een op de consumentgerichte toelichting op de getroffen maatregelen, een projectpresentatie bij ICDuBo, de uitleesbaarheid van het energieverbruik én de ­opbrengst via een domotica gestuurd gebouwbeheersysteem worden potentiële kopers verleid tot het aankopen van deze energiezuinige woning. Nu de daadwerkelijke bouw in september 2011 is gestart is ook de verkoop van de resterende woningen in volle gang.

DUURZ AAM D EDUDNUENRZKAAEM N KEN DUURZ D U U RDOZENAAM AAM DOEN

KOPLOPERS IN DUURZAAMHEID

VERWACHTINGEN WAARMAKEN

Kopers kopen de woning van VORM Ontwikkeling B.V. en krijgen een persoonlijk adviseur van VORM Bouw B.V. toegewezen. Met deze adviseur hebben zij frequent contact. In dit project waren er al woningen verkocht voordat de EPC­waarde werd bijgesteld. Om deze toekomstige bewoners volledig te informeren, belegden de projectteamleden een kopersinformatieavond. Hier werden alle getroffen maat­ regelen, technieken en onderhoudsmethoden en ­aandachtspunten toegelicht.

Alle kopers krijgen de door hen gewenste woning, maar nu met een hogere energiezuinigheid, lagere energielasten, mogelijkheid tot teruglevering van energie, vloerverwarming en ­koeling en zonwering tegen opwarming in de zomer. Dit betekent dat bewoners straks niet alleen genieten van een milieubewuste woning, maar ook van meer comfort. En dat alles voor dezelfde prijs als de naastgelegen woningen met een EPC van 0,80. Zo kocht de familie Van der Plas uit Katwijk een energiezuinige Hibiscus­woning. “We zijn ons als gezin met twee kinderen erg bewust van ons energieverbruik”, verklaart Heidi van der Plas. “Daarom hebben we dan ook geen afwasmachine en droger. De energieprijzen fluctueren en kunnen in de toekomst nog best hoger uitvallen, dus toen we hoorden dat zeven herenhuizen in Park Rijnsoever een EPC­waarde van 0,00 kregen, waren we extra geïnteresseerd. De ruimte, de ligging en het aparte, klassieke ontwerp spraken ons al aan. De enige onzekerheid die we hebben, zijn de onderhoudskosten van alle nieuwe installaties. Dit kan nu nog niet inzichtelijk worden gemaakt. Maar we hebben er vertrouwen in dat deze kosten opwegen tegen de gerealiseerde besparing. Uiteindelijk hebben we besloten om de gok te wagen. Want voorzieningen als trippleglas, extra isolatie, vloerkoeling, douche­ wtw en wtw­ventilatie geven alleen maar voordeel. En dat we de investeringen niet zelf hoefden te doen, maakte het allemaal nog aantrekkelijker.”

Volgens makelaar Jaap van Oostrum van De Leeuw Nieuwbouwmakelaardij hebben alle kopers de meerwaarde ingezien van de energiezuinige maatregelen. “In de gesprekken werden de voor­ en nadelen tegen elkaar afgewogen en uit­ eindelijk is iedereen enthousiast akkoord gegaan. De kopers zijn echt gehoord door het projectteam en er was absoluut geen sprake van ‘take it or leave it’. Deze energiezuinige woningen bieden ook kansen om andere doelgroepen aan te spreken. Initiatieven als deze juichen we ook zeker toe. Bovendien hebben wij als makelaar ontzettend veel kennis opgedaan over duurzaam bouwen en EPC­ verlaging. Dat is een groot voordeel, want duurzame woningen zijn de toekomst.” Tegen de tijd dat de woningen opgeleverd gaan worden beleggen we opnieuw een kopersavond. Daarin zullen de toekomstige bewoners dan uitgebreid verdere toelichting krijgen op het gebruik en onderhoud van de woning en installaties. Er zal ook aandacht gegeven worden aan de wijze waarop duurzaam geleefd kan worden.

DUURZAAM DENKEN, DUURZAAM DOEN.

DUURZ AAM D EDUDNUENRZKAAEM N KEN DUURZ D U U RDOZENAAM AAM DOEN