DUITSE STEDEN INHOUDSOPGAVE

DUITSE STEDEN De hieronder opgenomen reisverslagen van grote steden in Duitsland betreffen korrte reizen die Jos alleen zonder Clim maakte in het afgelopen decennium.

INHOUDSOPGAVE BONN (2012) ...........................................................................................................................................4 BEETHOVENSTADT...............................................................................................................................4 BAD GODESBERG .................................................................................................................................6 BAD NEUENAHR ..................................................................................................................................8 REMAGEN ............................................................................................................................................9 KÖNIGSWINTER / DRACHENFELS.........................................................................................................9 MUSEUMDAG BONN .........................................................................................................................11 KOBLENZ............................................................................................................................................12 EHRENBREITSTEIN .............................................................................................................................13 TERUGREIS.........................................................................................................................................14 BIELEFELD (2011)...................................................................................................................................15 HEENREIS ...........................................................................................................................................15 BIELEFELD INNENSTADT ....................................................................................................................16 DAG 3 EXCURSIE NAAR DETMOLD / TREINREISJE..............................................................................17 DETMOLD ..........................................................................................................................................18 DAG 4 EXCURSIE NAAR LEMGO / TREINREISJE ..................................................................................18 LEMGO...............................................................................................................................................19 DAG 5 TERUGREIS PER TREIN ............................................................................................................20 MÜNCHEN / BEIEREN (2007) ................................................................................................................21 HEENREIS ...........................................................................................................................................22 ALTSTADT 1 .......................................................................................................................................23 REGENSBURG ....................................................................................................................................30 ALTSTADT 2 .......................................................................................................................................34 SCHWABING - THERESIENWIESE .......................................................................................................40 NYMPHENBURG - ALTSTADT .............................................................................................................42 NEUE PINAKOTHEK ............................................................................................................................45 AUGSBURG FUGGERSTADT ...............................................................................................................47

1

LANDSBERG AM LECH........................................................................................................................51 GARMISCH PARTENKIRCHEN ............................................................................................................53 SCHLÖSSER SCHLEISSHEIM ................................................................................................................55 TERUGREIS.........................................................................................................................................56 DORTMUND (2010)...............................................................................................................................59 HEENREIS / VERKENNING INNENSTADT DORTMUND .......................................................................59 KAISERSTRASSENVIERTEL / OSTFRIEDHOF / ALTSTADT.....................................................................60 KREUZVIERTEL / SÜDWESTFRIEDHOF................................................................................................60 WUPPERTAL.......................................................................................................................................61 HAGEN ...............................................................................................................................................62 MUSEUM KUNST UND KULTURGESCHICHTE.....................................................................................63 TERUGREIS DEUTSCHE BAHN ............................................................................................................64 KEULEN (2010) ......................................................................................................................................65 BERLIJN (2007) ......................................................................................................................................70 HEENREIS ...........................................................................................................................................71 KREUZBERG .......................................................................................................................................72 HASENHEIDE / SPANDAU.................................................................................................................73 MUSEUMDAG I ..................................................................................................................................75 MUSEUMDAG II .................................................................................................................................77 MUSEUMDAG III ................................................................................................................................78 POTSDAM ..........................................................................................................................................79 OOST - BERLIJN ..................................................................................................................................81 KÖPENICK ..........................................................................................................................................83 MITTE / BAHNHOF ZOO.....................................................................................................................84 WANNSEE ..........................................................................................................................................85 HÄCKISCHE HÖFE...............................................................................................................................86 TERUGREIS.........................................................................................................................................88 FRANKFURT (2009) ...............................................................................................................................89 DAG 1 HEENREIS VIA VENLO, MÖNCHEN-GLADBACH EN MAINZ .....................................................89 DAG 2 ALTSTADT / ALTE OPER / HAUPTWACHE / RÖMERBERG .......................................................89 DAG 3 FRANKFURT CENTRUM / HOECHST / DOMSCHATZKAMMER / ZEIL .......................................91 DAG 4 SÜDBAHNHOF / PALMENGARTEN / ARCHEOLOGISCH MUSEUM / BIOS ...............................92 DAG 5 OFFENBACH / HANAU / INTERNET .........................................................................................93 DAG 6 BAD HOMBURG ......................................................................................................................93

2

DAG 7 DARMSTADT / MARGARETHENHÖHE / EXPOSITIE RUSSLAND 1900......................................94 DAG 8 WESTEND / MESSE / ESCHINGER TURM / BIOS......................................................................95 DAG 9 MUSEUMDAG 1: STÄDTELSCHES / HISTORISCHES MUS. / SACHSENHAUSEN........................96 DAG 10 MUSEUMDAG II:...................................................................................................................97 DAG 11 TERUGREIS PER TREIN ..........................................................................................................98 MEER INFO FRANKFURT AM MAIN ...................................................................................................99 STUTTGART (2010)..............................................................................................................................106 1. HEENREIS .....................................................................................................................................106 2. STUTTGART CENTRUM ................................................................................................................106 3. UITSTAPJE MET TREIN NAAR ULM...............................................................................................107 4. OCHTENDEXCURSIE LUDWIGSBURG ...........................................................................................108 4. MIDDAGEXCURSIE ESSLINGEN.....................................................................................................109 5. BAD CANSTATT ............................................................................................................................109 5. TWEETAL MUSEA IN ROSENSTEIN ...............................................................................................111 5. LINDENMUSEUM / BINNENSTAD ................................................................................................111 6. TERUGREIS...................................................................................................................................112 ESSEN (2008).....................................................................................................................................113 ESSEN...............................................................................................................................................113 ZECHE ZOLLVEREIN..........................................................................................................................113 VILLA HÜGEL VAN KRUPP ................................................................................................................114 GRUGAPARK ....................................................................................................................................115 BREMEN (2008)................................................................................................................................116 BREMEN INNENSTADT.....................................................................................................................116 HANZESTADT HAMBURG.................................................................................................................120 OLDENBURG ....................................................................................................................................124 LEIPZIG (2010).................................................................................................................................127 LEIPZIG.............................................................................................................................................127 VÖLKERSCHLACHTDENKMAL...........................................................................................................127 HALLE...............................................................................................................................................128 NICOLAI KIRCHE...............................................................................................................................130 DRESDEN .........................................................................................................................................130 ZWINGER EN SEMPER OPER ............................................................................................................131 FRAUENKIRCHE................................................................................................................................132

3

BONN (2012) BONN EN OMGEVING Reisverslag augustus 2012 / Jos alleen op reis 1. ZONDAG 26 AUG. / HEENREIS NAAR BEETHOVENSTADT

BEETHOVENSTADT Hasjhond speurt naar Drogen Op het laatste moment ontvang ik op zaterdag het ticket van Der Bahn. Op zondag taxi naar station om 11.00 uur, chauffeur Ihsan Sancak met een slimme dochter (gymnasium) en analfabete vrouw. Op het perron ontmoet ik Gerda Geene, op weg naar haar jarige moeder. Zij vertelt me dat Thuur Bouten kankeruitzaaiingen heeft en niet lang meer te leven heeft. (Hij is op 7 september in Roermond gecremeerd.) Overstappen in Venlo, ik ben een half uur te vroeg. Op weg naar Viersen stappen twee vrouwelijke douanebeambten met hasjhond in. In Düsseldorf heb ik een half uur om geurige en sterke Guatemala koffiebij de Cafetiero te drinken. Zo rond 15.00 uur bereik ik met de IC­trein de gewezen hoofdstad Bonn. Daar drink ik weer koffie op het station voor ik naar mijn hotel wandel tien minuten verderop . Hotel midden in het moderne centrum Ik check in bij een oudere heer die overigens eigenaar van dit Hotel Eschweiler am Beethoven Haus vlak bij de Markt blijkt te zijn. Mijn kamer in dit omgebouwde herenhuis ligt op de derde etage, het Robert Schumann Zimmer genaamd, uitkijkend op de winkelstraat en het terras van het Mexicaanse restaurant onder me. Er is gratis internet in de lobby annex eetzaal, ook is er gratis koffie en thee verkrijgbaar. Roken kan ik op een zoge­naamd Sommerterrasse, een platje op de eerste verdieping dat voorzien is van tuinstoelen, parasols en asbakken. Er is echter geen lift aanwezig (groot minpunt!) en om de steile en smalle trappen te vermijden rook ik doorgaans vanuit mijn open raam. Schoonmaakdienst in actie Het centrum van Bonn is opvallend schoon. De straten worden er voortdurend geveegd en van afval en zwerfvuil ontdaan door manskerels die gezien hun uiterlijk dit karweitje dienen uit te voeren om hun uitkering te kunnen behouden. Wel valt me op dat er nogal wat straatschuimers de afvalemmers en vuilnisbakken afgrazen, niet zozeer om wat eetbaars op te kop te tikken, maar vooral om lege drankblikjes en flessen voor het statiegeld te scoren. Fietsen steeds populairder Vergeleken met vroeger wordt er in Duitsland veel meer gefietst, zo ook hier. De infrastructuur voor fietsers blijft bij die ontwikkeling achter, er zijn wel fietspaden, maar veel te weinig. Meestal moet je op de stoep uitkijken voor fietsers die het gevaar van de rijweg ontvlucht zijn en hun rit op het trottoir voortzetten. Dat mag hier, het is niet regelwiedrig, maar Nederlanders zoals ik die dit niet gewend zijn komen nogal eens in aanvaring met die stoeprijders. Op een enkel fietsenrek na zijn er evenmin fietsenstallingen. Een storend gevolg 4

is dan ook dat er overal willekeurig fietsen geparkeerd staan, soms zelfs tegen monumenten aan. Zo erg als in anarchistisch Amsterdam en andere Hollandse steden is het echter nog lang niet. Genieten van degelijke kost Op advies van mijn hospes eet ik in het authentieke Rheinländisches Gasthaus Im Höttchen, een vroegere Brauerei aan de Markt. Dat wordt Himmel un Ärdj, een gerecht bestaande uit zuurkool, aardappelpuree, appelmoes, lever en worst. Ik vind het heerlijk, elf euro inclusief een drankje. Het restaurant ligt naast het witgepleisterde Stadhuis met zijn bordes. Ik ben van plan hier vaker terug te komen, maar dan om Schweinehaxen met Sauerkraut en Eisbein te eten. Tocht langs de bezienswaardigheden Na mijn avondeten is het nog lang licht, waarvan ik gebruik maak door en passant wat bezienswaardigheden te bezoeken en te bekijken. Daaronder vallen: de Namen Jesu Kirche (dicht) en het Beethoven Haus (geboortehuis van de componist, nu museum) in mijn straat, gebouwen van de universiteit, waaronder het Schloss met de Hofgarten, het Akademisch Kunstmuseum, de klassieke school en seminarie Albertineum, Botschaften van allerlei landen, de drukbewandelde oever van de Rijn met het Rheinpaviljoen. Daar moet ik tussen de Russische toeristen schuilen voor een fikse hagelbui. Als het droog is en zij naar de aanlegsteigers lopen voor voortzetting van hun Rijncruise, roep ik hen in het Russisch na: “Het regent niet meer, goede reis!” Daar kijken ze van op, want onder het schuilen heb ik niet met hun gesproken. Bier halen bij de Turk Voort gaat het; de Alten Zoll (een bolwerk met kanon) tot aan de Berliner Freiheit met het moderne Opernhaus waar de verkeersbrug over de rivier begint. Tijd voor koffie en een biertje in een nostalgisch bierhuis naast een excentrieke Teppichladen van een Iraniër. Ik ontdek per toeval een kiosk die door een Turkse driegeneratiefamilie uit Karamanmarasj wordt gedreven. Ik sla koele flessen bier in, terwijl ik mijn Turks weer eens van stal haal. De familie blijkt alavitisch te zijn, een niet zo populaire vorm van Islam in Turkije. Maar ook niet in Syrië is inmiddels gebleken. Televisie vertoont kuren Terug op mijn kamer blijkt dat er in mijn straat ’s avonds ineens veel meer terrasjes zijn dan overdag. Er is dus veel herrie buiten, per slot van rekening is het nog weekend. Gelukkig kunnen de ramen dicht en de hoorapparaten uit, dus heb ik nergens last van. Mijn televisie vertoont geen beeld, de avondreceptioniste schiet me na mijn protest te hulp. Na enig zoeken blijkt de Fernbedienung niet te functioneren. Het euvel wordt verholpen door me de afstandbediening van een leegstaande kamer ter hand te stellen. Tegen twaalf uur ga ik slapen in het ruime tweepersoonsbed.

5

BAD GODESBERG 2. MAANDAG 27 AUG. / BAD GODESBERG, RIANTE BUITENWIJK Donka, een intellectuele receptioniste en serveerster Het ontbijt vind ik matig tot redelijk. De bediening en receptie is in handen van Donka, een sympa­thieke Bulgaarse van middelbare leeftijd. Aan haar accent hoor ik dat ze van Slavische afkomst is. Zij is sinds 1992 in Duitsland, in Bulgarije was ze lerares Russisch aan een gymnasium. Trots vertelt ze me dat ze in Bulgarije tot de oprichters van de Groenen behoorde. Het is ’s morgens niet al te druk en ik voer een langdurig gesprek met haar. Zij is aan de universiteit bezig met een scriptie over de in het westen enorm populaire Japanse schrijver Haruki Murakami, de volgende morgen laat ze me haar synopsis lezen. Zij blijft nogal gesloten over haar privéleven. Zo kom ik bijvoorbeeld niet te weten of ze getrouwd is en kinderen heeft. Beethoven Denkmal dominant op plein Ik check mijn e­mail en ga daarna op weg. Eerst naar de Markt om die in een ander licht te fotograferen, daarna naar het grote plein van de Münster met centraal het beeld van Beethoven met op de achtergrond het historische Postamt. Ik wip het Fremdenverkehrsamt / Tourist Office binnen, verzamel veel infomateriaal en schaf me een Bonn Welcome Card aan: 36 euro voor drie dagen vrij reizen en gratis entree in tal van musea en attracties. Daar ga ik intens gebruik van maken. Bezoek aan het Münster Voor de Münster Kirche staat een mooi vormgegeven fontein met zwanen en allegorische figuren. De kerk vind ik niet echt apart. Mij wordt de toegang tot de crypte geweigerd wegens een begrafenis, maar bij een andere ingang wordt me niets in de weg gelegd. Wel interessant is de kruisgang van het klooster met zijn vele gebeeldhouwde grafstenen tegen de muren. Ik kom uit bij de Kaiserplatz, waar ik voor het eerst een bankje opzoek. Door de parken van Bad Godesberg Ik duik de U­Bahn in en spoor naar Bad Godesberg in zuidelijke richting. Daar aangekomen wandel ik vanaf station Stadthalle door een park met veel villa’s naar het centrum. Daar ligt ook de burcht met zijn ruïnes en toren op een steile heuvel, maar die bezoek ik toch maar niet. Wel bij het paleisje Redoute blijf ik langer rondhangen, beroemde Duitse musici en componisten hebben daar opgetreden. Verder bekijk ik het Rathaus met het Standesamt (erg tegenvallend), de oude Musikschule, het Kleine Theater (in vakwerkstijl), de Kurfürstliche Quelle (zwaar verwaarloosd), de Frohnhof Kirche (mooi portaal) en herenhuizen in oude bouwstijlen onder andere langs de Kurfürstliche Allee. Koffie bij een Italiaan, op de Theaterplatz bestel ik bij Nordsee een broodje Backfisch met een flesje Apfelschorle, samen voor vier euro.

6

Veel buitenlanders in Bad Godesberg Opvallend storend in mijn ogen zijn de talloze complete Arabische families die er in het centrum rondstruinen; de vrouwen zijn er zonder uitzondering gehuld in heuse boerka’s en mannen gedragen zich stuitend arrogant. Zij frequenteren er enkel de duurste winkels met topmerken. Ik vermoed dat het Golf­Arabieren zijn, die smijten met geld in tegenstelling tot de arme sloebers uit Egypte en Libië. Wat blijkt? In dit stadje zijn namelijk veel consulaten uit het Midden­Oosten gevestigd en die diplomaten hebben natuurlijk hun hele extended familie meegetroond naar dit Luilekkerland van ongelovige honden om zich er in weelde te kunnen wentelen. Verder zie ik er ook meer donkere Afrikanen dan verwacht rondlopen, de reden? Zie hiervoor. Met die groep heb ik minder moeite; die zwarten passen zich in gedrag en kleding aan en spreken gewoon Duits, zeker de kinderen. Weer eens langs de Rijnoever Terug de metro in. Ik stap uit bij de Museummeile, maar bezoek er geen musea; het is immers maandag vandaag en dan zijn alle musea Europa­wijd gesloten voor het publiek. Wel maak ik foto’s van Palais Schaumburg en Villa Hammerschmidt waar de vroegere bondskanseliers hun residentie hadden. Er liggen ook nog andere (sommige voormalige) regeringsgebouwen en biedermeiervilla’s. Het verbaast me dan ook niet dat er nogal wat camera’s in deze buurt hangen. De metro brengt me vervolgens naar de Rijnoever waar ik rondloop in het Stadtpark vol halfnaakte zonaanbidders. Ik heb trouwens, op de laatste dag in Koblenz na, de hele vakantie van stralend zomerweer kunnen genieten. Ik beklim de Alte Zoll en staar een tijdje naar de andere oever waar het Siebengebirge ligt; ik tel inderdaad zeven toppen. Onderweg kom ik nogal wat Oostaziatische toeristen tegen, voor­namelijk Japanners. Die komen met name voor Beethoven naar deze stad. Vroeger liepen al die Japanners braaf kuddegewijs achter een gids met paraplu aan, tegenwoordig zijn de meeste alleen op pad; dat noem ik ook emancipatie. Opnieuw koffie en natuurlijk de benen strekken bij een kiosk op de Markt. Daar ligt ook het voor­malige bioscooptheater Thalia dat omgebouwd is tot een wel erg fraai boekenparadijs, echt een Mekka voor bibliofielen zoals ik. Toch koop ik er niets, hoewel het assortiment overweldigend is. Boeken in Duitsland zijn om en nabij de dertig procent goedkoper dan in Nederland. Amerikaanse fastfoodketens in Duitsland in opmars Van vijf tot half zeven rust ik uit in het hotel. Daarna eet ik Currywurst mit Pommes bij een Imbiss en drink ik een bak medium koffie op het terras van een van de vele Starbucks. Ik tel er vier alleen al in het centrum. McDonald’s is eveneens rijk vertegenwoordigd in de Duitse stadscentra: in Bonn tel ik zes vestigingen. Vanaf het station neem ik de tram terug naar mijn stadsgedeelte. De avondreceptioniste heeft last met de vertaling van een in het Nederlands gesteld e­mailbericht. Met name het woord “rookvrij” is haar niet duidelijk. Ik word te hulp geroepen en als ik vertaal en daarna de tekst in het Nederlands voorlees wordt alles snel duidelijk: Duitsers hebben moeite met onze lange ij! Dat symbool bestaat in hun ogen uit twee letters en ze weten niet hoe ze die klank moeten uitspreken. Op de televisie volg ik tot ver na 7

enen een serie documentaires over de historie van de ruimtevaart, beginnend bij de V1 en V2 van de Nazi’s en eindigend bij Werner von Braun en de maanlandingen.

BAD NEUENAHR 3. DINSDAG 28 AUG. / BAD NEUENAHR, RELAXEN IN KUUROORD Jappen op zoek naar Beethoven Na het ontbijt heb ik op het zomerterras contact met een jonge Japanner uit Sapporro. Hij heeft met een stel vrienden in Amsterdam een auto gehuurd (een Toyota natuurlijk) en toert daarmee door de Benelux en nu dus Duitsland. Hij spreekt gebrekkig Engels, maar voldoende om er mee te communiceren en daar gaat het om. Hij studeert werktuigbouwkunde en hoopt na zijn afstuderen een baan bij een autofabrikant te krijgen. Kurzentrum van Bad Neuenahr Ik loop naar het station en stap in de trein naar Bad Neuenahr. Daar maak ik een fikse wandeling langs de gebouwen die je in een kuuroord kunt verwachten: het Steigenberger Kurhotel, de Trinkhalle, de Ahr­Thermen, het fraaie Kurhaus, de Spielbank, het Kurtheater en het Badehaus in de vorm van een vliegende schotel, daar drink ik koffie. Veel fonteinen in dit stadje, onder andere het machtige Synfonie der Sinne. Voor het Kurpark wordt entree geheven, dit om de zwervers te weren die de bankjes bezet houden en overal afval deponeren, aldus de lokettist. De welwillende burgers zijn weer eens de dupe van het gedrag van al die asociale typen, dat kan de lokettist vol vuur beamen. Het is er bepaald niet druk: hier en daar een oudje met rollator, wat senioren op een bankje, goed onderhouden waterpartijen en kleurige bloemperken bij de vleet. Ik heb de indruk dat er meer tuinlieden dan gasten in het park aanwezig zijn. Sommige beelden zijn veilig gesteld, ze zijn van brons of koper. Zo wil de parkdirectie de Polen en Roemenen (“Die Gauner aus Ost­Europa”) niet in verleiding brengen, alweer volgens de vrolijke lokettist. Stadtmitte van Bad Neuenahr Ik kies een route terug naar het station langs bezienswaardigheden zoals de Evangelische Kerk (mooie zuilen met gekleurde kapitelen), de Platz an der Linde en de Alter Markt met aardige Brunnen en standbeelden. Er is ook een Unesco­Brunnen, maar die vind ik zo lelijk dat ik zelfs geen foto van maak. Op een plein eet ik een broodje gerookte zalm en drink ik koffie. Er staat ook een kraam met echte Hollandse kaas, de verkopers komen inderdaad uit Gouda. Er liggen verder nog enkele straten met interessante gevels, maar ik heb zere voeten en strompel naar het station waar ik met een zucht van verlichting in de eerste klas afdeling plaats neem. Oei, foutje, de Welcome Card is alleen geldig voor gratis vervoer in de 2e klas. Macht der gewoonte, de laatste jaren reis ik doorgaans alleen nog maar 1e klas.

8

REMAGEN Tegenvallend stadje Remagen van de beroemde brug Ik besluit uit te stappen op het tussenstation van Remagen, bekend van The Bridge. Vanaf de Bahnhof lopen de straatjes schuin af naar de Rijn. Aan de boulevard daar bevinden zich alleen maar terrassen van horecabedrijven en hotels. Ik drink er haastig een kop koffie en loop via een andere route terug. Onderweg bekijk ik het stadhuis, vakwerkhuizen aan de Hauptstrasse en een Wein Schenkerei. Ik verzamel nog wat brochures en folders bij het toeristenbureau. Ik blijf precies een uur in dit tegenvallende stadje. De ruïnes van de ingestorte brug heb ik niet kunnen ontdekken, die blijken een stuk verderop te liggen. Poppelsdorfer Schloss: niet open voor publiek Ik heb nog enkele uren licht als ik in Bonn aankom. Die tijd besteed ik door te voet naar het Poppelsdorfer Schloss te gaan, dat blijkt nog een forse tippel langs een brede Allee. Het paleis is niet toegankelijk, ook het museum niet. Tegenwoordig zijn er faculteiten van de universiteit in gehuisvest. De Botanische Tuin heeft een ingang ver weg, dus die sla ik over. Met de stadsbus terug naar de Bahnhof waar ik een döner­schotel verorber en op een terras voorbijgangers bekijk. Na zeven uur ben ik pas terug in het hotel. Op tv de hele avond documentaires over de aanloop tot de Tweede Wereldoorlog met veel interviews met bekende personen zoals Hans Keilson (Nederlandse psychiater), Margarete Mitscherlich (filosofe), Marcel Ranicki Reich (literatuurcriticus) en Andrzej Wajda (Poolse filmregisseur). ’s Nachts krijg ik problemen met mijn maag, waarschijnlijk als gevolg van te snel opslorpen van een glas whisky. Gelukkig hoef ik niet over te geven.

KÖNIGSWINTER / DRACHENFELS 4. WOENSDAG 29 AUG. / KÖNIGSWINTER, SEILBAHN NAAR DRACHENFELS Om half elf stap ik in Königswinter uit de metro. Ik bekijk er de kerk en het raadhuis, die zijn niet zo indrukwekkend. Ik loop door naar het Talstation van de beroemde tandradbaan, een modern gebouw met oude cabines en locs als museumstukken. Terzijde staat een Kutsche met een stokoude koetsier met pijp op klandizie te wachten. Ik krijg Ermässigung vanwege de Welcome Card. Drachenburg, sprookjeskasteel van effectenmakelaar Halverwege de bergrit stap ik uit om er het sprookjeskasteel uit de tweede helft van de 19de eeuw te bezichtigen. Die Drachenburg ziet er picobello uit, alles is even verzorgd hier. Het park rondom is een schoolvoorbeeld van hoe een park onderhouden moet worden. Indrukwekkend vind ik het bordes met de gouden herten en de fresco’s aan de muren en het plafond van het trappenhuis. Onderwerpen: voornamelijk uit de Duitse geschiedenis en mythologie, zoals Barbarossa en de Nibelungen. Ik blijf er een uur rondzwerven en beklim ook de toren met een weids uitzicht over het Rijnlandschap.

9

Mijn Russisch en Turks van stal halen Ik maak kennis met een drietal jonge vrouwen uit Petersburg. Steeds als ik hen tegenkom heb ik een nieuw zinnetje in het Russisch paraat, iets in de trant van: “Uit welke stad komen jullie eigenlijk?”, “Mooi is het hier, niet dan?” en “De Hermitage is veel groter!”. Dat kunnen ze wel waarderen. Verder maak ik een praatje met Ahmet Coban, een Turkse suppoost uit Denizli die me met mijn beheersing van het Turks complimenteert. Volgens hem ben ik de eerste niet­Turk die zijn achternaam correct kan uitspreken, namelijk met een tsj­klank in plaats van k­klank. Afijn, ik koop nog wat ansichtkaarten in de shop en het restaurant die in een apart poortgebouw ondergebracht zijn. Onuitstaanbaar gedrag van Arabieren Terug naar het stadje. In het Talstation schiet ik in onvervalst Limburgs uit mijn slof. Een verwende Arabische familie is over de hal uitgezwermd, de kinderen nemen alles in hun handen en zetten niets op de juiste plaats terug. In het gangpad is een jonge moeder in boerka neergestreken, waar zij haar zuigeling open en bloot de borst geeft. Zij verspert zo iedereen de weg. Hebben zij echt niet in de gaten dat dit egoïstische, onnadenkende gedrag de mensen voor het hoofd stoot? Ik lucht scheldend mijn ongenoegen, iets wat ik zelden doe. De begeleidende mannen (broers, vaders, echtgenoten?) kijken me vuil aan, maar ondernemen gelukkig geen actie. Ramazan: de Turken zijn landrovers! Om de hoek is een eettentje waar ik koffie drink. Het wordt gerund door Ramazan, een Turk uit Kahta, een vuil plaatsje waar ik ooit met Robbert de nacht heb doorgebracht om ’s morgens heel vroeg de zonsopgang op de magische berg Nemrut met de reuzenbeelden van het Kommagene koninkrijk (afstammelingen van Alexander de Grote) te kunnen bewonderen. Hij blijkt in Istanbul een jaar wiskunde gestudeerd te hebben. Hij is een groot voorstander van de Koerdische zaak, maar wijst de PPK van Abdullah Öcalan af omdat zij hun geld verkrijgen met smokkel van wapens en drugs en zich met vrouwenhandel bezig houden; ook hun terroristische aanslagen op toeristendoelen vindt hij contraproductief. De etnische Turken vindt hij maar dieven die heel Anatolië in de 11e eeuw gestolen hebben van de Koerden, Grieken en Armeniërs. Ramazan is gehuwd met een Duitse, maar zowel zijn Engels als zijn Duits is na zes jaar Bondsrepubliek nog steeds ietwat aarzelend. Hij is duidelijk meer ontwikkeld dan de gemiddelde Anatolische immigrant die doorgaans in een geïsoleerde, achterlijke boerengemeenschap is opgegroeid, met als kenmerk eerwraak, analfabetisme en gedwongen huwelijken. Hiromi, een Japanse academica Het dorp heeft me verder behalve de talrijke vakwerkhuizen in de Hauptstrasse van de Altstadt niet veel te bieden, of het moet het nieuwerwetse Aquarium zijn dat ik verder niet bezoek. Ook op de Rijnpromenade is het zo te zien aangenaam vertoeven. Bij de metrohalte krijg ik contact met een vriendelijke Japanse, Hiromi geheten. Zij is lector in de Pedagogiek aan diverse Japanse universiteiten. In Königswinter heeft zij een Kita (Kinder Tagesheim) 10

bezocht in het kader van een researchproject dat zij als gastdocente aan de universiteit van Bonn uitvoert. Samen met haar reis ik terug naar Bonn, ontspannen in het Engels keuvelend over opvoeding in Japan. Hiromi is al 64 jaar, maar ziet er veel jonger uit met haar zonnebril die de rimpels bij haar ogen verdoezelt. Alternatieve scene is echte Altstadt Terug in Bonn loop ik de echte Altstadt binnen na uitgebreid genoten te hebben van een Mongools­Chinees buffet à raison van acht euro, geen prijs toch? In die wijk zie ik het Duitsland van de jaren zestig terug: vies, slecht onderhouden panden, afbladderende verf, zwerfvuil op straat, tattoo shops en tweedehandswinkeltjes, rondlummelende alternativo’s, tandeloze junks, dit alles in grote tegen­stelling met de smetteloze binnenstad waar mijn hotel ligt. Geen terrassen hier om mijn moede ledematen te strekken. Dat doe ik uiteindelijk maar in de Stiftskirche met een mooi fontein ervoor. Op de rand daarvan zit een stel Arabieren luidkeels te babbelen; ze hebben niet in de gaten dat zij zo de leefomgeving claimen. Ik begin echt een hekel te krijgen aan dit volk. Ik bekijk nog even het Amtsgericht, wat in Nederland kantongerecht genoemd wordt, en een negentiende­eeuws privé ziekenhuis. Ik kom uit bij de onaantrekkelijke Beethoven Halle met een bijzonder charmante constructie van de kop van Beethoven, soms kan moderne beeldhouwkunst ook mooi zijn. Aan de Rijnpromenade rust ik een tijdje uit voor ik mijn hotel opzoek. Een muisje in de lobby ’s Avonds heb ik nog steeds geen trek, het Chinese buffet ben ik nog steeds aan het verwerken. Wel ga ik biertjes inslaan en drink ik nog goede koffie bij Starbucks. Als ik later op de avond mijn e­mail ophaal, schiet er plotseling een muisje voorbij mijn stoel. Ik maak de receptioniste erop attent, zij beweert dat die via het zomerterras binnen moet zijn gekomen. Op tv volg ik natuurdocumentaires en tien minuten besteed ik ook nog aan de voetbalwedstrijd Mönchen­Gladbach (die Fohlen) tegen Kiev, voorronde van de Europa Cup. Voetbal is minder interessant als het gaat om spelers (en clubs) die ik niet ken.

MUSEUMDAG BONN 5. DONDERDAG 30 AUG. / MUSEUMDAG BONN, ZES MUSEA GRATIS ENTREE Indrukwekkend Zoölogisch Museum König Vandaag bezoek ik een zestal musea, overal heb ik freie Eintritt als ik mijn Welcome Card toon. Ik begin om tien uur bij het Stadtmuseum en het Egyptisch Museum: een tegenvaller, ze zijn allebei gesloten, pas ’s middags gaan ze open. Dus de metro in naar Museum König, een Zoologisch Forschungsmuseum aan de Museummeile. Prachtige diorama’s van onder andere savannes, poollandschappen, woestijnen en dergelijke. In de kelder bevindt zich het duistere Vivarium met reptielen en hagedissen; een topstuk is de Komodo­draak (in feite een grote varaan), die blijkt geschonken te zijn door het Rotterdamse Blijdorp. Ik maak er tientallen foto’s. In het goedkope restaurant eet ik Kartoffelsuppe met Bockwurst und Brot voor nog geen vijf euro. De bediening is er uitermate vriendelijk.

11

Kunstmuseum: Statuen bij de vleet Terug naar de stad voor het Stadtmuseum en het Egyptisch Museum boven het barokke Koblenzer Tor ­ gebouw. Allebei weinig interessant op de Gedenkstätte voor gedeporteerde Joden en slechte Nazi’s in het Stadtmuseum na dan. Een gipsen reliëf / paneel en enkele mummies in het Egyptisch Museum zijn de moeite van het bekijken waard. Ik steek het Hofplein over en bezoek aan het einde ervan het Akademisch Kunstmuseum dat gedeeltelijk in de steigers staat. Daar sta ik versteld van de honderden en honderden replica’s van bekende Etruskische, Griekse en Romeinse beeldhouw­werken uit de antieken; die staan hier ongeordend en kriskras voor, op, tegen, langs en boven elkaar! De gipsen afgietsels hadden ooit een educatief doel en waren bestemd voor kunststudenten. Ook hier maak ik weer tientallen foto’s, ik krijg er niet genoeg van. Het lijkt meer op een opslagplaats, wat het dan ook blijkt te zijn. Door de verbouwing zijn de meeste zalen gesloten en heeft men de daar geëxposeerde beelden tijdelijk in de overgebleven zalen neergeplempt. Het ziet er sensationeel uit, dat wel. De suppoost met neus­ en lippiercings is naar alle waarschijnlijkheid een student die lusteloos sudoka’s aan het invullen is. Rekenen en wiskunde bij het Arithmeum Even verderop is het Arithmeum, een museum dat gespecialiseerd is in de geschiedenis van het getal, rekenen en wiskunde. Veel van het tentoongestelde (veel historische rekenmachines en simpele computers, in het Duits dus terecht Rechner genoemd) gaat me echt boven de pet, zelfs de werking van de eenvoudige Chinese telramen kan ik niet begrijpen. Ik kan me daar echter ook niet meer op concentreren, want inmiddels ben ik museummoe en doen mijn tenen pijn. Smullen van Indiase gerechten Op weg naar een al eerder opgemerkt Indiaas restaurant koop ik voor vijf euro een complete cursus Duits­Russisch in een literaire boekhandel. Bij een leuke meid uit Bangalore (studente ICT geweest) bestel ik mijn favoriet Indiaas menu: palak paneer met lassi, lentil soup en warme garlic naan. Het smaakt heerlijk. Ondanks mijn vermoeidheid strompel ik toch nog naar het station om de treinenloop naar Koblenz van de volgende dag te bestuderen. Ik koop er alvast een retour­kaartje eerste klas, de € 35 betaal ik met mijn credit card. Een laatste kop koffie drink ik op een natte bank voor een Star­bucks. Als de ober de banken vanwege sluitingstijd naar binnen haalt, voeg ik hem toe dat hij nu een echte Bankrauber is. Dat vindt hij wel grappig. Pas na negen uur bereik ik weer mijn Eschweiler Hotel.

KOBLENZ 6. VRIJDAG 31 AUG. / KOBLENZ, BEZOEK IMMENS FORT EHRENBREITSTEIN De Bulgaarse gastvrouw Donka heeft me ’s morgens horen kuchen en probeert me een alternatief hoestmiddel aan te smeren. Ik sla haar aanbod af, gelukkig blijft ze niet aandringen, want dan zou ik onbeleefd moeten worden. Op het station sta ik op het perron te wachten als een lange goederen­trein voorbij komt razen; de luchtverplaatsing is zo sterk dat mijn pet afwaait en tussen de sporen terecht komt. Wat te doen? Een spoorwegemployé snelt te hulp en 12

haalt mijn pet op. Na een reis van drie kwartier kom ik in Koblenz aan. Ik stap een station eerder uit, zodat ik niet ver hoef te lopen vanaf de Hauptbahnhof de stad in. Het motregent, dat zal het bijna de hele dag blijven doen. In de regen de stad bekijken Allereerst bekijk ik het Stadtmitte dat ik al eerder met Clim heb bezocht. Hier en daar herken ik zelfs iets. Ik bezoek zowel de Liebfraukirche als de Sankt Florian Kirche. Verder kom ik langs de Münzplatz, het Haus mit den 4 Türmen, het Mittelrheinmuseum, de Metternischer Hof, de Alte Burg en de oude brug over de Moezel. Daar wandel ik door de regen (geen paraplu bij me) de promenade af richting Rijnoever. Onderweg drink ik drie keer koffie, vooral om te schuilen. Bij het Deutsches Eck komen ineens weer de toeristen en dagjes­ mensen te voorschijn. Ik bezoek er de wel erg donkere Sankt Kastor Dom, de Brunnen met interessante teksten en het Deutschherrenhaus. Ik beklim het Kaiser Wilhelm Denkmal niet, dat liet ik eerder al eens aan Clim over. Wel maak ik er uiteraard foto’s, ook van de tegenoverliggende oever van de Rijn met de omvangrijke fortificaties ongenaakbaar op de rotsen gelegen.

EHRENBREITSTEIN Ehrenbreitstein, uitgebreid verdedigingscomplex Ik koop een Kombikarte (zowel voor de kabelbaan als toegang gevend tot het fort) en ga met de Seilbahn in een fonkelnieuwe gondel zonder graffiti naar de overkant van de rivier toe. Deze mogelijkheid bestaat pas twee jaar en wel sinds er in Koblenz een Internationale Gartenshow vergelijkbaar met de Venlose Floriade plaats heeft gevonden. Nog vóór twaalf uur bevind ik me op het plateau waar de negentiende­eeuwse vestingwerken van Ehrenbreitstein liggen, naar verluid op Gibraltar na het grootste fort van Europa. Ik steek de gracht over en ga binnen bij de Feldtor en bekijk direct een expositie in de Turm Unbenannt; te zien zijn uniformen, maquettes en een fototentoonstelling van talentrijke gymnasiasten. Door naar de Grabentor via de Gedeckte Weg, gewoon een tunnel onder de bastions door. Dan komt de Hauptgraben, het Ravelin en de Land­ und Rheinbastion, iets verderop ligt de stevige Courtine. Ik beëindig mijn wandeling op de Obere Schlosshof, een zanderige en half beklinkerde exercitieplaats die door classicistische gebouwen is omringd. Dure koffie bij een houten kiosk. Vanaf het uitzicht­platform kan ik de donkere onweerswolken boven de stad zien hangen en stroomt de Rijn als een rivier van lood voorbij. Voor ik het fort verlaat bezoek ik nog de Festungskirche die tegenwoordig gebruikt wordt door een protestantse gemeente. Knipbeurt bij Koerdische kapper Terug met de Seilbahn die net in gebruik wordt genomen door een bruiloftgezelschap. Ik wandel de Rheinpromenade af langs de Rheinkran, diverse regeringsgebouwen en het Schloss. Regelmatig moet ik voor de regen schuilen, het weer is erg wisselvallig vandaag. Om half zes stap ik uit in Bonn. In het stationskwartier eet ik Pommes met een Frikandelle bij een Grieks echtpaar. Ik ontdek een kapper die werkloos op zijn stoel op klanten wacht. Het is een buitengewoon knappe jongeman, een Koerd uit het Iraakse stadje Dohuk vlak bij de Turkse 13

grens. Voor een tientje knipt hij mijn haren (met een tondeuse) en kortwiekt hij mijn baard. Zijn vrouw is een Griekse, die het jammer vindt dat Grieken en Turken op vijandige voet met elkaar staan. Bij de DE­drogisterijketen koop ik Hühneraugenpflaster en spritziges Mineralwasser. Onenigheid bij het afrekenen Rond acht uur betreed ik mijn hotel. Op tv speelt Chelsea tegen Atletico Madrid, de Engelsen worden door de Spanjaarden finaal in de pan gehakt. Ik wil alvast de hotelrekening betalen, dat scheelt morgenvroeg weer tijd. Er wordt verwacht dat ik de som van 434 euro contant afreken, wat ik niet conform de afspraak vind Het reglement van Booking.com heb ik bij de hand, daar is sprake van voldoen met credit cards. Afgesproken is dat alleen tijdens weekends bar bezahlt moet worden. De controverse dreigt onaangenaam te worden. Na enig soebatten komen we tot een compromis: ik probeer mijn pinpas en zowaar, hij werkt nu toch ook in Duitsland! Iedereen tevreden. Het is vrijdagavond, dus op straat zijn de terrasjes weer druk bezet. Er komt een groep toeristen met lantaarns langs die geleid worden door een als middeleeuwse nachtwacht geklede, dikbuikige gids met een bel die met luide stem allerlei wetenswaardigheden verkondigt. Soms wordt hij afgewisseld door een aardige juffrouw die helder en op gedragen wijze toepasselijke gedichten van Goethe en Heine declameert.

TERUGREIS 7. ZATERDAG 01 SEPT. / TERUGREIS, OVERSTAPPEN OP BUS IN VIERSEN Ik neem afscheid van de aardige Donka en begeef me naar het station, waar ik nog ruim voor tienen aankom. Ik kan een trein eerder dan gepland nemen. In Düsseldorf raak ik in gesprek met een moddervette dikzak van 160 kilo die met een ranke, maar wel stevige fiets rondzeult. Hij wil wel afvallen, maar de Krankenkasse wil niet betalen voor een operatie tegen zijn obesitas. Hij vindt dit een echt Amerikaanse ziekte, hij werkt bij een Amerikaanse firma die hem vanwege zijn corpulentie niet durft te ontslaan, althans zo beweert hij. Onaangename busreis Viersen - Venlo Vanaf Düsseldorf zou ik normaal een directe verbinding met Venlo hebben, maar wegens werkzaamheden aan het spoor moeten we allemaal in Viersen uitstappen. Daar gaat het met een streekbus verder. Er zijn maar twee bussen die niet berekend zijn op een groot aantal passagiers met tassen en koffers. Het wordt dus een zooitje. Veertig minuten lang sta ik opgepropt als een sardine in een blikje te zweten met het gehijg van lotgenoten in mijn nek. Ik heb de indruk dat de afgeladen bussen ook nog eens een omweg over Straelen nemen. Gelukkig kan ik in Venlo weer van de1e klas in de comfortabele trein van Veolia gebruik maken. Nu staat er wel een vrije taxi voor het Roermondse station, de chauffeur is een zoon van een voormalige Swalmense MTS­leerling van mij. Om twee uur ben ik thuis. Hemelsbreed honderdtwintig kilometer heb ik in precies vier uur tijd afgelegd, een gemiddelde van 30 kilometer per uur, dat moet toch beter kunnen in onze Euregio!

14

BIELEFELD (2011) Van woensdag 22/06 t/m zondag 26/06 DAG 1 HEENREIS MET TREIN HEENREIS Aankomst in de regen Vertrek om half elf NS. Overstappen in Venlo en Düsseldorf. Aankomst Bielefeld om half drie. Het regent, dus meteen inchecken bij Hotel Bielefelder Hof tegenover het station. De kamer maakt de vier sterren waar. Ik heb mijn spannende lectuur thuis laten liggen, daarom koop ik de nieuwste titel van Henning Mankell, de Daisy Sisters, vijfhonderdvijftig bladzijden in het Duits, een hele kluif. Ik zit op de vijfde etage van de nieuwe vleugel, daar is het rokers­ gedeelte! Ooit was dit het Mövenpick Hotel met een mooi binnenhof van een gerenommeerd restaurant, daar vindt nu ook het ontbijt plaats. Dr. Oetker belangrijkste werkgever van de stad Als het droog wordt, eet ik allereerst een bonenschotel met veel brood en rijst bij een Turk voor welgeteld vijf euro. Daarna ga ik de stad bekijken. De moderne Stadthalle achter het hotel is een multifunctioneel congrescentrum. Opvallende sponsor in deze industriestad is vaak Dr. Oetker, dat bedrijf heeft hier haar hoofdvestiging. De stad is in 1214 gesticht rond het slot Sparrenburg (dat ik overigens niet bezoek). Groot geworden is de plaats door de linnenindustrie. Enkele gebouwen uit die tijd zijn door de Engelse bommen gespaard gebleven, o.a. de Gretscher Hof en het Crüwell Haus. Andere zijn weer herbouwd en in oude luister hersteld, zoals het oude stadhuis, nu theater en restaurant. Veel oudere gebouwen zijn in de zogenaamde Weser­renaissancestijl opgetrokken, zoals het nieuwe stadhuis (Neues Rathaus) van rond 1900 en het Stadttheater in Jugendstil. De kerken, o.a. de Jodocar Kirche aan de Klosterplatz met zijn Zwarte Madonna uit 1511, zijn dicht. In het kerkplantsoentje staat een Denkmal van de Leineweber. Terug op de kamer ontdek ik op de satelliet­tv een Nederlandstalige zender die “capita selecta” van de Ned. tv uitzendt, onder meer het journaal en de nieuwsrubriek Nova. BIELEFELD Bielefeld is een stadsdistrict (kreisfreie Stadt) in het noordoosten van de Duitse deelstaat Noord­rijn­Westfalen. Het ligt in het Regierungsbezirk Detmold. Bielefeld telt 323.084 inwoners. Daar­mee is het de grootste stad van de regio Ostwestfalen­Lippe. Bielefeld geldt als het wetenschappelijke en culturele centrum van die regio. Verandering als principe: Bielefeld in de spiegel der tijden Talrijke kooplieden benutten de vrijheden die de landsheer in de nieuwe stad had verleend en bepaalden van het begin af aan de ontwikkeling van Bielefeld. De handel in laken en linnen, destijds begeerde goederen, bezorgde de stad een bloeiperiode waarvan de Alte Markt, het 15

Alte Rathaus en de Altstädter Nicolai­Kirche nog heden getuigenis afleggen. De vraag naar linnen duurde echter niet eeuwig voort; Bielefeld veranderde van een handelsstad in een industriestad. Dat vond ook zijn neerslag in het stadsbeeld: er werden nieuwe woonwijken aangelegd met de karakteristieke, twee of drie verdiepingen tellende woonhuizen. Repre­ sentatieve gebouwen zoals het Neue Rathaus en de met barok­ en jugendstilelementen vormgegeven schouwburg, het hoofdpostkantoor met renaissance­motieven, het station in jugendstil en de synagoge die dankzij de hoge koepel van verre te zien is, werden gebouwd in de jaren na de voorlaatste eeuwwisseling. Aan het einde van de twintigste eeuw werd met de bouw van de Kunsthalle, de Stadthalle en het Historisch Museum en het Museum Huelsmann in het Ravensberger Park binnen korte tijd opnieuw een markant stempel op het stadsbeeld gedrukt. Sinds 1969 is Bielefeld ook een universiteitsstad. In het westen, aan de voet van het Teutoburger Woud, zijn alle faculteiten onder één dak verenigd. Centrale ontmoetingsplek en architectonisch pronkstuk is de ruim 300 meter lange Grote Hal. BIELEFELD INNENSTADT DAG 2 BIELEFELD BEKIJKEN Een Duitse feestdag Dankbaar maak ik gebruik van het overvloedige ontbijt. Daarvoor wordt me wel 17 euro extra in rekening gebracht, dus ik tast royaal toe, met name de schotel zalm heeft mijn speciale belangstelling. Het is donderdag, een feestdag voor de Duitsers, Fronleichnam genaamd. Bij ons heet die feestdag Sacramentsdag, maar die wordt nauwelijks gevierd. De straten maken om tien uur ’s ochtends een uitgestorven indruk, want iedereen heeft vrij en slaapt uit op zo’n feestdag. Het Outlet Center zal daar ongetwijfeld garen bij spinnen met een extra toevloed aan kooplustige oosterburen. Pas na twaalven bespeur ik enige activiteit. Kunsthalle / Religieuze processie bij Marienkirche Ik bekijk op mijn gemak de Altstadt nog eens en beland in de bekende Kunsthalle van de vermaarde Amerikaanse architect, Philip Johnson. Daar drink ik koffie op het terras dat uitkijkt op de Skulpturengarten met onder andere “Oval with Points”, een onooglijk beeld van Henry Moore. Bij de ingang van het museum (= dicht) prijkt een replica van De Denker van A. Rodin, bedoeld als blikvanger neem ik aan. De gevel van het kubistische gebouw is bekleed met rood zandsteen. BINNENCOLLECTIE KUNSTHALLE Alexej von Jawlensky : Russin (1911) August Macke : Pierrot (1913) Max Beckmann : Italienische Fantasie (1925) Man Ray : La Rue Ferou (1952) alsmede werken van onder anderen Pablo Picasso, Sonia Delaunay­Terk, Robert Delaunay, László Moholy­Nagy, Oskar Schlemmer en Hiroshi Sugimoto.

16

BUITENCOLLECTIE KUNSTHALLE Olafur Eliasson : Spiral­Pavillon (1999/2001) Thomas Schütte : Frau (2000) Auguste Rodin : Le Penseur (1902/3) Henri Laurens : Le Matin Henry Moore : Oval with Points (1968/1970) Richard Serra : Axis (1989) Bij de Marienkirche lijkt iets loos te zijn, buiten op het voorpleintje staat een altaar. Terwijl ik binnen het mooie retabel, de kunstig gesneden preekstoel en graftombes bekijk, dringt er gezang tot me door. Een heuse, ouderwetse Prozession met veel kerkelijke hoogwaardigheids­ bekleders en honderden gelovigen komt bij de kerk aan. Het kerkje kan al dat volk niet aan, vandaar dat de eredienst in de buitenlucht gehouden wordt. Leesmiddag / Koerdisch schransen Verder bekijk ik nog het Amtsgericht, het Paleis van Justitie en enkele beeldhouwwerken en monumenten. Om twee uur keer ik terug naar mijn hotel, waar ik even indut (‘voeten laten rusten….’) en het tegenvallende boek van Mankell (geen thriller deze keer, maar een naturalistisch beschreven familiegeschiedenis) tot zes uur ter hand neem. Ik wil gaan wokken / buffetten bij een Chinees, maar sta er voor een gesloten deur. Dus dat wordt weer een Turk, ditmaal een uit Elazig, Koerdistan: mercimek ­ soep en gekruid Iskender ­ kebab met brood en yoghurt. De bedienende meiden zijn modern en lopen er sexy bij. De meeste Turken in dit Bahnhofviertel zijn Koerden, er is zelfs een Koerdisch cultuurcentrum in de buurt. Koffie drink ik in de hotelbar waar ik bediend wordt door een beleefde jongeman van Egyptische komaf. DAG 3 EXCURSIE NAAR DETMOLD / TREINREISJE Twee enkeltjes / interessante Altstadt Om 10.10 uur neem ik de regionale trein naar Detmold, een rit van een half uurtje. Er is geen 1e klas beschikbaar en aan retourtjes wordt hier niet gedaan, dus dat worden twee enkeltjes. In Detmold (73.000 inwoners) regent het fors, ik schuil bij een alternatief eethuisje in de Krumme Strasse vol vakwerkhuizen en bestel er een grote kop koffie, formaat ‘emmer’ wordt dat. De Altstadt ligt vijf minuten lopen van het station, onderweg bekijk ik het Paleis van Justitie, het Standesamt en een neogotische kerk uit de negentiende eeuw. Op de hoeken van een plein met monumenten voor oorlogsgevallenen staan vier aardige kiosken. Verder gaat het naar de Palaisgarten met veel standbeelden en de Alter Markt met het stadhuis. Daar valt de regen weer met bakken uit de hemel, nu schuil ik als enige in de evangelische Maarten Lutherkirche. Van de nabijgelegen synagoge zijn alleen de zuilen als monument behouden.

17

Groene Schlossplatz met kasteel Aan de Werthplatz ligt een reusachtig seminarie met in de buurt fraaie negentiende­eeuwse villa’s voor de heren professoren. Terug de Altstadt in via de Lange Strasse naar de Schlossplatz met het standbeeld van een van de vorsten. Het slot ziet er nog goed uit, er worden rondleidingen aangeboden. Alles ligt hier dicht bij elkaar, bijvoorbeeld het neo­ klassieke theater met het Museum voor Moderne (of: Eigentijdse?) Kunst en het Lippisches Landes-museum met een enorme groene laars ervoor. Ik verzamel bij de Tourist Information nog wat foldermateriaal en keer terug naar het station. Daar schaf ik me bij de Bahnhofapotheke likdoornpleisters aan. Ik mis net de trein naar Bielefeld, zodat ik tijd over heb voor een simpele portie Pommes mit Frikandelle, in Duitsland is dat een gehaktbal. DETMOLD Detmold is een stad in de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen, gelegen in het district Lippe. De stad telt 73.003 inwoners. Geschiedenis Detmold werd in 1263 als Detmelle gesticht door heer Bernhard III van Lippe bij een oversteekplaats in de Werre op de handelsroute van Paderborn naar Lemgo. Reeds eerder werd een oord genaamd Teotmalli, Thiadmelli, Tiotmalle of Tietmelli vermeld door onder andere Einhard. Rond 1550 werd Detmold vaste residentie van graaf Simon III van Lippe. In 1613 ontstond door opsplitsing van het Huis Lippe de linie Lippe ­ Detmold, waaruit de latere vorstendommen Lippe en Schaumburg ­ Lippe voortkwamen. Detmold was tot 1947 de hoofdstad van Lippe. Verzadigd aan de sushibar Dat frietje moet voor lunch doorgaan. Het betekent ook dat ik wat later dan normaal het avondeten gebruik. Ik tref rond zeven uur, weer terug in Bielefeld, toevallig een Japans restaurant aan waar men een buffet van sushi voor 14 euro aanbiedt. Dat laat ik me smaken, ik verzamel 24 lege bordjes met petieterige lekkernijen. Tot mijn teleurstelling zit er niet veel vis bij. Maar het uitstapje naar Detmold is in ieder geval bijzonder de moeite waard gebleken. DAG 4 EXCURSIE NAAR LEMGO / TREINREISJE Het Strohsemmelfest Ook het stadje Lemgo (40.000 inwoners) valt in de categorie “niet te missen”, zeker voor iemand die van Fachwerkbau und Geschichte houdt. Net als Detmold is Lemgo de Tweede Wereldoorlog min of meer ongeschonden doorgekomen. Het is een oude Hanzestad die zichzelf afficheert als “Eine Stadt wie ein Bilderbuch” en dat kan ik alleen maar beamen. Jammer dat er net het Strohsemmelfest wordt gehouden, de straten zijn verstopt door stalletjes en kraampjes van de Handwerk- und Kunstmarkt, maar ik vind het meer een Antik- und Trödelmarkt. Het zicht op al die fraaie panden wordt door de neringdoenden zwaar belemmerd, zodat er van ongestoord fotograferen geen sprake kan zijn.

18

Druk, druk, druk Ik bereik de Altstadt via de Hohe Wall, met aan het begin enkele Gedenkstätten voor Engel­ bert Kaemfert, een 17e­eeuwse arts / etnoloog die zich op Oost­Azië oriënteerde; hij stelde zelfs een Duits ­ Japans woordenboek samen en schreef een standaardwerk over Siam (Thai­ land). Trouwens, die wal lijkt wel een beetje op die van het Zeeuwse Sluis en dateert waarschijnlijk uit dezelfde middeleeuwse tijd. Het is zaterdag en iedereen heeft Urlaub, dus is het er druk, met name op de Breite Strasse en de centrale Mittlere Strasse. Op de Markt bekijk ik nog even een voorstelling van het Kindertheater, een soort modeshow vol puberale grappen. In de Abteigarten heeft men een soort Italiaans wijndorpje nagebouwd. ’s Middags wordt er op de Aktionsbühne live muziek ten gehore gebracht, o.a. Oldies uit de Sixties, Latin Rock en een optreden van de Lionel Ritchie Cover Band. Stads­ en streekdichters à la Frits Criens / Hans van Bergen lezen er voor uit eigen werk. Protestdemonstratie / bakvisje Terwijl ik met een half hoorapparaat naar de poëtische ontboezemingen luister, verorber ik met smaak een lekkere bakvis, een Backfisch dus. De visboeren gebruiken in Duitsland onte­ genzeggelijk ander paneermeel dan bij ons. Ik strijk neer op een terras waar een Mongoolse (vrouwelijk evenbeeld van Pietje van onze Luxemburgse Ome Sef) onberispelijk mijn bestel­ ling afhandelt. Een protestmars met macaber tromgeroffel trekt voorbij, ze eisen volledige ontmanteling van de Atomkraftwerke. De optocht bestaat uit een tiental sjofele figuren die weinig bekijks trekken, het kooppubliek heeft meer oog voor de Schnäppchen in de etalages dan voor de demonstratie van de weinig vertrouwen inboezemende Umweltschützer. Ze hadden zich verzameld rondom de kolderieke Kanzler Brunnen, waardoor ik er moeilijk foto’s van kon nemen. LEMGO Lemgo is een gemeente in de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen, gelegen in het district Lippe. De stad telt 41.619 inwoners. Geschiedenis Lemgo werd rond 1190 gesticht door Bernhard II van Lippe op het kruispunt van twee belangrijke handelswegen: die van Utrecht naar Brunswijk en die van Keulen en Paderborn naar Bremen. Vanaf 1295 was het lid tot de Hanze. Het zou lang de voornaamste stad van het Lipperland blijven. In 1527 ging Lemgo over tot de reformatie. Toen het graafschap Lippe later gereformeerd werd, bleef de stad Lemgo als enige plaats in het graafschap luthers. In 1584 gingen de graven het Slot Brake bewonen, dat zich nog steeds bij Lemgo bevindt. Tussen 1667 en 1683 vond in Lemgo een groot aantal heksenprocessen plaats. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Lemgo niet gebombardeerd, waardoor het historische stadscentrum grotendeels in zijn oorspronkelijke staat bewaard is gebleven.

19

Paraplu vergeten / afgrijselijke hedendaagse kunst Bij het Verkehrsamt weet ik weer een stapel toeristische brochures te bemachtigen en koop ik enkele ansichtkaarten. Als ik even later teleurgesteld een kerk verlaat (waar ik heel kort een kunstexpositie van afschuwelijk lelijk beeldhouwwerk en plastieken heb bekeken), begint het opnieuw te regenen. Verdomd, waar is mijn paraplu? Ik rep me terug naar het VVV ­ kantoor, maar dat blijkt gesloten: het is net één uur geweest en de winkels in Duitsland sluiten op zaterdagmiddag, dat is Gesetz. Ik bons op de deur en ja hoor, gelukkig blijkt er nog iemand aanwezig te zijn die zich nog niet naar huis heeft gespoed. De paraplu staat nog onaangeroerd op dezelfde plek. Bezienswaardigheden Verder interessant zijn nog: Schloss Brake, het Hexenbürgermeisterhaus, Schloss Wendlinghausen, het Junckershaus uit 1891, het gemoderniseerde Marienstift en wat verderop het Frenkel Haus (een Joods museum) en het Automuseum. Even bewonder ik ook nog de straatstand van de Oldtimer Alttraktoren- und Nutzfahrzeugenfreunden met oude Hanomags en Deutz ­ trekkers, maar uiteraard geen Fendt, de Rolls Royce onder de hedendaagse landbouwvoertuigen. Op de Waisenhausplatz staat een speciale attractie: een kraan brengt een ballon met eronder een mand vol liefhebbers omhoog voor het uitzicht op de geheel door wallen omringde stadskern. De twee kerken die ik van binnen wil bekijken zijn gesloten, onder andere de Nikolai ­ Kirche is voor een totale renovatie nie toegankelijk voor bezichtiging. Naar de bioscoop Terug in Bielefeld reserveer ik bij de Kino Cinemax een plaats voor de film Hangover II om 20.00 uur (€ 8). Om zeven uur ga ik bij de Turk eten, nu neem ik genoegen met een yayla yoghurtsoep met brood. De film moet een komische slapstick voorstellen met vier Amerikaanse vrienden die allerlei ongeloofwaardige avonturen in Bangkok beleven. De lokale, broeierige sfeer is goed getroffen, maar behalve van de couleur locale kan ik niet echt genieten of lachen om de film: de gebeurtenissen zijn veel te voorspelbaar en de grappen zijn platvloers. DAG 5 TERUGREIS PER TREIN Om elf uur reken ik af met mijn credit card: € 455. Om 11.30 uur vertrek ik naar Düsseldorf, waar ik een half uurtje overstaptijd heb om te genieten van een mediumkop Guatemala “kräftige Kaffee” bij de keten Caffetiero. In Venlo hoef ik niet lang te wachten op aansluiting met de Maaslijn ­ ’expres’ van Veolia naar Roermond. Daar tref ik geen taxi bij het station aan. Ik moet 40 minuten wachten voor een dame van Motax me zoals beloofd komt oppikken. Daarbij heb ik hulp gekregen van een jongedame uit Herten met een mobieltje. Zo wordt het toch nog vier uur als ik thuis kom.

20

MÜNCHEN / BEIEREN (2007) MÜNCHEN – REGENSBURG – GARMISCH PARTENKIRCHEN - LANDSBERG AM LECH - AUGSBURG KERST- / WINTERREIS 2006 – 2007 INLEIDING Een “dorp” met meer dan één miljoen inwoners! De bedrijvige stad München, de derde stad van Duitsland, heeft voor een deel nog een zeer landelijke uitstraling. De stad München, gelegen aan de Isar in Zuid­Duitsland en omgeven door moerasland, heeft niets opzienbarends. De landschappen in de omgeving zijn vrij monotoon en worden slechts doorbroken door het zicht op de Alpen. De stad is daarentegen zeer gunstig gelegen op het kruispunt van oude wegen, waaronder de beroemde zoutroute. De stad, die tijdens de Tweede Wereldoorlog voor 45% werd verwoest, is met zorg weer opgebouwd, waardoor het provin­ ciale karakter van vroeger weer tevoorschijn is gekomen. Het centrum van de stad is de Marienplatz waar in de Middeleeuwen de graanmarkt werd gehouden. De voetgangersprome­ nades, die het spoor van de oude middeleeuwse straten volgen, komen samen op het plein. De meeste historische gebouwen van de stad bevinden zich in het centrum: het nieuwe stadhuis met een belfort van 85 m hoog en zijn beroemde klok met bewegende figuurtjes, het oude stadhuis, de zeer imposante Frauenkirche, het paleis van de aartsbisschoppen en het paleis van de hertogen (Residenz). Om het centrum loopt een ringweg die op de plaats ligt van de muur die de middeleeuwse stad in de 14e eeuw omringde en die aan het eind van de 18e eeuw werd verwoest. Het stadsbeeld buiten het centrum heeft door de vele avenues met bomen erlangs en de grote parken een ruim uiterlijk: Theresienwiese in het zuidwesten, het Olympiapark in het noorden, Maximilian­Anlagen langs de Isar in het oosten en de Englischer Garten in het noordoosten. In dit gebied bevinden zich de universiteit en de beroemde Pinacotheek. In westelijke richting liggen hoofdzakelijk volkswijken, waarvan de inwoners voornamelijk uit Turkije en het voormalig Joegoslavië afkomstig zijn. De ringweg vormt de grens van de stad. Daarachter ontwikkelen zich industrie­ en woongebieden. CIJFERS Bevolking (1995): 1,35 miljoen inwoners / Van de agglomeratie: 2,5 miljoen inwoners / Bevolkingsdichtheid: 4.367 inw./km² De hoofdstad van het koninkrijk Beieren München, ongeveer 800 jaar geleden ontstaan uit een gril van de hertog van Saksen, is tegen­ woordig de hoofdstad van Zuid­Duitsland. Hendrik de Leeuw verplaatste in 1156 de zoutopslagplaats, de douane en de hertogelijke Munt naar het kleine dorp Monachum, waar zich een eenvoudig klooster bevond. Het hertogdom, dat in ongenade viel bij keizer Frederik Barbarossa, werd in 1180 aan Otto van Wittelsbach geschonken, die van München de po­ litieke en artistieke hoofdstad van Beieren maakte. Toen de familie Wittelsbach in 1328 met 21

Lodewijk IV aan de keizerlijke macht kwam, werd München de religieuze hoofdstad van het land. De economische rijkdom nam in de 15e eeuw toe toen er betrekkingen ontstonden met Venetië en de Oriënt. München, het bastion van de Contrareformatie in de 16e eeuw, had enorm te leiden onder de Dertigjarige Oorlog. In 1634 brak er na de bezetting van de stad door Zweedse troepen een pestepidemie uit. Hierdoor raakte München twee eeuwen lang zijn economisch aanzien kwijt. In de 18de eeuw vierde onder de heerschappij van Lodewijk I, Maximiliaan II en de excentrieke Lodewijk II van Beieren het classicisme er hoogtij. Op 7 november 1918 maakte een Sovjetrepubliek, die in maart 1919 geheel werd verslagen, een einde aan de heerschappij van de Wittelsbachers. München was de eerste plaats waar na de mislukte staatsgreep van Hitler in 1923 het nationaalsocialisme zijn eerste aanhangers kreeg. In september 1938 werden de akkoorden, die het doodvonnis voor Tsjecho­Slowakije betekenden, door Hitler, Chamberlain, Daladier en Mussolini ondertekend. München, dat tijdens de oorlog voor de helft verwoest werd, nam in de jaren '50 de verdreven Sudeten ­ Duitsers op. In die jaren komt de stad tot ontwikkeling. München, dat het belangrijkste economische centrum van Zuid­Duitsland is geworden, herbergt naast de automobiel­ en elektrotechnische industrie eveneens grote bedrijven op het gebied van de hoogwaardige technologie. BEZIENSWAARDIGHEDEN Marienplatz, Michaelskirche, Asamkirche, Viktualienmarkt, Hofbräuhaus, Residenz, Alte en Neue Pinakothek (Pinacotheek), Deutsches Museum, Bayerisches Nationalmuseum, Olympiaturm (Olympiapark). DAG 1 HEENREIS Zaterdag 23 december Acht uur: taxi Schreurs naar station. Half negen: de Buffel ­ trein naar Venlo, daar om negen uur overstappen richting Düsseldorf. Druk, veel vakantiegangers uit Holland zijn op weg naar de wintersport in het Sauerland. Tegenover me zit een ouder Hollands echtpaar dat er in Neuss uit moet en die plaatsnaam uitspreekt op zijn Nederlands (als lichaamsdeel dus…). In Düsseldorf direct retourtje München aangeschaft à € 230. Vertrek rond elf uur. Snelle reis (topsnelheid van de ICE was tegen de 300 km per uur) via Keulen, Frankfurt, Würzburg en Nürnberg. Zitplaats gereserveerd en ook nog eens in rokerscoupé! Aankomst in de Beierse hoofdstad even na vieren in de namiddag. Dat gaat een stuk gemakkelijker dan ik zelfs maar gehoopt heb. Münchener Hauptbahnhof Mijn hotel Condor ligt op nog geen 5 minuten afstand lopen van het station met de metro­ ingang voor de deur. Ik moet het hele bedrag ad € 660 van tevoren betalen, dat doe ik met mijn credit card. De kamer is niet al te groot, maar wel van alle gemakken voorzien: volledig geoutilleerde badkamer, minibar, televisie e.d. 22

Al voor zessen zit ik aan de Tandoori Chicken bij de Indiër. Ik eet er garlic bread bij en drink er om te blussen mineraalwater bij (het uitstekende Gerolsteiner). Daarna zwerf ik nog wat rond in de stationsbuurt om de zaak te verkennen. Veel gelijkwaardige hotels hier (drie­ sterren), dus genoeg concurrentie om de prijzen laag te houden. Ik betaal er voor mijn kamer € 55 per nacht, heel schappelijk gezien het gebodene en de perfecte ligging in een wereldstad. Verder uiteraard sekswinkels van Beate Uhse en etnische restaurantjes en winkeltjes: niet alleen Turks, maar ook Indiaas, Iraans, Somalisch, Italiaans en zo. Voor mijn avondkoffie ga ik in het begin naar het Tapas Restaurant bij de Bahnhof, waar de al wat oudere obers in Lederhosen rondlopen. Later bezoek ik voor de koffie het eveneens in de Bahnhof gelegen Starbucks, waar ik niet alleen goedkopere en sterkere koffie, maar ook nog eens twee keer zoveel geserveerd kreeg. Jammer genoeg wordt die keten te veel gedomineerd door hard pratende, jonge rugzaktoeristen van Amerikaanse komaf, allemaal WASP, ofwel White Anglo­Saxon Protestant. Meestal ben ik dan weer voor acht uur terug in mijn hotel om de rest van de avond al lezend en tv kijkend door te brengen. Doorgaans ga ik zo rond middernacht slapen. DAG 2 ALTSTADT 1 Zondag 24 december Om exact acht uur ’s morgens gaat de telefoon snerpend over. Dat is dan mijn Weckdienst die ik elke dag opnieuw op die tijd instel. (“Hier is Ihr Weckservice. Tasten Sie bitte Ihre Weckzeit vierstellig ein. 0800 Ihre Weckzeit ist…Acht Uhr! Tuut… tuut… tuut…) Om half negen loop ik de trappen af (ik zat op de derde etage) naar de ontbijtzaal waar een buffet aangeboden wordt: 8 vleessoorten, 3 soorten paté, 5 kaassoorten, 5 soorten broodjes met stukken stokbrood en croissants, 10 soorten jam of marmelade, etc., maar geen gekookte eieren. Die kun je wel bestellen, wat ik dan ook enkele keren gedaan heb. Het is duidelijk dat ik me daar wel thuis voel. De eerste dagen ben ik steeds alleen aan het ontbijt, maar na kerstmis wordt het een stuk drukker doordat het hotel dan hele bussen vol Italiaanse toeristen onderdak biedt. De serveersters zijn van buitenlandse afkomst: een Italiaanse, een Vietnamese en een Bosnische. Achter de receptiedesk daarentegen zitten oerdegelijke Duitse meisjes. Om half tien loop ik de stad in. Ik heb geen echt doel, maar globaal heb ik wel een bepaalde route in mijn hoofd. Eerst verken ik een stukje van de Ring rondom de binnenstad (de Altstadt zoals dat hier heet) tot aan de Sendlinger Tor. Dat is een van de drie middeleeuwse stadspoorten van de stad, niet echt interessant overigens. Onderweg laat ik de vele Bierhallen en Braukellers voor wat ze zijn en hou ik het bij af en toe een kopje koffie. Zelfs in mijn glorietijd als bierconsument heb ik overdag meestal weerstand weten te bieden aan die verleidelijke, uitnodigende etablissementen. Ook Clim weet dit principe tot op de dag van vandaag met ijzeren discipline te handhaven, chapeau! Daar vlakbij ligt het eerste hoogtepunt: de Johannes Nepomuk kerk, beter bekend onder de naam Asam Kirche. Rococo kerkje ontworpen door de gebroeders Asam op een braakliggend stukje grond naast hun al even barokke woonhuis. Wat een uitbundige pracht en praal. Ik hou wel van dat overdrevene, dat 23

exuberante in de architectuur. Veel mensen vinden dat iets te veel van het goede, te overdone en een overkill aan stijlelementen. Het kerkje stamt uit 1733 en is slechts 9 meter breed en 26 meter lang. De vader van de broers was eveneens een kunstzinnig schilder; zijzelf zijn in de leer geweest bij de roemruchte Bernini in Italië. St. Johann-Nepomukirche / Asam - Kirche Het katholieke München telt vele kerken die een bezichtiging waard zijn, maar een van de mooiste kerkgebouwen is ongetwijfeld de St. Johann–Nepomuk ­ kirche of Asamkirche, zoals dit bouwwerk in de volksmond genoemd wordt. Het werd in de 18e eeuw gebouwd door de gebroeders Cosmas Damian en Egid Quirin Asam en is na verwoesting in de Tweede Wereldoorlog volledig gerestaureerd en opnieuw opgebouwd. Opvallend detail is dat de beide broers de bouw van de kerk zelf hebben bekostigd uit dankbaarheid voor het overleven van een schipbreuk op de Donau. Naast het woonhuis van Egid Quirin kochten zij een klein stuk braakliggend land waarop zij de kerk gebouwd hebben. De nog geen negen meter brede kerk is helemaal ingebouwd in de gevelrij, de lengte is slechts 28 meter. Het kerkgebouw stamt uit 1733, terwijl de gevel in 1746 voltooid werd. Boven het portaal van de grijze façade prijkt een robuuste Nepomuk, daar hoog boven ziet u een vergulde vogel. Als thema is hier de 'apotheose' van deze heilige afgebeeld. Nepomuk is een veelvoorkomende beschermheilige bij bruggen en water, vandaar dat de keuze voor deze heilige, na het voorval op de Donau, voor de hand lag. Nadat u het donkere portaal bent binnengegaan, komt u in de eigenlijke kerkruimte. Typerend voor deze rococokerk is het ovale grondplan, een specifiek stijlkenmerk dat de beide broers in hun ontwerpen hanteerden. Naar binnen en naar buiten bewegende lijnen, de zogenaamde concaven en convexen, zijn overal in de kerkruimte terug te vinden. Zelfs de kerkbanken zijn op deze manier vormgegeven. De beperkte ruimte is van boven tot onder gedecoreerd. Vervolgens bezoek ik de Marienplatz, die vol staat met de kraampjes van de Christ­ kindlmarkt, waardoor ik er geen goede foto’s van het plein kan maken. Het Neues Rathaus, de Fischbrunnen (1864) en de Mariensäule liggen hier. Marienplatz Het hart van de oude stad wordt gevormd door het Marienplatz, een groot plein met historische gebouwen. Met de ondergrondse komt u gemakkelijk bij dit autovrije plein, waar u uw wandeling kunt beginnen. Het plein heette oorspronkelijk Schrannerplatz en werd in 1854 herdoopt in Marienplatz. Tot 1807 was het plein in gebruik als marktplein. Al in 1240 moet hier een plein geweest zijn dat in een oorkonde uit die periode als 'forum' bekendheid genoot. Toen vonden er toernooien plaats, nu slenteren hier vooral ijsjesetende toeristen en Münchenaren. Op het Marienplatz vindt u de hoge, roodmarmeren Mariazuil uit 1638. Op de sokkel torent een ranke bronzen Mariafiguur met kind op de arm en een halve maan aan haar voeten. Het beeld werd gemaakt door de Nederlandse kunstenaar Hubert Gerhard en stamt waarschijnlijk uil 1595. Van oorsprong had het beeldhouwwerk een plaats op het hoofdaltaar in de Frauenkirche. Maria geldt als de patrones van Beieren en in veel 24

Beierse dorpen en stadjes wordt zij afgebeeld. De zuil werd vier jaar na de omvangrijke pestepidemie van 1634, waarbij een derde van de bevolking van München was omgekomen, opgericht uit dankbaarheid voor de beëindiging ervan. Maar ook als dank voor het beëindigen van de langdurige bezetting van de stad door de Zweden in de Dertigjarige Oor log werd de zuil opgericht. De putti bij de sokkel symboliseren oorlog pest, honger en ketterij. Rechts voor het stadhuis staat de Fischbrunnen uit 1865. Onder het plein bevinden zich voetgangerspassages met winkels en het station Marienplatz van de U­ Bahn en S­Bahn. Het stadhuis is nog niet zo oud, zo rond 1900 is het na tientallen jaren klaargekomen, net als het stadhuis van Brussel, dat ik echter veel mooier vind. Ik bekijk er de Prunkhof, een neogotische binnenplaats met een wenteltrappenhuis, maar ga er niet naar binnen. Het beeldhouwwerk op de grauwe gevels bevalt me wel, maar heeft toch een poetsbeurt nodig. Om de beelden is bijna onzichtbaar kippengaas gespannen, dit ter voorkoming van “Dach­ lawinen” zoals men dat hier noemt. De bijbehorende toren is 85 meter hoog. Daarin bevindt zich ook een beroemd carillon met bewegende figuren. De Maria–zuil is, zoals in vele Zuidduitse, Zwitserse en Oostenrijkse steden en plaatsjes, uiteraard gebouwd uit dankbaarheid dat de pestepidemie voorbij was in de zeventiende eeuw. Neues Rathaus Marienplatz Aan het plein ligt het nieuwe 19eeeuwse neogotische raadhuis, dat veel overeenkomsten vertoont met het raadhuis aan de Grote Markt van Brussel. De bouw nam geruime tijd in beslag. Nadat in 1867 met de bouw was begonnen, liet de voltooiing nog tot 1908 op zich wachten. De architect, Georg Joseph von Hauberrisser, werd duidelijk beïnvloed door de Vlaamse gotiek. De zachte zandsteen, de pinakels, de beelden en de ornamenten aan de 100 meter lange gevel lijken direct uit Vlaanderen afkomstig te zijn. Zelfs de ligging van het gebouw, aan een lange zijde van het rechthoekige plein, is gelijk aan die van het raadhuis van Brussel. Hoewel het stadhuis van Brussel in architectonisch opzicht geslaagder is en meer in harmonie is met de bebouwde omgeving, misstaat het Neue Rathaus aan het Marienplatz niet. De architect heeft voor de bouw van het raadhuis wél talrijke panden laten afbreken om op de vrijgekomen plaats zijn ontwerp te kunnen bouwen. Aan de gevel van de 85 meter hoge toren bevindt zich een uurwerk met fraaie, bewegende figuren. Elke dag om 11 uur, en in de zomer ook om 17 en 21 uur, komen de figuurtjes naar buiten. Zij geven twee belangrijke historische gebeurtenissen weer, namelijk de bruiloft van hertog Wilhelm V met Renata van Lotharingen in 1568, inclusief het toernooi dat toen op het Marienplatz plaatsvond (bovenste scène) en de kuipersdans of ‘Schäfflertanz' (onderste scène). Om 21 uur ('s winters om 19.30) verschijnt er nog iets extra's. Op de zevende torenetage komen dan een hoornblazende nachtwaker op het toneel (links) en een engel die het Münchner Kindl zegent (rechts). Het klokkenspel telt maar liefst 43 klokken en het speelwerk bestaat uit 32 figuren. Dit soort uurwerken vindt u in veel Duitse en Tsjechische steden, waaronder Praag. De toren kan beklommen worden; tot de eerste rondgang van de drie voert een lift. U heeft er een mooi uitzicht op de stad en bij helder weer kunt u zelfs de Alpen in de verte zien. Via het plein kunt u door een poort naar het Prunkhof gaan, een fraaie binnenplaats met wenteltoren. Er zijn maar liefst zes binnenhoven, maar de overige vijf zijn voor het publiek gesloten.

Het Altes Rathaus ligt vlakbij en valt op door de hoektorentjes op de hoofdtoren met een felrode spits. De laatgotische raadzaal schijnt erg mooi te zijn hier. Het herbergt tegenwoordig een speelgoedmuseum.

25

Altes Rathaus Marienplatz Het oude raadhuis neemt een minder prominente plaats in dan het nieuwe gebouw en ligt een beetje afzijdig aan de oostkant van het plein. Van oorsprong was dit middeleeuwse bouwwerk van de architect Jörg von Haspach uit 1470­1480 veel groter, maar na de verwoesting tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn alleen de toren en de laatgotische Rathaussaal opnieuw opgebouwd.

Verdere bezienswaardigheden die ik vandaag bezoek: Peterskirche. Oudste kerk van Mün­ chen, uit de 11e eeuw. Er was net een dienst aan de gang. In restauratie. St. Peterskirche De deels bakstenen St.­Petruskerk op de hoek van het Petersplatz en de Rindermarkt geldt als de oudste kerk van München en dateert van de eerste helft van de 11e eeuw, dus nog van vóór de stichting van de stad. Aan de buitenkant zijn aan de gevel oude grafstenen bevestigd, die op de vroegere begraafplaats rondom de kerk een plaats hadden. De huidige kerk stamt uit 1368 en werd diverse malen na verwoestingen opnieuw opgebouwd. Bij de bouw zijn bepaalde delen van de vroegere kerk opgenomen. Zo is nu nog aan de voorgevel te zien dat er eerst twee torens waren. Sinds de 14e eeuw heeft de kerk één toren gekregen. In 1944­'45 werd de kerk door bombardementen zo zwaar getroffen dat werd overwogen de resten op te blazen. Na de Tweede Wereldoorlog is echter besloten het gebouw te restaureren en vanaf1954 wordt het karakter van de nabijgelegen Viktualienmarkt weer voor een deel bepaald door het silhouet van de St. Peterskirche. Binnen zijn nog enkele vroegere kunstwerken bewaard gebleven. Het lichte interieur bezit een grote ruimtewerking. Opvallend is de enorme hoogte van het middenschip, een specifiek kenmerk van gotische kerkgebouwen. Van de barokke veranderingen van 1750 door Ignaz Anton Gunetzhamer zijn nog enige sporen zichtbaar. Een klein gedeelte van het stucwerk en de plafondschilderingen van Johann Baptist Zimmermann en Nikolaus Gottfried Stuber heeft de bombardementen overleefd. Mooi zijn de vergulde beelden langs de wanden en de kansel. Let u voorts op een triptiek van de Drie Koningen uit 1477, het St.­Egidiusaltaar uit 1770 en een marmeren doopvont van Hans Krumper uit het begin van de 17e eeuw. De ruim 90 meter hoge toren wordt bekroond door een aparte koperen torenspits met lantaarnachtige, renaissancistische koepel uit 1607; u kunt de toren beklimmen.

Heiliggeistkirche. Van binnen helemaal witgekalkt, alleen de kapittelen van de zuilen zijn goudkleurig. Aardige plafondfresco’s. Verder de moeite waard: hekwerk achter in de kerk, gotische deur naar de toren. Heilig Geist- Kirche Tegenover de St.­Petruskerk ligt de Heilig Geist Kirche, herkenbaar aan de groene façades met barokke voorgevel en 18e­eeuwse toren. De kerk maakte deel uit van het Heilig­Geist Spital uit de 13e eeuw. Het gebouw werd van binnen door de gebroeders Cosmas Damian en Egid Quirin Asam in de 18e eeuw veranderd. Beide broers hebben talrijke kerken in Beieren in barok­ en rococostijl nagelaten (onder andere in München, Ingolstadt, Fürstenfeldbruck en Freising). Hun bouwkundige ontwerpen, stuc­ decoraties en muurschilderingen vormen een totaalbeeld, dat in bijna al hun werken duidelijk naar voren komt. In de Heilig­Geist­Kirche is dit echter niet het geval. Beide broers gingen hier namelijk uit van een bestaand gebouw en konden slechts kleine aanpassingen verrichten.

Viktualienmark. Veelkleurige groente­ en fruitmarkt waar je vooral ook veel en lekker kunt eten. Ligt vlak bij de Marienplatz, dus erg toeristisch.

26

Viktualienmarkt Ten zuiden van beide kerkgebouwen ligt de Viktualienmarkt; een levendige markt waar u goed terecht kunt voor vlees, vis, groente en fruit. In grote aquariums in de vitrines zwemmen zeebaarzen, forellen en krabben en overal liggen worsten uitgestald. De sfeer op de markt is gezellig, bijna provinciaals, en het grootsteedse, moderne München lijkt hier niet te bestaan. In de authentieke Biergärten kunt u diverse soorten bier bestellen en natuurlijk ontbreken ook hier de witte worsten niet. Op mooie dagen zijn rond het middageten en 's avonds de terrassen propvol. Langs lange, houten tafels schuiven mensen bijeen, terwijl serveersters in Dirndl het bier af en aan dragen. Mensen uit alle lagen van de bevolking komen samen op dit plein. Serieus ogende zakenmannen eten er een schnitzel met bier, moeders met kinderen doen zich te goed aan patates frites met worst en jongeren op rollerskates bestellen er een halve liter Radler. Als rustpauze is de Viktualienmarkt bijzonder geschikt. Rond de markt en in de kleine zij straten vindt u gezellige restaurants en eethuisjes, waarvan de meeste gespecialiseerd zijn in de Beierse keuken.

Isartor. De oostelijke stadspoort. In de poort drink ik een hete grog bij de grootste Feuerzangen Bowle der Welt, samen met een Maleisische Chinees die ook alleen op stap is. Voor de mokken vroeg men € 2 Pfand! Die krijg je dan wel terug natuurlijk. Vlakbij ligt ook een art nouveau Kaffeehaus waar ik koffie drink. Isartor Deze van de 14e eeuw daterende stadspoort is in de jaren '70 van deze eeuw grondig gerestaureerd en geverfd. De gevel boven de ronde toegangspoorten aan het Isartorplatz toont een grote muurschildering met een inhuldigingsvoorstelling. Duidelijk is daarop de Isartor te zien. Aan de wand op het binnenhof is een kruisigingsscène aangebracht. De poort is zeker een bezoekje waard, al was het alleen maar om binnen een kijkje te nemen in het Kaffeehaus uit het fin de siècle.

Maximilian Strasse. Wat de Kö is voor Düsseldorf en de Ku’damm voor Berlijn is deze straat voor München: een dure winkelstraat met veel statige gebouwen in de kleuren zalmroze en lichtgeel, waaronder tal van musea en stadspaleizen met arcadengalerijen. Ik bespeur hier een duidelijke Italiaanse invloed. Imposant standbeeld van koning Maximillian II (Der Max Zwo in de volksmond). De straat eindigt aan de andere kant van de Isar–oever bij het al even indrukwekkende (maar in mijn ogen slecht onderhouden) Maximillianum. Maximilianstrasse De Maximilianstrasse is dé chique winkelstraat van München en werd in opdracht van koning Maximilian II tussen 1852 en 1875 aangelegd. Uit diezelfde periode stammen de meeste bouwwerken die door de architect Friedrich Bürklein (1813­1872) ontworpen zijn. De lange, monumentale straat verbindt de Residenz aan het Max­Joseph­Platz met de rivier de Isar. Aan weerszijden treft u talrijke voorname gebouwen, hotels, luxerestaurants en bijzondere winkels aan. De weg doet veel minder streng en stijf aan dan de Ludwigstrasse, die in opdracht van koning Ludwig, Maximilians vader, ontworpen is. De panden zijn gepleisterd in zachte pasteltinten als zalm, lichtgeel en roze. Oorspronkelijk zouden de huizen op de begane grond arcadegalerij en krijgen, wat alleen in het westelijkste deel van de straat te zien is, dicht bij het centrum van de stad. Dat ook koning Maximilian II niet voor zijn vader in belangrijkheid wilde onderdoen, bewijst wel het grote bronzen standbeeld dat hij heeft laten maken. Het zogenaamde Max Zwo ­ monument neemt op de Maximilianstrasse een prominente plaats in, dicht bij het Maximilianeum en net voor de brug.

27

Maximillianum. Een hooggelegen classicistisch bouwwerk, gerealiseerd door de architect Gottfried Semper (die van de Oper uit Dresden) dat nu dienst doet als Landtag (parlement) voor de Beierse deelregering, maar ooit gebouwd werd als opleidingsinstituut voor hogere ambtenaren. Aan de gevel ontwaar ik hier en daar nog wat Jugendstilelementen. Maximilianeum In de verte, aan de overkant van de rivier de Isar, doemt een kolossaal geel bouwwerk op. Een monumentale brug versierd met jugendstildecoraties vormt de toegang tot het hooggelegen gebouw met de strenge classicistische gevel. In opdracht van Maximilian II werd dit complex tussen 1857 en 1874 gebouwd als opleidingsinstituut. De ontwerper was de architect Gottfried Semper. Sinds 1949 is hier de Landtag, de Beierse regering gehuisvest.

Friedensengel. Hooggelegen zuil op een kubusachtige sokkel met Griekse zuilen en slanke kariatiden, bekroond door een gouden engel. Aan de Isar–oever. De rivier heeft hier verschillende eilandjes die vaak volgebouwd zijn. Er staat niet veel water in de winter, maar het stroomt wel snel. Op de drooggevallen zandbanken spelen kinderen met honden. Terug de Altstadt in. Haus Der Kunst. Een groot, onelegant en monumentaal gebouw, klassiek van stijl. Hier liet Hitler vanaf 1937 zijn nicht­entartete Kunst exposeren. Tegenwoordig wordt het nog steeds gebruikt als tentoonstellingruimte, maar dan meer voor avant­gardistische kunst… Haus der Kunst Het Haus der Kunst uit 1937 aan de Prinzregentenstrasse is een kil, monumentaal bouwwerk met een lange zuilenrij. In opdracht van Hitler werd hier goedgekeurde kunst ondergebracht. Nu is het gebouw in gebruik als tentoonstellingsruimte voor kunstwerken die Hitler volledig afkeurde en 'entartet' (ontaard) noemde.

Schack – Galerie. Aan de brede Prinzregentenstrasse gelegen. Museum met de collectie van de negentiende­eeuwse kunstenaar Graf Adolf von Schack, grote collectie Duitse romantische schilders. Bayerisches National Museum. Zeer pompeus gebouw vol standbeelden uit 1890. Inhoudelijk schijnt het best interessant te zijn, vol Zuidduitse kunst, volkskunst en sculpturen. Het toont ook fenomenaal houtsnijwerk. Misschien iets voor een andere (regenachtige) dag? Bayerisches Nationalmuseum Het pompeuze eind­19eeeuwse eclectische gebouw aan de Prinzregentenstrasse werd in opdracht van koning Maximilian II als museum opgericht en herbergt Beierse en Zuid­Duitse kunst, volkskunst en sculpturen. Natuurlijk ontbreken hier barokke en rococodecoraties niet. De houten beelden van Tilman Riemenscheider, de werken van Ignaz Günther en Erasmus Grasser behoren tot de hoogtepunten. De afdeling Volkskunst bevat enkele stijlkamers met boerenmeubelen, klederdrachten, houtsnijwerk, religieuze kunst, alsmede een bonte verzameling maskers. De zilveren en gouden smeedwerken, wetenschappelijke apparaten en oude klokken zijn eveneens de moeite waard. Het museum is ook een collectie kerststallen rijk, die afkomstig is uit Beieren, Tirol, en Italië.

Armee Museum. Ehemaliges dan wel, huidige bestemming van deze negentiende­eeuwse moloch is mij onbekend. Waarschijnlijk is het ingelijfd door een ministerie. 28

Verzetsmonument. Gedenkteken in de vorm van een zwarte kubus om de gevallenen van de antinazi – groep Die Weisse Rose in 1943 te gedenken. Ook Joden hebben het monument bezocht, er liggen namelijk kiezelsteentjes op. Neemt onopvallende plaats in. Hofgarten. Franse geometrische tuin uit de 19e eeuw met in het midden de ronde tempel van Diana. Gedeeltelijk omzoomd door arcaden met wandschilderingen. Altes Residenztheater. Helaas dicht wegens restauratiewerkzaamheden. Schepping van de mismaakte lilliputterachtige François de Cuvilliès in barokstijl. Neues Residenz Theater. Gedrocht uit de jaren ‘60 van de vorige eeuw, veel glaswerk en modern van vormgeving. National Theater. Ook wel de Staatsoper genoemd. Klassieke zuilengevel met enorm beeld­ houwwerk in de vorm van een Brunnen voor de trappen. Aan de rand van het plein liggen trendy cafés, dure lunchrooms en prijzige koffiehuizen. National Theater Het Nationale theater staat op de plaats van het 19e­eeuwse classicistische Münchner Opernhaus, dat tijdens de Tweede Wereld­oorlog verwoest werd. In dit pand werden tijdens de regeringsperiode van koning Ludwig Il diverse opera's van Wagner ten gehore gebracht. In 1963 werd de huidige bouw aan het Max­Joseph­Platz gerealiseerd. In de zomermaanden vinden hier de Münchner Opernfestspiele plaats. Het is een lust voor het oog om in deze stemmige ambiance een opera mee te maken. Het publiek in de zaal, die in de kleuren goud, blauw, ivoor en rood geschilderd is, ziet er superchic uit. Driedelige kostuums en avondjurken zijn hier geen zeldzaamheid, en u moet het dan ook niet wagen om met een spijkerbroek binnen te willen komen.

Residenz. Eeuwenlang het paleis voor de vorsten van Beieren. Mooie binnenhoven en fraaie stijlkamers. Een absolute topper is de Schatzkammer, die uit tien zalen bestaat Tegenwoordig vooral een druk bezocht museum. Voor de gevel en bij de ingangen staan krijgshaftige leeuwen met een schild. Feldherrnhalle. Negentiende­eeuwse creatie naar een voorbeeld van een loggia uit Florence van de hofarchitect von Klenze met overdreven grote beelden van generaals en arrogante leeuwen (uit een latere periode). Niet mooi, zeg maar rustig lelijk. Theatinerkirche. Barok gebouw uit 1662 ­ 1688, okergele façade met twee sierlijke uien­ torens, van binnen fraai beeldhouwwerk en fresco’s, maar met weinig kleur. Wordt bekroond door een koepel van 71 meter hoog. Ook wel de Sankt Kajetan Stiftskirche genoemd. Nogal toeristisch, ligt in het hart van München. Japanners, Italianen en Amerikanen ziet men hier veel. Theatinerkirche Zonder meer een staaltje van prachtige kerkbouw is de Theatinerkerk of de St. Kajetankirche aan de Theatinerstrasse. Deze barokke kerk werd tussen 1662 en 1688 door de Italiaanse architect Agostino Barelli en zijn opvolger Enrico Zuccalli ontworpen in opdracht van vorstin Henriette Adelaide. Typerend is het grondplan dat de vorm van een Grieks kruis heeft met vier gelijke armen en dat bekroond wordt door een grote 71 meter hoge koepel. De zonnige okergele façade met beelden in de

29

nissen werd door hofarchitect François de Cuvilliés en zijn zoon omstreeks 1780 in rococostijl opgetrokken. Opvallend zijn de twee torens met enorme voluten onder de bekroning. De warme, Italiaans aandoende gevel vormt een groot contrast me het koele, witte interieur, dat helemaal geen Italiaanse uitstraling heeft In de grafkamer onder het hoofdaltaar liggen enkele leden van het Huis Wittelsbach begraven.

Odeonsplatz. Begin van luisterrijke Ludwigstrasse vol classicistische bouwwerken, uiteraard met een opvallend standbeeld van een of andere vorst erbij. Odeonsplatz Echte grootstedelijke 19e­eeuwse grandeur vindt u aan het Odeonsplatz en de lange, statige Ludwigstrasse. Het plein, dat als zodanig niet erg opvalt, wordt omsloten door classicistische gebouwen. Daar staat ook de Odeon die tussen 1826 en 1828 als concertzaal ontworpen werd door architect Leo von Klenze. Het ruiterstandbeeld is opgedragen aan koning Ludwig I.

Paleis Van Justitie. Vergelijkbaar met dat in Brussel, stamt uit dezelfde tijd. AVOND Turks eten (Döner – schotel met ekmek en ayran). Koffie drinken bij de Bahnhof. Geobser­ veerd: Vier schuchtere Chinese jongens van rond de twintig (waarvan er slechts een rudimentair Engels spreekt) die na lang wikken en wegen literpotten bier bestellen en die met hele kleine slokjes consumeren. DAG 3 REGENSBURG Maandag 25 december EERSTE KERSTDAG Half tien op de Bahnhof, kaartje voor € 20 naar Regensburg kopen, waar ik om 11.15 uur aankom. Direct de stad in, redelijk weer, hoewel bewolkt, maar wel tamelijk koud (3 graden boven nul). De hele stad is tijdens de oorlog van bombardementen gespaard gebleven en ziet er dus nog behoorlijk ongeschonden uit: voornamelijk laatmiddeleeuws. In de Altstadt staan de huizen dicht op elkaar en zijn er zelfs nog enige elfde­eeuwse woontorens behouden gebleven. Ik kom langs het Altes Rathaus (niet zo bijzonder) en het Stadtmuseum (middel­ eeuws, niet open uiteraard op Eerste Kerstdag). In de buurt van de Dom Sankt Peter bezichtig ik de Alte Kapelle en de Herzogshof, die uit de veertiende eeuw stamt. Als ik op de Domplatz aankom, gaat net de mis uit en stroomt de grote kerk leeg. Ze heeft wel iets weg van de grote Franse gotische kathedralen en dateert dan ook uit die tijd. Ik bekijk het interieur niet erg intensief, maar beperk me tot een korte rondgang om wat globale indrukken te krijgen. De bouw ervan heeft meer dan 300 jaar gekost, de torens zijn pas in de negentiende eeuw geplaatst. De gevels zijn door luchtvervuiling aangetast, alleen het voorportaal heeft men van roet bevrijd, waardoor het er een stuk aantrekkelijker uitziet.

30

Dom St. Peter Deze dom wordt als de belangrijkste gotische kathedraal van Zuid‑Duitsland beschouwd. De huidige kerk is gebouwd op de plaats van haar Romaanse voorganger. Van de beide hoge torens stamt de Eselturm aan de noodwestzijde nog uit die tijd. Met de bouw werd een begin gemaakt in 1250. De bouw duurde verschillende eeuwen, iets dat heel gebruikelijk was in de Middeleeuwen. Het werk vorderde langzaam, alles was handwerk, machines ontbraken nagenoeg en bouwmaterialen moesten op moeizame wijze aangevoerd worden. Bovendien duurde de bouw vaak erg lang vanwege gebrek aan financiële middelen. Tijdens de bouw van de kathedraal woonden de arbeiders en metselaars in eenvoudige kampen rond de kerk. Zij vormden de zogenaamde 'Bauhütte'. In de muren werden gaten geslagen waar houten stellages aan bevestigd werden. Deze dienden als steigers en werden na de bouw weer afgebroken. Het werk was zwaar, de levensomstandigheden waren pover, het eten was slecht en op veiligheid op de werkplek werd nauwelijks gelet, zodat er veel arbeiders door arbeidsongevallen stierven. Documenten maken soms melding van het aantal mensen dat tijdens de werkzaamheden van de stellages te pletter viel. De leden van de Bauhütte trokken van plaats tot plaats: waar werk was, streken zij neer. Omstreeks de 16e eeuw was de gehele bouw voltooid. In de gotische architectuur van het kerkgebouw komt de gedachtegang uit de (Late) Middeleeuwen duidelijk naar voren. Men streefde tijdens de gotiek naar verticalen: opwaartse bewegingen waren overheersend. Deze verticale werking wordt in het exterieur zichtbaar. Jammer dat zandsteen zo'n kwetsbare steensoort is: de Dom is meestal zwart van het vuil en het kost handen vol geld om het gebouw van tijd tot tijd te reinigen en te zandstralen. Via het hoofdportaal met baldakijn bereikt u het interieur. Let eens op de fraaie gebeeldhouwde figuren en heiligen in het hoofdportaal! Door de glas‑in‑loodramen schijnt diffuus, gekleurd licht. Een bezoek aan het Domschatzmuseum met kerkelijke kunst en gebruiksvoorwerpen sluit uw wandeling door de kerk af. Verschillende fraaie bouwwerken rondom het Domplatz stammen uit de 12e eeuw. Hier woonden kooplieden en rijke families die woontorens lieten bouwen om hun macht te etaleren. Deze woontorens waren in Italië algemeen gebruikelijk, maar redelijk uniek voor deze streek van Europa. In geen enkele stad ten noorden van de Alpen zijn zoveel woontorens gebouwd als in Regensburg.

Via de Porta Praetorica (deze poort uit 179 maakte deel uit van de verdedigingsmuren van de Castra Regina, het Romeinse legerkamp) bereik ik de oude Steinerne Brücke over de Donau die in de 11e eeuw is gebouwd (en in de zestiende eeuw en na de wereldoorlog is herbouwd). Aan de andere kant ligt een bebouwd eiland dat ik verken en van waaruit ik foto’s kan maken van de skyline van de stad en de brug aan de rivier. Steinerne Brücke Deze brug ligt over twee armen van de Donau en is 300 meter lang. Al in 1135 was hier een brug, zoals oude gravures laten zien. Na de Tweede Wereldoorlog is de brug opnieuw opgebouwd. De Brücktor kon tijdens gevaar worden afgesloten. Deze poort ligt tussen de voormalige zoutdepots uit de 16e en 17e eeuw; de Salzstadel. Daarnaast ligt de Wurstküchl, een eethuis voor de middeleeuwse bruggenbouwers.

Daarna zoek ik via een andere brug weer de Altstadt op, bekijk de Salzwedel en de Wurstküche (waar de arbeiders die de brug in de middeleeuwen bouwden een soort kantine hadden), drink koffie in een warm aandoend Kaffeehäuschen in de buurt van de enorme schildering op een middeleeuwse blinde muur van David En Goliath. Daarna bekijk ik het Neues Rathaus (barok, 1659) en enige historische panden, patriciërshuizen, binnenhoven en woontorens in de kern van de stad. Ze zijn allemaal goed gerestaureerd en onderhouden. 31

Neues Rathaus Het raadhuis is in de loop van de eeuwen verscheidene malen verbouwd en uitgebreid en bestaat eigenlijk uit een aantal afzonderlijke panden die aan elkaar gebouwd zijn. In het vroeggotische Altes Rathaus met opvallende toren kunt u de Reichstagssaal bezichtigen. De gotische architectuur met trappenhuis, portaal en erker is van hoge kwaliteit. Door het met spitsbogen versierde portaal bereikt u het Reichstagsmuseum met diverse pronkzalen. Een 13e­eeuwse poort leidt naar het Rathaushof met de Venusbrunnen uit 1660. Van het nieuwe raadhuis springt de geschilderde architectuur direct in het oog. Aan het Zieroldsplatz ziet u een deel van de barokke nieuwbouw. Via een barok portaal bereikt u de Dollingersaal met vroeggotisch stucwerk en een kruisribgewelf.

Veel steegjes en poortjes en doorgangetjes in de smalle straatjes. De muren zijn in verschillende pasteltinten gesaust. Ik kom langs de Goldene Turm, het Kassian Kirche (barok), de Neupfarrkirche (welke stijl?), het Dominicaner Museum (vroeger een lazaret), het Kepler Haus (waar de beroemde astronoom heeft gewoond) en het Obermünster (een vrouwenklooster, geheel ommuurd). De kerk van de heilige Sankt Emmeram bekijk ik wat beter. De heilige ligt hier in een crypte begraven en de wandversieringen en altaren zijn barok, hoewel de kerk zelf veel ouder is en van de elfde eeuw dateert. Buiten bij de toegangshal en in het voorhof veel grafstenen, rijk bewerkte steles en zerken. Kloosterkerk St. Emmeram Het benedictijner klooster St. Emmeram werd in de 8e eeuw gebouwd en is gewijd aan de Frankische bisschop Emmeram. Deze werd in de 7e eeuw vermoord, waarna zijn stoffelijk overschot in 685 in opdracht van hertog Theodor II naar Regensburg is overgebracht. Hij werd in een eenvoudige grafkapel begraven. Duizenden pelgrims brachten daarna een bezoek aan de kapel, die in de loop van de tijd diverse malen verbouwd werd en later als kloosterkerk dienst deed. Zijn graftombe is te vinden in de Romaanse crypte van de kloosterkerk. Buiten valt de robuuste toren op. Uit de 8e eeuw zijn enkele sporen bewaard gebleven, waaronder fragmenten van wandschilderingen. Het oudste gedeelte van de kerk is de Romaanse crypte. Het gotische portaal met arcaden en wandschilderingen vormt een hoogtepunt. Opvallend zijn voorts de vroeggotische beeldhouwwerken. Het barokke interieur is van de gebroeders Asam en bevat een fraai koorgedeelte met plafondschilderingen, vergulde beelden en stucwerk.

Pal naast de kerk ligt het paleis van het roemrijke geslacht Thurn Und Taxis, die vroeger de postbezorging in het rijk in handen had. Het is niet voor bezoekers toegankelijk, maar ik kan er gewoon wat rondsnuffelen zonder er ergens binnen te gaan. Het kasteel is omgeven door een met grote bomen dicht begroeid park, waardoor ik er geen goede foto van kan nemen. De bij het slot behorende brouwerij is in een fraai gebouw met torens en erkertjes gevestigd. Volgens mij is het er in de Biergarten ’s zomers goed toeven. Schloss Thurn und Taxis De kloostergebouwen kwamen in 1812 in handen van de familie Thurn und Taxis. Deze liet het complex in een luxueuze residentie veranderen. De meeste vertrekken worden nu nog steeds bewoond, maar de zuidelijke en oostelijke vleugels zijn voor het publiek opengesteld. Daar kunt u een kijkje nemen in het Schlossmuseum. Het Marstallmuseum heeft een collectie koetsen, sleeën en draagstoelen uit de 17e tot de 19e eeuw. Edelsmidkunst is te zien in het Thurn und Taxismuseum (alleen onder leiding van een gids).

32

Het loopt tegen vieren als ik het voor gezien hou. Ik spoor terug via stadjes als Straubing, Landshut en Freising door een vlakke streek (het zogenaamde Donau ­ bekken) die volgens mijn boeken de graanschuur van Duitsland is. AVOND Halve haan eten in de Bahnhof. Op tv documentaire over Koningin Elisabeth van Engeland. GESCHIEDENIS REGENSBURG Regensburg is als Keltische nederzetting, meer dan 2000 jaar geleden, ontstaan op een plek waar de Naab en de Regen in de Donau uitmonden. Onder de Kelten werd de plaats Radasbona genoemd, door de Romeinen verbasterd tot Ratisbona. Zij stichtten hier een legerkamp, de Castra Regina, waarbij in de 5e eeuw een kleine nederzetting ontstond. In de 6e eeuw werd er door de Bajuwaren aan de rivier de Regen een machtige burcht gebouwd, die als bescherming voor de bevolking diende. Hier liet ook Bonifacius zich zien. Hij stichtte in 739 een bisdom te Regensburg. Onder Karel de Grote kwam de plaats tot grote bloei en ook zijn zoon Lodewijk de Duitser en keizer Hendrik II gaven de stad nieuwe impulsen. Regensburg was in de vroege Middeleeuwen opgedeeld in drie autonome gebieden: voor de geestelijken, de vorsten en de kooplieden. Alle drie partijen vochten voor meer macht en status. De rijke kooplieden kregen uiteindelijk de touwtjes in handen en in 1245 werd Regensburg de titel 'Freie Reichsstadt' verleend. Nu nam de profane bouw een hoge vlucht en als eerste werd er een raadhuis gebouwd. Een aantal huizen uit die tijd is nog gedeeltelijk bewaard gebleven, waarvan het Altes Rathaus een goed voorbeeld is. Daarna braken sombere tijden aan en werd het hertogdom verplaatst naar Nürnberg. Als handelsstad moest Regensburg zijn positie afstaan aan Augsburg. Pas in 1663 keerde het tij, toen de stad tot 1803 de permanente zetel werd van een soort Beiers parlement: de Reichstag. Het adellijke geslacht Thurn und Taxis had veel invloed in Regensburg en was de vertegenwoordiger van de keizer. De vorsten van deze dynastie gaven opdracht tot de bouw van voorname huizen en paleizen. Absoluut hoogtepunt is zonder twijfel het Schloss Thurn und Taxis. Nog steeds drukt deze adellijke familie haar stempel op het economische en culturele leven van de stad. In 1809 raakte Regensburg betrokken in de oorlog tegen Oostenrijk, waarbij de stad zware verwoestingen opliep. Een jaar later werd het vorstendom opgeheven en kwam Regensburg onder Beiers bestuur. Na de Tweede Wereldoorlog kwam de stad ongehavend uit de strijd, zodat het stadsbeeld tot de mooiste van heel Duitsland gerekend mag worden. Hoge kerktorens, kloosters, bisschoppelijke paleizen, pleinen met fraaie bouwwerken en nauwe straatjes met drukbevolkte Stuben bepalen het beeld van het centrum. Daaromheen liggen groenzones, die aan het einde van de 18e eeuw in de plaats kwamen van de oude stadsmuren. Ook de industrie is lange tijd buiten de deur gehouden, waardoor ontsierende, rokende schoorstenen in de wijde omtrek nagenoeg ontbreken. Gezellig is Regensburg ook, en op een warme zomeravond mag u het gerust een romantische stad noemen. Langs de oevers van de Donau is het goed toeven en al flanerend kunt u de silhouetten van de stad in u opnemen. Een blik in een Weinstube, een 33

drankje op een terras of een gemoedelijke avond onder studenten in een studentenlokaal vormen een passende afsluiting van uw bezoek aan deze stad. DAG 4 MÜNCHEN ALTSTADT 2 Dinsdag 26 december TWEEDE KERSTDAG Vandaag weer een hele voettocht in en rondom de Altstadt om alles te bekijken wat ik de eerste dag gemist heb of waar ik niet aan toe ben gekomen. Ik begin met de Alte Botanische Garten met een enorm beeld van Neptunus in een Brunnen in een vijvertje aan de zijkant van het Paleis Van Justitie gelegen. In de Garten bevindt zich nog een vierkant, onbestemd gebouw dat een Kunsthalle blijkt te zijn, uiteraard dicht. Bij de ingang van het parkje staat een kleine Triomfboog die tussen de bomen en struiken nauwelijks opvalt. Dan volgt nu een opsomming: Benedictijnerklooster. Inclusief de strak vormgegeven moderne kerk, de Sankt Bonifaz. Hier doet men veel aan sociaal werk, bijv. opvang van daklozen en verslaafden. Ernaast ligt een ommuurde tuin waar je ook ‘s zondags bloemen kunt kopen die Broeder Gärtner verzorgd heeft. Königsplatz. Groot plein met klassieke gebouwen uit de negentiende eeuw, o.a. de Glyptoteek (met een Ionische zuilengalerij, klassiek Grieks beeldhouwwerk, gestolen en geroofd uit Griekenland en omstreken) en de Propyläen. Dit Griekse gebouw, naar een ontwerp van Leo von Klenze, met Dorische zuilen en twee torens sluit het plein af en neemt een dominante positie in. Het bouwwerk is geïnspireerd op de Acropolis van Athene en werd gebouwd naar aanleiding van het feit dat de zoon van koning Ludwig I, Otto, in 1832 als koning van Griekenland werd erkend. In mijn ogen is het een volstrekt nutteloos gebouw. Ook de Staatliche Antikensammlung met een houten paard van Troje ervoor bevindt zich aan het plein. De uitgebreide verzameling bevat waardevolle Griekse en Etruskische kunst. Je treft er kleine beeldhouwwerken aan, bronzen sculpturen en juwelen, als ook een grote variatie aan Griekse vazen en amforen. Het is een historisch plein waar de SS, de SA en ander bruinhemdig gespuis voor en tijdens WO II hun massabijeenkomsten hielden. Vlakbij heeft men nog enige Nazi ­ gebouwen bewaard, een deel van de blootgelegde kelders en gangen van het SS ­ hoofdkwartier zijn nog zichtbaar, die wil men als Manmal voor het nageslacht bewaren. Niet iedereen in München is het met die beslissing eens.

34

Königsplatz Vanaf het Karolinenplatz en de Briennerstrasse bereikt u nóg een plein, Königsplatz, dat door Leo von Klenze in de 19e eeuw in classicistische stijl ontworpen is. De gebouwen rondom het plein zijn geïnspireerd op de Griekse bouwkunst en waren erg geliefd bij koning Ludwig L De groene velden die oorspronkelijk het plein omlijstten, werden tijdens de periode van het nationaalsocialisme vervangen door granieten platen. Rondom de monumentale witte 19e­ eeuwse bouwwerken verzamelden zich de troepen van Hitler en werden strijdliederen gezongen en marsen georganiseerd. Het Königsplatz werd het centrum van Hitlers partij­ apparaat. In opdracht van Hitler verscheen er aan de oostzijde een kolossaal gebouw, dat bewaard is gebleven. Na de Tweede Wereldoorlog heeft het plein jarenlang dienst gedaan als parkeerterrein en wist men er zich eigenlijk geen raad mee. Het verleden bleef parten spelen en allerlei ontwerpen om het plein en de directe omgeving te veranderen werden keer op keer afgekeurd. Ook architecten zaten ermee in hun maag en zo duurde het nog tot in de jaren '80 voordat de granieten platen plaatsmaakten voor groen. Op de hoek van de Arcisstrasse en de Briennerstrasse staat een groot bord waarop tekst en uitleg over de periode van het nationaalsocialisme wordt gegeven. Op oude plattegrond en afbeeldingen ziet u de omgeving van het Königsplatz, waar nu nog een paar nationaalsocialistische gebouwen staan. Een deel van deze bouwwerken is echter afgebroken, zoals de Tempel die Hitler heeft laten oprichten en die later verwoest werd. De bunkers en het gangenstelsel onder het plein zijn wél bewaard gebleven. Karolinenplatz, een eenvoudige rotonde met in het midden een Obelisk om de 30.000 Beierse gevallen soldaten tijdens de Russische campagne van Napoleon in 1812 te gedenken. Even verderop ligt het museumkwartier. Alte Pinakotek. Hier breng ik een paar uurtjes door. De collectie (in de boeken zwaar bewierookt) valt me een beetje tegen. Het museum kan echt niet tippen aan gerenommeerde soortgenoten als de Hermitage, het Louvre, het Prado of zelfs ons Rijksmuseum. Ze bestrijkt de late middeleeuwen tot en met de achttiende eeuw. Met belangstelling bekijk ik alleen de exuberante apocalyptische werken van onze taalgenoot Peter Paul Rubens (veel mollig naakt en lillend vrouwenvlees). De doeken van armoedige kinderen van de Spaanse schilder Murillo uit de achttiende eeuw bekijk ik ook met plezier. Verder nog werken van: Hans Holbein, Rembrandt, Albrecht Dürer, Jan Steen, Adriaan Brouwer, Boucher, Botticelli, Lucas Cranach der Ältere, Anthonie van Dijck, da Vinci, El Greco, Frans Hals, Jordaens, Pieter Breughel, Mathias Grünewald, Tintoretto, Titiaan, Canaletto, Saenredam, Tiepolo, Jacob van Ruysdael en vele andere. Maar van ieder slechts een of twee doeken. In het museumcafé bestel ik koffie, hoewel de Auswahl aan exotische theesoorten er gigan­ tisch is: meer dan 50 soorten. Dit zegt mijns inziens genoeg over het soort bezoekers hier.

35

Alte Pinakothek Ook dit gebouw is een werk van Leo von Klenze, uitgevoerd tussen 1826 en 1836 en omgeven door groenpartijen met sculpturen van Henry Moore. Bij de bouw heeft hij zich laten inspireren door de Venetiaanse paleizen, die door hun sierlijkheid direct opvallen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het bouwwerk compleet verwoest, maar gelukkig heeft de restauratie van 1960 het in zijn oude luister hersteld. Binnen vindt u uitgebreide schilderijencollecties van de Middeleeuwen tot aan de vroege 19e eeuw. Prachtige werken zijn er onder meer te zien van Claude Lorrain, El Greco, Murillo en Rembrandt. De verzameling altaarstukken, afkomstig uit Beierse kloosters en kerken, is eveneens de moeite waard. Ik werp verder nog een blik in de Moderne Pinakothek, maar ondanks de opvallende architectuur bevalt de kunst me hier geenszins en verlaat ik het gebouw ijlings. Een kwartiertje wandelen brengt me tot bij de Odeonsplatz, waar de statige Ludwig Strasse begint bij het ruiterstandbeeld van een van de Maximilliaans. De monumentale classicistische gebouwen hier zijn inmiddels allemaal geannexeerd door ministeries en vormen archieven en bibliotheken. Opvallend is dat van de gevel van het ministerie van Landwirtschaft de grondverdieping in originele staat is gebleven: met honderden kogelgaten erin, stille getuigen van een revolte of opstand? En zo ja, welke? Daar bezoek ik de weinig interessante Sankt Ludwig Kirche. De negentiende­eeuwse boulevard leidt naar het stadsdeel Schwabing. Aan het begin van deze ooit artistieke wijk staat de Siegestor, waarna de brede straat (inderdaad, een soort Broadway) omgedoopt is in Leopoldstrasse. De architectuur aan deze verkeersader is hier wat luchtiger en vrolijker dan meer naar de binnenstad toe. Ludwigstrasse Ten noorden van het plein ligt de Ludwigstrasse, die in opdracht van koning Ludwig I ontworpen is. Langs deze ruim één kilometer lange weg staan prachtige huizen, die een blik meer dan waard zijn. Let eens op het verschil in bouwstijlen tussen de panden in het zuidelijke deel, dichtbij het Odeonsplatz, en die in het noordelijke gedeelte. De streng ogende huizen in de omgeving van het Odeonsplatz zijn ontworpen door Leo von Klenze en zijn classicistisch van stijl. Die in het noordelijke deel zijn minder strak en stijf van opzet en vertonen Romaanse stijlkenmerken. Zij zijn gebouwd door Friedrich von Gärtner, de architect die ook de Ferdhernhalle gebouwd heeft. Wie voorbij de Ludwigskerk en de universiteit loopt, ziet aan het einde van de weg een Siegestor (triomfboog) staan. Deze poort uit 1850 werd in navolging van de Constantijn ­ poort te Rome gebouwd en is eveneens een ontwerp van Gärtner. Boven prijkt de trotse gestalte van de patrones van Beieren (Bavaria), samen met een vierspan leeuwen. Het gehele architectonische concept drukt de macht van de koning uit.

Ik loop door naar de Englischer Garten tot aan het in Griekse stijl vormgegeven Monopteros. Hoewel het best kil is, zijn er veel wandelaars (en veel honden) op de been. Als ik terugloop de stad in kan ik op een gegeven moment niet verder, de straat is afgezet. Ik moet een omweg maken. Later blijkt dat daar het Amerikaanse Consulaat is gelegen, waar uit voorzorg en angst voor aanslagen van terroristen niemand langs mag.

36

Englischer Garten U bent nu dicht bij de Engelse tuin, die tussen 1789 en 1830 ontworpen werd door de Amerikaanse landschapsarchitect Sir Benjamin Thompson, ook wel graaf van Rumford genoemd. Het park is vijf kilometer lang en twee kilometer breed en heeft een oppervlakte van maar liefst 350 hectare. Net als het Vondelpark in Amsterdam wordt het park in München druk bezocht door de inwoners van de stad. Met slingerende lanen, weilandjes, meren en verspreide boomgroepen heeft de architect het Engelse landschap willen nabootsen De zogenaamde Engelse landschapsstijl was in de vorige eeuw in heel Europa en Amerika bijzonder geliefd. Als reactie op de rationele ontdekkingen in de tijd van de Verlichting volgde een sterk verlangen naar de terugkeer tot de natuur. Deze romantische gedachte kwam niet alleen tot uitdrukking in de bouw­ en schilderkunst, maar deed ook in de landschapskunst zijn intrede. Strakke Franse tuinen met rechte lanen met geschoren hagen en boompjes, klassieke sculpturen en amforen maakten plaats voor grillige weggetjes met hoge, wilde bomen, stromende beken en watervalletjes. De symmetrische en geometrische tuinkunst had volledig afgedaan. Om het landleven nog natuurgetrouwer na te bootsen werden er koeien in de wei geplaatst en verschenen er landelijke huisjes en grappige bouwseltjes, waarmee het park 'aangekleed' werd. Opvallend in de Englische Garten zijn de laat­18e­eeuwse oriëntaalse bouwwerkjes zoals de Chinesischer Turm of Pagode, die als uitzichtpunt dienst doet. Daar is ook een grote Biergarten. Wie zin heeft in een ritje per rijtuig, vindt hier een aantal koetsjes. Een markante plaats neemt verder de Monopteros uit 1830 in, een Grieks bouwwerk met een Ionische zuilenrij van de hand van Leo von Klenze. Het gebouwtje staat op een heuvel.

Terug in de Altstadt zoek ik het alom bekende Hofbrauhaus op. Daar is het al een komen en gaan van buitenlandse toeristen. De décolletés van de serveersters zijn diep uitgesneden, wat hun zwoegende, roomblanke boezems goed doet uitkomen. Een hoempapa – orkest (laten we het maar een hofkapel noemen) houdt er de sfeer in. Bijna iedereen zit er gemoedelijk aan het bier, halve en hele liters wel te verstaan. In en om deze bierkelder, het Walhalla van het Bierwezen, domineert het geknauwelde Engels van de Amerikanen. Waarom moet dit volk in het openbaar altijd zo hard spreken? Hofbräuhaus Dé toeristische trekpleister voor dorstige kelen is het met vlaggen versierde Hofbräuhaus aan Am Platzl. Deze hofbrouwerij stamt uit 1644 en wordt dagelijks druk bezocht. Als brouwerij is het complex al lang niet meer in gebruik. Het Hofbräuhaus is een gezellig lokaal, dat uit diverse grote zalen en een Biergarten met fontein bestaat. Het bier vloeit er rijkelijk en er wordt luidruchtig gesproken. De begane grond biedt plaats aan wel 1000 mensen, die aan lange houten tafels zitten, zingen en hossen. Muziekkapellen en dansgroepen verhogen de sfeer. Behendig lopen kelners en serveersters met volle dienbladen met grote pullen bier tussen de bezoekers door. Op hoogtijdagen is het bier nauwelijks aan te slepen. In de zomer kunt u verkoeling zoeken in de lommerrijke Biergarten. Op vrijdag wordt het lokaal bezocht door in Lederhosen gestoken mannen, die ieder hun eigen bierkruik van een liter hebben. Deze grijze 'Masskrüge' worden gehuurd, zijn genummerd, en hangen naast elkaar in lange rekken. Met een eigen sleutel kunnen de mannen hun kostbare bezit te pakken krijgen. 1000 liter bier kan er in één keer getapt worden, als alle eigenaren aanwezig zijn. De buurt rondom Am Platzl heeft nog meer te bieden dan het Hofbräuhaus alleen. U vindt er veel restaurants en cafés. In het gele Orlandohuis uit 1899 kunt u sfeervol eten en in de kleine straatjes met 19e­eeuwse huizen in eclectische stijl is het goed toeven.

37

Daarna volgen de Alter Hof en de Promenadeplatz, waaraan een van de duurste hotels van Duitsland ligt. Aan de buitenkant is dat niet direct op te merken. Een steenworp verder is de bakstenen kathedraal Frauenkirche met zijn twee torens met uispitsen, de grootste en belangrijkste kerk van de stad. Van buiten ziet die er niet mooi uit, afstotelijk zelfs. Het interieur is van betere kwaliteit, hoewel geen hoogvlieger. Achter in de kerk bevindt zich de opvallende cenotaaf (grafmonument) van Lodewijk de Beier met veel smeedwerk. In de crypte liggen Beierse koningen van de Wittelsbacher dynastie begraven. Frauenkirche Deze imposante bisschopskerk domineert zonder twijfel het centrum van München. De twee identieke torens, die bekroond worden door halfronde koperen koepels, zijn maar liefst 99 meter hoog en torenen overal boven het oude stadshart uit. De laatgotische, robuuste kerk werd tussen 1468 en 1488 in baksteen opgetrokken naar ontwerpen van Jörg von Halspach. In de daaropvolgende eeuwen volgden verscheidene verbouwingen. De vijf portalen tonen medaillons van Ignaz Günther. Aan de buitenkant zijn langs de wanden oude grafstenen aangebracht, die oorspronkelijk op het vroegere kerkhof een plaats hadden. Het gebouw werd tijdens de Tweede Wereldoorlog zwaar beschadigd, waardoor veel kunstwerken verloren zijn gegaan. Het sobere, hoge interieur oogt op het eerste gezicht niet erg interessant, maar herbergt toch een aantal bijzondere kunstschatten. Onmiddellijk rechts van de ingang ziet u bijvoorbeeld een kolossaal grafmonument voor keizer Lodewijk de Beier van het Huis Wittelsbach. Kijk ook eens in de zijkapellen, waar fraaie altaarstukken en beeldhouwwerken te vinden zijn. Ook de glas­in­loodvensters zijn de moeite waard. In de crypte zijn graven van aartsbisschoppen te zien en in de naastgelegen ruimtes zijn verschillende telgen van het Huis Wittelsbach begraven.

Mooier is de Jezuïetenkerk Michaelskirche, midden in het centrum. Mooie barokbeelden in het witgepleisterde interieur dat bekroond wordt door een tongewelf. In de crypte liggen keurvorsten en o.a. de gekke, wereldvreemde sprookjeskoning Ludwig II begraven. St. Michaelskirche Dichtbij het Jachtmuseum ziet u de jezuïetenkerk van de heilige Michaël, in renaissancestijl met twee barokke portalen (Neuhauserstrasse). In de nissen zijn beelden geplaatst. In het midden prijkt een barokke bronzen beeldengroep van de aartsengel Michaël in gevecht met de duivel. Het bouwwerk werd in opdracht van paltsgraaf Wilhelm de Vrome gebouwd als reactie op de Reformatie. De vechtende Michaël die met zijn zwaard ten strijde trekt, ondersteunt de gedachte van de Contrareformatie. De afbeeldingen in het witgepleisterde interieur weerspiegelen dezelfde gedachte. Kijkt u bijvoorbeeld eens naar de voorstelling van het schilderstuk van het hoofdaltaar, waar opnieuw de heilige Michaël in gevecht met de duivel is. Maar liefst drie architecten zijn betrokken geweest bij de bouw van de kerk, waarvan Wolfgang Miller de belangrijkste was. Bij de bouw heeft hij zich laten inspireren door de kerk Il Gesu te Rome. Let u eens op de enorme ruimtewerking van het schip, die door de hoogte en het eenvoudige tongewelf benadrukt wordt. Het tongewelf overspant maar liefst 20 meter en is slechts 24 cm dik. Alle ogen zijn gericht op het koor, dat dooreen triomfboog en een tongewelf extra aandacht krijgt. In de crypte onder de koorruimte liggen veertig leden van het Huis Wittelsbach begraven. U treft er onder andere de graven van keurvorst Maximilian 1 en koning Ludwig II aan. Tot slot zijn de barokke altaren in de zijkapellen de moeite waard.

Nog twee kerken volgen. De Dreifaltigkeitskirche is klein, maar bijzonder rijk georna­ menteerd in barok en rococostijl. Het ligt buiten de toeristische route, dus het is er aangenaam rustig. 38

Tenslotte de Bürgersaalkirche. Jammer genoeg is de bovenkerk gesloten, maar de beneden­ kerk is de moeite waard met zijn beeldengroepen van de twaalf staties. Hier ligt ook het graf van een bekende verzetsstrijder tegen Hitler en zijn trawanten, een meneer Maier die later zelfs zalig is verklaard. Bürgersaalkirche Voorbij de St. Michaëlskirche ligt nóg een kerk, de Bürgersaalkirche met een boven­ en onderkerk. Via twee zijtrappen met twee beschilderde mantelmadonna's, bereikt u het bovenste deel. Dit gedeelte ziet eruit als een grote, lichte zaal, die in barokstijl gedecoreerd is met fresco's en schilderijen. De pasteltinten van de wanden plafondschilderingen komen goed tot hun recht in deze ruime éénschepige ruimte. Opvallend zijn de Beierse landschapschilderijen langs de wanden. De namen van de stadjes en dorpen zijn opgeschreven. Let u eens op de verzilverde beelden aan het hoofdaltaar met een schildering van de 'annunciatie'. De beeldhouwwerken zijn van Ignaz Günther, afkomstig uit de Oberpfalz en vanaf 1754 woonachtig te München. De benedenkerk, een lage, donkere ruimte met tientallen zuilen, is opgetrokken in Romaanse stijl. Hier vindt u een fraaie kruiswegstatie met beschilderde houten beelden. Tijdens de kerstdagen is er een grote kerststal te zien. Het graf van de jezuïet Rupert Mayer, die als verzetsstrijder tijdens de Tweede Wereldoorlog actief was en in september 1945 is gestorven, bevindt zich in het midden van de ruimte en trekt veel bezoekers. In 1987 werd hij zalig verklaard.

Ik keer terug naar mijn stationswijk via de Karsltor, ook wel Stachus geheten hier, waar het grote bekken van de fontein nu volledig aan het oog onttrokken is door een druk bezochte ijsbaan, omringd door worstkraampjes. Ik eet er twee Beierse Weisswürstchen, die me niet zo bevallen. Het velletje is lastig te verwijderen en eigenlijk niet eetbaar. De poort zelf is nog intact, maar ik vind hem niet mooi met zijn witte, gekunstelde kantelen. Karlsplatz Onder dit drukke plein bevindt zich een groot winkelcentrum met allerlei eenvoudige eet­ en drinkgelegenheden en een paar worstkraampjes. Het plein wordt in de volksmond 'Stachus' genoemd. Er schuin tegenover ligt het 19e­eeuwse neobarokke Paleis van Justitie met beelden op de balustrade. In de vorige eeuw dienden paleizen van justitie groot en voornaam te zijnen hoewel deze kolos kleiner is dan zijn gelijknamige pendant te Brussel, mogen de afmetingen er toch zijn. Erachter ligt de oude Botanischer Garten (botanische tuin), die gemarkeerd wordt door een triomfboog en van 1814 tot 1909 in gebruik was. Omdat de omgeving rond het Karlsplatz erg druk was geworden, werd er in 1909 een nieuwe botanische tuin aangelegd in het park van kasteel Nymphenburg. Het huidige uiterlijk van de tuin dateert van de jaren '30, toen er een café, een paviljoen en een Neptunusfontein werden opgericht. Oorspronkelijk stond hier een glazen paleis dat in 1854 als tentoonstellingsruimte gebouwd werd. Zoals alle tentoonstellingsgebouwen uit die tijd werd dit paleis in glas en staal opgetrokken, overeenkomstig het Crystal Palace te London waar in 1851 de eerste Wereldtentoonstelling plaatsvond. Helaas is het paleis in 1931 bij een brand verloren gegaan, inclusief een aantal op dat moment geëxposeerde schilderijen uit de Duitse Romantiek, zodat er nieuwbouw voor in de plaats is gekomen. De derde stadspoort aan het einde van de Neuhauser Strasse is de Karlstor, de vroegere Neuhausertor die deel uitmaakte van de tweede stadsmuur. In 1319 werd deze muur aangelegd en in 1791 werd hij in opdracht van keurvorst Karl Theodor geslecht, waarna de poort de naam Karlstor kreeg. Een verbouwing in de 19e eeuw is ten koste gegaan van de oorspronkelijke middentoren. Ook deze poort is onlangs schoongemaakt en ziet er kraakhelder uit. Leuk is de kleine beeldengroep van drie muzikanten aan de binnenkant van de poort.

39

AVOND Eten bij de Indiër (Punjabi) en wel palak paneer. Dat is spinazie met kaas, een vegetarisch gerecht dat ik ook vaak in India gegeten heb. Ik bestel stoer de “scharfe” versie, dat heb ik geweten! Met basmatirijst erbij en een glas lassi kost me dat nog geen € 8. Koffie bij Starbucks. DAG 5 MÜNCHEN SCHWABING - THERESIENWIESE Woensdag 27 december ’s Morgens koop ik bij de receptie een OV ­ kaart die 3 dagen geldig is. Ik spring op de tram naar het Olympiagelände waar de Spelen van 1972 zijn gehouden. Ik loop er een tijdje rond, maar het is me allemaal te uitgestrekt en ik besluit om het stadion niet te bezoeken en terug te keren na nog een blik geworpen te hebben op het BMW–Museum. Dit is te vergelijken met Autostadt van Volkswagen in Wolfsburg. Het cilindrisch vormgegeven hoofdkantoor in de vorm van een toren die lijkt te bestaan uit kolommen munten is welbekend. Olympiapark Dit werd gebouwd voor de Olympische Spelen van 1972. Nu nog is het stadion met zijn eigenaardige dakconstructie de grootste attractie. Je kunt er ook genieten van een open­ luchtzwembad met ligweide. Voor een uniek uitzicht over de stad en zelfs de Alpen moet je met de lift in de 290m. hoge televisietoren zijn (Fernsehturm). Je kunt er ook eten in de ronddraaiende koepel. Het voormalig Olympisch dorp is nu een universitaire campus. Na een overstap bereik ik de wijk Schwabing. Ik stap uit bij het station Münchener Freiheit, waar al kramen in opbouw zijn voor het volk. Nieuwsgierig loop ik er enkele grote warenhuizen binnen, o.a. de Kaufhof. Ik zwerf kris – kras door de wijk, overal staan prachtige Jugendstil ­ panden. In sommige ervan hebben beroemde persoonlijkheden gewoond. Zo kom ik langs het huis waar een zekere heer Meyer in het begin van de twintigste eeuw een kamer betrok. Achter die naam ging Wladimir Iljitz Oeljanov, ofwel Lenin, schuil die van hieruit in exil zijn opruiende blad Iskra verspreidde. Andere beroemde bewoners van Schwabing: Heinrich en Thomas Mann, Henrik Ibsen, Frank Wedekind, Erich Kästner, Wassily Kan­ dinsky, Paul Klee. Bertold Brecht kwam hier ook vaak. Schwabing Ten noorden van het stadscentrum ligt de oude kunstenaarswijk Schwabing, die al in de 8e eeuw onder de naam 'Swapinga' bekend was. Schwabing was tot aan het einde van de 19e eeuw een zelfstandige gemeente en werd bij München gevoegd na de aanleg van de lange Ludwigstrasse, die overgaat in de Leopoldstrasse. De driebogige Triomfpoort uit 1850, bekroond door de Bavaria en een vierspan met leeuwen, markeert de grens met Schwabing en staat bekend als de ‘Siegestor of Münchener Freiheit'. Rond het eind van de 19e eeuw breidde de wijk zich snel uit, wat nog te zien is aan de fraai onderhouden jugendstilpanden. Begin 20e eeuw werd Schwabing een geliefde plek voor schrijvers, kunstenaars en musici De lommerrijke begraafplaats Alter Nördlicher Friedhof telt vele prominenten.

40

Een mooi bronzen reliëf opgedragen aan een plaatselijke schilder door alle kunstenaars van München, bevindt zich aan een lange muurzij de van het kerkhof.

Ik blijf even hangen in de relatief sobere kerk van Sankt Ursula. Even eerder heb ik vol bewondering stilgestaan voor de villa van de advocatenpraktijk van Staatsanwalt Von Schirach / Von Schirach (waar ken ik die naam toch van?) die in schitterende art nouveau – stijl is opgetrokken. Aan de boulevard Leopoldstrasse zijn nog terrassen open, daar drink ik een kopje koffie. Het is zonnig weer en de staalblauwe hemel nodigt uit tot fotograferen. Even verderop staat een 10 meter hoog wit beeld van The Walking Man tussen de bomenrij en de flats in. Even later duik ik weer de metro in. Ten zuidoosten van het centrum kom ik in Geising boven de grond, maar ik neem de verkeerde uitgang waardoor ik enigszins gedesoriënteerd ook de verkeerde richting naar het kerkhof neem. Al snel heb ik dat in de gaten. In een bakkerij waar ik koffie drink wijst men mij de juiste weg. Van dit gedeelte van München heb ik geen gedetailleerde kaart, vandaar dat ik de weg kwijtraakte. Ik loop door een multiculturele wijk, waar naast de autochtone bevolking vooral veel Turken wonen. De lokale McDonalds maakt er zelfs reclame in het Turks. Het ziet er allemaal heel netjes uit, nergens is sprake van verloedering of slecht onder­ houd. Het Ost–Friedhof is enorm omvangrijk. Ook hier stammen de meeste graven uit het begin van de vorige eeuw. Het is er lekker vredig. De hoofdingang bestaat uit een geelachtig monu­ mentaal gebouw en lijkt een beetje op een vooroorlogs badhuis. Van binnen ziet het er meer uit als een Pantheon met aan de vier zijden een stenen tafel (letterlijk) om de verschillende lijken van overledenen of misschien wel de kisten op te baren. Ik keer terug met de tram naar het Sendlinger Tor waar ik te voet naar de Beethoven Platz ga, weer een kolossaal beeld. Even verderop na stille straten met villa’s en herenhuizen ligt de Theresienwiese, een kale uitgestrekte vlakte met aan de andere kant het wuivende beeld van de Beierse godin Bavaria. Theresienwiese Wie het Oktoberfest wil meemaken, moet hiervoor naar de Theresienwiese gaan. Ooit was het nog een park en deed het zijn naam 'Wiese' (weide) eer aan. Nu is het getransformeerd in een betonnen vlakte, waar elk jaar rond eind september tot begin oktober een groot bierfeest wordt gehouden, dat qua grootte alle andere festijnen overtreft. Wie dan in München wil overnachten, moet lang tevoren een reservering hebben gemaakt. In de wijde omtrek is elk beschikbaar kamertje volgeboekt. In grote tenten staan lange houten tafels opgesteld, waar het bier in glazen en 'Krüge' van 1 of 2 liter wordt aangesleept. Traditionele blaaskapellen, Lederhosenfanfares en zang­ en dansoptreden verhogen de sfeer. Buiten staan worstkraampjes en snacktenten. Ook is er een kermis waar jong en oud zich vermaakt. Het gras heeft hier plaats moeten maken voor gemarkeerde betonplaten waarop straks de feest­tenten en kermisattracties strak geordend komen te staan. In het midden van die betonzee zit een studente op een visstoeltje in het milde winterzonnetje een dik boek te lezen. Ik steek de vlakte over en maak foto’s van Bavaria (je kunt er met een trap naar de top) en de Ruhmeshalle, een Grieks aandoend halvemaanvormig gebouw, een Ahnengalerie met bustes van bekende Beierse persoonlijkheden waarvan ik er geen enkele ken. Ik loop naar even door het permanente dorp van feesttenten en kramen

41

die in een hoek van het reusachtige terrein ligt. Men is daar voorbereidingen aan het treffen voor de feestelijkheden die er van Oud op Nieuw zijn, Sylvester zoals men hier zegt.

Ruhmeshalle De grote Ruhmeshalle achter de Bavaria dateert van 1843­1853 en heeft robuuste marmeren Dorische zuilen. De hal strekt zich over drie vleugels uit. De ontwerper was de hofarchitect Leo von Klenze die altijd gehoor gaf aan de voorkeur van koning Ludwig I voor Griekse bouwwerken. Hier vindt u maar liefst 84 busteportretten van beroemdheden die zich voor Beieren hebben ingezet. Tien portretten dateren van na de jaren '60 van de vorige eeuw toen het bouwwerk gerestaureerd is. De Pauls Kirche ligt vlakbij. Ik vind het van buiten een mooie, neogotische kerk, gebouwd zo rond 1900, die tot mijn verbazing in geen enkel toeristische gids vermeld wordt. De laagstaande zon maakt het licht in de kerk bijzonder sfeervol en mysterieus. Ik ben er de enige bezoeker. Van binnen is de kerk tamelijk kaal en leeg, maar dat komt misschien doordat ik de overdaad van al die rococokerken de afgelopen dagen gewend ben geraakt. Het is zo langzamerhand tijd om terug te keren naar mijn Bahnhof (lekker vette braadworst en frites met mayo aan een stalletje en sterke koffie bij Starbucks) en Hotel Condor. AVOND Ik ga niet meer uit eten, die braadworst en friet zijn genoeg geweest. Om precies acht uur bel ik Clim op. De twee minuten dat ik met hem in gesprek ben kosten me € 2,80. Op de tv bekijk ik de films Saturday Night Fever (met John Travolta) en een film met James Bond, The Golden Gun of zoiets. Beide films kijk ik niet af. DAG 6 MÜNCHEN NYMPHENBURG - ALTSTADT Donderdag 28 december Al om half tien met de tram op weg naar het paleis Nymphenburg. Het is behoorlijk koud buiten, net boven het vriespunt. Het paleis zou een tegenhanger moeten zijn van Versailles, maar kan die pretentie niet waarmaken. Van buiten ziet het er niet echt aantrekkelijk uit. Ik ben er al om tien uur. Er zijn dan al bussen gearriveerd vol drommen verrukte en gespannen Italianen die zich verheugen op het absolute hoogtepunt van deze excursiedag, het droompaleis van koning Ludwig II, Neuschwanstein dat in de namiddag op het programma staat. Het Nymphenburg is slechts een opwarmertje, een voorproefje van wat hen later te wachten staat. Enfin, ik volg de kinderlijk opgewonden zuiderlingen niet naar binnen en bekijk enkel de buitenkant die met zijn grauwe kleur behoorlijk tegenvalt. In de tuinen en het uitgestrekte park met talloze vijvers zijn alle mooie barokbeelden omhuld door houten beschermingskisten, waardoor ze op wachthuisjes lijken. Ik loop me warm over de berijpte paden, langs half met ijs bedekte sloten en snel vlietende beekjes vol eenden, ganzen (waarschijnlijk uit Siberië of Noorwegen afkomstig) en tientallen zwanen.

42

SCHLOSS NYMPHENBURG Wie vanaf de tramhalte de statige oprijlanen van Schloss Nymphenburg inloopt, ziet in de verte het riante zomerpaleis van de leden van het Huis Wittelsbach schitteren in de zon. Automobilisten kunnen hun auto dicht bij het kasteel kwijt. Echt mooi ziet het slot er eigenlijk niet uit, maar wel indrukwekkend. De langgestrekte wit­grijze gevelwand van 600 meter, die opgedeeld wordt in lagere en hogere panden, vertoont nauwelijks reliëf en ook de kille kleur van het bouwwerk verhoogt de sfeer niet. De binnenkant van het slot is een bezoek meer dan waard. De zalen zijn uitgerust met prachtige meubels, fijn porselein en aardewerken de wanden zijn behangen met gobelins. Bijzonder fraai is de Festsaal met rococostucwerk en fresco's van Johann Baptist Zimmermann en zijn zoon Franz. Ook de slaap­ en woonvertrekken zijn een lust voor het oog. In het kasteel zijn verschillende kunstverzamelingen ondergebracht. Zo treft u in het slot het Museum 'Mensch und Natur' aan. De Galerie in de noordvleugel biedt een overzicht van het 18e­eeuwse kasteel en slotpark. Hier treft u fraaie prenten aan die de geschiedenis van het slot verduidelijken. In de zuidvleugel vormt het Chinese lakkabinet een hoogtepunt. In deze vleugel zijn ook oude prenten en schilderijen tentoongesteld met voorstellingen van de kastelen van het Huis Wittelsbach. Voorts bevinden zich in de noordelijke rondellen het Porseleinmuseum en in de zuidelijke het Marstall ­ Museum met een collectie sleeën en pronkwagens.

Het jachtslot Amalienborg (een barokke creatie van de Cuvelliés) is gesloten. Ik gluur door de ramen nar binnen om een glimp van het zo bewierookte interieur op te vangen, maar dat valt tegen, de meubels zijn weggestopt in hoezen en het licht is te mager om de fresco’s en decoraties aan de muren op gepaste wijze te kunnen bewonderen. Amalienborg Liefhebbers van fantasierijke bouwwerkjes kunnen hier hun hart ophalen. Zo is er een jachtslot, de Amalienburg, ontworpen tussen 1734 en 1739 door François de Cuvilliés. Aan de buitenkant van dit suikerzoete bonbondoosje zijn jachtsymbolen en hertengeweien als stucdecoraties aangebracht. Binnen treft u jachtvoorstellingen en attributen aan.

Ik neem de tram terug en stap uit bij de Augustiner Keller, een traditionele Bierkeller. Het is nog geen twaalf uur, maar in de kleine gelagkamer heerst al sfeer. Niet direct dat er gezopen en gezongen wordt, maar het zit er wel vol mensen. De Festsaal is nog dicht en ook de kelder zelf met zijn bierfusten is niet toegankelijk. Van hieruit loop ik verder de Altstadt in. Overal in de stad staan manshoge leeuwen, allemaal verschillend beschilderd. Omdat München door Heinrich Der Löwe gesticht is, wordt de Koning der Dieren hier als symbool van de stad beschouwd. In totaal zijn er zo’n 700 over de hele stad verspreid, vooral op strategische plekken zoals bezienswaardigheden, musea en dure restaurants. Voort gaat het, weer met de tram naar de Isar Tor. Daar liggen de oudste bruggen over de Isar met fraaie beeldhouw­ werken ervoor. Ik bezoek het Müller’sche Volksbad, een tempel van badcultuur met sauna’s, Turks bad en Romeins zweetbad, dat in 1901 in Jugendstil gebouwd is. Ik bekijk er de entreehal en drink er koffie in het stijlvolle café, maar ga niet de zwemhal binnen. Nieuw in het complex zijn het solarium en de massage­ en kapperssalon.

43

Müllerisches Volksbad Zonder meer het mooiste zwembad van München is het Müllerisches Volksbad, dat niet ver van het Museumeiland ligt. De architectuur van het zwembad bevat Zuidduitse barokstijlelementen en jugendstilornamenten en is een lust voor het oog.

Op weg naar het Deutsches Museum moet ik door een voetgangerstunnel met heel aardige graffiti. Deze joekel van een technisch museum ligt op een eiland in de Isar. In 1981 heb ik het al eens samen met Jos Manders bezocht. Ik drentel wat rond bij de ingang en merk dat het veel belangstelling van de toeristen trekt. In mijn reisgidsen van München en Beieren is dit gebouw / deze attractie met de Alte Pinakothek de enige die met drie sterren gehonoreerd wordt. Enigszins overdreven lijkt me, hoewel de collectie inderdaad zeer uitgebreid is en met typisch Duitse Gründlichkeit samengesteld. Deutsches Museum Op een eiland in de Isar, het zogenaamde 'Museumsinsel', vindt u een aantal musea, die de moeite van een bezoek waard zijn. Allereerst het kolossale Deutsches Museum, dat in 1903 werd opgericht door Oskar von Miller en op technisch en natuurwetenschappelijk gebied zowat alles in huis heeft wat de liefhebber zou wensen. U kunt er alles te weten komen over spoorwegen, motoren, telecommunicatie en elektronica. In de bibliotheek zijn meer dan 800.000 naslagwerken en tijdschriften te raadplegen.

Forum der Technik. Naast het Deutsches Museum treft u het Forum der Technik aan, gehuisvest in de vroegere congreshal van dat museum en onderdeel daarvan. Ook hier zijn grote expositieruimtes en conferentiezalen ingericht. Een speciale attractie vormen het Imax Theater en het Zeiss­Planetarium. In het Imax­ Theater worden op grote schermen (natuur­) films vertoond. De meeste zijn in het Duits nagesynchroniseerd, slechts een enkele film wordt in de oorspronkelijke taal getoond met Duitse ondertiteling. Ik stoot geheel toevallig op een Japans Restaurant waar men voor 8 euro een lunchbuffet van sushi aanbiedt. Daar ben ik als smulpaap wel voor te porren. De ene na de andere heerlijke vissnack glijdt op kleine bordjes op een roestvrijstalen transportband aan mij voorbij. Ik laat het mij goed smaken. Na die schranspartij keer ik terug naar het Volksbad, het Deutsches Museum en het Maximillianum (eerder al bezocht) om die vol in het zonlicht te kunnen fotograferen. Toevallig kom ik voorbij een kerk die ten onrechte nergens in mijn boeken staat vermeld. Het is de Sankt Lukas Kirche, een evangelische kerk uit 1896 (de koepel en de torens zijn pas in 1906 klaargekomen) die de tweede wereldoorlog in vrijwel ongeschonden staat is doorgekomen. Van binnen tamelijk sober en eenvoudig zoals het protestantse bede­ huizen betaamt, maar heel aantrekkelijk met haar ronde middenschip en haar donkere nissen. Een uurtje sla ik dood in het Museum für Völkerkunde. Het is een mooi gebouw met atlanten die het fronton aan de ingang dragen. De afdelingen die ik er bezoek vallen tegen, alleen die van India en Zuid­Azië zijn enigszins de moeite waard. Een dergelijke armzalige expositie ben ik van de Duitsers niet gewend.

44

Völkerkunde Museum Het Ethnografisch Museum biedt uitgebreide verzamelingen uit Oost ­ Azië, Zuid­Amerika en Afrika. Het kolossale gebouw is geplaatst temidden van groenstroken met struiken en bloemen en standbeelden. Het portaal wordt ondersteund door zware atlanten. 'Meinem Volk zu Ehr und Vorbild' staat op de gevel geschreven; een opvoedkundige opmerking van de koning zelf.

Ik vervolg mijn weg naar de binnenstad over de koopstraat Maximillian Strasse met haar dure winkels (ik zie Versace, Dior, Gucci en andere merken) en Die Vier Jahreszeiten, een duur Kempinski Hotel. Dwars door het drukke centrum vol winkelende voetgangers en etalage­ kijkers loop ik naar de Karlstor. Onderweg ontdek ik nog de Augustiner Bräu (niet te verwarren met de Augustiner Keller), waar ik koffie drink. Het is een soort Hofbrauhaus, alleen wordt er hier meer gegeten. De plafonds zijn er niet zo hoog, de zaaltjes kleiner, de sfeer is hier minder gemoedelijk en gejaagder. Het is er vergeven van luidruchtige toeristen. Ik voel me er echt niet thuis en zoek al gauw de buitenlucht weer op. Augustiner Bräu En na het bezichtigen van al die kerken, kan een bezoek aan een echte Münchner Bierhalle natuurlijk niet uitblijven. Deze fraaie eet­ en drinkgelegenheid, schuin aan de overkant, werd in 1803 opgericht. De tafels buiten en binnen zijn bijna de hele dag door bezet en het is er een komen en gaan van mensen. Serveersters in Dirndl en kelners in zwart en wit lopen af en aan. Het fraaie gewelfde interieur telt een aantal donkerhouten zalen, die versierd zijn met planten, schilderijen en hertengeweien. Het restaurant is gedeeltelijk ondergebracht in een ruimte die bekroond wordt door een grote glazen koepel. Hier treft u vogelkooitjes met plastic vogels, schelpenfonteintjes, plastic bloemenslingers en klassieke sculpturen aan. De gevels rondom de gezellige Biergarten zijn versierd met barokke muurschilderingen. In de Augustiner Bräu kunt u goed en niet duur eten. U hebt er een grote keuze aan traditionele Beierse gerechten.

AVOND Ik winkel bij een Aldi, waar ik Schwarzwalder Schinken en worst insla voor thuis. Aan een kraampje eet ik nog wat scharfe Würstl. Verder schuim ik nog enkele etnische winkeltjes af, zoals een Iraanse supermarkt en een Somalische winkel­van­sinkel. DAG 7 MÜNCHEN - SCHWABING NEUE PINAKOTHEK Vrijdag 29 december Met de tram naar de Englischer Garten, waar ik door de kille ochtendmist over verijsde paden en berijpte weiden naar de Chinesischer Turm loop. Die is omringd met zuip­ en vreet­ kraampjes en een kleine kermis met o.a. een carrousel. In de winter zijn de theetuin en de Biergarten uiteraard niet open. Ik loop het park door en verken een gedeelte van de wijk Schwabing. Van het oorspronkelijke plattelandsdorp zijn nog maar enkele huisjes over. Ik kom langs een gigantische ommuurde villa die blijkens het naambordje toebehoort aan Herr Dokter Diplom Ingenieur Professor Egon Müller en Frau Dokter Hannelore Müller. Het stadhuis (waar net getrouwd wordt) en de onaanzienlijke kerk Sylvester Kirche liggen vlakbij. 45

Een basisschool valt op door het overweldigend rijke barokke portaal in een overigens saaie gevel. Ik kom weer uit bij de Münchener Freiheit met zijn Jugendstil en tal van theatertjes, nachtclubs en cabarettentjes(vroeger was Schwabing echt een uitgaanswijk waar het allemaal gebeurde), drink koffie in een moderne tent (20 soorten koffie) en duik de metro in richting Nord Friedhof. Er tegenover ligt een Grieks Orthodoxe Kerk, wit gesausd met blauwe koepeltjes, die ik binnenga. Daar blijkt een dienst aan de gang te zijn, dus ik maak er geen foto’s en blijf een tijdje de handelingen van de voorganger (de pope) en het vroom biddende volk gadeslaan. Het ziet er allemaal veel minder blinkend en minder druk uit dan in Russisch orthodoxe kerken. Het kerkhof heeft een gigantische kapel, het lijkt meer op een kerk met een koepel. De meeste graven zijn er neergezet op het einde van de negentiende en aan het begin van de twintigste eeuw. Er ligt nog een opvallend monument van oud­strijders met een ouderwetse houwitser op de top. Verder is er niet veel aparts te ontdekken. Mijn volgende bezoek geldt de Neue Pinakothek die ik per metro bereik. Het is een mooi modern gebouw (van binnen tenminste) waar de verschillende lagen harmonisch in elkaar vloeien door middel van Rampes (hellende vlakken). De tentoongestelde kunst kan me minder bekoren. Ik had veel impressionisten verwacht (het museum richt zich op de negentiende eeuw), maar van al die bekende kunstenaars hangt er slechts een schijntje: één Renoir, één Degas, één Monet, één Cézanne, een Matisse … Wel hangt er het dure Zonnebloemen – doek van Vincent van Gogh. Enfin, al na een uurtje zit ik koffie te drinken in het Jugendstil – Café Roma dat bij het museum hoort. Ik vind dit het beste gedeelte van het gebouw. De bezoekers bestaan voornamelijk uit kunstminnende Amerikanen en Japanners. De laatsten reizen tegenwoordig steeds vaker alleen, dit in tegenstelling tot vroeger toen je ze alleen maar in gesloten formatie volgzaam en dociel gidsen met gekke hoedjes op en opgestoken paraplu’s op de voet zag volgen. De jongere Japanners zijn ook een stuk groter en forser dan hun oudere generatie zo te zien. Sommige spreken zelfs Engels! Neue Pinakothek Dit grote bouwwerk tegenover de Alte Pinakothek, dat eveneens omgeven wordt door uitgestrekte groenpartijen, herbergt kunstwerken uit de periode 1800­1920. De schilderijenverzameling bevat onder andere werken van de Duitse kunstenaars Arnold Böcklin, Anselm Feuerbach en Hans von Marées. Verder treft u er impressionistische schilderwerken van Franse en Oostenrijkse schilders aan. Let u ook eens op de vormgeving van het gebouw, dat tussen 1975 en 1981 door Alexander von Branca ontworpen is. De architect is erin geslaagd de grootte van het gebouw te maskeren door gebruik te maken van een hoge glaswand bij de ingangspartij en de gevel te onderbreken door middel van smalle rondboogvensters.

Ik heb tijd over, dus loop ik nog even door naar de West Friedhof. De meeste van de graven zijn daar geruimd, waardoor de zerken heel ver van elkaar af staan. Er tussenin groeit gras en staan naar schatting een eeuw oude bomen. Het is meer een wandelpark geworden. Ik tref er zelfs joggers en trimmers aan. Ernaast ligt een speeltuin waar het zeurende gejengel van de kinderen de stilte van de knekelhof verscheurt. Nabij ligt nog de vorige­eeuwse, opvallend gele St. Josephs kirche. 46

Op de terugweg naar mijn Bahnhof maak ik in de buurt van het Köningsplein een tussenstop bij de Lenbach Villa, een museum voor moderne kunst. Het gebouw oogt aardig, duidelijk door Toscaanse palazzi geïnspireerd, de okergele buitenwanden zijn gedecoreerd met Griekse beelden en de entreehal bevat reliëfs. Ik bekijk de collectie (met o.a. Klee en Kandinsky uit zijn Der Blaue Reiter­periode met Franz Marc, maar ook meer moderne jongens zoals Joseph Beuys en Andy Warhol) niet, maar rook alleen een sigaretje op een bankje in de zon. De Jugendstil­verzameling schijnt er heel interessant te zijn, maar nu heb ik er even geen behoefte aan. Lenbachhaus Na afloop van de bezichtiging kunt u in het bijbehorende café of in de sfeervolle Italiaanse tuin met beelden en een vijver met fontein pauzeren. Rondom de tuin zijn bankjes geplaatst en bij mooi weer kunt u uw bestelling op een dienblad mee naar buiten nemen. AVOND Eenmaal terug in het centrum eet ik een Schnitzel bij het restaurantketen Wienerwald. Ik word er bediend door een Aziatische. Ik raak met haar in gesprek en raad meteen goed dat zij uit de buurt van Chiang Mai in Thailand komt. Zij werkt al 6 jaar in Duitsland. Haar verdiensten spaart zij en stuurt zij regelmatig op naar het thuisfront. “So ist unsere Kultur”, zegt zij enigszins verontschuldigend. DAG 8 AUGSBURG FUGGERSTADT Zaterdag 30 december Kwart voor tien de trein in, half elf aankomst in Augsburg. Te voet het zuidelijke centrum in en de behoorlijk renaissancistische, maar ook barokke kerk van Sankt Ulrich / Sankt Afra bekijken. Weinig liefhebbers hier, ik ben weer eens de enige. Of ben ik misschien te vroeg? Ulrich schijnt een heilige te zijn wiens sarcofaag in de donkere crypte ligt. De altaarstukken zijn magistraal en mogen zich dan ook in mijn belangstelling verheugen. Ik loop de brede Maximillianstrasse af, die wordt met zijn statige gebouwen hier die Max Meile genoemd. Ongeveer halverwege ligt het museum en voormalig burgerpaleisje van Schaetzler (1765­1770), waar ik zeer tevreden een dik uur doorbreng. Het museum concentreert zich o.a. op werk (vooral altaarstukken) van Hans Holbein, Albrecht Dürer en Lucas Cranach de Oudere in de Staatsgalrie Alte Meister in de voormalige Katharinenkirche. De Festsaal is bijzonder indrukwekkend in al zijn barokke praal vol spiegels, bladgoud en fresco’s van exotische vogels. Behalve een groot aantal onbekende doeken en portretten is er ook nog een tijdelijke expositie van geschriften, een lesboek en originele partituren en dergelijke van Leopold Mozart, de vader van die in Augsburg geboren is. Ik drink er als enige koffie in het renaissancecafé met hoge plafonds. Niet ver daarvandaan ligt het Fugger Haus, een complex van aan elkaar gebouwde huizen uit de vijftiende eeuw die donkerbruin geverfd zijn. Ik kom er via de achterkant binnen, bekijk de 47

drie binnenhoven in drie verschillende stijlen (Middeleeuws, renaissance en barok). Ooit een kapitaal woonhuis van de schatrijke bankier Jakob Fugger zijn er nu trendy winkeltjes en galerieën gevestigd. Dit is het pand waar Clim en ik met een Duitse hippie in 1971 de trappen bestegen tot aan de vliering. De uitroep van de Duitser: “Mensch, ich werde wahnsinnig, es geht nog höher!”, zal me altijd bijblijven. Vervolgens bekijk ik het Zeughaus (luisterrijke façade) en een onaanzienlijke kerk, de Anna­ Kirche, waar de graven van de Fuggers liggen. Ik beland in het oude gedeelte van de stad met smalle steegjes en trapjes. Een zesstal snel stromende beekjes, aftakkingen van de rivier de Lech, lopen er doorheen. Aan een ervan ligt het geboortehuis van Bertold Brecht, dat nu tot een museum is omgetoverd. Hetzelfde is gebeurd met het geboortehuis van een andere illustere inwoner van de stad, Leopold Mozart. Het onderkomen van Hans Holbein der Ältere heeft men niet met zekerheid weten te traceren, anders was er nog een attractie bijgekomen. Mozarthuis In het oorspronkelijke handwerkerhuis uit de 17e eeuw werd Leopold Mozart, vader van de wereldberoemde Wolfgang Amadeus Mozart, geboren. Nu zijn daar documenten over het leven en werken van Leopold, van zijn zoon, van de Zwabische voorvaderen, maar ook een (nog bespeelbaar) hamerklavier uit 1785 tentoongesteld. Onder de indruk ben ik van de Fuggerei, een zestiende­eeuws woningbouwproject voor arme inwoners van de stad, alleen behoeften van katholieke snit waren er welkom. Het geheel ommuurde complex doet denken aan een Vlaams begijnhof, maar de okerkleurige huizen zijn er beduidend groter. Nog steeds kun je er voor een appel en een ei (ofwel: voor nog geen euro per maand, prijs uit de 16de eeuw, over inflatie gesproken) een in onberispelijke staat verkerende woning huren. Er loopt ook nog een soort nachtwacht rond, puur voor de talloze toeristen zoals ik natuurlijk. Ik bezoek er het museum met veel foto’s en tekeningen, oude gebruiksvoorwerpen en originele kamertjes. Ook wordt er een moderne dvd­film (waar zijn die ouderwetse videofilms gebleven?) over de restauratie na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog getoond. Sporen van de Fuggers – De Fuggerei en het Fuggereimuseum De Fuggerei – de in 1516 gebouwde, oudste sociale woonwijk van de wereld – was een donatie van de Fuggers aan buiten hun schuld in armoede geraakte burgers. Ook vandaag nog is de jaarlijkse huur een Rheinische Gulden (ongeveer 0,88 €). Een gedenksteen herinnert aan de overgrootvader van Wolfgang Amadeus Mozart die daar 300 jaar geleden gewoond heeft. Het Fuggereimuseum is ondergebracht in een van de huizen en geeft een indruk van het leven in die tijd.

Even later bereik ik het vierkante, witte Rathaus en de Perlach Turm. Die laat ik links liggen, want anders kan ik de dom niet meer bekijken. Wel drink ik koffie in een druk bezet modern Kaffeehaus aan het raadhuisplein waar de koffiesoorten letterlijk te kust en te keur zijn. Hier zitten alleen maar “junge und schöne Leute” met een dikke beurs, want de prijzen liegen er niet om (€ 2,30 voor een kopje).

48

Raadhuisplein en renaissanceraadhuis met gouden zaal Het raadhuisplein, het middelpunt van de oude stadswijk, wordt beheerst door het machtige raadhuisgebouw. Het belangrijkste wereldse gebouw in renaissancestijl ten noorden van de Alpen is ontstaan in de bloeiperiode van Augsburg. Daarnaast staat de bijna 80 meter hoge Perlachturm van waaruit men rondom een prachtig uitzicht heeft. In het raadhuis kan men de gouden zaal bezichtigen. Een ander herkenningspunt van Augsburg is de Augustusbrunnen, de oudste van de drie prachtige renaissancefonteinen van de stad. De Domkirche St. Maria is een kloek gebouw, van buiten is alleen het portaal en de bronzen deur die het oog strelen, ervoor staat een beeldengroep met volgens mij een soort Bonifatius op een paard die het heidense volk met harde hand bekeert. Van binnen doet de romaans / gotische kerk qua afmetingen imposant aan, maar ik vind ze veel te donker. Van de schilder­ stukken, de altaren en de zijkapellen kun je nauwelijks iets onderscheiden. De gebrand­ schilderde ramen schijnen de oudste van Duitsland te zijn, maar echt mooi vind ik ze niet. De kruisgang daarentegen is wel de moeite waard: honderden grafstenen in allerlei vormen en maten liggen op de vloer en bedekken de muren. Het Museum voor sacrale kunst is gesloten, wegens lunchpauze staat er te lezen… Maar het loopt al tegen vieren! Italiaanse toestanden lijken het hier wel. De dom "Mariä Heimsuchung" Even lang als het geschiedenisverhaal van de Augsburger dom (9 tot 14e eeuw) is de rij van hier werkzame kunstenaars. Het oudste deel van de dom is de crypte uit de 10e eeuw. Hier vindt men fresco’s uit de romaanse en de gotische tijd, mooie gewelfschilderingen en vier paneelschilderingen van Hans Holbein de oudere. Beroemd zijn de "profetenramen". Zij behoren tot de oudste, figuurlijke glasschilderingen van Duitsland (vermoedelijk midden van de 12e eeuw). De bronzen deur (rond 1356) bestaat uit 35 reliëfs met scènes uit het Oude Testament.

Naast de kerk ligt een Archeologisch Terrein met opgravingen van Romeinse gebouwen. Onder een afdakje staan opgedolven artefacten: bustes, beelden en steles. Daarachter weer een park met eindelijk een beeld dat niet omhuld is door een houten karkas. Augsburg heeft vier schitterende Brunnen op de pleinen staan (o.a. de Hercules ­ fontein, de Augustus Brunnen en de Merkur Brunnen), maar in de wintertijd gaan die helaas helemaal schuil onder houten beschermkappen. Ook het Bisschoppelijk Paleis ligt daar, met een brede gele gevel in barokstijl. Tegenwoordig zetelt daar de regering van Schwaben. Ik zoek het station weer op. En passant neem ik bij een Imbiss (gedreven door een Viet­ namees met vervaarlijke slangenkop­tattoos op zijn armen) een Bratwurst mit Pommes. Daar had ik nou net zin in. Een dik uur later ben ik weer terug in München, waar ik in een internet­ café voor de eerste en enige keer tijdens deze vakantie mijn e­mail ophaal: slechts 70 berichten, waarvan meer dan de helft spam. Valt eigenlijk best nog mee. AVOND ’s Avonds eet ik voor de tv een blikje vis in plaats van naar buiten te gaan om een restaurantje te pikken. Zojuist schijnt Saddam Hoessein opgehangen te zijn, tamelijk onverwacht en behoorlijk amateuristisch. Het is geen uitvoering van gerechtigheid, maar lijkt eerder een 49

duidelijke wraakoefening. Op alle Duitse zenders wordt zijn executie getoond. Ik kijk de film ”Seven Years in Tibet” met Brad Pitt helemaal af. Op de gang lopen Italiaanse gasten luid­ ruchtig elkaars kamers te inspecteren, zojuist is een hele lading ervan aangekomen. GESCHIEDENIS VAN AUGSBURG De stad werd in 15 v. Chr. gesticht door Drusus en Tiberius, de stiefzonen van keizer Augus­tus, en behoort met Trier en Keulen tot de oudste steden van Duitsland. In de universiteits­ en industriestad Augsburg (496 m; 264.000 inw.), is het goed leven en toeven. Ondanks het inwonertal doet deze hoofdstad van Bayerisch ­ Schwaben gemoedelijk en niet gehaast aan. Tijdens de Romeinse intocht was er al een kleine Keltische nederzetting. Pas na jarenlange strijd trokken de Kelten zich uit het gebied terug. Het Romeinse Augsburg bevond zich ten noorden van de huidige Karlstrasse en de lange Maximilianstrasse was oorspronkelijk de Via Claudia Augusta, de belangrijke Romeinse noord ­ zuidverbinding. Augsburg ontwikkelde zich tot een welvarende handelsplaats, gelegen aan twee belangrijke handelsroutes: de weg van Freising naar Lyon en die van Italië naar de Donau. Kooplieden uit alle windstreken ontmoetten elkaar in Augsburg, ruilden er hun waar en wisselden nieuwtjes uit. Nadat de Romeinen verdwenen waren en de Alemannen zich in Augsburg hadden gevestigd, ontwikkelde de plaats zich vanaf de 5e eeuw tot een belangrijk bisschopscentrum. Rondom de huidige dom ontstond een nieuwe nederzetting die vele handelaren en ambachtslieden aantrok. De plaats werd in 832 bekend onder de naam Augustburc'en de welvaart nam gestaag toe. Nadat Augsburg in 1156 stadsrechten ontvangen had en er stevige stadsmuren waren gebouwd, ging het de stad voor de wind en volgde in de 15e en 16e eeuw de belangrijkste bloeiperiode die Augsburg tot een van de rijkste steden van Europa maakte. Het ligt voor de hand dat in die tijd de stad zich snel uitbreidde en dat er allerlei prachtige bouwwerken ontstonden. Belangrijke kooplieden als Bartholomäus Welser en Jacob Fugger gaven opdracht tot het bouwen van monumentale panden, waarvan nog vele bewaard zijn gebleven. Jacob Fugger (1459 ­ 1525) zette zich echter ook in voor de minderbedeelden en was de oprichter van de Fuggerei, het eerste sociale woningbouwproject ter wereld dat nu veel bezoekers trekt. Hij was de huisbankier van de Habsburgers en andere koningshuizen en gold in zijn tijd als de machtigste man van Europa. Ook de katholieke kerk maakte in die tijd aanvankelijk een bloeiperiode door en de vele kerken en kloosters getuigen van een rijk rooms verleden. De Reformatie heeft in Augsburg echter óók vele sporen nagelaten. In 1530 presenteerden aanhangers van Maarten Luther, die zelf enige tijd in Augsburg verbleef, er hun geloofsbelijdenis en 25 jaar later werd met de Vrede van Augsburg de godsdienstvrijheid uitgesproken. Toch ging het er tussen de katholieken en protestanten niet altijd even rustig vredelievend aan toe. Religieuze oorlogen maakten namelijk in de 17de eeuw een einde aan de welvaart, waarna Augsburg in de daaropvolgende eeuw langzamerhand in vergetelheid raakte. Omstreeks het midden van de 19de eeuw zorgde de industriële revolutie voor een ommekeer. Textielfabrieken en de machinebouw trokken vee nieuwe burgers aan, zodat stads­uitbreidingen noodzakelijk waren en de stadsmuren werden afgebroken. Een heel belangrijke industrieel was Rudolf Diesel, die de naar hem vernoemde motor ontwierp. Door de eeuwen heen heeft Augsburg nog andere beroemde inwoners gehad. Zo hebben de schilder Hans Holbein der Ältere, de vader van de componist Leopold Mozart, en de schrijver Berthold Brecht in Augsburg gewoond. Van beide laatsten is het geboortehuis ­ in beide gevallen een als museum ingericht ­ bewaard gebleven.

50

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn enkele bouwwerken zwaar beschadigd. Door restauratiewerkzaamheden zijn echter de belangrijks gebouwen van de stad weer in oude luister hersteld.

DAG 9 LANDSBERG AM LECH Zondag 31 december Om in Landsberg te komen moet ik eerst overstappen in het dorp Kaufering. Plaatsnamen Veel dorpen en stadjes in en rond München hebben als uitgang “­ing”: Schwabing, Freising, Straubing, Mehring, Pasing, Hersching. Essing, Chieming enz. Ook de uitgang “­beuren” komt hier vaak voor: Ottobeuren, Kaufbeuren, Dominikusbeuren, Benediktbeuren, Bernbeuren, Neubeuren etc. Ook de uitgang “–au” komt vaak voor: Dachau, Schönau, Donau, Passau, Salzau, Ramsau, Jachenau, Landau, Grafenau en zo. Tegen elf uur bereik ik het stadje van pakweg 25.000 inwoners dat op de hoge oever van de Lech gelegen is. In de rivier ligt een stuwdam die men hier Wehr heet. Aan het begin van de Karolinen­brug staat een standbeeld van wat men Vater Lech noemt. Niet ver van de oever ligt nog een interessant bouwwerk, de zgn. Mutterturm (1888). Ik volg een aangegeven toeristische wandelroute die me eerst langs oude, middeleeuwse torens en poorten voert, zoals de Bäckertor, de Färbertor en de Schmalzturm. De straatjes zijn allemaal beklinkerd. Het is doodstil in de uitgestorven binnenstad, ik ben de enige die de zondagsrust verstoort. Aan het einde van de route wandel ik bij de Sandauer Tor langs de oude stadsmuur omhoog door een bos naar de top van de steilrand, waar ik een pad volgt dat uiteindelijk in het hoger gelegen gedeelte van de stad eindigt. Tussen de kale takken van de bomen door soms mooie panorama’s van stad en streek. Ik passeer de niet toegankelijke ruïnes van wat ooit een burcht geweest moet zijn en de Pulverturm. Onverwacht stuit ik op een kerk en klooster, die ga ik bezichtigen. Het jezuïetenklooster blijkt dicht (door de hekken kan ik wel nog een blik werpen op de mooie Arkadenhof) De Heilig Kreuz Kirche ziet er van buiten weinig aantrekkelijk uit, maar is van binnen een ware openbaring: een stortvloed van vergulde engeltjes, cherubijntjes, putti’s en cupido’s temidden van rozenguirlandes, bloemenranken en kleurige fresco’s komt me tegemoet als ik binnen­ treedt. De schilder / beeldhouwer / architect Dominikus Zimmermann heeft hier zijn rococo ­ lusten uitbundig kunnen botvieren. De goede man was tevens burgemeester van de stad, dus aan opdrachten had hij geen gebrek. Ik kan een en ander bewonderen vanachter een smeedijzeren hek dat achter in de kerk geplaatst is. Tegenover de kerk ligt het Stadtmuseum. Een jong Italiaans echtpaar met kleine kinderen staat er voor een gesloten deur. Daarna werk ik methodisch de volgende bezienswaardigheden van de stad af: Bayerturm. Oude, hooggelegen gotische stadstoren uit de veertiende eeuw. Er is van alles bij­ en aangebouwd.

51

Hexenviertel. Een oud schilderachtig wijkje met hoge, houten huizen uit de middeleeuwen. Gezien het grote aantal schots en scheef geparkeerde fietsen wonen er nu voornamelijk alternatieve jongelingen en kunstenmakers. Rathaus. Een barok geval aan de huizen vast gebouwd met een gestucte gevel. Van de hand van bovengenoemde Zimmermann (1720). Hauptplatz. Centrale plein in de historische binnenstad, omzoomd door patriciërshuizen en panden uit de 17de en 18de eeuw. In het midden staat een Mariensäule met een fontein eromheen. Johanneskirche. Helaas gesloten. Was een voorproefje van Zimmermann’s topcreatie: de wereldberoemde Wieskirche (die op de Unesco Werelderfgoedlijst staat). Maria Himmelfahrt Stadtpfarrkirche. De grootste kerk. Er is geen dienst op zondagochtend, maar de organist speelt er desondanks lustig op los. Ik blijf een tijdje luisteren naar zijn oefeningen. Van binnen is de kerk een beetje omgetoverd tot barok, maar dat is minder goed gelukt. Schlossberg / Hofgraben. Van een slot of een hof is niets meer te bekennen. Wel ligt er een grote Volksschule, die ooit als gevangenis diende. Hilter was hier na zijn mislukte putsch in 1923 een tijdje geïnterneerd. Hij heeft er een groot gedeelte van zijn Mein Kampf geschreven. Uitzichtpunt vanaf een vooruitspringende rotspartij, maar ik kan hier niet naar beneden en moet helemaal teruglopen. Koffie drink ik in de gezellige Altstadtcafé, meer een grand café. Tot mijn verrassing is de koffie in de dorpen van Beieren van veel mindere kwaliteit dan die in de grote stad München! Op de terugweg naar het station lees ik op een bord bij een Imbiss dat ze er ook “Holländische Kroketten” verkopen. Dat laat ik me niet ontgaan en ik bestel er vier (ze zijn namelijk aan de kleine kant). De fritureman is verbaasd, want ik bestel er geen Pommes of Salades bij: dat kan er bij hem niet in. Tegen vier uur ben ik terug in München, waar ik bij Starbucks onenigheid krijg met een grote groep Amerikaanse jongeren die de suikerpotten geconfisqueerd hebben. Volgens mij begrepen ze absoluut niet waarover ik me opwond. Landsberg am Lech Landsberg is een plaats in de Duitse deelstaat Beieren, gelegen in het district Landsberg am Lech. De stad heeft ongeveer 26.000 inwoners. Landsberg am Lech heeft een goed bewaard gebleven stadscentrum met een barok raadhuis aan het historische marktplein. Door de ligging tegen een heuvel en haar goed bewaarde middeleeuwse ommuring maakt de stad een schilderachtige indruk. De stad was een belangrijk knooppunt in wat vroeger de Salzstrasse werd genoemd; een handelsweg tussen Salzburg en Frankrijk en Schwaben. Landsberg kreeg historische bekendheid doordat Hitler hier gevangen zat na zijn mislukte Putsch. In de gevangenis van Landsberg schreef hij Mein Kampf. Landsberg ligt aan de Romantische Strasse.

52

AVOND Vroeg in de avond ontdek ik een Chinees restaurant waar ze voor zegge en schrijve € 6,50 een compleet buffet aanbieden, inclusief een drankje nota bene. Daar maak ik direct gebruik van, niet alleen vanwege die belachelijk lage prijs. Het aanbod is weliswaar niet zeer uitgebreid, maar zeker ook niet mager. De meeste gasten hier zijn aan de gezette kant, net als ik trouwens met mijn inmiddels meer dan 90 kg schoon aan de haak. Op mijn kamer volg ik met een half oog allerlei tv­programma’s die de Sylvester – avond moeten opluisteren. Veel gezang en gekweel van artiesten waarvan ik nog nooit gehoord heb. De diverse jaaroverzichten zijn gelukkig een stuk interessanter. DAG 10 GARMISCH PARTENKIRCHEN Maandag 1 januari 2007 Als ik ’s morgens in de trein stap begint het te regenen. Gelukkig zit ik dan hoog en droog. Het is druk in de trein, ik kan er nog maar net een plaatsje veroveren. (Later blijkt dat er op Nieuwjaarsdag belangrijke skischansspringwedstrijden in Garmisch worden gehouden. Dat had ik kunnen weten, want die worden al decennia lang op de tv uitgezonden…) De reis duurt anderhalf uur en voert me langs de verregende Scharnberger See. Na koffie (matig en duur zoals alles in dit toeristenoord) in de stationsrestauratie gedronken te hebben, steek ik mijn paraplu op en ga ik Garmisch in de stromende regen bekijken, niet direct een onverdeeld genoegen. Veel grote villa’s en herenhuizen hier, met name langs het snelstromende riviertje de Leisach. Een groot deel ervan is omgebouwd tot pension of hotel. Opvallend ook zijn de muurschilderingen op de huizen, de zogenaamde Lüftli. Ik bekijk er de Sankt Martin Kirche, die ondanks al het schoons elders toch ook wel de moeite waard is met zijn prachtige fresco’s en fantastische altaarstukken. Na twee uur moedeloos rondwandelen in de regen hou ik het voor gezien en laat het stadsdeel Partenkirchen voor wat het is. Ik keer terug ik naar het station, waar ik temidden van rugzak­ toeristen op de trein moet wachten. Net op het ogenblik dat ik instap houdt het op met regenen. Garmisch Partenkirchen Daar waar de riviertjes de Loisach en de Partnach bij elkaar komen, is in de Romeinse tijd Partenkirchen of Parthanum 'ontstaan. Deze plaats lag aan een belangrijke handelsroute van Augsburg naar Italië en beleefde in de Middeleeuwen een bloeiperiode. Dit is een van de belangrijkste vakantieplaatsen van Oberbayern (700‑800 m; 28.500 inwoners). Wie kent niet het internationale skispringen dat ieder jaar op Nieuwjaarsdag in Nederland op de televisie te zien is? In 1936 vonden hier de Olympische Winterspelen plaats en in 1978 volgden de wereldkampioenschappen skiën. Maar niet alleen in de winter trekt dit oord vele toeristen aan, ook 's zomers zijn er vele vakantiegangers te vinden.

53

Garmisch­Partenkirchen ligt in een landelijk rivierdal en wordt in het noorden omsloten door de Kramerspitze (1985 m) en in het oosten door de Wank (1780 m). Ten zuiden van de stad ziet u de toppen van het Wettersteingebirge. Garmisch heeft een schilderachtig centrum met huizen met beschilderde gevels. Religieuze en historische thema's, schijnarchitectuur met balustraden en antieke zuilen bepalen het beeld van deze schilderingen. Mooi is ook de oude apotheek uit 1790 aan het marktplein (Marien­platz). Let u ook eens op de vele fraaie uithangborden van sierlijk en verguld smeedijzer. Voorts zijn er enkele bijzondere kerken, waaronder de twee St. Martins Kirchen. De oudste van deze twee dateert van de 13e eeuw en bevindt zich in de buurt van de Burgstrasse. De tweede kerk gewijd aan St. Maarten bevindt zich aan het marktplein. Het gebouw werd omstreeks 1732 in rococostijl gebouwd door Joseph Schmuzer. Ook hier zijn weer prachtige fresco's te zien, zoals die aan het plafond met voorstellingen van het leven van de heilige. Ze zijn gemaakt door Mattheus Günther. Het altaarstuk in het koor toont een afbeelding van St. Maarten. De preekstoel uit 1782 een fraai voorbeeld van rococo. In Partenkirchen kunt u een bezoek brengen aan het streekmuseum dat in het Wackerle‑Haus gehuisvest is. Voorts zijn de Mariä Himmelfahrtskirche, de Sebastiankirche en de St Antonkirche een bezichtiging waard. Dit laatstgenoemde kerkgebouw bevindt zich iets boven de stad op een romantisch uitzichtpunt en is een bedevaartkerk. Binnen vindt u fraaie 18e­eeuwse plafondschilderingen, die samen met het stucwerk en de talrijke ornamenten een uitbundig rococo ­ interieur opleveren. In het zuiden van Partenkirchen bevindt zich het grote Olympische sportcomplex dat voor het publiek geopend is. U vindt hier onder meer het reusachtige ijsstadion en het Apspitz­zwembad met diverse baden. Van Garmisch ­ Partenkirchen kunt u niet een tandradbaan via Grainau en de Eibsee naar het Scheenfernerhaus op 2650 meter hoogte gaan en daar een kabelbaan nemen naar de top van de Zugspitze.

Terug in München verbaas ik me in een van de vele seksshops rond het centraal station over het overweldigende aanbod aan met name kinky artikelen. Het tijdperk van de vieze boekjes en erotische videofilms schijnt helemaal afgesloten te zijn: het zijn tegenwoordig alleen maar prijzige dvd’s die de klok slaan (voor elk wat wils) en ontelbare seksspeeltjes voor de meest bizarre afwijkingen. Wie koopt dat spul eigenlijk? Ik ga al vroeg eten. Het wordt weer het buffet bij de Chinees. Hetzelfde soort publiek als gisteren. Vier potige, onwennige oer­ Hollandse jongemannen scheppen grote hoeveelheden op, maar laten de helft staan. Hun literflessen cola laten ze echter wel leeg achter. AVOND Het wordt een echt televisieavondje. Eerst de film Zorro, een remake met Antonio Banderas, Anthony Hopkins en Olivia Newton – Jones (haar doorbraak) in de hoofdrollen. Daarna een documentaire over de Transsiberië Express in Mongolië, China en Irkutsk. Vervolgens een Tatort­aflevering uit Keulen met rechercheur Michael Ballauf. Weer een documentaire, nu van Gerd Rüge vanuit de Rockies of the USA. Tenslotte een filmisch portret van Myan Mar, met name over de uigestrekte ruïne­ en tempelstad Pagan (die door troepen van Kublai Khan werd verwoest, Marco Polo zou erbij geweest kunnen zijn).

54

DAG 11 MÜNCHEN – BIOSCOOP SCHLÖSSER SCHLEISSHEIM Dinsdag 2 januari Mijn laatste volle dag in deze stad. Ik besluit met de S­Bahn naar het dorp Schleissheim 10 km ten noorden van München te gaan. Daar moet ik een kwartiertje tegen de storm in tornen (de paraplu was door de felle winstoten onbruikbaar) om de drie paleizen te bereiken. Ik kom als eerste bezoeker van de dag even na tienen het Altes Schloss binnen, waar ik vriendelijk door een verbaasde receptioniste wordt ontvangen. Ik bekijk er een expositie van religieuze katholieke volkskunst uit alle landen van de wereld. Vooral de creaties (voornamelijk beelden, kruisen, staties en kerstkribben) in papyrus, riet, adobe­klei, maïsbladeren en papier­ maché uit Peru en Mexico vind ik heel mooi. Er is ook een permanente tentoonstelling over het oude Pruisen. De bewoners blijken eigenlijk oorspronkelijk tot een Baltische stam te behoren. Veel aandacht voor militaire geschiedenis en het lot van de verdrevenen na de Tweede Wereldoorlog. In het Neues Schloss met een classicistische façade is alles wit gepleisterd, er is bijna geen kleur te bekennen in de zalen en kamers die vooral door donkere portretten zijn opgefleurd. Wel veel barok stucwerk aan de wanden, gemaakt door kunstenaars van naam waaronder de gebroeders Asam. Er staan nergens meubels. Het beste bevallen me de in geel marmer uitgevoerde zuilenhal, het uitbundige trappenhuis en de zalen met Vlaams / Brabantse wandtapijten. Jammer genoeg is er te weinig licht om er optimaal van te kunnen genieten. In en rond de zalen van de Schlosskapel word ik hinderlijk gevolgd door een dikbuikige suppoost. Denkt die soms dat ik een kunstvandaal ben met een mes onder zijn jas verborgen? Het lijkt er wel op. Als ik het complex na twee uur verlaat heb ik nog geen tien mede­ bezoekers gezien. Achter dit paleis strekt zich een groot Schlosspark in verschillende stijlen uit: stukje baroktuin met veel beelden, stukje geometrische Franse tuin, maar ook een gedeelte in Engelse land­ schapstijl. Aan het einde ligt het kleine jachtslot, het zogenaamde Lustschloss, dat ik vanwege het slechte weer maar niet bekijk. Schloss Schleissheim Net zoals Nymphenburger Schloss is ook dit een buitenverblijf van de voormalige vorsten van Beieren. Het zijn opnieuw de Wittels­bachers die opdracht gaven tot de bouw van dit kasteel. Het bestaat uit twee delen waarvan het Neues Schloss het spectaculairst is. Dit kasteel werd gebouwd in de 18de eeuw. In de Franse tuin staat het 'Lustheim' waarin nu een porseleinmuseum is gevestigd.

In een jagende storm van natte sneeuw loop ik naar het S ­ Bahnstation. Een uur later sta ik weer in München, waar ik Alaska Lachs met Bratkartoffeln eet bij de vishandel Nordsee. Daarna kan ik direct terecht bij de bioscoop voor de film “The White Planet”, gemaakt door Frans–Canadese filmers. De film gaat over de arctische dierenwereld, met name de ijsbeer staat erin centraal. De opzet is chronologisch zoals bij veel natuurfilms: lente, zomer, herfst en tenslotte de barre winter. Mooie opnamen, dat mag ook wel met de huidige geavanceerde 55

(computer­)technieken. Veel aandacht voor actuele zaken als klimaatverandering, opwarming van de aarde, smelten van de gletsjers, afkalving van de Groenlandse ijskap en inkrimping van de habitat/bioleefwereld van de “ours polair”. Op National Geographic Channel en Disco­ very Channel heb ik echter betere natuurdocumentaires gezien. AVOND Eerst Turks eten bij een restoran dat The Golden Gloves gedoopt is. De eigenaar blijkt, althans naar eigen zeggen, bokskampioen in zowel Turkije als Duitsland te zijn geweest. Naast me wordt druk handel gedreven, een marktstandplaats wordt overgedragen voor € 1.000 en de overeenkomst wordt met een contract bezegeld. Ik wijs beide partijen er fijntjes in het Turks op dat zij het belangrijkste zijn vergeten, namelijk de handtekening onder het contract te zetten. Ze kijken me aan alsof ze water zien branden. Ik wens hen in het Turks nog proficiat met de feestdag (het is vandaag Kurban Bayrami, ofwel het islamitisch Slachtfeest) en verlaat het pand, hen in stomme verbazing achterlatend. De rest van de avond zit ik me te verbazen bij de bloederige productie van Mel Gibson over de Maya­beschaving in Midden­Amerika: Apocalypto. Filmisch indrukwekkend, ontegen­ zeggelijk, net als zijn voorgaande producties Braveheart en The Suffering of Christ. De camera staat bijna geen ogenblik stil zodat je de indruk krijgt alsof je zelf in de maalstroom van die gewelddadige gebeurtenissen meegetrokken wordt. In de hele film wordt geen woord Engels (laat staan nagesynchroniseerd Duits) gesproken, waardoor een en ander heel authen­ tiek overkomt. Historisch klopt het echter niet helemaal: de tempels zijn Zapoteeks, de rituelen van hart uitrukken kwamen alleen voor bij de Azteken, de gesproken Maya – taal is moderne variant ervan die tegenwoordig in Yucatán wordt gesproken, de Spanjaarden kwamen pas aan land 7 eeuwen na ondergang van het Maya – rijk. Maar ja, een kniesoor die daar op let. Recht overeind blijft dat het een spannende, bloedstollende avonturenfilm is. Afijn, het hele wrede spektakel heeft me slechts € 5,50 gekost, een vriendenprijs toch? DAG 12 VERTREKDAG - REIZEN MET DIE BAHN TERUGREIS Woensdag 3 januari Heel slecht geslapen, ’s morgens moet ik overgeven. De hele dag eet ik niets, maar ik blijf me niet lekker voelen. ’s Avonds blijk ik ook koorts te hebben, die de volgende dag trouwens spoorloos is verdwenen. Een onverklaarbare tijdelijke fysieke inzinking derhalve, maar waar­ door? Uitchecken vormt geen probleem uiteraard, alles is immers al betaald. Even voor tienen vertrekt de ICE­trein naar Nürnberg. Al twintig minuten van te voren heb ik me op mijn gereserveerde rokersplaats geïnstalleerd. Er volgt een reis zonder echte hoogtepunten. De trein bereikt op speciaal daarvoor geprepareerde baanvlakken weer 300 ‘Stundenkilometer’. In Düsseldorf moet ik een uurtje wachten op aansluiting naar Venlo. Het boemeltje naar die stad zit vol jonge Duitsers die er hun wekelijkse voorraad Rauschgift / Stuff / Drogen gaan aanvullen, wat ik opmaak uit hun onderlinge gesprekken. 56

Eenmaal terug in Nederland staat alles me weer tegen. De trein in Venlo heeft een kwartier vertraging, wat niet wordt omgeroepen. Laat staan dat ze een mededeling doen over de oorzaak. Het is spitsuur, maar desondanks verschijnt er een treintje met veel te weinig capaciteit, het wordt dus duwen en dringen geblazen. Ik sta opeengepakt met bagage op het balkon tussen de natte regenjassen. Er is geen conducteur die kaartjes komt controleren. De metalen plaatjes van noodrem en andere in de coupé zijn gesloopt. Stations waar men stopt worden niet aangekondigd. En als ik thuis ben in Roermond, begint het nieuws op de tv, het zogenaamde zesuur – journaal, om vier minuten over zes. Kortom, welkom in Nederland! BEROEMDE MENSEN IN MÜNCHEN GEBOREN Richard Strauss, 1864­1949, componist Franz Marc, 1880­1916, schilder Carl Orff, 1895­1982, componist Heinrich Himmler, 1900­1945, Nazi politicus Franz Josef Strauß, 1915­1988, politicus (CSU) Werner Herzog, 1942, filmregisseur Franz Beckenbauer, 1945, voetballer Philipp Lahm, 1983, voetballer TYPISCH BEIERS Dirndl ­ Weisswurst ­ Lüftlmalerei ­ Stammtisch ­ Oktoberfest ­ Knödel

Semmel ­

Lederhose ­

Maroni ­

Bierhalle ­

GESCHIEDENIS VAN BEIEREN Grootste deelstaat van Duitsland In deze Duitse deelstaat, opvolger van het vroegere Koninkrijk Beieren, zijn zowel stedelijke zones als een dynamisch platteland te vinden. De zuidgrens van deze deelstaat wordt gevormd door de Beierse Alpen, die in het westen overgaan in de Allgäuer Alpen en in het oosten in kalkgebergtes. De Beierse Hoogvlakte loopt vanaf de Alpen geleidelijk af naar de Donau. Het hoogste deel van dit plateau (650 m) bestaat uit een morenegordel met hier en daar glaciale meren (Ammersee, Würmsee, Chiemsee). Ten noorden van deze gordel wordt de topografie regelmatiger, het gebied is bedekt met bossen en weilanden. Ten oosten van de Lech, waar eveneens bossen en weiden het landschap bepalen, wordt intensieve landbouw bedreven en bruinkool gewonnen. In het westen en noorden verrijzen de massieven van het Böhmerwald en het Frankenwald. Het Zwabisch ­ Frankische bekken, tussen Donau en Main, kent een milder klimaat dan het Beierse bekken. Hier vindt voornamelijk wijnbouw plaats. Van een echt agrarisch gebied heeft Beieren zich ontwikkeld tot een belangrijke industriestaat (44,6% van de beroepsbevolking). De snelle indus­ trialisering is te danken aan het beleid van de Beierse regering en aan het feit dat zich hier na de oorlog veel vluchtelingen gevestigd hebben. Later werden arbeidskrachten uit het buitenland aangetrokken.

57

CIJFERS Oppervlakte: 70.546 km2 / Bevolking: 10.960.000 inwoners Bevolkingsdichtheid: 155 inw. km² / Hoogste punt: 2 963 m (Beierse Alpen) München: 1,3 miljoen inwoners Neurenberg: 485 717 inwoners In de schaduw van de Wittelsbacher Hoewel Beieren noch geografisch noch sociaal een eenheid is, heeft het de staatkundige eenheid zoals het die geërfd heeft van de Wittelsbacher, de dynastie die van 1180 tot 1918 over het land geheerst heeft, weten te behouden. Beieren, oorspronkelijk bewoond door de Kelten, werd eerst door de Romeinen en later nog door tal van andere indringers bezet. Drie Germaanse groepen vestigden zich in het huidige Beieren. In het noorden bouwden de Franken dorpen van vakwerkhuizen. In het zuidwesten bezetten de Zwaben het gebied tussen de Iller en de Lech. Ten oosten van de Lech vestigden zich de Beieren (de Bavaren) zuidelijk van de Donau en trokken later naar de Opper­Palts. Beieren kende verschillende staatsvormen, van koninkrijk tot graafschap, totdat Frederik Barbarossa het gebied afstond aan paltsgraaf Otto Wittelsbach. Deze familie zou tot 1918 over het land regeren en er een echte staat van maken. In 1870 stemde koning Lodewijk II (bouwer van de beroemde kastelen en vriend van Wagner) in met de toetreding van Beieren tot het Duitse Rijk. Tegenwoordig is de vrijstaat Beieren qua oppervlakte de grootste en qua bevolking de op een na grootste deelstaat. De staatkundige eenheid wordt nog versterkt door de duizend jaar oude culturele eenheid, die met name wordt gekenmerkt door de stevig in het volksbewustzijn verankerde katholieke traditie.

58

DORTMUND (2010) NOVEMBER 2010 Dag 1

HEENREIS / VERKENNING INNENSTADT DORTMUND Vertrek 09.30 uur met NS. Via Venlo en Mönchengladbach rechtstreeks naar Dortmund met de ICE. Ik heb eersteklas in Roermond gekocht. Reservering niet nodig. Rond 14.00 uur aankomst, even zoeken naar hotel Königshof (reservering via Booking.com internet) dat schuin tegenover de Bahnhof ligt, 300 meter verderop. Beetje problemen met de sleutel en de deur die niet open te krijgen is. Hulp van diep gedecolleteerde receptioniste. Ter verkenning de stad in, alleen het centrum, de Innenstadt dus. Brückstrasse (goedkoop winkelstraatje met modern Theater), Platz von Leeds, waar voetgangerszone begint. Moderne U­Bahnstations, constructies met glas en staal. Het is zondagmiddag, een beetje zonnig en dus druk. Alle terrassen zijn open en vol bezet. Ik bezoek de Reinoldikerk. Aan de Marktplatz liggen enkele oudere panden, maar ook modernistische en vaak lelijke gebouwen zoals dat van Kaufhof. Even verderop ligt de uitgestrekte Hansaplatz. Dan ben ik al bijna bij de zuidelijk gelegen Südwall, waar de Alter Synagoge ligt (nu het Opera­gebouw) en de Stadtgarten met een vrolijke beeldengroep. Daar weer zo’n staalconstructie van de U­Bahn. Doorlopen naar gerestaureerde Rathaus, zowel Alt (oranjerode zandsteen) als Neu (verlaten glaspaleis), gelegen aan de Friedensplatz met een zuil in het midden. Overal in de stad staan lelijke beelden die als Kennzeichen gelden: gevleugelde neushoorns die fantasievol beschil­ derd zijn en soms reclameboodschappen bevatten. Het is inmiddels tijd geworden voor het avondeten waarvoor ik het Ulu Dagi Lokanta uitkies. Het jonge paar dat de zaak runt komt inderdaad uit Bursa (daar ligt de Ulu Berg namelijk). Ik geniet er van een enorme portie Iskender Kebab. Koffie neem ik toe in een spiegelpaleisachtige Eiscafé van een geboren bazige Italiaanse die met een gemoedelijke autochtoon gehuwd is. Bijna alle Eissalons en ­ Cafés in Duitsland (en dat zijn er heel wat) worden in eigendom gerund door Italo’s, die hier naadloos geïntegreerd zijn overigens. De kebabzaakjes, groentewinkels en de Änderungs­ schneidereien (in feite verkapte sweat shops) zijn allen zonder uitzondering in Turkse handen. Bij een Turkse kiosk koop ik een kleine fles raki als slaapmutsje voor de late avonduurtjes. De avond breng ik zoals gebruikelijk in het hotel door. Ik heb er in de lobby gelegenheid tot gratis internet, bij terugkomst check ik er elke dag mijn e­mail voor ik naar mijn kamer op de 2e etage loop. Daar kan ik genieten van 36 tv­zenders, waaronder tot mijn verrassing ook Nederland 2. Elke avond bekijk ik een kwaliteitsfilm en / of een documentaire op Phoenix, N24, 3Sat, SWR of Arte. Pas na elf uur ga ik tot lezen over totdat mijn ogen dichtvallen van de slaap.

59

Dag 2

KAISERSTRASSENVIERTEL / OSTFRIEDHOF / ALTSTADT Aan het ontbijt hoef ik niet veel woorden vuil te maken, dat is tot in de puntjes verzorgd. Een schonkige Albanese met een haarknotje (goed geraden, Jos) ruimt er de zaak op en vult de voorraad aan. De tweede helft van de week wordt ze vervangen door een donkere pittige Poolse uit het Mazurisch Merengebied (weer goed geraden, Jos). Het hotel blijkt ausgebucht, er zijn ook Hollanders present. Het is een Garni ­ Hotel, dus behalve de kamers is het ontbijt de enige service die er geboden wordt. De receptie is wel dag en nacht geopend. Ik trek te voet de stad in, richting oosten waar ik volgens de reisgidsen het Jugendstilwijk dien te bezoeken. Enkele uren dwaal ik in die uitgestrekte, vooroorlogse (d.w.z. eind negentiende­ eeuwse en begin twintigste­eeuwse) wijk door. Ik maak er veel foto’s van de over het algemeen statige herenhuizen en villa’s van de voormalige staalbaronnen en de hogere beambten van de industrieconcerns. Bij toeval beland ik op het Ostfriedhof, waar ik dartel rondhuppel tussen de glorieuze herfstpracht. Ik vind er het magnifiek, al die uitbundige kleuren en de dwarrelende bladeren die uit de eeuwenoude bomen naar beneden zweven en een zacht, gouden tapijt op de brede lanen vormen. Er zijn verschillende grafmonumenten te bewonderen, onder andere dat van grootindustrieel Hoesch die in Dortmund zijn bakermat had. Ik ben er niet de enige die er rondloopt, want dit is de tijd van Allerzielen en Allerheiligen. Koffie in een drukke banketbakkerij, die zijn hier op zondag gewoon open en doen dan ook goede zaken. Terug bij de Ostwall verken ik een ander gedeelte van de Innenstadt en maak foto’s van onder meer enkele passages en winkelcentra en ­arcaden. Ik eet die avond voor 7 euro bij een Chinees en wel Rotbarsch met rijst. Het is meer paneermeel dan vis, maar goed, het smaakte wel. Ik drink er Apfelschorle bij, dat is de laatste zo te zien erg populair in Duitsland. Op tv bekijk ik een lange uitzending (2 delen, 3 uur) van de film Pies XII, die zich vooral richt op de weifelachtige houding van die pas tijdens WO II waarin hij weigert stelling te nemen en de nazistische wandaden te veroordelen. Dag 3

KREUZVIERTEL / SÜDWESTFRIEDHOF Tijdens het ontbijt word ik door een aardige Engelse vrouwelijks gast met gele tanden aangesproken met de vreemde vraag: “Are you a friend of Jochen?” Die vraag moet ik uiteraard ontkennend beantwoorden, maar ik pieker wel over de achtergrond van een dergelijke vraag. Buiten probeer ik allereerst het systeem van de ondergrondse (metro en ook Stadtbahn) te doorgronden. Als dat gelukt is neem ik de U­Bahn naar het Kreuzviertel. Daar wandel ik door de Südwestfriedhof, minder spectaculair maar even schitterend in de herfstgloed. Op het einde ervan liggen de oorlogsgraven met monumenten voor de gevallenen uit WO I. Prima koffie in de Gaststätte bij de ingang. Daarna ga ik gevels bekijken, al fotograferend door de brede, veelal met bomen omzoomde straten. De wijk is relatief ongeschonden de bombardementen 60

van Bomber Harris doorgekomen, wat de aantrekkelijkheid van de authentieke Jugendstil­ bouwwerken (maar ook neo­barokke en nouveau art­huizen) alleen maar verhoogt. Als ik weer eens zo’n pareltje op beeld aan het vastleggen ben, word ik door de eigenaar ervan aangesproken. De man denkt dat ik een Makler ben die met begerige ogen in te palmen huizen fotografeert om ze op te kopen. We stellen ons aan elkaar voor: hij is meneer Fischer (eigenlijk uit Hamburg, lang in Münster gewoond) die het pand van zijn vader heeft geërfd en het nu van binnen aan het moderniseren is. Hij heeft er onder het behang affiches van Hitler en de NSDAP aangetroffen. Vroeger blijkt er een wijkkantoor van de Hitlerjugend te zijn gevestigd. De nazi’s brengen ons gesprek op Sarrazin en Wilders. Hij is journalist van beroep en dus redelijk op de hoogte van de politieke en maatschappelijke situatie in zijn en mijn land. Hij complimenteert me zowaar met mijn in zijn ogen goede Duits. Als het maar over lastige onderwerpen gaat, dan kan mijn Duits alleszins ermee door, dat heb ik op de HBS wel geleerd. Maar als het over dagelijkse thema’s gaat, sta ik soms te schutteren als een begin­ neling. Bij de Möllerbrücke spring ik weer de metro in en laat me naar noorden van de stad rijden. Daar loop ik van de Leopolstrasse via het uitgestrekte zwemcomplex naar het grote Postkantoor bij het station. Onderweg enkele vreemde beelden gezien, waard voor een foto natuurlijk. Vlakbij ligt ook Ciné Star, een bioscoopparadijs / filmtempel met 20 zalen. Ik bekijk er het programma en besluit een dezer dagen een filmpje te pikken. Koffie op een terras bij het station, het infomateriaal dat ik zojuist bij het Fremdenverkehrsamt / VVV­ kantoor / Tourist Office opgepikt heb doorblader. Als het begint te regenen zoek ik mijn kamer voor enkele uurtjes op. Tegen een uur of vijf ga ik de stad in en ontdek een Maggi­winkel, waar je alle producten van dat merk kun proeven en natuurlijk ook kunt kopen. Ik probeer er de Klöschensuppe met broodje voor 2 euro en schaf me een tiental speciale soepen voor Clim (eh ja, natuurlijk meer voor mezelf….) aan. Bij de textielprijsvechter KIK koop ik voor € 10 een joggingbroek en een ­vest, niet om te joggen maar om er thuis lekker mee rond te lopen. Eten doe ik weer bij een Turk, nu gewoon een Dönerteller met Anatolisch bronwater, prijs 8 euro. Op tv Der Stellvertreter / Amen: alweer een film over WO 2 en Pius de Twaalfde, een productie van de Griekse cineast Costas Gravas. Ook hier krijgt de paus weer een stevige veeg uit de pan, de katholieke kerk wordt beslist niet gespaard en krijgt er weer eens van langs, omdat ze gezwegen heeft over de toen al bekende Jodenvervolging. De film zal wel in Italië verboden zijn, daar zijn ze tijdens het bewind van Berlusconi goed in. Dag 4

WUPPERTAL WALLSTREET II Even na tienen stap ik in de trein naar Wuppertal. We passeren het industriestadje Witten, de grotere stad Hagen (die ik morgen ga bezoeken) en bereiken zo rond elf uur Wuppertal, de grootste stad in het Bergisches Land met meer dan 300.000 inwoners. Er hangt Sprühregen boven de stad, niet bepaald uitnodigend. Toch kan ik er nog redelijk foto’s maken, onder 61

andere van de wereldberoemde Schwebebahn , met zijn moderne, kleurrijke cabines die regelmatig over me heen zoeven. De zweeftrein volgt de bedding van het onaanzienlijke kiezelriviertje de Wupper en is meer dan 20 kilometer lang. De stations zijn ook gemoderniseerd en uiteraard uit buizen van RVS­staal en glazen oppervlakten opgetrokken. Koffie in een tot restaurant omgebouwd hoofdkantoor van een fabriek. Vroeg in de middag klaart het op en loop ik het Luisen Viertel binnen. Daar bekijk ik de rozerode parochiekerk met een fraai houtgesneden hoogaltaar. Hier en daar liggen nog enkele Art Deco ­ huizen. Ik het meer moderne stadscentrum eet ik een broodje bij de alom­ tegenwoordige bakkerij Kamps, veelal met allochtoon personeel, zoals jonge Oostaziatische meisjes en jongens. Ik loop de grootwinkelbedrijven Karstadt, Galeria Kaufhof en enkele andere winkels binnen, alleen uit nieuwsgierigheid en soms om te schuilen tegen de onverwacht regenbuitjes. Ook hier liggen overdekte winkelgalerijen, vaak met koepel in het midden en veel lichtinval. Z e worden druk bezocht, van een economische crisis lijkt hier geen sprake te zijn. De Markt wordt gedomineerd door het statige negentiende­eeuwse stadhuis met tal van torentjes, erkertjes en beeldhouwwerk. Er staan wat marktkraampjes, ik kan de verleiding van een bordje kibbeling met Knobi-Sauce niet weerstaan. Aan de Stehtisch sta ik naast een Chinese die luidruchtig en zonder enige gene al de graten van haar vis op de grond uitspuwt. Op het terras van Starbucks drink ik een medium mok koffie, mijn voeten verwensend die weer last hebben van opkomende eksterogen. Voor ik weer het station bereik kom ik nog langs het lokale Museum von Heydt, dat ik evenwel niet bezoek. Om vier uur ben ik terug in Dortmund na in de trein deelgenoot te zijn geworden van een gesprek tussen twee heimkehrende ambtenaren die over hun ziektes uitweiden: de een lijdt aan vergevorderde kanker, de ander aan een gevaarlijke bloedziekte. En dat in de eerste klas, waar doorgaans gezwegen wordt. In Dortmund begeef ik me rechtstreeks naar de bioscoop om de film Wallstreet II met een verouderde Michael Douglas te zien. (Later lees ik in een boulevardkrant dat Douglas aan keelkanker lijdt en nog maar enkele maanden te leven heeft als de chemokuur niet aanslaat). De film valt tegen, erg voorspelbaar en als vervolg op Wallstreet I van 15 jaar geleden niet erg geslaagd. Het thema is greed (hebzucht) van de speculanten aan de effectenbeurzen. Ik ga daarna niet in een restaurant eten, maar eet aan een Imbiss bockworst met een broodje. Op tv bekijk ik een documentaire op de Frans TV 5 (Cinq) over de Franse politiek tijdens het interbellum (jaren dertig van de twintigste eeuw). Daarna zie ik Bayern München met 4­0 van Cluj Napoca winnen, van Gaal blij. Met enig leed­ vermaak lees ik op teletekst dat de “godenzonen” van Ajax verloren hebben van Auxerre. Dag 5

HAGEN TATORT OP TV Vandaag is het de stad Hagen die ik bezoek, voornamelijk ook in een ragfijne motregen. Vanaf het station uit 1910 volg ik een winkelstraat, waarna ik in het oudere centrum uitkom. Ik kom voorbij het oude theater (rond 1900) en er recht tegenover aan een plein het nieuwe theater, Carré geheten. Dan volgt de Johannis Kirche, een evangelisch bedehuis dat niet zo bijzonder is. Hier en daar staan wat standbeelden van plaatselijke grootheden. Er ligt ook een 62

Ciné Star, zoals langzamerhand in iedere Duitse Grossstadt. Een industrieel textielcomplex is omgebouwd dat cultureel centrum, de hoofdingang is nog in Jugendstil vormgegeven. Door toeval ontdek ik in een eigentijds gebouw de Tourist Office, daar krijg ik onder meer een plattegrond met de meest interessante Jugendstil ­ monumenten van de stad. Ik volg de route nauwgezet langs villa’s, herenhuizen en een enkel museum en kerk. Ondertussen wip ik bij een vestiging van Kamps binnen om koffie te drinken en een broodje Mettwurst te eten. In het Stadtpark staat een leuk klein standbeeld van de Sitzende Schmied en een jochie op een ezel. Dan begint het weer te regenen. In de buurt van het station ligt een straat met tal van Turkse winkels, bakkerijen en restaurantjes. Daar eet ik ergens mercimek corbasi (linzensoep) met veel vers brood. In de stationshal is alleen nog een glas­in­lood raam overgebleven uit de begintijd. Tussen vier en vijf ben ik terug in Dortmund. Het regent, dus keer ik zo snel mogelijk naar mijn hotel terug. ’s Avonds ga ik even uit om bij een Imbiss een zak frites, een Holländische Frikandelle en kroketjes te halen; die buit smikkel ik op mijn kamer op. De traditionele Tatort ­ aflevering van de donderdagavond heeft Max Ballack en Freddy Schenk in de aanbieding, zoals altijd aardig om dit ongelijke tweetal van echte “Kölner Jóngs” met hun fratsen te volgen. Dag 6

MUSEUM KUNST UND KULTURGESCHICHTE Ook vandaag is het weer niet al te best: het is een stuk kouder geworden. Ja, het is echt guur en herfstig kil en er valt regelmatig een regenbui. Vanaf tien uur bezoek ik het nabijgelegen Museum für Kunst und Kulturgeschichte. Het gebouw ziet er van buiten niet bijzonder uit, maar binnenin is deze voormalige Sparkasse omgetoverd tot een modern ensemble van glas, marmer en roestvrij staal. Ik vind het prachtig en maak dan ook foto’s van die indeling. De collectie op vier etages is niet uitgebreid, maar wel goed gevarieerd: in het Erdgeschoss bevindt zich de Ur­ und Frühgeschichte, op de 4de etage de 20e­eeuwse kunst. De suppoosten zijn geselecteerd uit asblonde vrouwen van middelbare leeftijd die geheel in stemmig zwart gekleed zijn, elke etage telt er één. Met een ervan maak ik een praatje, zij heeft kunst­ geschiedenis gestudeerd en moet om de drie weken naar een ander museum in de stad, dat brengt wat afwisseling in deze in wezen saaie job. In de hal onder de grote koepel zitten verspreid aan tafeltjes voornamelijk oudere paren die er hun schilderijen en andere kostbaarheden door kenners laten taxeren, dat gebeurt elke vrijdagochtend. Ik drink rond twaalf uur koffie in het stijlvolle museumcafé. Het is er niet goedkoop, het plebs moet toch op een of andere manier buiten gehouden worden. In het centrum heeft men koortsachtig huisgehouden, zo blijkt uit de talloze kraampjes en kermisattracties die op de pleinen en brede straten opgetrokken zijn. De voorbereiding op het hoogfeest van Weihnachten en de Adventsmarkt is in volle gang en trekt tal van bekijkers. Ik voel me niet echt thuis tussen dit volk. Er staan ook muzikanten op straat en er rijden paardenkoetsen rond. Het ruikt er sterk naar Reibekuchen und Bratwurst en natuurlijk paardenpoep. Ik bezoek nog de Marienkirche (was eerst gesloten, nu wel open, aardige modernistische gebrandschilderde ramen) en de Petri ­ Kirche met een enorm groot altaarstuk 63

van Antwerpse snit. Het bestaat uit tientallen panelen met letterlijk honderden realistische houten figuren. Een grote glaswand (of is het gemaakt van doorzichtige kunststof?) beschermd het tegen eventuele vandalen. Het is een evangelische kerk, héél ruim en héél leeg. Er worden ook allerlei culturele activiteiten gehouden, waaronder een tango­avond voor de senioren. Daar moet ik om glimlachen. Wat de kerk al niet moet doen om haar schaapjes binnen te houden. Via de Friedensplatz kom ik aan bij het Museum an der Ostwall dat ik wil bezoeken. Dat is gespecialiseerd in moderne kunst en daar wil ik toch ook wel iets van meepikken. Het blijkt echter verhuisd te zijn naar een andere plek in de stad. Ik zoek er even naar, maar het slechte weer noopt me om terug te keren naar het hotel. Onderweg schiet ik een Chinese toko binnen om nog wat exotische etenswaar in te slaan. ’s Avond eet ik bij Bamboo Palace, een groot Chinees restaurant dat een “all you can eat” ­ menu aanbiedt. Mijn fles raki is leeg, daarom koop ik bij een Tamil bij het station 2 flessen Dortmunder Kronen Bier (geen blikjes, die zijn in Duitsland vanwege het statiegeld niet meer verkrijgbaar). Na mij ervan vergewist te hebben dat mijn trein terug richting Düsseldorf morgen toch echt op Bahnsteig 5 om 10.12 uur vertrekt, zoek ik mijn kamer op die ik die avond niet meer verlaat. Dag 7

TERUGREIS DEUTSCHE BAHN Driehondertwintig euro afrekenen voor 6 nachten, dat is niet echt te veel. Naast me doet een groepje Hollanders moeilijk over de prijs, die kaaskoppen kunnen het ook niet laten. De trein vertrekt op tijd. Tot Düsseldorf zit alles snor, maar daar beginnen de problemen. Ik zou er aansluiting hebben met een trein rechtstreeks naar Venlo, maar die stopt in Mönchengladbach en gaat niet meer verder. Van daaruit moet ik het maar verder uitzoeken. Enfin, eerst nog na een half uur wachten naar Viersen, daar nog eens drie kwartier wachten voor de stoptrein naar Venlo. De voorgaande treinen zaten propvol met luidruchtige voetbalsupporters, want Die Fohlen (van staartclub Borussia MGladbach) moeten het thuis opnemen tegen het gehate Bayern München. Uitslag: 3­3! Van Gaal huilt. Gelukkig kan ik in Venlo direct op de Veolia ­ trein naar Roermond stappen. In Roermond lacht het geluk me opnieuw toe, er staan drie lege taxi’s te wachten. De gezette Servische chauffeur van Motax die zo goed Limburgs plat spreekt, staat er ook bij. Hij heeft me al vaker naar de Herderstraat gebracht en kent het adres uit zijn hoofd. Nog vóór drieën sta ik weer in mijn woonkamer.

64

KEULEN (2010) KEULEN PINKSTEREN 2010 KORT REISVERSLAG JOS ALLEEN BEGIN MEI 2010 Van woensdag tot en met zondag. / Hotel: Engelbertz in de Kölner Altstadt. WOENSDAG Taxi kwart over tien. Half elf trein. Overstappen in Venlo en ook in Kaldenkirchen! Weer overstappen Mönchen ­ Gladbach, aankomst Keulen kwart voor twaalf. Koffie en bezoek Tourist Office tegenover de Dom. Brochures en plattegrond van de stad. Tien minuten lopen naar hotel. Kamer aan de straatkant. Installeren in eenpersoons rokerskamer. Wandeling in de Altstadt. Alvast enkele Romaanse kerken bezocht, waaronder de Grosse Sankt Martin inclusief crypte en archeologische opgravingen van Romeinse nederzetting. Zonnige rivieroever. Daarna St. Maria im Kapitol met prachtige houtgesneden deuren en reliëfs. Oudste middeleeuws gebouw uit Keulen: het Overstolzenhaus. Ook: het Pretorium, Romeins stadhouderspaleis tegenover het renaissance stadhuis met toren vol beelden van personen uit de Keulse stadsgeschiedenis. Om half vier Vietnamees buffet, all you can eat voor € 6.50. Moddervette klandizie in donkere kleding. Contrasteren met frêle dienstertjes. Wandeling langs de Rijnpromenade, kil in de schaduw. Heumarkt vol vreetstalletjes, wijnkraampjes en zuipzitjes, ik zoek vergeefs naar standbeelden. Fles raki in de Kaufhof Galeria gekocht, exorbitant assortiment aan lekkernijen in souterrain. Zeven uur terug hotel. Op tv: Anonyma, Berlijnse vrouw in 1945, ervaringen met ruige Russische bezetting. DONDERDAG Hemelvaartsdag, Duitsers vrij. Half negen uitstekend ontbijtbuffet. Half tien de straat op, uitgestorven binnenstad. Beelden Tönnis en der Själ. Koffie in Braustube, kelners heten hier Köbes (van Jacobus afgeleid). Bezocht: Altmarkt, Stadhuis, verschillende foto’s van Brauhäuser. Römisch ­ Germanisches Museum en Ludwig Museum aan de buitenkant rondgelopen. Hohenzollern ­ Brücke met expositie van honderden foto’s van Belgische zigeuners, op transport in 1943 naar Auschwitz. Terug naar hotel vanwege lege batterijen, vervangen door verse. Neumarkt, Hanzehuizen, Pegel Hochwasser 1993 en 1995. Entreehal Walraff ­ Richartz Museum vol cultuurhongerige moderne mensen. Ertegenover liggen opgravingen van een mikwe, een Joods ritueel badhuis. Erwtensoep met brood gegeten. Romaanse kerk St. Aposteln, ook evangelische kerk Antoniter. Langs lelijke Opera en diverse moder­nistische winkelpassages. O.a. Neumarkt ­ Galerie, Opern ­ Passage en WDR­ Arkaden. Onderweg op plein en aan de Rijn Beer Bikes met dikbuikige dagtoeristen: 65

overwegend mannen tussen 30 en 50 jaar op stap met de spaarkas van hun Stammkneipe? Puppentheater met Millowitz op bank, ook wel Hänneschen Theater genoemd. Starbucks koffie bij Hahnentor, vijf verschillende vestigingen in de stad gesignaleerd. Koud weer, zo’n tien graden, maar geen regen. Foto’s van de etalages in de Hohe Strasse vol dure en exclusieve winkels van kwaliteitsmerken, vooral mode. Stamhuis van 4711, Kölnisch Wasser in de Glockengasse. Spieltheater, ook lelijk gebouw. Ruïne van St. Alban, een soort Kriegs ­ Mahnmal met een beeldengroep van om hun gesneuvelde zoon wenende ouders van de beroemde beeldhouwster Käthe Kollwitz. Om zes uur Backfisch mit Pommes eten. Een illegale jongeman (Ich nix Papiere!) vindt zogenaamd vlak voor mij op straat een gouden ring en wil die aan mij verkopen, waarschijnlijk zigeuner uit Roemenië. Zeven uur terug in hotel, voetbal op tv: Augsburg (geleid door Jos Lulukay) ­ Neurenberg, een promotie­ / degradatieduel. VRIJDAG Noorden van de Altstadt bezocht. Eerst de Dom, erg druk, kan op de hoofden lopen. De omvang van deze kerkelijke gigant blijft imponerend. Sommige beelden aan de gevels zijn opgepoetst, mij lijkt alleen omwille van het effect tussen al die andere zwartgeblakerde en luchtvervuilde beelden. Geen Schatzkammer en geen Turmbesteigung! Heinzelmännchen Brunnen. Ruiterstandbeeld bij spoorbrug over Rijn, Bahnhofplatz en krachtige, aromatische Guatemala ­ koffie in de Kolonnaden . Romaanse St. Andreas kerk met oude, langharige beleefde bedelaar als zelfbenoemde portier. Langer bezoek aan het Stadsmuseum in het Zeughaus uit de zestiende eeuw. Interessante collectie, hoewel niet echt uitgebreid. Veel foto’s genomen. Koffie op terras in schaduw van de Römerturm. Even verder lopen naar de Sankt Gereon (gebeeldhouwd hoofd van deze Griekse heilige op grasperk). Een van de mooiere romaanse kerken: ovaal met koepel en Emporen, heel sfeervol met geheimzinnige lichtinval. Ook kloostergebouw erbij in een soort parkje. Foto voor twee dames met kerk op achtergrond gemaakt. Vlakbij restanten van middeleeuwse stadsmuren en de overblijfselen van de noordelijke Romeinse toren. Volgende kerk: de Ursula ­ kerk met mooie Goldene Zimmer, een soort schatkamer. Onderweg Ursulinnen ­ kloosterkerk, barok geval, heel leeg met orgelconcert van oefenende organist, even uitrusten met gewijde muziek erbij. Tenslotte de interessante St. Kunibert ­ kerk met een prachtige, moderne portaaldeur en fraai licht vanwege de glas­in­loodramen. Ik word aangesproken door oudere Amerikaan uit Chicago, zoekt iemand die Engels spreekt. Vrouw ligt in nabij Marien Spital met longontsteking opgelopen tijdens Rijncruise. Moet telefoneren met zoon in de States. Kan hem niet helpen. Terug aan de Rijnoever, korte wandeling tot Deutsch Wirtschaft Institut (foto van economische kopstukken voor Clim), congrescentrum en Bahnhof. Minoritenkerk van binnen even bekeken. Elders in de stad weer een Chinees buffet, nu met veel vlees en vis, dus iets duurder (€ 9,80 inclusief drank), veel jong volk dat zich volstopt. Even na zessen hotel, last van pijnlijke tenen en krakend heupgewricht. 66

ZATERDAG Vandaag de zuidelijke Binnenstad bezoeken. Eerst weer langs Rijnoever en Altstadt. Romaanse kerk St. Maria in Lyskirchen, volkomen leeg. Op schiereiland Schokolade Museum (moderne aanbouw bij groot herenhuis) en Sport­ en Olympia Museum. De stad in naar de Sankt Georg Kirche, een kleinere uitgave met een minikruisgang. Vastgelopen op een verkeersplein, gevaarlijke en drukke wegen oversteken. Edith Stein ­ karmelitessenklooster en kerk. Vervolgens weer een Romaans hoogtepunt: op een heuvel gelegen Sankt Pantaleon­ kerk met ommuurd kloosterpark erbij. Hier enige bezoekers in tegenstelling tot de meeste Romaanse kerken die ik bezocht. Wel zit er altijd wel iemand te bidden, meestal oude vrouwen. Koffie in een Eckkneipe. Wandeling langs de gerestaureerde muren (betaald oor de oud­prinsen van de Keulse karnaval), de nog intacte middeleeuwse Ulrepforte en de Severinstor aan de Chlodwigplatz, ook in oude staat teruggebracht. Markklössensuppe met zwartbrood bij een alternatief eetcafeetje aan de Saksenring, geleid door een ondernemende blondine. Beland in de wijk Stollwerck, vroeger chocoladefabriek, in park staan nog oude koelinstallaties als industrieel monument. Turkenwijk gezien al de schotel ­antennes aan de flatgebouwen uit de jaren ‘50 / ‘60. Laatste Romaanse kerk: de St. Severinskerk. Mooi weer intussen, dus wandeling langs de promenade, ik ben niet de enige, er wordt volop geflaneerd. 2 kilometer lang vol moderne gebouwen in de hanzestijl (vergelijk Doetinchem), dure appartementen. De hijskranen heeft men aan deze Rheinau­ufer laten staan. Middeleeuwse Bayen ­ Turm waar volgens de legendes voor het eerst de uitroep Kölle Alaaf werd gehoord, nu een soort vrouwentrefcentrum. Bij de Südbrücke keer ik om. Koffie op terras, rondneuzen bij Schokomuseum, is behoorlijk druk daar, uitrusten op trappen. Op Heumarkt “avond”­ eten: Bratwurst en Reibekuchen aan stalletjes. In banketbakkerij koffie met stuk taart. Om zeven uur terug in hotel. Weer voetbal op tv: Bayern M. wint met 4­0 van Werder Bremen, opnieuw triomfantelijke van Gaal. ZONDAG Check out om kwart over tien, afrekenen 236 euro met de credit card voor vier nachten. Goede aansluitingen van de treinen, gelukkig. Wel weer vaker overstappen, nu via Düsseldorf. In Venlo iets langer wachten op Veolia ­ transport, daarom een satékroketje en kaassoufflé bij automatiek smikkelen. Geen koffie drinken, er is geen restauratie meer, opgedoekt? Om half drie thuis met taxi bestuurd door Bayrak Bayrak, broer van PvdA ­ gemeenteraadslid Ali Bayrak. Deze knaap is voor zichzelf begonnen net zoals veel Turkse ex­ leerlingen. MEER INFO KEULEN Inw: 1.000.000 Door zeven bruggen worden de beide oevers van de Rijn met elkaar verbonden, twee ervan zijn spoorbruggen. In de oorlogsjaren werd Keulen grotendeels verwoest door bombardementen, in de binnenstad werd 90 % verwoest. Alleen de Dom werd weinig beschadigd. Na 1948 werd met de wederopbouw begonnen en thans is van deze oorlogs­wonden nog maar weinig te zien. Vele

67

kunstschatten werden tijdig in veiligheid gebracht, zodat deze thans weer in de kerken en musea te zien zijn. Bekend bouwwerk is de Dom die in 1880 werd voltooid. BIJZONDERE EVENEMENTEN De oude domstad aan de Rijn, zetel van een aartsbisschop, is een van de belangrijkste centra van verkeer, handel en industrie van Duitsland. In het huidige stadsplan valt de historische groei van de stad nog goed te volgen: de ringstraten markeren de loop van de middeleeuwse verdedigingswerken, terwijl de daarbuiten liggende, 10 km lange groene gordel in de plaats van de latere Pruisische versterkingen kwam. GESCHIEDENIS Keulen is ontstaan uit de Romeinse kolonie Colonia Claudia Ara Agrippinensis, hoorde vervolgens vanaf het eind van de 5de eeuw tot het rijk van de Franken, werd door Karel de Grote tot aartsbisdom verheven en was reeds in de middeleeuwen een van de leidende steden van Duitsland en een tijdje naast Lübeck het belangrijkste lid van de Hanze. In 1248 werd met de bouw van de dom begonnen; in 1388 werd de oude universiteit gesticht die, na onder het Franse bewind opgeheven te zijn, in 1919 opnieuw gesticht werd. Na 1815 maakte Keulen deel uit van de Pruisische Rijnprovincie. De Tweede Wereldoorlog verwoestte het grootste deel van de stad; de bevolking was van driekwart miljoen tot 45.000 geslonken. Na het puinruimen werd ook deze stad met grote voortvarendheid weer opgebouwd. Als door een wonder liep de dom slechts weinig schade op. BEZIENSWAARDIGHEDEN De dom en Keulen zijn één, overal ziet men het machtige silhouet van dit meesterwerk van de hooggotiek, het grootste gotische bouwwerk van Duitsland en een van de grootste kathedralen van Europa. In 1248 werd de eerste steen gelegd, begin 16de eeuw was de bouw nog niet voltooid en deze bleef steken tot de 19de eeuw toen de gotiek weer de grote mode werd. In de jaren 1842 ­ 1880 werd onder leiding van bouwmeester Zwirner de dom St. Peter und Maria, zoals hij officieel heet, afgebouwd. In de indrukwekkende binnenruimte (61.66 km2 met 56 pijlers) boven het hoogaltaar de Driekoningenschrijn, een meesterwerk van de Rijnlandse goudsmeedkunst dat in de 12de13de eeuw naar ontwerp van Nikolaas van Verdun voor de uit Milaan overgebrachte relikwieën gemaakt werd. In de kooromgang het beroemde schilderij van Stephen Lochner, 'De aanbidding der koningen' van omstreeks 1440; tegen de koorpijlers vroeggotische beelden (14de eeuw) in de kruiskapel het Byzantijns beïnvloede Gero­kruis; in de schatkamer vele bezienswaardige kostbaarheden die deze domschat tot een van de rijkste van Europa maken. Vanaf de zuidelijke van de twee torens heeft men een prachtig uitzicht over de stad tot aan het Zevengebergte (500 treden, domklokken!). Zuidelijk van de dom het voortreffelijk ingerichte Römisch ­ Germanisches Museum met de Dionysosmozaïek (2de eeuw n.C.), het 15 m hoge grafmonument van Poblicius (1e eeuw n.C.), Romeins glaswerk, aardewerk, mozaïeken, olielampen en een gereconstrueerde havenstraat; bovendien in de schatkamer prachtige Germaanse gouden sieraden. Vakbij dit museum bevindt zich het Diözesanmuseum (bisschoppelijk museum). Aan de Wallrafplatz het opvallende gebouw van het Funkhaus van de WDR. Hier tegenover het Wallraf­Richartz­Museum met grootste schilderijenverzameling van het Rijnland. Het zwaarte­punt ligt op de oude Keulse school (14de­16de eeuw), maar daarnaast een uitgelezen selectie Hollandse meesters van de 16de en 17de eeuw en Duitse en Franse schilders uit 19e en 20e eeuw. Grote verzameling hedendaagse kunst. Aan de Brückenstrasse de naoorlogse Kolumba­Kapella met een fraai Mariabeeld uit ca. 1460 en ten westen van de dom aan de Komödienstrasse de St. Andreaskerk (15de eeuw; in de grafkapel in een Romeinse sarcofaag het gebeente van de Heilige Albertus Magnus) en in de aangrenzende Zeughausstrasse het Regierungsgebaude (1952); aan de overkant het herbouwde Zeughaus (arsenaal) met het Kölnische Stadtmuseum (geschiedenis van de stad en grote maquette van Keulen). Aan het eind van de Zeughausstr. Links de Römerturm (1e eeuw n.C.), een overblijfsel van de

68

Romeinse stadsmuren. Noordelijk de St. Gereon, een zeer eigenaardige Romaanse kerk; het langgerekte koor (11de eeuw) ondersteunt een tienhoekige koepelbouw uit de Romeinse tijd en die in 1227 werd uitgebreid. Ten zuiden van de dom het Alte Rathaus (15de ­ 16de eeuw) met Hansezaal. Tegenover dit oude raadhuis het op de resten van het Romeinse Praetorium (museum) gebouwde nieuwe raadhuis. Zuidwestelijk de Gurzenich, de grootste dans­ en feestzaal die ooit in de middeleeuwen gebouwd werd, genoemd naar een Keuls riddergeslacht. De weliswaar herbouwde Gurzenich is een van de weinige oude wereldlijke bouwwerken (15de eeuw) van Keulen. Verder zuidwaarts de kerk St. Maria im Kapitol (11de13de eeuw); het vernieuwde langschip bevat twee mooie, houtgesneden deuren (midden 11de eeuw); onder het koor een reusachtige crypte. Van de Neumarkt voert de Gurzenichstrasse naar de Hohe Strasse, de belangrijkste winkelstraat van Keulen (voet­gangerszone) naar de Wallrafplatz. Aan de andere Kant van de Hohe Strasse zet de Gurzenichstr. zich voort als Schildergasse (eveneens voetgangerszone) die op de Neumarkt uitkomt waar de fraai gerestaureerde, laat­Romaanse St. Aposteln­Kirche uit de 11de ­ 13de eeuw het bezichtigen waard is. Noordelijk van de Schildergasse het moderne Theater van de stad. Ten zuiden van de Neumarkt in de vroegere St. Caciliensasilika het Schmutgen­Museum met prachtige verzameling kerkelijke kunst. In het zuiden van de binnenstad de St. Pantaleon­Kirche die na de oorlog zoveel mogelijk in haar oorspronkelijke, vroeg­Romaanse staat is teruggebracht. In deze kerk ligt de vrouw van keizer Otto II, Theophano (1091) begraven. De binnenstad wordt omsloten door de voor de vroegere stadsmuren aangelegde Ringstrassen. Van de oude poorten zijn bewaard gebleven: in het noorden de Eigelsteintorburg (kunstnijverheids­museum), in het westen de Hahnentorburg en in het zuiden de Severinstorburg. Hier vlakbij de zeer bezienswaardige St. Severin­Kirche (11de ­ 15de eeuw); de opgravingen onder de kerk hebben uitgewezen dat op deze plek de eerste kerk van Keulen heeft gestaan (4de eeuw). Aan de Ubierring het Rautenstrauch­Joest­ Museum met volkenkundige verzamelingen. Op de rechter Rijnoever ligt het stadsdeel Deutz met jaarbeurs en tentoonstellingshallen, congrescentrum en het fraaie Rheinpark ('Tanzbrunnen', warme baden, stoeltjeslift, restaurant). Drie verkeersbruggen, de Deutzer Bruecke, de Severinsbruecke en de Zoobruecke, een spoor­ en voetgangersbrug, de Hohenzollern­brücke, en een kabelbaan verbinden linker­ en rechteroever. De Mühlheimer Hangebrücke met een spanwijdte van 315 m voert naar de noordelijk gelegen voorstad Mülheim. Een geluk bij een ongeluk was dat de stad al een lange traditie had op het gebied van de architectuur. Al ten tijde van de voltooiing van de Dom in de 19e eeuw woonden er veel bouwkundigen in de stad. Deze architecten kwamen na de Tweede Wereldoorlog goed van pas bij het restauratiewerk. De Dom was wel niet ernstig beschadigd ­ de kerk mocht door geallieerde vliegeniers niet worden gebombardeerd, maar de beroemde Romaanse kerken waren op z'n minst zwaar beschadigd en het herstel eiste heel wat inspan­ningen. Het toverwoord in die periode van wederopbouw was Sanierungsprojekt. Heel wat gaten in de stad zijn door middel van zo'n project opgevuld en een merk­ waardige lappendeken van historische, semihistorische en moderne gebouwen is het resultaat. Bekende Keulse architecten als Oswald Unger (Frankfurter Messe) en Gottfried Böhni (Wallfahrtskirche van Neviges) zijn bij de bouwwerkzaamheden betrokken geweest. Een geslaagd voorbeeld van een saneringsproject is te zien ten zuiden en oosten van de Dom, waar een open ruimte met veel elan werd omgetoverd in een wijk met winkels, musea en een concertzaal. Ook met zulke stedenbouwkundige projecten had men in Keulen overigens al heel wat ervaring.

69

BERLIJN (2007) BERLIJN KERST 2007 INLEIDING Veertien dagen Berlijn, helemaal in mijn eentje. Clim blijft zoals gebruikelijk tijdens de kerstdagen thuis. Hotel Ludwig van Beethoven had ik via de site Booking.com op internet geboekt: prijs voor 14 dagen € 715, goedkoop vind ik voor een eenpersoonskamer in een wereldstad. Ook nog inclusief uitgebreid ontbijtbuffet. Het hotel lag bij Hasenheide aan de zuidkant van de grote (en eens beruchte wijk) Kreuzberg. Een U­Bahnstation lag voor de deur, het warenhuis Karstadt lag om de hoek en in de buurt werd ik omringd door tal van etnische restaurantjes, waaronder de Turkse kebabtenten domineerden. Ik at elke dag in een of andere vorm internationaal; meestal Thais of Vietnamees, maar verder ook Chinees, Italiaans, Somalisch, Indonesisch, Indiaas. Het betrof hier lichte menu’s in de prijsklasse van € 4 tot € 7, inclusief drank. Naar westerse maatstaven genomen is het leven hier spotgoedkoop, zeker eten en drinken. In het voormalige Oost ­ Berlijn kan het allemaal nog goedkoper. Daar krijg je nog pilsjes voor pakweg een euro. Mijn dagindeling zag er doorgaans als volgt uit:      

08.00 uur: opstaan en douchen 08.30 uur: ontbijten 09.00 uur: kamer, tanden poetsen en dagbestemmingen plannen 09.30 uur: de stad in, soms te voet, maar meestal met de U­Bahn. 17.30 uur: terug in mijn buurt, eten 19.00 uur: hotelkamer, boeken lezen, documentaires op tv bekijken, raki drinken

Voor de metro kocht ik eenmaal een 7­dagen­kaart en een maal een 3­dagenkaart die me ook recht gaf om naar de verre buitenwijken van de stad (zoals Potsdam, Köpenick en Spandau) te reizen, zowel met de ondergrondse, de bus of tram en met de Stadtbahn. Ook schafte ik me de tweede dag een museumkaart voor € 15 aan, deze was drie dagen geldig. Ik bezocht er een tiental musea mee. Tot 1 januari waren de temperaturen winters, overdag schommelden ze zo rond het vriespunt. Dat kon ik goed hebben, aangezien ik een parka voor bouwvakkers droeg. In die dagen bleef het droog, wel stond er af en toe een schrale oostenwind. Vanaf 1 januari sneeuwde het en waren de trottoirs tamelijk glad. Alleen in de parken en op de daken bleef de sneeuw lang liggen.

70

Ik hou het verslag kort. Ik beperk me tot een beschrijving van de bezochte bezienswaardigheden en vermeld hier en daar een bijzondere gebeurtenis of ontmoeting. En natuurlijk zal ik het niet kunnen laten om hier en daar wat zuur commentaar te leveren. De foto’s die ik in dit verslag opneem zijn van eigen hand, gemaakt met mijn Sony of Nikon digitale camera. DAG 1 Zaterdag 22 december 2007

HEENREIS Even na zevenen ’s ochtends vertrekt mijn trein naar Venlo. Zo vroeg rijden er geen taxi’s (de avond van te voren vergeefs geprobeerd er een te reserveren) en ik vind het zonde om Clim me te laten brengen. Dus op de fiets ernaar toe: reistas voor op het stuur, schoudertas achter op de bagagedrager. Het vriest vijf graden en er staat een snijdende wind. De fietsenstalling gaat net open, om te beginnen koop ik een weekkaart die tot 1 jan. geldig is. De resterende dagen (ik blijf tot 4 of 5 januari weg) moet ik dan contant betalen als ik de fiets weer op kom halen. Ik reis via Venlo (half uur wachten) en Düsseldorf, waar ik tegen tienen in de ICE ­ trein in een volle 1e klas stap die me rechtstreeks naar Berlijn brengt. Onderweg geniet ik van het fraaie, winterse landschap: alles is feeëriek met een laagje sneeuw of ijs bedekt, wat een sprookjesachtig effect oplevert. Ik stap niet uit op de Hauptbahnhof van Berlijn, maar reis door naar de Ostbahnhof, het echte eindpunt van de trein. Van daaruit is het niet zo ver met de taxi naar mijn hotel. Ik pauzeer even en nuttig met smaak een kom aardappelsoep met worst erin, mijn eerste eten vandaag. In 10 minuten tijd brengt een taxi me naar het hotel. De chauffeur is een Ossie en heeft in de DDR een Wolga – taxi gereden waarover hij nostalgisch vertelt. Om half vier check ik moeiteloos bij het hotel (gelegen tegenover het grote park Hasenheide) in, de receptie ligt op de tweede etage van een opgeknapt appartementengebouw. De kamer is in orde, zij het dat er geen minibar is. Ik zoek op mijn radiootje een klassieke zender en controleer de beschikbare kanalen op de tv: gelukkig is er veel cultureel aanbod, waaronder Arte, National Geographic, SAT 3 en Phoenix (een documentaire ­ zender). Uitpakken en wat rusten. Na zes uur verken ik de omgeving aan de hand van een stadsplattegrond dat ik van het receptiemeisje heb gekregen. Inderdaad veel Turkse opschriften bij winkels en restaurants, maar ook andere nationaliteiten zijn vertegenwoordigd. Ik schiet het warenhuis Karstadt binnen en vergaap me aan het enorm uitgebreide assortiment. Bij de levensmiddelenafdeling word ik duizelig van de diversiteit van het aanbod. Bij de Schnäppchenmarkt in het souterrain koop ik vijf afgeprijsde truien en overhemden voor € 10 per stuk. Vlakbij ligt de Hasenheide Bierkeller, waar ze echte Duitse gerechten serveren. Ik bedenk me niet lang en bestel Eisbein (1 kg) mit Sauerkraut, Bratkartoffeln, Erbsenpüree, Salade, süsser Senf, Gurken en nog veel meer. Inclusief een halve liter bier en een Korn: € 9,50. Ongehoord goedkoop. Ik krijg het natuurlijk niet op. Tot diep in de nacht voel ik hoe mijn spijsverterings­ 71

stelsel hard aan het werk is om al die zaken te verstouwen. Ik neem me voor om de rest van de vakantie het wat eten betreft rustiger aan te doen, ook om eventuele kots­ en hikpartijen te voorkomen. Ook vermijd ik de eerste avond alcohol te drinken. Om half twaalf val ik voor de televisie in slaap, oververmoeid. DAG 2 Zondag 23/12

KREUZBERG Het ontbijtbuffet is zoals verwacht, met alles erop en eraan. Ik mis alleen de gebakken eieren met worstjes, maar gekookte eieren en omelet is in ruime mate aanwezig. Vier soorten kaas, 6 soorten vleesbeleg, etc. En niet te vergeten: grote plakken zalm! Een welbestede dag volgt waarin ik veel loop, naar schatting meer dan 15 km in de vrieskou. Het is volledig onbewolkt, dus vooral ’s morgens is het pinnig koud. Een reden temeer om stevig door te stappen.’s Middags treedt de dooi voorzichtig in, maar dan wordt het al gauw schemerachtig. Ik doorkruis Kreuzberg tot het Landwehrkanal en verbaas me over de netheid van de bijna uitgestorven straten (het is zondagochtend…). Dit moet met zijn goed onderhouden herenhuizen het betere gedeelte van de ooit verloederde wijk zijn. In de parken kom ik alleen trimmers tegen. Een bakstenen kerk (eind negentiende eeuw) is omgebouwd tot expositieruimte en herbergt een restaurant. Er vlakbij liggen kerkhoven uit dezelfde tijd, waar ik een tijdje rondloop. Een en al rust. Sommige monumentale graven zijn met een afdakje beschermd tegen de elementen en de luchtvervuiling. In een rustige Gaststube (een zogenaamde Eckkneipe) drink ik koffie. In de volksbuurten is die goedkoop: een goed gevulde mok voor € 1,20. Ik zit nu ten noorden van vliegveld Tempelhof en ga richting westen tot de Platz der Luftbrücke, die ontsierd wordt door een lelijk monument van drie plompe betonnen zuilen. Het brouwerijcomplex Schultheiss heeft nu een andere bestemming gekregen: appartementen, winkeltjes en kunstgalerieën, een Kulturzentrum dus. Het bakstenen ensemble ziet er goed uit. Het Victoria Park ligt ernaast. Bovenop de kunstmatige heuvel staat een groot nationaal monument van groen marmer ter ere van gewonnen veldslagen tegen Napoleon (o.a. de Volkerenslag bij Leipzig). Het wordt nu ook drukker, mensen laten hun hond uit, gezinnen met kinderen halen een frisse neus. Vanaf de top van de heuvel loopt een kunstmatige waterval naar beneden. ’s Zomers moet dit een erg aangenaam wandelpark zijn. Na een sigaretje op een bankje (zowaar onder een heus zonnetje) wandel ik enkele kilometers noordwaarts via de ronde Mehring Platz naar Mitte, het moderne centrum dat ooit in Oost ­ Berlijn was gelegen. Aan het begin van de bekende Friedrichstrasse (volledig gemoderniseerd met vooral bij Unter den Linden dure warenhuizen en winkelcentra) duik ik een sympathiek aandoend cafeetje binnen om warme koffie te slurpen, die is hier al iets duurder: € 1,50. Het Jüdische Museum sla ik over, te modernistisch en kubistisch naar mijn smaak. Ook bij het voormalige Checkpoint Charly vertoef ik niet lang. Daar lopen de toeristen van alle nationaliteiten af en aan. Alle opschriften verwijzen er naar Checkpoint of Charlie of American Sector of Mauer / Wall. De Engelsen noemen zoiets een tourist trap. Ik vind een en ander ontsierend en herken niets van het checkpoint uit de jaren zeventig toen ik het bezocht met Tuur Bouten. 72

Naarmate ik het centrum dichter nader schieten de prijzen de hoogte in. Mijn derde kopje koffie die dag (in het yuppen ­ koffiehuis Einstein, die behoort tot een keten, net zoals de koffiehuizen Balzac en Cervantes) kost me zelfs € 2,50. Kwalitatief is er natuurlijk wel enig verschil. Ook het Amerikaanse Starbucks is hier ruim vertegenwoordigd en zit vol Yanks. In Mitte liggen ook de dure vijfsterrenhotels zoals het Hilton, Westin, Sofitel en het legendarische Adlon Hotel met livreibedienden aan de deur. Winkelpassages zoals het Auto Forum liggen er zij aan zij. Unter den Linden is als vanouds de slagader van Berlijn en heeft inmiddels de Kurfüsterndamm in West – Berlijn overvleugeld. Aan deze avenue met promenade (de bladloze linden zijn tot aan de top geïllumineerd) staan musea, theaters, opera’s en paleizen. Die zijn in de afgelopen vijftien jaar op een uitzondering na allemaal tot in de puntjes gerestaureerd. Ik verwijder me van het glossy centrum en beland onverwacht op de Gendarmenmarkt. Helaas staat er nu een kerstmarkt, lange rijen bezoekers ervoor, hoge entreegelden. Twee vrijwel identieke kerken uit de achttiende eeuw liggen aan weerszijden van het plein: de Fransözische Kirche en de Deutsche Kirche. De laatste bezoek ik voor een tentoonstelling over de moderne Bondsrepubliek en de parlementaire geschiedenis vanaf 1848. De expositieruimtes zijn in de toren gebouwd. Ik kuier Unter den Linden af naar het westen en verpoos enige tijd bij de goed verlichte Brandenburger Tor, die helemaal niet mooi is, eerder plomp en weinig artistiek. Veel volk hier. Onderweg elfjes, engeltjes, besneeuwde dennenbomen en kerstmannen. Voort gaat het, langs een reuzenrad aan de rand van Tiergarten (het volk wil vertier) kom ik uit bij de geheel vernieuwde Potsdamer Platz met zijn hoge, modern vormgegeven gebouwen van international allure, behorend tot internationals zoals Sony. Het kan me niet echt bekoren. Er is een ijsbaantje en een skihellinkje voor de jeugd gebouwd en natuurlijk is er weer een kerstmarkt. In deze tijd van het jaar wordt elke vrije ruimte bezet door kraampjes, die niet alleen eten en drinken (Currywurst, Reibekuchen en Glühwein) aanbieden, maar ook veel kerst­ en Heimatspullen verkopen, zoals allerlei voorwerpen van gesneden hout. Ik keer terug met de ondergrondse, twee keer moet ik overstappen. Ik eet goedkoop bij een rustig Thais restaurant. De bedrijvige Vietnamese eigenaar heeft zijn wisselgeld verstopt in de koelkast, ik ‘verbrand’ er bijna mijn handen aan… DAG 3 Maandag 24/12

HASENHEIDE / SPANDAU Vandaag is het meer bewolkt dan gisteren en dus minder koud. Wel staat er een krachtig windje, waardoor het toch niet echt aangenaam op straat is. Ik verken het Hasenheide Park, bezoek er het Mahnmal voor de Berlijnse Trümmerfrauen en het Jahn Denkmal (de Turnvater Deutschlands). Dieper het park in verschijnen donker kijkende Afrikaanse mannen uit de struiken: hebben zij daar de nacht doorgebracht?. Ze zien er verkleumd uit en staren me onbevangen aan. Normaal kijken illegale asielzoekers schichtig om zich heen, maar deze lui hebben een brutale blik in hun bloeddoorlopen ogen. Ik vermoed dat ze afkomstig zijn uit 73

West – Afrika: Liberia, Ivoorkust, Nigeria of Sierra Leone; ik herken de types. Hoewel ik niet erg bang ben aangelegd, verlaat ik toch het park zo gauw mogelijk, je weet maar nooit. Bij Südstern koop ik in een supermarkt pakjes soep die je in Nederland niet kunt krijgen en die zowel Clim als ik erg lekker vinden. Vlakbij ligt een basiliek, die nu voor Poolse inwoners bedoeld is. Op het kerkplein staat een monument voor gevallen piloten uit de Eerste Wereldoorlog, wat me aan Hermann Göring doet denken. Even verderop een Gedenkstätte voor de duizenden jonge mannen die in april 1945 in twee weken tijd door Russische handen gevallen zijn tijdens maarschalk Zjoekovs bestorming van Berlijn. De meeste waren nog geen twintig jaar oud. (Overigens, er kwamen toen nog veel meer Russen om…) Nog een monument is opgericht om de Verschollenen in de Krieg im Osten te gedenken. Ook andere ommuurde kerkhoven bevinden zich hier, maar die bezoek ik een andere keer. Dicht tegen het vliegveld aan ligt tot mijn verbazing zelfs nog een islamitische begraafplaats, maar die bezoek ik maar niet, daar is meestal niets interessants te zien. Een enorm bakstenen complex vormt een centrum voor douane en stadspolitie. Er tegenover liggen houten keetjes van verzekeringskantoortjes; de afdeling kentekenbewijzen is in het politiebureau gevestigd, vandaar. Een en ander lijkt op de situatie destijds aan de grens met Maalbroek / Elmpt, waar goederen moesten worden ingeklaard en vrachtwagens hun soort lading moesten opgeven. En dat deed me weer aan Tobi (Ton Domburg) en de vergankelijkheid van het leven denken. Koffie in de laatst overgebleven overdekte markt van Berlijn aan de Bergmannstrasse, uiteraard volledig gemoderniseerd en superzindelijk: de streng gecontroleerde hygiëne druipt er vanaf, je kunt er letterlijk van de vloer eten! Alle kraampjes verkopen dure lekkernijen en specialiteiten, veelal light­ en bio­ en milieuvriendelijke producten; het publiek is er jong, modern en koopkrachtig. De Hollandse Kaaswinkel valt me op, Gouda en Edammer. De koffie die er verkocht wordt is een soort Duitse versie van Max Havelaar en erg prijzig, maar wel uiterst smakelijk: robuust en aromatisch. Ik duik de U – Bahn in, maar kies de verkeerde trein en veertig minuten later stap ik in Spandau uit, zo’n vijftien kilometer buiten het centrum. Het is dan net twee uur geweest. Ik was toch al van plan dit voorstadje te bezoeken. Helaas is er niet veel te zien. Een mooi stadhuis, een kerstmarkt annex kermisje, een gotische evangelische kerk die dicht is. De befaamde gevangenis (met slechts één gevangene, Rudolf Hess) ligt te ver weg om te bezoeken, net als de Zitadelle die ook het bekijken waard zou zijn. Aan de rivier de Spree (hier iets breder dan onze Roer) bevindt zich een oud wijkje, de Kolk genoemd vanwege de sluis die er ligt. Het is nu echt “sjoeverechtig”geworden en dus bestel ik een hete bowl of ook wel grog genoemd bij de Feuerstange, een honderliterketel vol vuurwater. Ik hou het hier verder voor gezien en keer terug naar mijn Migrantenviertel Kreuzberg. Op de heenreis heb ik zwart gereisd (kaartje vergeten te “entwerten”), daarom schaf ik voor € 31 een weekkaart voor het openbaar vervoer aan.

74

Terug in de stad slenter ik nog wat rond. Als ik een Turkse kapperszaak zonder klandizie zie, laat ik voor € 7 mijn haren knippen. De ‘kuaför’ heet Ferhat en komt uit Sivas. (Onze Marokkaanse kapper in Roermond heet Farid…) Bij een Turkse avondwinkel sla ik een fles raki en frisdrank om te mixen in. Bier verkoopt men in de Berlijn alleen nog maar in flessen vanwege de hoge Pfand die er op “Dosen” (blikjes) staat. Onderweg scheurt de plastic zak onder het gewicht open en valt de fles raki kletterend op het plaveisel. Gelukkig blijft hij heel. Een goed Turks product dus. Ik eet vanavond voor nog geen € 4 gekruide worstjes met knoflook en patates in een Turkse lokanta. De Turken hier spreken allemaal perfect Duits of Berlijns. DAG 4 Dinsdag 25/12 EERSTE KERSTDAG

MUSEUMDAG I Ik vertrek wat eerder en verken de Alexanderplatz, een grote open ruimte waar de gure oostenwind vrij spel heeft. Men bouwt er net de zoveelste Weihnachtsmarkt op. Achter het station ligt de Fernsehturm met aan de voet een merkwaardige fontein die uit betonnen kubussen bestaat. Een beter herkenbaar (en veel mooier) fontein vormt de Neptunbrunnen uit 1891, honderd meter verderop, een soort eigen versie van Bernini’s vierstromenfontein op de Piazza Navona in Rome. Omringd door fotograferende Japanners ben ik hier de enige westerling. Verder aan dit plein ligt het Rote Rathaus (geheel opgeknapt, van baksteen) en een van de oudste gotische kerken van de stad, de Marien Kirche. Er is net een dienst aan de gang, wat me gezien de heiligheid van deze dag niet verbaast. Ik zet mijn capuchon op, want de snijdende wind doet mijn ogen tranen en mijn oren tintelen. Het Nikolai Viertel is een klein wijkje met oorspronkelijke 17e en 18e – eeuwse bebouwing in de smalle, met keitjes geplaveide straatjes. Enkele kleinere musea (o.a. het Knoblauch Museum, heeft niets met de groente te maken) en standbeelden (St. Joris met de draak, 1849). Fraai rustiek pleintje met oude kerk. Ephraim Palais In het gereconstrueerde Nikolaiviertel bevindt zich dit Palais. Het is gebouwd in de 15de eeuw en later veranderd in de Barokstijl van de 18de eeuw. Vervolgens werd het vernietigd door de communisten. In 1987 werd het herbouwd ter viering van het 750­ jarig bestaan van Berlijn. Vandaag de dag zijn er vooral moderne kunstexposities te zien. De perfecte inrichting van het pand, parketvloeren met zeer rustig licht, geeft de tentoongestelde werken nog iets meer cachet. Langs de Spree naar de Berliner Dom met zijn talrijke torentjes en erkers en beelden op de gevels. Het wordt drukker, er wordt entree geheven (€ 8, Führung verplicht) en grote groepen toeristen drommen voor de ingang samen; wegwezen dus.

Ik begin aan een tocht door het Museum Insel, met als eerste het Altes Museum. Imposante ingang, hoge, brede trappen met gladiatoren ernaast. Voorportaal met Ionische zuilen en een 75

rode achtergrond. Stamt uit 1831 en was toen Berlijns eerste Museum. Direct na de ingang beland je in een rotonde met koepel, omzoomd door klassieke beelden. Ik begin met de Egyptische afdeling: enorm veel beelden, iets minder mummies. Hoofdattractie: de mysterieuze kop van koningin Nefertite, achter glas uiteraard. In de afdeling Antieken ook veel beeldhouwwerk, maar nog meer aardewerk, onder andere Griekse vazen en kraters met mooie, expliciete scènes erop gebrand. Ik bekijk nog een juist uitgebalanceerde (ojectief dus) film van 30 minuten over de Duitse geschiedenis, geen zweem van nationalisme (trots op het Vaterland) te bekennen. Voor het museum op een grasvlakte staat nog een enorme schaal van porfier, en binnen een nog grotere van graniet met naar schatting een diameter van 2,50 meter. Koffie in het museumcafé, tussen de verveelde Amerikanen. Het is halverwege de middag als ik aan het begin van Unter den Linden de Neue Wache binnenloop. Een onaantrekkelijk klassiek bouwwerkje, nauwelijks versierd. In de lege donkere ruimte binnen slechts één beeld, een replica van de Pieta van Käthe Kollwitz, Mutter mit gestorbenen Sohn, door de Berlijners ietwat spottend Dicke Mutter genoemd. Dit is een officiële nationale Gedenkstätte; er staan twee verveelde wachtposten buiten in de kou te roken. Ernaast ligt het barokke Zeughaus, dat omgevormd is tot het Duits Historisch Museum, waar ik heel wat langer verwijl. Het bestaat uit twee gedeelten: een oud (aan de straatkant) en een nieuw modern gedeelte door de Chinees­ Amerikaanse architect Pei (geboren in Suzhou bij Sjanghai) gebouwd, met veel staal en glas en schuine lijnen. Een architectonisch hoogstandje naar men beweert, iets wat ik niet echt kan beamen. In de ontvangsthal tref ik een standbeeld van Lenin aan, weliswaar ietwat weggemoffeld, maar toch leuk dat ze hem bewaard hebben. Naast hem staat even onopvallend een standbeeld van Kaiser Wilhelm II. In de geschiedenis – afdeling die ik als eerste bezichtig wordt ook aandacht besteed aan DDR – tijden en aan het Nazi – regime. In een tijdelijke expositie wordt aan de hand van tekeningen, landkaarten, manuscripten en voorwerpen de koloniale expansie en ontdekkingsreizen van Portugese zeevaarders uit de doeken gedaan, interessant voor mij als historisch geïnteresseerde. Tenslotte is er nog een tentoonstelling over de schrijver Karl May (Winnetou en Old Shatterhand, Kara Ben Nemsis) met boekuitgaven, filmposters en zo. Niet zo interessant vind ik. Tot mijn verbazing is dit juist de drukst bezochte afdeling….

Ik kuier Unter den Linden af als de schemering invalt, het loopt dan tegen half vijf. Ik maak veel foto’s van opvallende etalages en drink koffie (Kaffe op zijn goed Berlijns, ze zeggen ook niet ‘Ich’ maar ‘ik’) in een yuppentent aan de Friedrichstrasse.

Ik neem een bord döner kebab met frites en salade mee naar mijn hotelkamer; de meeste restaurants zijn namelijk gesloten. Ik kijk de hele avond tv: een gedramatiseerde documentaire over de eerste Keizer van China en de avonturenfilm Koning Salomon Mines. 76

DAG 5 Woensdag 26/12 TWEEDE KERSTDAG

MUSEUMDAG II Op het einde van de Friedrichstrasse stap ik uit de metro en loop langs de Spree ­ oever naar de noordzijde van het Museuminsel. Daar begin ik met het Bode Museum (gebouwd 1904) dat me uitstekend bevalt. Het is een kunstmuseum met veel fraaie beelden uit alle tijdperken, ook uit de Grieks – Romeinse tijd (wel kopieën uit zeventiende­eeuws Italië…). De hal wordt gevormd door een indrukwekkende rotonde met glazen koepel met in het midden een ruiterstandbeeld van een Pruisische vorst. De nadruk ligt weliswaar op de achttiende eeuw, maar ik bewonder er ook middeleeuwse altaarstukken van houtsnijwerk uit Antwerpen (veel kerken geplunderd in die tijd), beelden van Bellini, Cellini, Bernini, schilderijen van Dürer, Tiepolo, Rubens en Giotto. Het houtsnijwerkwerk van Martin Schöngauer (vijftiende eeuw) bevalt me goed. De Byzantijnse afdeling is klein en met zijn enkele mozaïeken uit Ravenna niet echt de moeite waard. De muntcollectie is enorm, maar interesseert me verder matig. Het Pergamon Museum is mijn volgende stop. Dit is echt de culturele topattractie van Berlijn. De garderobe is dan ook vol, alleen mijn rugzak kan men nog ergens in een hoekje kwijt. Ik ben hier eerder geweest, maar kan me er niet veel van herinneren. Wat de Duitse archeologen in de negentiende eeuw uit het Midden – Oosten hebben weggesleept kun je je nauwelijks voorstellen. Vooral de afmetingen zijn imponerend: hele stadspoorten en complete tempels staan er opgesteld: niet alleen de Pergamon – tempel met zijn uitgebreide friezen, maar ook tempels met reusachtige pilaren uit Voor – Azië, de stadspoort van Milete, de Ishtar Poort, Phoenische mozaïeken, reliëfs uit Ninive, Babylon en Persepolis, reuzenleeuwen uit de Hittitische stadspoort van Yazilkaya (Anatolië), beelden uit Syrië en tabletten met spijkerschrift uit Uruk in Mesopotamië, you name it. Alles met Deutsche Gründlichkeit naar Europa versleept. Ik zou er langer willen blijven, maar het wordt me iets te druk naar mijn smaak: voortdurend voel ik de adem van medebezoekers in mijn nek. De Islamitische afdeling sla ik daarom maar over. Ernaast ligt de Alte National Galerie. Ook een museum dat zeer de moeite waard is. Ervoor staat een ruiterstandbeeld van ene Frederik of Wilhelm, ik kan die lui niet uit elkaar houden. Ook weer beelden, maar het is vooral de afdeling impressionisten uit de negentiende eeuw die de show steelt: Renoir, Manet en Monet, Cézanne, Gauguin, van Gogh, Pisarro. Nog een replica (neem ik aan) van De Denker van Auguste Rodin. De Duitsers Max Liebermann en Schinkel uit dezelfde tijd zijn natuurlijk goed vertegenwoordigd. Op het eiland ligt tenslotte nog een groot gebouw, de Neue National Galerie. Dat museum is men nog aan het restaureren en gaat pas in 2009 open. Op de bouwwerf loopt doodgemoedereerd een forse stadsvos op zoek naar prooi. Niet in het minst schuw voor mensen, hij kijkt me zonder blikken of blozen aan en gaat gewoon zijn gangetje. Ik zoek via de Lustgarten de Stadtbahn op.

Bij de Potsdamer Platz stap ik uit en bekijk het Sony Centre met zijn ruime overkapping en het Imax – theater. Eigenlijk wil ik naar de bioscoop, maar er is niets van mijn gading bij of ik 77

moet er te lang op wachten, langer dan anderhalf uur bijvoorbeeld. Aan een China ­ Imbiss eet ik een ‘superscharfe’ Thaise tom yam ­ soep. ’s Avonds eet ik nog eens Thais, een licht verteerbare maaltijd. Pas na zevenen bereik mijn hotel. Op tv: documentaire over Attila de Hun. Koele flesjes Berliner Kindl – pils uit de automaat op de 4e etage, € 2 per stuk. DAG 6 Donderdag 27/12

MUSEUMDAG III Naar het stadsdeel Dalhem, vroeger een geïsoleerd dorp in het groen. Daar liggen enkele musea geconcentreerd bij elkaar die vóór de Wende dienden als tegenwicht voor het Museuminsel, dat immers in Oost – Berlijn gelegen was. Er ligt ook de Freie Universität van Berlijn. Ik arriveer er als eerste na een rit van ruim een half uur met metro en Stadtbahn. Ik raas er langs de collecties van het Etnologisch Museum (veel over vreemde en verre volkeren, over Völkerkunde dus), het Antropologische Museum en het Museum voor Europese Culturen. Groot aantal kunstobjecten uit Afrika, India en China, maar ook een Japans theekamertje. Aardig om het weer eens te zien, maar het meeste heb ik al elders tijdens mijn reizen met Clim aanschouwd. Zo ook de hele Indiaanse verzameling uit Mexico en Zuid – Amerika, respectievelijk Maya en Inca. Wel interessant zijn de grotschilderingen die Duitse archeologen uit Chinees Turkestan (uit Dunhuang en Turfan) hebben gestolen, compleet met steen en al uit de tempels gehouwen en op ezels geladen. Verder zijn er tijdelijk exposities over de wederopbouw van Duitsland na de oorlog (honger en ellende, veel foto’s en fragmenten uit dagboeken) en over speelgoed (met tientallen soorten kinderwagens, wat volgens mij geen speelgoed is). Buiten eet ik in de bijtende kou een Bolete (soort gehaktschijf) aan een Imbiss. Die kost hier € 1,50, in de binnenstad met al zijn concurrentie hoef je er maar € 1 voor neer te leggen. In de buurt ligt nog de Domäne Dalhem, een stadsboerderij van grote afmetingen die openstaat voor bezoekers. In de winter is er echter geen Betrieb, zelfs de ontvangstruimte in het hoofdgebouw is dicht. Je kunt er wel vrij rondlopen over de paden vol bevroren modder, maar er is geen dier of gewas te bekennen. Alleen de winkel met biologische producten is open. Ik loop een heel stuk terug naar het volgende station en spoor terug naar het centrum tot aan Bahnhof Zoo. Daar twijfel ik even wat te doen. Ik ontdek de KaDeWe (de Kaufhof des Westens) en besluit me te vergapen aan de duizelingwekkende hoeveelheid luxe goederen die dit op een na grootste warenhuis van Europa (op het Londense Harrods na) te bieden heeft. De bovenste etages hebben mijn speciale belangstelling: duizenden soorten kaas, worst, wijn en andere delicatessen uit de gehele wereld. Er wordt uitgebreid geproefd en gedronken. De prijzen liegen er niet om, geen allochtoon hier te bekennen dus, alleen toeristen en weldoorvoede en goed geklede Duitse burgers doen zich hier tegoed. Ik neus nog wat rond in de boekenafdeling, maar de overdaad wordt me teveel en ik ontvlucht ijlings dit consumentenparadijs. Op naar de Ku’damm, de Kurfürstendamm. Te beginnen bij de Gedächtniskirche, een ruïne die druk bezocht wordt door Hollanders, het is immers gratis. Veel foto’s en wat mozaïeken, 78

maar de prachtig ingelegde vloer vind ik eigenlijk het mooist. Ernaast is een nieuwe kerk gebouwd, een modern geval waar ik niets aan vind. Ik zit er even uit te rusten, maar een echt moment van bezinning is er niet. Buiten eet ik aan een stalletje sauerscharf Suppe. Nabij ligt ook het Erotik Museum van Beate Uhse, het eufemisme voor een gewone sex shop dus. Ik verbaas me over de drukte hier, over klandizie niet te klagen! Pubermeisjes geilen zich op aan sexy lingerie, gammele, muf ruikende oude mannetjes buigen zich over de dvd’s met weird en pervers sex. Een echtpaar van middelbare leeftijd bekijkt met kennersblik de sexspeeltjes, terwijl mooie jonge vrouwen de kwaliteit van dildo’s en kunstpenissen trachten te bepalen. Ouderwetse video’s vliegen er tegen afbraakprijzen de deur uit, die worden bijna niet meer gevraagd dus de oude voorraden moeten op. Ik beperk me tot enkele dvd’s van mijn favoriete pornoster Kelly Trump. Om de hoek ontdek ik Ulli, een winkel in goedkope spullen met een restaurant erbij. Ik bestel er voor € 4,50 een Schnitzel met gebakken aardappelen en groente. Spotgoedkoop dus, en nog smakelijk ook! Links en rechts en voor en achter me hoor ik Nederlands praten: mijn landgenoten weten feilloos dit soort goedkope gelegenheden te vinden. Met de metro keer ik terug naar mijn hotel. Ik sla bij een Turk nog frisdrank en nieuwe batterijen voor mijn radiootje in. Op tv documentaires over Turkestan en Chinees Mongolië. DAG 7 Vrijdag 28/12

POTSDAM Ik vertrek wat eerder. Bij Alex neem ik de Stadtbahn naar Potsdam, een stadje (hoofdstad van het Land – deelstaat dus ­ Brandenburg) van 100.000 inwoners 30 kilometer ten zuidwesten van de stad, duidelijk nog behorend tot de Ballungsraum van de Grossstadt. Er volgt een lange tippel vanaf het station: de Havel over en dan direct voor me een open vlakte, waar men een verdwenen koninklijk paleis uit de zeventiende eeuw gaat herbouwen. Mooie koepelkerk aan plein, evenals een oud stadhuis en een renaissancistisch herenhuis. Tentoonstelling met schilderwerk van de acteur Armin Müller ­ Stahl, blijkbaar is hij tevens beeldend kunstenaar. Zijn doeken lijken me nogal expressionistisch, ik heb er verder geen tijd aan besteed. De oude stadskern in met zijn universiteit (met ook een Amerikaanse afdeling) tot aan het centrale plein met een Russisch Monument / kerkhof van gevallenen, de sovjetofficieren hadden een extra ster op hun grafsteen, verschil moet er zijn… Voorbeeld van de ronkende retoriek op de sokkel van de beeldengroep (vrij vertaald uit het Russisch): “Nooit zullen we onze gevallen kameraden vergeten, hun moed en opoffering zal tot in alle eeuwigheid voortleven. Zij zijn gesneuveld op het veld van eer…. Krijgshaftige helden die in eendrachtige kameraadschap het geliefde vaderland verdedigden tegen de oprukkende fascistische horden van het monsterlijke nazirijk en dat met hun dood bekochten….”

Verder aan het plein de Französische Kirche (rond gebouw, Pantheon ­ achtig), de Peter en Pauls Kirche en het begin van het Holländisches Viertel. Inderdaad, dat doet erg Hollands 79

aan met zijn bakstenen trapgevels. Nu is het in bezit genomen door neringdoende middenstanders en kunstenaars. De toeristenindustrie heeft de wijk een extra impuls gegeven, ze is na de Wende geheel opgeknapt, in de meeste woningen hebben zich restaurants en alternatieve winkeltjes gevestigd, althans het predicaat “bio” en “öko” valt me op. Hier stuit je ook weer op toeristen. Ik kom terecht in een heuse prestigieuze wijk met bakbeesten van villa’s en pompeuze herenhuizen uit de achttiende en negentiende eeuw, in diverse stijlen zoals laat – barok, neoklassiek, Jugendstil. De invloedrijke en welgestelde burgers van het rijk wilden indertijd allemaal dicht bij de keizer en zijn gevolg wonen en Potsdam vormde lange tijd de residentie van de keizers, vandaar. Voort naar de Neuer Garten (in Engelse landschapsstijl) met imposante ingang en woningen van de tuinlieden in diverse landelijke stijlen. IJskelder in de vorm van een piramide en in de nabijheid langs de Heiliger See natuurlijk ook een obelisk. Het Marmor Palais is niet toegankelijk vanwege verbouwingen, jammer, het lijkt me wel interessant. Het is helemaal ingepakt in wit zeildoek, het lijkt wel of Christo hier is geweest! Ze hebben er geen restaurant, dus koffie kan ik vergeten. Helemaal aan het einde van het park ligt Cecilienhof, een koninklijk verblijf in de Engelse landhuisstijl uit 1914 – 1917 dat meer op een grote veredelde pachtboerderij lijkt. Hier hebben tijdens de Conferentie van Potsdam in juni 1945 Stalin, Atlee (Churchill was niet herkozen door het Engelse volk!) en Truman Europa definitief verdeeld. Een jaar eerder was dat al meer provisorisch in Jalta bekonkeld. Dat ik hier Amerikaanse toeristengroepen tref verbaast me niets. Het gebouw met zijn goed onderhouden vakwerk herbergt nu behalve een museum ook een vijfsterrenhotel, waar ik koffie wil drinken. Ik word er echter niet bediend, men negeert mij volkomen, dus na een kwartier vertrek ik. Heb ik me tenminste even kunnen opwarmen. Ik marcheer rechtstreeks terug naar het centrum en mis daardoor de Russische wijk Alexandrovka met houten woningen. Wel zie ik nog enkele stadspoorten en een voor een klein stadje enorm groot raadhuis. De stad kent nog veel oude architectuur die in oude glorie hersteld is. In een tearoom (heerlijk gebak) drink ik een grote koffie, waarna ik het hoogtepunt van de stad opzoek, het park Sans Soucis. Sans Soucis is een enorm park van wel 300 hectaren met een tiental majestueuze paleizen en gebouwen. Nu in de winter oogt het in al zijn kaalheid niet zo aantrekkelijk, maar ’s zomers moet het hier goed toeven zijn. Jammer dat alle klassieke beelden in het park en de tuinen tegen de elementen beschermd zijn door lelijke houten bekistingen. Ik bestrijk ongeveer de helft van het park en bekijk of bezoek de volgende bezienswaardigheden:    

De monumentale ingangspoort met beelden en smeedijzeren hek; Vlakbij een triomfboog, gebouwd t.g.v. 100-jarig bestaan van Sans Soucis, met op de achtergrond een kunstmatige ruïneheuvel; De Friedenskirche, Italiaans vind ik met zijn loggia en zijn campanile, waarin enkele keizers begraven liggen; Diverse nevenpaleizen zoals de Neue Kammer en de Bildergalerie; 80

     

Sans Soucis zelf boven aan de trappen met cascades liggend (zonder water en beplanting, atlanten en kariatiden tegen de okerbruine muren) bekijk ik niet van binnen; Het Chinese Theehuis met zijn vele vergulde beelden aan de zijgevels; De Historische Windmühle; De Römische Bäder (nogal vervallen soort Italiaans palazzo) temidden van waterpartijen; De Orangerie (vind ik mooier dan Sans Soucis zelf). Het minipaleis Charlottenhof, een neoklassiek gebouwtje.

Ik krijg last van lage rugpijn en moet daarom om het half uur even op een koud bankje pauzeren. Daarom kom ik niet toe aan de Communs en aan wat eigenlijk de grootste trekpleister is: het Neue Palais, groter en imposanter dan Sans Soucis zelf met een aantrekkelijk museum. Enfin, het begint te schemeren en ik wandel terug naar het centrum. Mijn oog valt onderweg op een zwaar versierde moskee in Turkse stijl. Dat blijkt echter een watertoren uit de achttiende eeuw te zijn, het staat bekend als het Wasserwerk! Verder het stadsmuseum en de Gendarmenkirche met veel beelden op de dakrand die gesloten is. Tenslotte sta ik nog voor de rijk bewerkte gevel van de Marstall, waar tegenwoordig een filmmuseum gevestigd is. Het is tijd om wat warms te eten, dat wordt een Fischplatte voor vijf euro bij de visrestaurant­keten van Nordsee in het station, heerlijk. De reis terug duurt meer dan een uur. Ik spoor langs respectievelijk de Wannsee, Dahlem en Grünewald (in het Berlijns uitgesproken als ‘Groenewoud’…). Praatje met de juffrouw van de receptie die me luciferboekjes en koekjes in de handen stopt. Zij lijkt sprekend op een Turkse cursiste van mij, maar zij blijkt toch een rasechte Berlinerin te zijn. DAG 8 Zaterdag 29/12

OOST - BERLIJN Een stuk achter Alex stap ik bij de Karl Marx Allee uit de U­Bahn. Daar rijgen de kleurloze, maar stilistisch uniforme flatgebouwen uit de DDR – tijd zich aan elkaar. Allemaal tien etages hoog, wat wel voor een architectonische eenheid zorgt. Ze doen me denken aan de flats in de buitenwijken van het toenmalige Leningrad, nu Petersburg. In de zijstraten is het verval te bespeuren. Overal zijn blinde muren en panden besmeurd met lelijke graffiti. Toch kan ik nog enkele foto’s maken van in mijn ogen wèl geslaagde muurschilderingen. Soms ligt er aan deze brede boulevard een eiland van moderniteit, vaak rondom een nieuw winkelcentrum of –passage gebouwd.

Als ik in Lichtenfelde, een voormalig dorp, beland ben ik al een heel eind in Oost – Berlijn doorgedrongen. Tijd voor koffie in een arbeiderscafeetje. Het is nog geen twaalf uur, maar de zaak zit al vol.

81

Ik neem de S­Bahn naar het Treptow Park waar zich het officiële monument voor de Sowjet – overwinning op de Duitse nazi’s bevindt. Op een twintigtal plaquettes ferme uitspraken van kameraad Jozef Stalin, veel graniet en marmer, trappen en vijvers en een kolossaal beeld van een soldaat die met een zwaard een hakenkruis doorklieft. Allemaal ietwat te megalomaan naar mijn smaak, maar dat hoorde nu eenmaal bij de Sovjet ­ ideologie. Aan beide uiteinden van de gedenkplaats staat een onaanzienlijke triomfboog. Het is weer eens ongenadig koud vandaag, vooral de snijdende wind speelt me parten. Daarbij komt dat er in mijn rechtervoet een soort verlamming van spieren optreedt, waardoor ik moeizaam loop. Enfin, ik neem opnieuw de S­Bahn en stap op de Pariser Platz bij de Brandenburger Tor uit. Ik begeef me naar de Reichstag om de glazen koepel te bekijken, die ligt een steenworp afstand van de Tor. Ik ben echter niet de enige die dit plan heeft opgevat. Een lange rij wachtenden is me voor. Die drukte bevalt me niet, ik heb geen zin om meer dan een uur voort te schuifelen om binnen te mogen. Aan de zijkant van het gebouw staan de bussen voor de dagjesmensen (waaronder veel Nederlanders, bezichtiging van de koepel is immers gratis) geparkeerd. Ik realiseer me dat het weekend is en er ook veel Duitse toeristen op pad zijn. Vlakbij aan de rand van Tiergarten liggen de hypermoderne gebouwen van de Bundeskanzlerei en de Bundestag, het Duitse parlement. Daar kun je niet naar binnen. Het laatste gebouw is omringd door vijvers. Ik loop naar de voormalige Lehrter Bahnhof, dat geheel met gebruik van veel staal, glas en speciaal beton gerestyled is tot Hauptbahnhof. Daar verblijf ik een uurtje om de drukte te bekijken. Het station bestaat uit vijf niveaus; het is niet alleen voor (inter)nationaal treinverkeer bestemd, maar ook voor regionaal en lokaal (S­Bahn dus) vervoer. Ik kan geen weerstand bieden aan een bord lekkere Backfisch (€ 4,50, waar krijg je dat in Nederland voor zo’n belachelijk lage prijs?) en een beker koffie van Starbucks. Daarna keer ik terug naar mijn hotel. Om 7 uur ’s avonds wil ik wat worst en Kartoffelpuffer gaan eten, maar de kraampjes buiten op straat zijn al weer dicht. Ik beperk me dan maar weer tot de Thai. Op tv een heleboel documentaires: over Rusland, de zwarte Dood (de pest) in de ME, over het antieke Egypte. Zoveel dat ik nauwelijks aan lezen toekom. DAG 9 Zondag 30/12 CHARLOTTENBURG Dit paleis ligt in het westen van Berlijn, niet echt ver van het centrum. Ik kom er even na tienen aan en dan is het al stampvol, want het is zondag. Dit doet me besluiten het niet van binnen te bekijken en een frisse wandeling door de slottuinen te maken. Niet dat er echt veel te zien is (fonteinen spuiten niet, beelden zijn afgeschermd), maar de wandeling doet me goed. Paleis Charlottenburg vind ik beter geslaagd dan Sans Soucis, maar ik realiseer me terdege dat smaken kunnen verschillen. Als ik verder wil trekken blijkt in een van de zijvleugels een museum open te zijn, het Museum für Vor- und Frühgeschichte. Daar bekijk ik met belangstelling de vondsten van Kelten, Germanen, Merovingers en Karolingers. Interessant is met name de goudschat van Priamus, ontdekt door Herr Heinrich Schliemann. 82

Op een hogere etage bevindt zich een expositie van grappige, eigentijdse ridderschilderingen naast een exhibitie van originele strijdhelmen uit de middeleeuwen. Als ik op weg ben naar een metrostation stuit ik op een Turkse moskee die in hetzelfde gebouw als het hoofdkwartier van de Berlijnse Hells Angels is ondergebracht. Dat lijkt me alleen maar in een seculiere stad mogelijk. De oude wijk Prenzlauer Berg is mijn volgende bestemming. De wijk ligt ten noorden van Alexanderplatz, in het voormalige Oost­Berlijn dus. Zij is volledig opgeknapt en momenteel erg trendy. Het ligt inderdaad vol populaire restaurantjes en boetiekjes, vooral aan het Kollwitz Plein. Het volk dat er rondloopt is voornamelijk jeugdig. Dit is ook de enige plek in Berlijn waar ik kinderen heb zien spelen. Het oude Joodse kerkhof is gesloten. Hier ook een oude bakstenen brouwerij die tot cultureel centrum is omgebouwd en als industrieel erfgoed op de monumentenlijst staat. Ik wil er naar de bioscoop, maar de films American Gangster, I am Legend (met Will Smith) en Elizabeth worden pas in de avonduren vertoond; geen enkele andere film vind ik aantrekkelijk. Ik bezoek de oude watertoren (het Wasserwerk, nu bewoond) op een heuvel gelegen, de toren heeft veel weg van een minaret. Het valt me op dat al die historische gevels netjes gerestaureerd zijn, maar dat de stoepen behoorlijk onbegaanbaar zijn, van Oostduitse makelij nog. Is dat een volgende fase van het renovatieproject? Bij een Indiër eet ik in mijn eentje “palak paneer” (pittige spinazie met witte kaas), mijn Indiase lievelingskostje, doorgespoeld met een glas ananas ­ lassi (soort dunne yoghurt). Het valt duurder uit dan ik hier gewend ben: € 9! Ik keer terug naar mijn hotel, al voor vijven zit ik op mijn kamertje. Op tv weer een hele sloot documentaires: ik bekijk die over de Canadian Rockies en Karelië / Finland. Ook volg ik een aflevering van Tatort.

DAG 10 Maandag 31/12

KÖPENICK Dit stadsdeel (eigenlijk een zelfstandig stadje) ligt aan de rivier de Havel in het zuidoosten van de stad. Vanaf het S – Bahnstation moet ik nog een kilometer lopen tot de Altstadt. Daar bezoek ik het beroemd geworden stadhuis waar in het begin van de vorige eeuw een straatarme schoenmaker als verklede Hauptmann het bestuur van de stad overnam en en passant de stadskassa plunderde. Het bakstenen gebouw lijkt van binnen met zijn tegels op een creatie van onze Roermondse architect Cuypers en dan bedoel ik met name zijn Teekenschool in de binnenstad. Er is een klein museum met uniformen en een geopende kluis te zien. Vlakbij ligt ook het Schloss met een dépendance van het Museum für Volkskunde. Dat is echter dicht, op maandag zijn in Duitsland alle musea gesloten. Ik drink op het plein voor het kasteel in de kleinste brouwerij van Duitsland (inderdaad) “ein Helles”, een echt Berlijns pilsje. Een dag per week wordt er zelf gebrouwen bier getapt. Via een andere route en een bus kom ik weer uit bij het S – Bahn station. 83

Terug naar Hasenheide waar ik over de nabijgelegen kerkhoven / begraafplaatsen slenter. Ik maak foto’s van opvallende beelden, grafzerken en mausolea. Als enige klant eet ik een eenvoudige schotel in een Chinees restaurant, waar ik een praatje maak met de 15­jarige bedienende dochter van de eigenaar. Zij zit op het gymnasium. Een schrandere meid, ik had niet anders verwacht. In een internetcafé check ik mijn e­mail, er is niets van enig belang bij. Ik probeer nieuwjaarswensen met zelf gefabriceerde kaarten te versturen, dat lukt op de een of andere manier niet. Wel sla ik voor het laatst goed gekoelde frisdrankjes in. Ik kies voor merken en smaken die ik niet ken; hier worden alleen maar flessen verkocht zoals overal in Berlijn. Het internetten kost me vijftig eurocent, de tent zit vol gamende buitenlandse mannen die op hun kamertje kennelijk geen internetverbinding hebben. Het is Sylvester (zo noemen ze hier Oudejaarsdag), dus op de televisie is een feestprogramma. Dat zal me worst wezen. Ik kies voor mijn dikke boek van Philip Kerr, De een van de Ander, een thriller met de rechercheur Bernie Günther in het naoorlogse, platgebombardeerde en door de geallieerden bezet Duitsland. De nieuwste thriller van Jonatan Kellermann (Ontknoping) heb ik al uit. Pas om een uur of één realiseer ik me ondanks het knallen van vuurwerk buiten dat ook ik in het jaar 2008 beland ben. DAG 11 Dinsdag 01/01/2008

MITTE / BAHNHOF ZOO Ik ontbijt wat later dan normaal (de ontbijtzaal is op Nieuwjaarsdag een uur langer open) en begeef me naar Mitte, waar ik toevallig in het Museum für Kommunication beland. Ik word er als eerste bezoeker met alle égards ontvangen. Alweer een fraai gebouw met centrale koepel. Aardig vind ik de oude postkoets waarvan alle onderdelen aan touwtjes hangen, zodat de indruk van een zogenaamde technische explosietekening ontstaat. Natuurlijk veel postzegels, waaronder de Blaue Mauritius, een zeldzame zegel van onschatbare waarde; hij ligt in een bewaakte vitrine. Verder alles in tientallen soorten voorwerpen van het ontstaan van telefoon, postwezen, telegraaf, fax tot de computer en internet toe. Als ik buiten kom sneeuwt het. Ik laat me daarvan niet weerhouden om een wandeling langs kerken en andere bezienswaardig­heden te maken: alweer Gendarmenmarkt, de opera, een theater en dergelijke. In de Französische Kirche bezoek ik de hugenotententoonstelling: veel manuscripten, schilderijen, gravures en Bijbels van deze uit Frankrijk in de zeventiende eeuw gevluchte protestanten. Hun moderne kerk ernaast vind ik (zoals de meeste evangelische kerken) van weinig importantie. Ik besluit naar de Ku’damm te gaan. Daar drink ik koffie naast het legendarische Kranzler, dat tegenwoordig omgeven is door een modern winkelcentrum. Daar zat ik in 1971 met Tuur koffie te drinken toen een klant dwars door een glazen deur liep en zich ernstig verwondde. Gelukkig was er “een dokter in de zaal”: wie snelde er toe met zijn dokterstas? Mijn huisarts dokter de Jong die mij ter wereld heeft geholpen… 84

In het atrium staat een volière in een piramidevorm. Alles is bedekt met een sneeuwtapijt. Ik wandel nog wat in de buurt: naar de Steinerplatz (vol besneeuwde bankjes) en de Ernst Reuterplatz (universiteitsgebouwen, fietsen van studenten). Onderweg eet ik een Bratwurst. Op de weg terug naar mijn hotel maak ik een tussenstop bij de Cottbusser Tor. In de onderaardse gangen patrouilleren tientallen Polizisten. Als ik vraag of er iets aan de hand is antwoordt een van hun dat dit een normale veiligheidsactie is. Eenmaal boven op straat begrijp ik waarom: er bevinden zich tientallen junks en chaoten die er openlijk met bierflessen in de hand staan te dealen of schimmige zaken staan af te handelen; de grond is er bezaaid met papiertjes, sigarettenpeuken en kots. Wordt dit allemaal zo maar getolereerd, is hier ook al sprake van een gedoogpolitiek zoals bij ons in Nederland? Het lijkt er wel op. Ik moet me letterlijk door deze concentratie van schorriemorrie heen wurmen om in veilige haven te komen. Bij een klein achterafgelegen viswinkeltje eet ik Seelachsfilet mit Pommes und Salade. Ik drink er gratis Turkse çay bij, het sympathieke jonge echtpaar toont zich duidelijk ingenomen met mijn klandizie en mijn mondje Turks. Ik pin voor alle zekerheid nog een groot bedrag vlakbij het hotel, mocht mijn credit card niet werken dan kan ik in ieder geval mijn hotelrekening contant betalen. Bij de pinautomaat staat een jonge vrouw die beweert dakloos te zijn en iedereen die pint aanklampt en om geld bedelt. Van mij krijgt zij natuurlijk geen cent, ik moet niets van bedelaars hebben. Op tv een overzicht van de jaren 1959 – 1969 en een documentaire over Yemen. Ik begin nog laat aan een nieuw boek, namelijk Berlin Alexanderplatz van Alfred Döblin, erg toepasselijk om tijdens deze vakantie te lezen natuurlijk. Het valt een beetje tegen wat stijl betreft. Het boek geeft wel een goed beeld van de roerige jaren twintig in Berlijn, dit aan de hand van de goedmoedige kleine crimineel en pooier Franz Biberkopf. DAG 12 Woensdag 02/01

WANNSEE Om een uur of elf stap ik uit bij station Wannsee, waar in 1942 de beruchte conferentie plaatsvond en het lot van de Joden werd bezegeld. Ik ga op zoek naar het graf van de door eigen hand gestorven dichter Heinrich von Kleist. Deze romantische ziel nam tevens zijn geliefde mee de dood in. Zijn graf is “schlicht und einfach”. Veel villa’s hier in deze bosrijke buurt. Aan de Landingsbrücke bij het meer liggen grote rondvaartboten werkeloos aangemeerd. De trottoirs zijn moeilijk begaanbaar hier, de sneeuw is niet gesmolten maar opgevroren. Ik heb hier verder niets meer te zoeken en keer terug naar het centrum. Daar bezoek ik het Holocaust Memorial, een labyrint van betonnen dozen / kisten in een golfpatroon. Mij ontgaat de diepere zin van dit hogelijk geprezen kunstwerk. Ik loop Tiergarten in, het vroegere jachtterrein van koningen en keizers. Dat is nog te zien aan de standbeelden: jachtscènes met zwijnen en buffels (lijkt me hier niet erg toepasselijk). Natuurlijk ontbreken standbeelden en monumenten van nationale coryfeeën als Hegel, Goethe, Schiller, Lessing en allerlei koningen en keizers niet. Hier en daar een sneeuwpop, één heeft een bierfles in de hand en een sigaret in de mond. Gisteren vierden op de Allee nog een miljoen mensen oud op nieuw en genoten van het vuurwerk; een dag later is van al hun 85

rotzooi en afval niets meer te bespeuren. De schoonmaakploegen zijn net hun spullen aan het inladen. Ik bekijk de Siegessäule midden in het immense park. Het uitzicht is niet zo geweldig als overal beschreven: over de stad ligt een deken van sneeuw en de lucht is asgrauw. In het complex is wel nog een kleine expositie van maquettes van andere nationale Gedenkstätte. Veel ervan hebben we bezocht:      

Hermann’s Denkmal in Dettmold, Walhalla in Regensburg, Germania in Rüdesheim, Kaiser Wilhelm Denkmal in Porta Westfalica, Bavaria in München, Kaiser Wilhelm in Koblenz (Deutsches Eck).

We moeten nog: Vielvölkerschlacht in Leipzig, Bismarck in Hamburg en het Barbarossa Denkmal in Kyffhausen bij de Harz. Ze zijn allemaal in de negentiende eeuw gebouwd, sommige door een naamgenoot van ons, de architect Bruno Schmitz. Koffie in café Viktoria. Ik loop verder naar het andere uiteinde van het park, neem de metro en bekijk de winkelgalerieën aan de Friedrichstrasse, die hier op zijn Frans Quartiers worden genoemd, bijvoorbeeld Q 205. Lafayette is de grootste en tevens duurste, alle bekende merken en modeontwerpers zijn er vertegenwoordigd. Onder in het “food centre” (echt Duitse benaming…) eet ik een visschotel. Veel foto’s van exclusieve etalages. Onder de showroom van de Autohof van VW bekijk ik een Ausstellung van pop art (Roy Liechtenstein, Andy Warhol onder meer). Wandeling over Unter den Linden, majestueus standbeeld van Frederik de Grote (1751). Koffie in koffiehuis Balzac in de buurt van Alexanderplatz. Ik loop nog enkele nieuwe appartements­complexen en winkelpassages binnen; sommige hebben indrukwekkende atriums die in diverse wisselende kleuren belicht worden. Op TV documentaires over scheepsrampen, de Rocky Mountains deel II en Albert Einstein. DAG 13 Donderdag 03/01

HÄCKISCHE HÖFE In de ochtenduren bezoek ik een complex van oud­Berlijnse binnenhoven en huurkazernes dat helemaal in oorspronkelijke stijl gerenoveerd is, de Häckische Höfe. Ik dwaal er alleen rond. Op de benedenverdiepingen zijn moderne winkeltjes gevestigd, daarboven bevinden zich de woonappartementen. Gezien de veelheid aan gestalde fietsen zijn de bewoners hier overwegend jong en trendy. Ik verken de buurt. Een koepelkerk is gesloten en het oudste Joodse kerkhof is ook dicht. Daar zijn ze duidelijk aan het renoveren, de graven zijn geruimd maar worden later weer in ere hersteld. Er ligt nog een negentiende­eeuws hospitaal dat volledig door nonnen wordt gerund. Het doet me denken aan het oude Laurentius – ziekenhuis in Roermond. Het is weer bitter koud vandaag en ik verlang naar een hete kop koffie. Pas om 86

elf uur gaan de cafés en restaurants open, dus stap ik bij bakkerijketen Kamps naar binnen voor een bakkie troost. Na een korte wandeling geraak ik in de buurt van de Berliner Dom. Daar ligt, ietwat achteraf, het Schinkel Museum. Deze stenen kerk, ontworpen door Karl Friedrich Schinkel, werd gebouwd in 1830. Tijdens de diverse oorlogen is het gebouw zwaar beschadigd geraakt. Deze oorlogswonden zijn in 1980 gerepareerd. De heropening in 1987 was een hommage aan de architect. In het gebouw treft men beelden aan van Schinkel, Schadow, Tieck, Rauch en Wolf en andere 19e – eeuwse kunstenaars. Daarnaast zijn er afbeeldingen te zien van Schinkel's werk dat de oorlog niet heeft overleefd. Dit kerkmuseum bevalt me opperbest. Doordat het door de toeristenmassa’s wordt overgeslagen is het er rustig. De beelden zijn goed geplaatst, staan in het licht en het interieur van de kerk is geheel in oude stijl hersteld. De buitenkant van dit bedehuis is echter bepaald niet uitnodigend. Een aanrader desondanks. Via het Zeughaus en de Universiteit (von Humboldt) kom ik bij de Hedwiges Kathedraal, een rond onaantrekkelijk gebouw. Er liggen foldertjes in alle Europese talen. In de ondergrondse rotonde bevinden zich cryptes en een schamele schatkamer. Er lopen priesters rond die in het Pools met elkaar communiceren, dat zegt mij genoeg. Er mag dan wel een Duitstalige paus zijn, maar het roomse celibataire leven slaat bij de Duitse mannelijke jeugd niet echt meer aan. Bovendien, de stad Berlijn is, als ze al niet atheïstisch is, voornamelijk evangelisch en dus protestant georiënteerd. Ik wandel nog eens de Lindenallee af op weg naar de Rijksdag. Ik wil nog wel eens de glazen koepel in. Er staat weer een lange rij waarbij ik me aansluit. Als ik verneem dat het nog zo’n anderhalf uur duurt voor ik naar binnen kan, besluit ik niet langer de bijtende kou te trotseren en ga ik naar de Hauptbahnhof. Daar ga ik na wanneer precies en vanaf welk perron ik morgen de trein moet nemen. Ik help er een Afrikaanse asielzoeker die blijkbaar analfabeet is en zijn treinkaartje niet kan lezen. Ik ben vergeten de Savigny Platz te bezoeken, daar zou volgens de reisgidsjes nog een Franse sfeer hangen. Op de valreep bezoek ik dit wijkje in het westen van de stad, maar dat valt tegen, er is niet veel te zien. Koffie buiten op het terras van een volle Starbucks. Ik ben goed ingepakt, dus de elementen deren me niet, bovendien kan ik hier roken. (Per 1 januari is roken in de horeca in Duitsland verboden.) Enkele Duitse bezoekers volgen mijn voorbeeld. Gevolg: binnen zitten de koukleumende Amerikanen en buiten de weer en wind trotserende Europeanen. Op de terugweg bestel ik bij een Vietnamees een grote kom goed gevulde vissoep. Ik betaal bij de receptie alvast de hotelrekening van € 715, zodat ik morgenvroeg niet hoef te wachten. De receptioniste stamt uit Oost – Berlijn en heeft nog bewust het regiem daar meegemaakt, ze spreekt zelfs nog een beetje Russisch dat zij op de lagere school als verplicht vak heeft moeten leren. Zij legt me uit dat de eigenaar uit Bonn komt en dat daarom het hotel Ludwig van Beethoven gedoopt is. Zij zal ook voor een taxi om 08.00 uur zorgen en me voor alle zekerheid om 07.00 uur wekken. Op de tv documentaires over Yukon / Alaska, Groenland en Kenia. 87

DAG 14 Vrijdag 04/01

TERUGREIS Alles verloopt ’s morgens naar wens. Om zeven uur op, douchen, als enige en eerste aan het ontbijt. Om tien voor acht komt de taxi al voorrijden. De taxichauffeur is een zeventigjarige Rentner die zo maar wat bijklust. Hij vertelt me afkomstig te zijn uit Königsberg. Hij kon in 1945 niet meer op tijd vluchten en pas in 1951 kon hij via Litouwen Duitsland als jochie bereiken, zijn familie was door de Russen geïnterneerd of vermoord. Hij wijst me de plekken aan die “völlig zerstört” waren in de oorlog. De trein vertrekt precies op tijd en bijna alle plaatsen zijn bezet. Helaas vooral door Nederlanders, wat dus blèrende kinderen en kleuters die door het gangpad rennen oplevert. Waarom zijn Nederlandse kinderen toch zoveel slechter opgevoed dan Duitse of andere kinderen? Waarom roepen Nederlandse ouders kun kinderen zelden tot de orde in de openbare ruimte? We volgen het traject Spandau, Stendhal, Wolfsburg, Hannover, Minden, Osnabrück, Rheine, Bad Bentheim, Hengelo, Almelo, Deventer. Daar kan ik snel overstappen op de Intercity naar Nijmegen, de NS – speaker spreekt echter over de high speed – line, nogal eufemistisch vind ik. In deze studentenstad heb ik een half uur tijd voor koffie en een sigaret. Een jonge buitenlandse vrouw staat met een radeloze blik het informatiebord te bestuderen. Ik bied haar hulp aan. Zij blijkt een kaartje naar Heerlen te hebben waar zij zich bij het asielzoekercentrum moet melden. Zij is afkomstig uit Cali (Columbia) en spreekt maar een beetje Engels. Ik spreek een beetje Spaans, dus mijn hulp was welkom. In Roermond (eindpunt van de stoptrein uit Nijmegen) moet zij weer overstappen en wijs ik haar nogmaals de weg. Nu ben ik wel in Roermond, maar nog steeds niet thuis. Mijn fiets staat bij de stalling, maar ik heb gezien al mijn bagage besloten een taxi te nemen. Echter, er is geen taxi te bekennen. Net als ik na een half uur toch maar met de fiets wil gaan, komt er een aanrijden. Om vijf uur in de namiddag ben ik weer thuis. Mijn fiets ga ik de volgende dag lopend ophalen.

88

FRANKFURT (2009) DAG 1 HEENREIS VIA VENLO, MÖNCHEN-GLADBACH EN MAINZ Om half tien taxi station. Met NS naar Venlo. Daar vertrekt mijn trein met vertraging naar Düsseldorf. Ik maak me zorgen over de aansluiting aldaar. Dat lukt nog net, omdat de ICE naar Mainz (gereserveerde plaats aan het raam) een beetje te laat is. Ook daar op het nippertje overstappen naar Frankfurt. Aankomst om half vier. Ik verken het grote station, ik zal er nog iedere dag komen voor vervoer (met U­Bahn, S­Bahn of trein) of om de inwendige mens te versterken. Eetgelegenheden te kust en te keur hier: alle grote etnische keukens ter wereld zijn er vertegenwoordigd. Naar mijn hotel in de rosse buurt, dat kost maar 3 minuten lopen. 25 kamers, heel netjes. De receptie wordt bemand door een nette Indiër. Trouwens, dit hele hotel Angel wordt gerund door Zuid­Aziaten: een Indiaas echtpaar uit Delhi is de uitbater, bijgestaan door een Pakistaan uit Islamabad en een intellectuele Iraniër. Kroatische poetsvrouwen (“Ich Zimmer putzen!”) zorgen er voor orde en netheid. Om vijf uur oriënteer ik me nader op mijn “rotlicht Viertel”. Af en toe word ik aangeklampt door de stoepiers (klantenlokkers), maar als ze in de gaten hebben dat ik een hotelgast ben laten ze met rust. Ze groeten me later zelfs vriendelijk. Ik dwaal er door straten met Live Shows, Table Dance, Strip Tease Heaven, Gogo Bars, Sex Video Kabines, Lap Dance Bars, Peep Shows, Girls en Drinks, Blue Movies, Beate Uhsi, World of Sex en Sexy Teens. Het laat me allemaal koud. In een Thais eettentje geniet ik van hete Tom Yab soep en bij een Indiër laat ik me een Palak Paneer ­ gerecht (spinazie met witte kaas) en lassi voorschotelen. De prijzen zijn hier alleszins acceptabel, zo rond de vijf euro per gerecht. Vanaf zeven uur zit ik weer op mijn kamer. Daar wissel ik elke avond lezen in de drie dikke thrillers die ik bij me heb af met kijken naar de televisie. DAG 2 ALTSTADT / ALTE OPER / HAUPTWACHE / RÖMERBERG Het ontbijtbuffet is sober, maar er is ruim voldoende keuze. Er zijn ook gekookte eieren en verschillende soorten broodjes, vleessoorten en kaas. Ook koffie en yoghurt is ruim voor handen. Al voor tienen loop ik de straat af richting Main. Ik besluit om weer eens kerstkaarten te sturen i.p.v. te e­mailen. Het is open weer vandaag, het zal de hele dag droog blijven. Ik loop de wandel– en fietsbrug Holbeinsteg over en langs de Museum­Ufer, maar ga geen museum binnen. Mooi uitzicht op de wolkenkrabbers van de city. Via een andere brug bereik ik weer de binnenstad. Goethe ­ Platz met zijn theater, enkele standbeelden, o.a. van Schiller bij de Taunus Anlage waar vroeger de stadsmuren en de gracht liep. Links en rechts van mij verrijzen de torenhoge kantoorkolossen. Aan de voet ervan liggen dure clubs en restaurants met prijzen die vanaf 30 euro beginnen. Interessant voor mij is uiteraard het centrum van de Europese Bank met het Euro­ plastiek ervoor. Bij de Alte Oper hou ik even halt en bekijk ik de uitgelaten schaatsertjes op de kunstijsbaan.

89

Daarna beginnen de winkelstraten. Het is er druk, zo te zien heeft iedereen al vrij. Om 12 uur beland ik toevallig in een reusachtige boekhandel: vijf etages met een enorm assortiment. Overal zijn leeshoekjes gesitueerd, zij zijn allemaal vol bezet. Ik drink er prima koffie in het smaakvolle koffiehoekje en schrijf mijn kerstkaarten. De klanten bladeren er begerig door hun vers verworven aankopen. Ik breng er dik anderhalf uur door en koop onder meer een Duitstalige reisgids van Oekraïne. Dan bereik ik de moderne winkelstraat Zeil en het plein Hauptwache, het centrum van de stad. Verschillende metro– en S­Bahnlijnen komen daar samen. Er zijn veel eetstalletjes, met name in de uitgestrekte ondergrondse winkelpassage is het aanbod groot; ik eet er Bratwurst mit Brot. Vervolgens kom ik terecht op de kale en gure Rossmarkt (er staat wel een groot fontein met martiale figuren). De snerpende gil van een meisje dat gemolesteerd wordt doet het winkelende publiek opschrikken. Ik zie nog net twee donkergetinte mannen wegvluchten. Even later sta ik op de Römer, het toeristische centrum van de stad. Van de prachtige middeleeuwse gevels is niet veel te zien, want de kraampjes van de kerstmarkt (vooral eten, drinken en souvenirs) ontnemen me het zicht erop. Opvallend zijn hier de vele Oostaziatische toeristen (China, Korea, Japan) die er rondlopen. Ik bezoek in het stadhuis de Kaisersaal met tientallen portretten van keizers aan de wand. Een Franse groep scholieren krijgt er een rondleiding; de enige jongens die niet luisteren zijn van Noordafrikaanse makelij. Ik drink aan een stalletje met Stehschanke een Weihnachtspunch en rook er een sigaret voor ik weer de oevers van de Main bereik. Ook daar staan kerststallen. Na een kort bezoek aan een middeleeuwse parochiekerk hou ik het voor gezien en wandel ik in een straf tempo (het is koud vandaag) terug naar mijn hotel. Die avond eet ik bij Metzgerei Zeiss Schweinehaxe in de immense ondergrondse winkelpassage onder de Hauptbahnhof. Ik ontdek bij een Wiener Backstube lekkere koffie voor één euro. Dit zal mijn vaste koffiestek worden. De bediening bij al die winkeltjes en kraampjes bestaat voornamelijk uit jonge allochtonen, onder meer ingeburgerde voormalige asielzoekers, zoals uit Somalië en Afghanistan. Voor 12 euro schaf ik me bij het Fremdenverkehrsamt een Frankfurt Card aan, die geeft me voor twee dagen recht op vrij reizen en biedt kortingen op allerlei bezienswaardigheden en musea. MEER INFO RÖMERBERG Rond dit plein hangt nog iets van de sfeer van het oude Frankfurt. Op een klein gebied staat een keur aan middeleeuwse huisjes en geveltjes. De eigenlijk Römerberg ligt 150 m ten westen van de dom, maar de hele domheuvel wordt vaak zo aangeduid. De domheuvel dankt zijn naam niet aan zijn Romeinse geschiedenis, maar aan de Italiaanse handelslieden die hier in de Middeleeuwen hun koopwaar aanboden. De Römer is het oude raadhuis van de stad, aan de noordwestkant van het plein. Het bestaat uit elf huisjes, die onderdak boden aan het bestuur van de stad. De vijf fraaiste hebben hun ingang aan de Römerberg zelf. Omdat het 14e­ eeuwse raadhuis te klein was geworden voor het ceremonieel rond de koningskeuze, kocht het gemeentebestuur in 1405 twee koopmanshuizen. Deze achter elkaar gelegen gebouwtjes werden verbouwd tot een hal voor handelsbeurzen, met erboven een zaal voor de enorme kroningsbanketten. Deze zaal kreeg in 1741 voor de kroning van keizer Karel VII een barok 90

trapportaal en heet sindsdien de keizerszaal. In 1889 werd het gesierd met een nieuwe, neogotische voorzijde met trapgeveltjes. Tussen 1900 en 1908 werd achter de Römer het Altes Rathaus bijgebouwd. De twee delen ervan zijn onderling verbonden door een brug over de Bethmannstrasse. Toen ook dit gebouw te klein werd voor de gemeentelijke diensten, werd in de jaren 1960 tussen Dom en Römerberg het Technische Rathaus gebouwd. DAG 3 FRANKFURT CENTRUM / HOECHST / DOMSCHATZKAMMER / ZEIL De hele dag motregen (Sprühregen). Ik neem de tram naar het Messe ­ Gelände en loop daar wat rond. Veel nieuw­ en hoogbouw, maar door het bedompte weer ziet het er allemaal treurig uit. Ik keer terug naar het station en spring op de Schnellbahn naar Hoechst, een voorstad 10 km ten westen van Frankfurt. Het plaatsje heeft nog steeds een kleine Altstadt die er wel aardig uitziet rondom een pleintje met een dikke boom. Daarnaast ligt het Schloss waar ik op de terreinen rondzwerf. Van de oude middeleeuwse burcht aan de Nidda (zijriviertje van de Main) resten nog slechts ruïnes. Hier en daar zie ik nog wat vakwerk en een Turkse moskee geeft aan dat hier veel gastarbeiders wonen. Niet verwonderlijk: het gigantische chemieconcern Hoechst ligt om de hoek. In vroeger tijden maakte het samen met BASF en Bayer deel uit van het beruchte IG Farben dat zo gretig gebruik maakte van Hilters (krijg)gevangenen en het gifgas voor de concentratiekampen leverde. Verder ligt er nog een barok herenhuis / paleisje dat ik niet bezoek. Terug in Frankfurt loop ik enkele van de wolkenkrabbers binnen. Zoals in Amerika: hoge patio’s met veel marmer, staal, graniet en glas. Een prominente plaats nemen de modernistische kunstwerken in. Bij de Hauptwache lunch ik op zijn Indiaas, waarna ik eens te meer op de Zeil beland, de koopstraat met de Galeria Kaufhof, Karstadt, Woolworth en andere warenhuizen. In het oude centrum bekijk ik de Dom die ik niet zo bijzonder vind. Ook de Schatzkammer in een herbouwd kloostergedeelte is niet veel zaaks vergeleken met de vele andere die we elders in Duitsland bezocht hebben. Op de Römer is nog steeds kerstmarkt. ‘s Avonds vis eten bij Nordsee en Sauerscharf Suppe proeven bij een Asia Food­kraampje. FRANKFURTER DOM EN DOMSCHATZ Deze aan de heilige Bartholomeus gewijde kerk is het optische en historische middelpunt van de Innenstadt. Tussen 1356 en 1792 was het de belangrijke plaats waar de Duitse keurvorsten bijeenkwamen om hun koningen en keizers te kiezen. Het opvallendste deel van de kerk is de 15e ­eeuwse gotische toren met zijn zeer ranke pinakels. In opdracht van koning Lodewijk de Duitser werd hier in het midden van de 9e eeuw een kerk gebouwd ter ere van St. Salvator. Deze maakte deel uit van het complex op de Römerberg dat de Frankische koningen en keizers kozen als verblijfplaats. Toen relikwieën van Bartholomeus de stad in 1239 verrijkten, werd de kerk opnieuw gewijd en begon een grote uitbreiding. Dertig jaar later was de oorspronkelijke kerk verbouwd tot een forse hallenkerk. Toen dat gebouw in 1356 in de Goldene Bulle werd aangewezen als de officiële kerk voor de keuze van de Duitse koningen, werden een nieuw koor en een enorme dwarsbeuk aangelegd. In de ten zuiden van het koor 91

gebouwde Wahlkapelle kozen de keurvorsten hun nieuwe koning. Vanaf 1562 werden de koningen ook in Frankfurt gekroond. Na 1415 werd de kroon op het werk gezet met de bouw van een grote westelijke toren. Van het interieur ging in de loop der jaren veel verloren. In het kapelletje tegen de noordzijde van het koor staat nog het fraaie Maria­Schlaf­Altar uit 1434. Een groep levensgrote beelden van de apostelen met de stervende Maria onder een baldakijn is verwerkt in een altaartafel. Een groep figuren die de graflegging van Christus voorstelt, vind je in een kapel aan de andere kant van het koor. In de noordelijke dwarsbeuk staan de 14e­eeuwse graven van ridder Rudolf von Sachsenhausen (in het koor) en Johann von Holzhausen en zijn vrouw Gudela. Een fraaie kruisigingsgroep uit 1509, door Hans Backoffen uit Mainz, bevindt zich in het westwerk. Deze beeldengroep werd ontworpen voor het kerkhof, waar nu een kopie staat opgesteld. DAG 4 SÜDBAHNHOF / PALMENGARTEN / ARCHEOLOGISCH MUSEUM / BIOS De hele dag regen. Ik neem de metro naar de Süd­ bahnhof, maar daar vind ik niets van mijn gading. Terug naar het noorden, met de S­Bahn naar Palmengarten, waar ik als eerste bezoeker de poorten passeer. Een uitgestrekt park met veel paviljoens en Wachshäuser, elk een andere klimaatzone vertegenwoordigend: woestijn, arctisch, subtropisch, bergen etc. Het park zelf kent landschapsarchitectuur met beelden, fonteinen en vijvers. Koffie in het wel erg chique restaurant waar veel oude taarten taartjes zitten te eten. Zullen wel weduwen zijn die goed in de slappe was zitten gezien hun dure kleding en hun verfijnde maniertjes. Terug naar het centrum, waar ik lunch met een Leberknödelsuppe en een Fleischfrikandelle. Twee oudere Chinese vrouwen (waarschijnlijk uit Maleisië) zien mij genieten en willen dat ook wel. Ik schuil voor de regen in het Archeologisch Museum. Ook daar ben ik aanvankelijk de enige bezoeker. Het museum beslaat alle tijdperken tot en met de middeleeuwen, maar de nadruk ligt er op de Sonderausstellung Das weisse Gold der Kelten, over de zoutwinning bij Halstatt in Oostenrijk (5e eeuw voor Christus). Ook veel aandacht voor de Romeinse limes, nabij Frankfurt heeft Nida gelegen, een legerplaats die tegen de oprukkende Germanen gericht was. Alles is ondergebracht in een immense zaal, eens een kloosterkerk. Die avond eet ik weer vis, nu gefrituurde filets met Nudeln bij Asian Food, nog geen vijf euro dus erg goedkoop. De rest van de avond breng ik door in de bios, waar ik de nieuwste film “Quantum of Solitud” van James Bond bekijk. Teleurstellend, veel te onwaarschijnlijk en geen intrigerende hoofdpersoon. Bond neemt het op tegen een Zuid­Amerikaanse dictator en de Russische maffia en weet zich volstrekt ongeloofwaardig uit elke netelige situatie te bevrijden. Niet aan te bevelen dus. De film is niet ondertiteld, English spoken dus. Waarschijnlijk heb ik daarom een en ander van de clou moeten missen.

92

DAG 5 OFFENBACH / HANAU / INTERNET Met de S­Bahn naar Offenbach. Daar regent het, er is niet veel te zien. Het Ledermuseum schijnt gesloten te zijn, het is de enige echte bezienswaardigheid in deze stad. Ik reis daarom door naar Hanau. Het regent nog steeds. Naar het centrum lopen is nog een hele tippel. Ik kom terecht op de Marktplatz voor het oude stadhuis. Daar zijn ze net een kerstmarkt aan het opbouwen. Ik kan nog net een foto maken van de gebroeders Grimm, de sprookjesschrijvers. In het stadhuis bekijk ik een kunsttentoonstelling van plaatselijke artiesten, veel vrouwen met fröbelwerk. Interessant is een Hollandse Gereformeerde kerk. Die is in de oorlog verwoest. Het hervormde gedeelte is herbouwd, de andere helft is het Waalse gedeelte dat als ruïne bewaard is gebleven. Er vindt net een dienst plaats; ik word er door de gelovigen argwanend bekeken en neem de benen. Ik bereik de Altstadt, waar alleen nog het grote Goldschmiedehaus met vakwerk uit de vijftiende eeuw (nu museum en Kunsthalle) het begrip “alt” dekt. In de Schlossgarten (waar is eigenlijk het slot?) rook ik een sigaret voor ik via een alternatieve route weer het station opzoek. Na een tijdje stuit ik toevallig op de Westbahnhof. Daar sta ik een half uur te wachten op een trein voor ik me realiseer dat het zaterdag is; de trein die ik beoog rijdt alleen op werkdagen. Er volgt een gefrustreerde mars naar het vier kilometer verder gelegen hoofdstation. Gezeten in een coupé met een doofstom meisje en Albanese weeskinderen in oplopende leeftijden reis ik terug naar Frankfurt. Daar neem ik een broodje en drink ik koffie bij een Starbucks vestiging. Dat Amerikaanse keten kom je tegenwoordig overal in Duitsland tegen: in Frankfurts centrum alleen al tel ik zes vestigingen. In een internetcafé dat door een Afghaanse vluchteling uitgebaat wordt haal ik mijn e­mail op. DAG 6 BAD HOMBURG Het regent weer. Met de S­Bahn spoor ik naar Bad Homburg dat 15 km ten noorden van Frankfurt gelegen is. Het plaatsje was in de negentiende eeuw beroemd om zijn minerale bronnen en zijn Spielbank / Casino. Ook hier weer verwijzingen naar het boek De Speler van Dostojevski, net zoals in Baden Baden en Bad Ems. In de binnenstad is het druk, maar in het grote Kurpark vol monumenten ben ik moederziel alleen, op een incidentele trimmer na dan. Een paar opgeknapte Brunnen, een Russische Kapel en een aantal standbeelden van vroegere vorsten, koningen en keizers. Die heten hier allemaal Otto, Heinrich, Friedrich of Wilhelm met een nummer er achter; die kan ik echt niet meer uit elkaar houden. Opvallend zijn de twee fraaie Thaise (eigenlijk Siamese) paviljoens. Het Kurpalast is indrukwekkend en nog steeds in bedrijf. De prijzen liegen er niet om. In de imposante, geheel marmeren hal staan klassieke standbeelden. In de stad zelf ligt ook nog een Kurhaus, maar dat is gemoderniseerd en wordt nu volledig omgeven door de kerstmarkt. Ook hier is voornamelijk voor de kinderen een tijdelijke minikunstijsbaan aangelegd. Als ik door de plaatselijke Karstadt slenter, blijkt het restaurant een buffet voor 5 euro aan te bieden. De kans om me te vergasten op zalm en 93

andere visgerechten laat ik niet aan mij voorbij gaan. Ik drink nog ergens koffie voor ik terugkeer naar Frankfurt. Het blijft gestaag doorregenen, dus besluit ik tegen vier uur in mijn hotelkamer aan een nieuw boek te beginnen, te weten Een Stille Vlam van Philip Kerr, rechercheur Bernie is nu eind jaren veertig in Argentinië beland waar hij jacht maakt op voormalige SS­ers en oorlogsmisdadigers. Andere boeken die ik tijdens mijn verblijf in Mainhattan uitgelezen heb zijn van Jesse Kellerman en John le Carré. Bij een Libanees eet ik börek, gevuld met spinazie en kaas. Ook bestel ik ergens anders nog een Mettbrötchen mit Zwiebeln. BAD HOMBURG Deze stad met 52.000 inwoners ligt tegen de hellingen van de Hoch­Taunus, ten noordwesten van Frankfurt. In het drukke centrum spelen de grote winkelpromenade en het moderne kuurcentrum de hoofdrol. Concerten, theatervoorstellingen, enkele musea en bezienswaardige gebouwen maken de badplaats tot een prima verblijfplaats. De koolzuurhoudende, zoutrijke bronnen bij Bad Homburg waren voor de Romeinen aanleiding om de 'Limes' (de grens­verdediging) een kleine bocht te laten maken. Na de Romeinse tijd was er lange tijd weinig activiteit rond de bronnen. In 1622 begon een nieuwe bloeitijd. Landgraaf Friedrich II verleende rond 1680 een groot aantal Franse hugenoten onderdak in de plaats. Rond dezelfde tijd gaf hij opdracht tot de bouw van een nieuw Schloss, rond de vrijstaande Weisse Turm van de oorspronkelijke burcht. Mede door de stimulerende kracht van de Franse geloofsvluchtelingen ontwikkelde de stad zich in de volgende eeuwen tot een belangrijke badplaats. De classicistische woonhuizen en kuurhotels getuigen daarvan.

DAG 7 DARMSTADT / MARGARETHENHÖHE / EXPOSITIE RUSSLAND 1900 Om half elf kom ik in Darmstadt aan, 30 km ten zuiden van Frankfurt. De stad ligt nog net in de deelstaat Hessen. Ik neem de stadsbus naar Mathildenhöhe, de wijk die door kunstenaars in de stijl van Jugendstil / Art Deco begin twintigste eeuw is vormgegeven. Eerst bekijk ik er het kunstenaarsdorp met zijn imposante villa’s die allemaal uniek van uiterlijk zijn. Het is zonnig, maar koud. De Russische kapel domineert het plein voor het hoofdgebouw waar een expositie van het tsaristische Rusland op zijn laatste benen gehouden wordt. Hoge entreeprijs, 8 euro. Het is er behoorlijk druk met cultureel verfijnde mensen. De tentoonstelling valt wat tegen, veel foto’s, affiches en reproducties, maar weinig voorwerpen op een stijlkamer en wat kledingstukken na. De film met originele beelden van het tsarenhof in Petersburg vind ik heel wat interessanter. In het park nog beelden en reliëfs in dezelfde kunststijl. Het interieur van de Russisch­orthodoxe kerk is ook te bezichtigen; een Turkse familie krijgt er een reprimande wegens ongeoorloofd fotograferen. Dat zijn de enige Turken die ik gedurende die tien dagen bij wat voor culturele bezienswaardigheid dan ook heb mogen spotten. En dat terwijl het hier stikt van de immigranten uit Anatolië (meer dan 3 miljoen in heel Duitsland). In een trendy café met art deco­prenten drink ik koffie voor ik te voet terugkeer naar het centrum. Daar bezoek ik allereerst het Darmstadtium, een modernistisch congrescentrum met veel staal en glas en gebogen lijnen. Veel standbeelden hier in het oude centrum. Het Schloss ligt midden op een groot plein, het bestaat uit verschillende stijlen. Vlakbij ligt ook het Hessisches Museum en het Theater. Het renaissance­stadhuis is door de kerstkraampjes bijna niet zichtbaar. De middeleeuwse Evangelische Stadtkirche is gesloten, de kerk is helemaal roze 94

gesausd. Vijfhonderd meter verderop ligt op een heuvel een koepelkerk met een obelisk ervoor. Het is druk in het centrum, ik moet me soms letterlijk een weg banen door het winkelend publiek. Bij het warenhuis Karstadt probeer ik als lunch bloemkoolsoep, die smaakt echt heerlijk. In een fors tempo keer ik terug naar het station, dat duidelijk zichtbaar anderhalve kilometer verderop ligt. Na enkele uurtjes op mijn hotelkamer zoek ik een Turks restaurant op om Iskender Kebab met frites te eten. Snelle bediening, de hele schotel kost nog geen 6 euro. Aan de receptie van het hotel zit een Iraniër, een gedistingeerde man van eind dertig. Hij heeft theaterwetenschappen in Teheran gestudeerd en is in de jaren tachtig na een tournee in Duitsland blijven hangen. Hij is half Armeens. We bespreken de diverse godsdiensten en zijn het erover eens dat die bloeien bij de gratie van het beloofde hiernamaals, iets waarin alleen simpele zielen geloven. Van mensen die heilig in hemel en hel geloven hebben wij beiden geen hoge dunk. Hij vertelt me dat bijna de hele straat in handen is van een drietal Joodse eigenaren, die elke maand eigenhandig de huur handje contantje komen ophalen. De cineast R. W. Fassbinder heeft problemen gekregen toen hij dit gegeven in een film verwerkte. Hij mocht die arme Joden niet als huisjesmelker afschilderen, dat zou antisemitisme betekenen. MEER INFO DARMSTADT De belangrijkste attractie van Darmstadt is de ten oosten van het centrum gelegen Mathildenhöhe, met de rond de eeuwwisseling gebouwde jugendstilhuizen en een Russische kapel. Het Hessische Landesmuseum in het centrum is ook beslist de moeite waard. Vrijwel alle hier behandelde historische monumenten moesten na 1945 opnieuw worden opgebouwd. Deze ruim opgezette stad aan de voet van het Odenwald was van het midden van de 18e eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog een van de belangrijkste steden van Hessen. Door ernstige verwoestingen in 1944 ­ de geallieerden probeerden hun bommenplan voor het grote bombardement van Hamburg uit op Darmstadt ­ gingen de meeste monumentale historische gebouwen verloren. Nu is nog maar hier en daar een gerestaureerd pand overgebleven uit de bloeitijd. In Darmstadt (138.000 inwoners) zijn veel uitgeverijen gevestigd, een papier­fabriek en een groot aantal grafische bedrijven. In de stad is ook het vluchtleidingscentrum van de ESOC, dat onder andere de Europese draagraket Ariane met zijn satellieten begeleidde. De keramische industrie neemt al heel lang een belangrijke positie in: de firma Rosenthal heeft hier zijn hoofdkantoor. De bloei begon in de 15e eeuw, toen de nederzetting door een erfenis toeviel aan Hessen. Na de deling van dat graafschap werd het stadje in 1567 residentie van de landgraven van Hessen­Darmstadt. Tussen 1790 en 1830 wist landgraaf Ludwig X vanuit Darmstadt een grote gebiedsuitbreiding te bewerkstelligen. Totdat de industrialisatie begon aan het eind van de 19e eeuw bleef Darmstadt een rustige bestuursstad. In het kielzog van de rijkdom die de nieuwe bedrijvigheid met zich meebracht, begon onder groothertog Ernst Ludwig (1892­1918) een tweede culturele bloeiperiode. Hij haalde onder andere een groep kunstenaars naar Darmstadt, die de stad verrijkten met wonderschone Jugendstilgebouwen. Die werden gelukkig wel voor het geweld van de Tweede Wereldoorlog gespaard.

DAG 8 WESTEND / MESSE / ESCHINGER TURM / BIOS Het is koud maar open weer. Ik maak een fikse wandeling, allereerst naar de Messe en Westend, het gebied van de moderne wolkenkrabbers. Daarna verander ik van richting en beland bij het Natuurmuseum met een stel dinosauriërs ervoor en grote blokken steensoorten 95

(graniet, basalt e.d.) met onder andere versteende boomstammen uit lang vervlogen tijden. Het is een neoklassiek gebouw van de universiteit en er is een beroemd Naturforschungsinstitut aan verbonden. Via een eenvoudige Russische kerk begeef ik me weer naar de binnenstad. In het Rothschild Park met een ondefinieerbare groep standbeelden pauzeer ik in de vrieskou met een sigaret. Rondom de Eschinger Turm (de enig overgebleven stadstoren van de wallen) liggen de grote bioscopen. Ik kies voor de film Brideshead Revisited (naar het boek van Evelyn Waugh), maar ik moet nog even wachten. Om de tijd te overbruggen loop ik Karstadt voor een lunchbuffet binnen, maar die sluiten net de tent. In de winkelpassage van de Hauptwache beperk ik me tot Leberknödelsuppe. De film duurt twee uur en laat een voldane indruk bij me achter. Er wordt uitstekend geacteerd en de victoriaanse sfeer van landadel en hypocrisie wordt goed getroffen. Op weg naar het hotel drink ik een mok pittige koffie bij Fellows, een van de enige zaken die op Heiligabend nog open is. Er hangt wel een stevig prijskaartje aan vast: 2,80 euro. Door iets wat lijkt op een sneeuwstorm bereik ik mijn hotel. Later op de avond eet ik nog een Riesenbratwurst in het station. DAG 9 MUSEUMDAG 1: STÄDTELSCHES / HISTORISCHES MUS. / SACHSENHAUSEN Eerste kerstdag. Te voet loop ik een aantal musea langs. Ik begin bij het Städelsches Museum, waar ik me om te beginnen een twee dagen geldige museumpas (€ 12) aanschaf. Tegen de middag loopt dit vol met alleen maar ‘feine Leute’ die op zijn paasbest gekleed zijn, met elkaar fluisteren en hun leesbril opzetten om details op de schilderijen te bekijken. Aparte expositie: Der Meister von Flamelle, over de vijftiende­ eeuwse Vlaamse schilders, o.a. met Rogier van der Weijden. Ze maken mooi gebruik van de scherpte ­ diepte techniek. Meesterlijk als je ze in het echt bekijkt! Ik tref er het bekende schilderij van Goethe in Italië aan, alsmede een onmiskenbare Picasso. Vervolgens loop ik de Schaumainkai en de Museumskai in oostelijke richting af tot in Sachsenhausen, een voormalig dorp met nauwe straatjes vol oude vakwerkgebouwen waar men Ebbelwei (appelwijn, dus cider) in de talloze kroegen drinkt. Er is echter niets open op Eerste Kerstdag op een enkele kerk na. De bekende Henninger Turm ligt 500 meter zuidelijker, maar dat vind ik te ver. Ik kan niets anders bedenken dan maar weer het centrum op te zoeken, nu van de andere kant naderend. Daar pauzeer ik met een sigaret op een ijskoude bank in een laaggelegen park met een bevroren vijver. Niemand waagt zich buiten, op enkele hondenbezitters na die hun huisdier uitlaten. Nogmaals bekijk ik de Römer (de kerstmarkt is tot mijn verrassing ontruimd, dus tijd en ruimte voor foto’s) en de Hauptwache. Ik drink koffie met veel en passant meegepikte koekjes in een overvolle espressobar en wel buiten op het terras. Per slot van rekening ben ik goed ingepakt. De enige personen die zich op straat wagen zijn zo te zien allemaal toeristen, met name de Oost­Aziaten zijn goed vertegenwoordigd. Ik wil de Schirn Galerie bekijken, maar daar is alleen een expositie van een zekere Peter Doig en René Margritte, aan die modernisten heb ik echt geen behoefte. Bovendien is mijn museumpas er niet geldig en moet ik een aanzienlijk bedrag betalen als entree. 96

Ik besluit maar weer een filmpje te pikken. Het wordt Australia in de Alexander ­ bioscoop aan de Zeil. Nicole Kidmann speelt er in mee. Het is een epos waarin het landschappelijk schoon van bergen, jungle en outback en de koloniale romantiek een hoofdrol spelen. Boze tongen beweren dat de film medegefinancierd is door de Australian Tourist Board. Darwin wordt gebombardeerd door die perfide Jappen, de Aborigines zijn er edel en trouw. Toch een film die je gezien moet hebben. Drie uur later sta ik weer buiten in het donker. Vanavond heb ik mijn zinnen gezet op een Schweinehaxe. Naast mij zitten vier jonge Chinese meiden met hetzelfde gerecht voor hun neus. Chinezen zijn dol op varkensvlees, maar hun gerechten zijn altijd fijngehakt of gesneden. Met die brok vlees met botten weten ze zich geen raad, ze hebben ook geen bestek van de bar meegenomen. Ik doe hun voor hoe ze het moeten aanpakken. Ze tonen zich blij met de hulp van mij, de rondogige langneus. MUSEA I Het Städel Het Städel aan de Mainoever heeft een omvangrijke collectie meesterwerken van Europese kunst uit de vroege 14e eeuw tot op de dag van vandaag. De grafische collectie met zijn 100.000 handtekeningen en grafieken van de late Middeleeuwen tot vandaag behoort tot de belangrijkste kabinetten van Duitsland. Museum für Kommunikation De met een prijs onderscheiden architectuur van het museum geeft een intensief gevoel van transparantie en openheid. Op in totaal vier verdiepingen wordt de geschiedenis van de communicatie gepresenteerd als beleving van verbazen en ontdekken, aanraken en begrijpen, nadenken en herinneren. Het programma wordt afgerond met wisseltentoonstellingen over het onderwerp communicatie

DAG 10 MUSEUMDAG II: GOETHEMUSEUM / PAUL’S KIRCHE / ARCHITEKTUR MUSEUM / ETHNOLOGISCH MUSEUM / MUSEUM KOMMUNIKATION / LIEBIGHAUS Een echte museumdag, deze Tweede Kerstdag. Niet alleen voor mij, maar voor veel anderen ook, want de cultuurtempels worden druk bezocht. Om te beginnen is het Jüdisches Museum dicht. Het Goethe Museum niet, dat is gevestigd in het voormalige woonhuis van de dichter. Een stel stijlkamers (18de­eeuws) en wat schilderijen en manuscripten: niet echt interessant eigenlijk. Ik ontmoet er de vier Chinese meisjes van gisteravond en raak met hen in gesprek. Ze komen uit Kanton en studeren in Padova in Italië. Ze maken nu een wintertour door Europa, hun volgende doel is Denemarken. Ze spreken Engels en zijn smaakvol gekleed. Twee ervan zijn bijzonder aantrekkelijk, de twee andere juist het tegenovergestelde. Het Historisch Museum van de stad is een stuk boeiender. Hier staat de stad Frankfurt in het middelpunt. Het Nazitijdperk wordt niet overgeslagen. Bij een maquette van de Trümmer na de Amerikaanse bombardementen staat een ouder echtpaar uit Münster die dergelijke verwoestingen zelf als zestienjarigen meegemaakt hebben. De gekoepelde Paul’s Kirche staat bekend als bakermat van de Duitse democratie, daar kwam in 1848 het eerste parlement bijeen. Het is nu een Gedenkstätte met een expressionistische 97

schildering op een rotonde en een hoorzaal. Er is een videopresentatie en er hangen veel foto’s die belangrijke momenten uit de Duitse geschiedenis vastleggen. Museum voor Architektur; hier drink ik koffie in de elegante bar vol yuppies. In de zalen staan grote maquettes van moderne hoogbouw die in 2008 is klaar gekomen en die meedingen naar een architectuurprijs. Ook Almere en Amsterdam ontdek ik er als voorbeelden van bepaalde bouwconcepten. Nooit geweten dat met name Almere zo apart was. Leuk vind ik de maquettes van de geschiedenis van menselijke woningbouw. In het Ethnografisch Museum (ook wel Museum von Weltkulturen genaamd) bekijk ik kort een weinig inspirerende expositie van een team Frankfurtse antropologen in het Sepik­gebied van de rivierstammen in Papua’s Nieuw ­ Guinea. In de kelder een expositie van een Armeens ­ Iraanse fotograaf met originele opnamen uit de vroege jaren van de twintigste eeuw: Kurdistan, Iraanse bergstammen zijn voornamelijk de motieven. Het Museum für Kommunikation heeft me niet veel te bieden. Ik blijf er niet lang hangen. Het zijn hier vooral kinderen die met interactieve spelletjes bediend worden. De ouders zitten te loungen in het restaurant. Het museum is uiterst modern vormgegeven en heeft daarmee een prijs gewonnen. Als laatste bezoek ik het Liebig Haus, waar de tentoonstelling Götter in Farbe veel volk trekt. De Griekse beelden die ons altijd als wit marmer gepresenteerd zijn, blijken na minutieus onderzoek allemaal kleurig beschilderd te zijn geweest. De reconstructie ervan ziet er prachtig uit. Ook de normale beeldhouwwerken (dat is de specialisatie van dit museum) uit alle tijdperken zijn alleszins de moeite waard. Ik blijf er hangen tot het sluitingsuur. Eten doe ik weer eens bij de Oekraïense vrouwen: friet met halve haan. Na het eten kan ik daar rustig een sigaretje opsteken. FRANKFURT PAUL´S KIRCHE De Paulskirche, oorspronkelijk van 1789 tot 1833 in gebruik als galerijkerk, is het nationale symbool voor vrijheid en democratie in Duitsland. In 1848 werd de kerk zetel van de eerste Duitse nationale vergadering. De huidige grondwet van Duitsland stoelt nog op de ontwerpen uit die tijd. Sinds de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog wordt de Paulskirche niet meer gebruikt voor religieuze doeleinden, maar als “wieg van de Duitse democratie”. Hier vinden zowel prijsuitreikingen als politieke en culturele evenementen plaats. DAG 11 TERUGREIS PER TREIN Ik doe alles op mijn gemak vanmorgen. Mijn trein gaat pas om kwart voor twaalf. Ik moet onderweg vier keer overstappen, maar dat vormt geen probleem. Vanaf Keulen moet ik het traject met de lokale treinen afleggen. Om half vier kom ik in Roermond aan. Daar sta ik een half uur op een taxi te wachten. Als ik Clim wil opbellen in Hotel de la Station blijkt dat gasten niet mogen telefoneren. Buiten voor het station is de telefooncel weggesaneerd; blijkbaar gaat men er tegenwoordig van uit dat iedereen een mobieltje bij de hand heeft. 98

Uiteindelijk kan ik terecht bij een Regiotaxi die ook binnen de stadsgrenzen van Roermond vrachtjes aflevert. MEER INFO FRANKFURT AM MAIN De meest Amerikaanse stad van Duitsland is het domein van het geld. In `Mainhattan' zijn op een betrekkelijk klein oppervlak de belangrijkste banken van het land te vinden, evenals de grootste aandelenbeurs van Europa. Behalve de Duitse nationale bank (Deutsche Bundesbank) is ook de Europese Bank hier gevestigd. Het zakelijke Frankfurt (niet te verwarren met Frankfurt an der Oder dat oostelijker in Duitsland bij de grens met Polen ligt). De door wolkenkrabbers beheerste metropool ligt aan beide oevers van de Main, ongeveer 35 km voordat die rivier uitmondt in de Rijn. Rondom ligt de vruchtbare streek tussen de middelgebergtes Taunus en Spessart. Frankfurt vormt de noordrand van een verstedelijkt gebied dat zich uitstrekt tot Wiesbaden, Darmstadt en Hanau. De noordgrens van de stad is het riviertje de Nidda, in het zuiden eindigt de bebouwing bij het grote Stadtwald. De stad Offenbach ligt in het zuidoosten tegen de gemeente aangeplakt. Frankfurt speelt een belangrijke rol bij de contacten tussen de bondsrepubliek en het buitenland. Niet alleen ligt even ten zuiden van de stad de grootste Duitse luchthaven, maar de stad vervult ook een groot aantal representatieve functies voor het land. Zeer belangrijk voor de internationale contacten zijn de Frankfurter jaarbeurzen. De Buchmesse, de internationale tentoonstelling van de uitgeverswereld, is waarschijnlijk de bekendste, maar de beurzen voor de automobielindustrie, de bonthandel en de chemische apparatuur genieten een even hoog aanzien. Frankfurt is ook de zetel van veel landelijke organisaties. U vindt hier het hoofdkantoor van de Duitse spoorwegen (Deutsche Bahn), het nationaal bureau voor toerisme en een groot aantal buitenlandse vertegenwoordigingen en consulaten. Daarnaast is Frankfurt Duitslands stad van de media en de uitgeverijen. De programma's van de plaatselijke Hessische Rundfunk zijn regelmatig (tot in Nederland en België) te zien en te horen op het landelijke net van de ARD. De meest gezaghebbende Duitse krant is de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Honderd miljard D-Marken De 645.000 inwoners van Frankfurt zorgen voor een jaaromzet van meer dan 110 miljard DM per jaar, ongeveer 7% van het hele nationaal product. Ruim de helft daarvan komt voor rekening van de industrie. De nadruk ligt daarbij niet op de zware industrie, maar op productie van gespecialiseerde artikelen als hoogwaardige chemische stoffen (het bedrijf Hoechst draagt de naam van een wijk van Frankfurt), elektrotechnische apparaten, machines en grafische producten. De handel draagt voor ongeveer een derde bij aan de stedelijke geldstroom. In de 'stad van de D­Mark' neemt de markt in geld en andere waardepapieren een belangrijke plaats in, maar ook de handel in levensmidde­len, rookwaren, graan, geneesmiddelen en auto's levert veel geld op. De Grossmarkthalle is een belangrijke overslagplaats voor fruit en groente. Cultuur en onderwijs Zoals veel belangrijke steden loopt Frankfurt voorop in onderwijs en cultuur. Er is een grote (naar de hier in 1749 geboren dichter Goethe vernoemde) universiteit, een muziek­ en een 99

kunstacademie, een theologische hogeschool en een flink aantal bibliotheken. De Max­ Planckinstituten voor biofysica en de geschiedenis van het Europese recht zijn belangrijke instellingen voor wetenschappelijk onderzoek. Ook qua musea, theaters en concertzalen heeft de stad veel te bieden. De jaarlijkse toekenning van de Goetheprijs van de stad Frankfurt ­ aan een persoon `die zich in de geest van de grote dichter verdienstelijk heeft gemaakt' ­ draagt bij aan het internationale prestige van de stad. In het verleden ontvingen internationale grootheden als filmregisseur Ingmar Bergman, schrijver Hermann Hesse en theoloog en arts Albert Schweitzer deze prijs. Gemengde bevolking Er zijn weinig steden in Duitsland met zo'n gevarieerde bevolking als Frankfurt. De inwoners van de stad houden hun blik sinds eeuwen gericht op het buitenland. Niet zo vreemd, als u bedenkt dat het percentage buitenlandse inwoners er rond de twintig ligt. Het internationale gezelschap in de stad varieert van bankdirecteuren tot gastarbeiders. De godsdienstige verscheidenheid is navenant. Ongeveer 265.000 inwoners zijn rooms­katholiek en bijna 235.000 mensen zijn protestant. De joodse bevolkingsgroep telt nog 5000 zielen. Dat de grote verschillen in afkomst tussen de leden van de bevolking soms tot problemen leiden, is niet zo verwonderlijk. De Frankfurter regenten lopen daarom wel eens op eieren. Een toneelstuk van Rainer Werner Fassbinder, waarin deze regisseur een relatie legde tussen excessen bij de grondspeculatie en vertegenwoordigers van de joodse bevolkingsgroep, werd in Frankfurt verboden. Een wereldstad De kern van Frankfurts financiële en economische leven is de wijk Westend. In dat stadsdeel ten noorden van het centraal station schieten links en rechts de wolkenkrabbers en kantoren omhoog. De wijk is pas na de Tweede Wereldoorlog volgebouwd. Veel Nederlanders zullen in dit stadsdeel terechtkomen voor hun werk of voor hun studie. Hier bevinden zich de jaarbeursgebouwen, de universiteit en de hoofdkantoren van veel bedrijven en instellingen. De liefhebber van moderne bouwkunst vindt in Westend vele opmerkelijke panden en ook enkele museumgebouwen op de zuidelijke Mainoever zijn architectonische prestaties. De resterende oude gebouwen staan in de Innenstadt, het deel van Frankfurt binnen de stadswallen. Deze wijk ten oosten van het sta­tion is het echte centrum van de stad. Het hart van de Innenstadt is de domheuvel: de verhoging waar rond de 14e­eeuwse domkerk meest goti­sche huisjes en kerkjes zijn gegroepeerd. Frankfurt is een voorname stad waar het culturele leven zich afspeelt op hoog niveau. Er zijn vele uitstekende musea en er is een uitgaansleven van stand. De belangrijkste theaters, operahuizen en concertzalen zijn te vinden rond de westelijke stadswallen. Het belangrijkste winkelgebied, met veel exclusieve zaken, ligt in de Innenstadt links en rechts van de Zeil. Een vriendelijke, nette wijk met vakwerkhuisjes ligt ten zuiden van de Main. Dit oude centrum van het stadsdeel Sachsenhausen bevat ook de meeste cafés en terrassen waar men de in Frankfurt zeer populaire 'Ebbelwei' of 'Apfelwein' schenkt. 100

In contrast met het hierboven geschetste karakter van de stad heeft Frankfurt ook een reputatie als stad van seks, drugs en misdaad. Die dankt zij voornamelijk aan het zogenaamde Bahnhofviertel, de uitgaanswijk vóór het centraal station. In deze omgeving bevinden zich veel cafés, discotheken, seksclubs en restaurants. Aan de westkant van het centrum lopen tegen een achtergrond van dure bankgebouwen meer drugsverslaafden rond dan in Amsterdam. Geschiedenis De heuvel waarop de domkerk staat, werd al in de Bronstijd (ongeveer duizend jaar voor Christus) bewoond. Reden om zich op die plek te vestigen was waarschijnlijk de versmalling in het dal van de Main. Rivier en dal zijn vanaf de heuvel eenvoudig te overzien. Ook de strategisch ingestelde Romeinen bouwden in de le eeuw na Christus op deze plaats een kasteel, als onderdeel van de 'Linies', de Romeinse grenslinie tussen Rijn en Donau. In opdracht van keizer Trajanus werd ook bij het huidige stadsdeel Heddernheim een belangrijke burcht voor de verdediging van die grens gebouwd. Eind derde eeuw verwoestten de Alamannen de `Limes', inclusief beide genoemde verdedigingswerken. Zij bouwden op de heuvel aan de Mam een nieuwe nederzetting maar pas nadat de Alamannen rond het jaar 500 waren verslagen door de Franken, kreeg de verhoging aan de rivier opnieuw strategisch belang. De Franken maakten de heuvel tot één van de centrale punten van hun rijk. In die tijd raakte de naam `Franconovurd' (Fort der Franken) in gebruik voor de zich langzaam tot een stad ontwikkelende nederzetting. De groei ontving in 804 een grote impuls toen de Frankische keizer Karel de Grote de Saksen onderwierp. (De laatsten vestigden zich daarna waarschijnlijk aan de overkant van de Main in Sachsenhausen.) Na het uiteenvallen van het Frankische keizerrijk werd de heuvel ­ inmiddels met een domkerk­ een centrum binnen het `Heilige Römische Reich Deutscher Nation'. Na 887 werden veel Duitse koningen en keizers hier gekozen en gekroond. Frankfurts belang voor de handel en als plaats voor het houden van synodes, rijks­ en hofdagen nam sindsdien steeds toe. Bij de koningskroning van Frederik I Barbarossa in 1152 was de heuvel al voorzien van een dikke muur (de Staufermauer) en een palts (bij de tegenwoordige Saalhof). De koningen hielden tijdens hun omzwervingen regelmatig hof in deze palts; Frederik I Barbarossa keerde er maar liefst zes keer terug. Frankfurt ontving in 1297 stadsrechten. Een grote pestepidemie vermocht de groei in prestige niet te stuiten. Het beste bewijs vormde het succes van de jaarbeurzen, die de stad vanaf begin 14e eeuw organiseerde. Ook de politieke ster van de stad bleef rijzen. In de door keizer Karel IV opgestelde Goldene Bulle werd in 1356 officieel vastgelegd dat de Duitse koningen in Frankfurt gekozen moesten worden en dat die verkiezingen plaats zouden vinden in de domkerk. Dat document ­ in Frankfurt ondertekend bepaalde dat het Heilige Römische Reich uit zeven ondeelbare gebieden zou bestaan. De zeven regerende keurvorsten kozen uit hun midden een koning bij meerderheid van stemmen. Rond 1450 nam Frankfurt als Vrije Rijksstad een belangrijke plaats in, hoewel de omvang nog niet indrukwekkend was. In dat jaar telde de stad 9000 inwoners. De echte bevolkingsaanwas moest nog op gang komen. De ves­tiging van een joods getto rond 1500 betekende een nieuwe belangrijke impuls voor 101

Frankfurt. In dezelfde periode werden de eerste tekenen zichtbaar dat de stad een rol zou spelen in de ontwikkeling van de letterkunde. De eerste boeken (waaronder het `Volksbuch von Doktor Faust') werden er gedrukt en ook de eerste boekenbeurs werd een feit. Liberaal klimaat In de woelige tijd van de Reformatie heerste in Frankfurt een liberaal klimaat, dat een positieve invloed had op de handel. Een groot deel van de bevolking bleef het oude geloof trouw zonder dat protestanten bedreigd werden. Daarom trok de stad veel vluchtelingen van elders aan, wat de internationale contacten verstevigde. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog vestigden zich veel Nederlandse protestanten in de omgeving. De neutrale positie maakte Frankfurt zeer geschikt als financieel centrum, een rol die de stad tot op heden heeft behouden. In 1558 werd de beurs voor de geldhandel geopend en in de 250 jaar die volgden, zou Frankfurt (mede door de oprichting van de bankiershuizen Rothschild en Bethmann) uitgroeien tot het onbetwiste centrum van het Duitse bankwezen. De 18e eeuw, de tijd dat Goethe in de stad opgroeide, was er één van relatieve rust. Pas aan het einde ervan kwamen er tekenen van verandering. In 1792 ­ toen de stad ongeveer 50.000 inwoners had ­werd de laatste keizer gekozen in Frankfurt. De Franse Revolutie maakte spoedig een einde aan het Heilige Römische Reich; in 1797 werd de stad bezet en pas in 1813 vond de bevrijding plaats. Toch zou Frankfurt niet erg lijden onder de bezetting. Doordat Napoleon de Britse concurrentie uitschakelde, kreeg de stad zelfs voordelen op het gebied van handel en financiën. De invloedrijke en diplomatieke bankiers konden de meeste troepenbewegin­gen door de stad afwenden. De ingrijpende gevolgen van de Franse Revolutie lieten zich pas later zien, met name tijdens de `Duitse Revolutie', in 1848 en 1849, die zich voor een belangrijk deel in Frankfurt afspeelde. Vanaf 18 mei 1848 kwam de eerste Duitse grondwetgevende vergadering, het Frankfurter Parlement, bijeen in de Paulskirche. In maart 1849 namen de afgezanten van de verschillende Duitse staten daar een grondwet aan waarin ze kozen voor de zogenaamde klein Duitse oplossing, een Duitse natie zonder Oostenrijk, met een zwartrokgouden vlag als symbool en de Pruisische vorst als (erfelijke) keizer. Toen echter bleek dat de beoogde keizer (Wilhelm Friedrich IV geen zin had om de keizerskroon te ontvangen uit handen van een volksvertegenwoordiging, werden de afgezanten teruggeroepen en bleek de Duitse Revolutie mislukt. Periode van stilstand Door de op deze mislukking volgende machtsgreep van de Pruisische koning verloor Frankfurt zijn centrale positie in het Duitse Rijk aan Berlijn. Er volgde een periode van stilstand. Belangrijke bestuursorganen verhuisden naar het noorden en de industrialisatie kwam rondom Frankfurt niet goed van de grond. Een niet onbetekenend intermezzo in deze tijd was de ondertekening van de voor Duitsland zeer voordelige Vrede van Frankfurt. Die luidde in 1871 de algehele opbloei van Duitsland als wereldmacht in. De stad profiteerde als financieel centrum mee van die ontwikkeling en de industrie begon er te groeien. De belangrijkste gebeurtenissen van de 20e eeuw waren natuurlijk de beide wereldoorlogen. De Eerste Wereldoorlog richtte relatief weinig schade aan in Frankfurt. In 1920 werd de stad wel korte tijd bezet door de Fransen, als reactie op Duitse troepenconcentraties in het Ruhrgebied. 102

In maart 1943 was het echter raak: geallieerde bombardementen verwoest­ten vrijwel het hele oude centrum. Na 1945 moesten vrijwel alle banken, bedrijven en kantoren nieuwe gebouwen neer laten zetten. Pas in 1982 was de domheuvel in zijn oude staat hersteld. Toen de Duitse economie weer een leidende positie had ingenomen, ontstond in de stad zoveel ruimtegebrek dat wolkenkrabbers noodzakelijk werden. De dom en de middeleeuwse huisjes contrasteren nu scherp met de hypermoderne 'skyline'. Bezienswaardigheden De attracties van Frankfurt worden in vier delen behandeld. De bezienswaardigheden van de eerste drie liggen binnen de plattegrond. Na de Innenstadt volgt het ten zuiden van de Main gelegen stadsdeel Sachsenhausen en daarna de buitenwijken Westend, Bockenheim, Nordend en Ostend. De buitenwijken komen in het vierde deel aan de orde. Frankfurt heeft opvallend veel goede musea. Naturmuseum Senckenberg, het Goethehaus, het Historische Museum, het Städelsche Kunstinstitut, het Kunstgewerbe Museum en het nieuwe Museum für Moderne Kunst zijn de bekendste. De Römerberg en de dom zijn de belangrijkste historische attracties van de binnenstad. De dierentuin (Zoo) geniet ook internationale bekendheid. Voor de liefhebbers van architectuur is de Behrensbau in het buiten de plattegrond gelegen stadsdeel Höchst een bezoek waard. Innenstadt Op de stadsplattegrond is de loop van de stadswallen nog duidelijk te zien. Deze groenzone vormt de grens van de Innenstadt. Daarbinnen ligt het oudste gedeelte van Frankfurt. 1. Wallanlagen De stadswallen liggen op de plaats van de middeleeuwse gracht en muur rond de binnenstad. In de 17e eeuw werd de gracht gedempt. De muur werd grotendeels vervangen door een aarden wal, omgeven door parken en plantsoenen. Alleen bij de Obermainanlage in het oosten is een stukje muur overeind blijven staan. De aanleg van de wallen begon in 1628, naar een ontwerp van Wilhelm Dillich. Ze waren bedoeld als aangenaam oord voor de bewoners en als verdedigingswerk. Een dijk paste beter in de strategische ideeën van de militairen van die tijd. Bij een omsingeling was een uitbraak vanaf zo'n wal eenvoudiger te realiseren dan vanuit een muur met gracht. Tegenwoordig vormen de Wallanlagen de groene grens tussen de oude binnenstad en de moder­nere wijken. Slechts op enkele plaatsen is het park volgebouwd. In het westen vindt u er het operagebouw, het theater en het Rothschildpaleis, en in het oosten een neoclassicistisch ziekenhuis. 2. Eschenheimer Turm Eén van de weinige behouden onderdelen van de middeleeuwse stadsverdediging is deze toren uit het begin van de 15e eeuw. Het is een van de mooiste laatgotische Duitse verdedigingstorens. De 47 m hoge toren, met een hele batterij zijtorentjes, werd gebouwd onder leiding van Madern Gerthener, de architect die ook de toren van de domkerk ontwierp. 3. Alte Oper Deze in classicistische stijl gebouwde concerten congreszaal staat in het noordwestelijke deel van de wallen. Het bouwwerk, dat in 1880 voor het eerst werd geopend 103

door keizer Wilhelm I, is ontworpen door Richard Lucae. Het was één van de grote prestigeobjecten van die tijd. Honderdéén jaar later werd het operagebouw opnieuw geopend. Nadat de zaal bij een bombardement in 1944 was verwoest, werd zij in de jaren'70 in de oorspronkelijke stijl herbouwd. 4. Theater Dit cultuurcentrum staat ook in het park van de vroegere stads­wallen. De koel uitgevoerde grote schouwburg, de thuisbasis van het Frankfurtse operagezelschap, werd tussen 1951 en 1963 gebouwd. In de 120 m lange foyer maakte de Frans­Russische kunstenaar Marc Chagall de muurschildering'Commedia dell'arte'. 5. Rothschild Palais Ten zuiden van het theater staat dit paleisje, dat onderdak biedt aan het Jüdisches Museum (di. zo. 10­17, wo. tot 20 uur). Nadat joodse bankiers en kooplieden zich vanaf 1811 ook buiten het getto mochten vestigen, vormden de voormalige stadswallen een ge­zochte woonwijk voor deze groep kapitaalkrachtige inwoners. In 1848 koos de bekendste Frankfurtse bankier, Mayer von Rothschild, dit neoklassieke bouwwerk uit als woonhuis. Vóór het paleis ligt aan de Mam de 120 m lange Nizza Anlage, een in de jaren '50 van deze eeuw aangelegd park met een mediterrane beplanting. Dom Deze aan de heilige Bartholomeus gewijde kerk is het optische en historische middelpunt van de Innenstadt. Tussen 1356 en 1792 was het de belangrijke plaats waar de Duitse keurvorsten bijeenkwamen om hun koningen en keizers te kiezen. Het opvallendste deel van de kerk, de 15e­eeuwse gotische toren met zijn zeer ranke pinakels, is een schepping van Madern Gerthener. In opdracht van koning Lodewijk de Duitser werd hier in het midden van de 9e eeuw een kerk gebouwd ter ere van St. Salvator. Deze maakte deel uit van het complex op de Römerberg dat de Frankische koningen en keizers kozen als verblijfplaats. Toen relikwieën van Bartholomeus de stad in 1239 verrijkten, werd de kerk opnieuw gewijd en begon een grote uitbreiding. Dertigjaar later was de oorspronkelijke kerk verbouwd tot een forse hallenkerk. Toen dat gebouw in 1356 in de Goldene Bulle werd aangewezen als de officiële kerk voor de keuze van de Duitse koningen, werden een nieuw koor en een enorme dwars­beuk aangelegd. Dit transept had dezelfde lengte als het oude schip en was zelfs enkele meters hoger. In de ten zuiden van het koor gebouwde Wahlkapelle kozen de keurvorsten hun nieuwe koning. Vanaf 1562 werden de koningen ook in Frankfurt gekroond. Bij zo'n kroning kwam de stoet de kerk binnen door de noordelijke ingang van de dwarsbeuk, waarna de plechtigheid plaatsvond onder de viering. Na 1415 werd de kroon op het werk gezet met de bouw van een grote westelijke toren. Deze verving de toren uit de Frankische tijd, die te klein was geworden in verhouding tot de rest van de kerk. De nieuwe toren, ont­worpen door bouwmeester Madern Gerthener, werd pas definitief voltooid na een grote brand in de jaren 1860. Bij de toenmalige restauratie werd de achthoekige spits volgens de oorspronkelijke bouwplannen op de torenkoepel geplaatst. Het schip werd toen ook op dezelfde hoogte gebracht als de dwarsbeuk. Van het interieur ging in de loop der jaren veel verloren. In het kapelletje tegen de noordzijde van het koor staat nog het fraaie Maria­Schlaf­Altar uit 1434. Ulrich von Werstat, de man die 104

het altaar aan de kerk schonk, is met zijn vrouw en 17 kinderen te zien op het reliëf aan de linkerzijde. Een groep levensgrote beelden van de apostelen met de stervende Maria onder een baldakijn is verwerkt in een altaartafel. Een groep figuren die de graflegging van Christus voorstelt, vindt u in een kapel aan de andere kant van het koor. In de noordelijke dwarsbeuk staan de 14e­eeuwse graven van ridder Rudolf von Sachsenhausen (in het koor) en Johann von Holzhausen en zijn vrouw Gudela. Een fraaie kruisigingsgroep uit 1509, door Hans Backoffen uit Mainz, bevindt zich in het westwerk. Deze beeldengroep werd ontworpen voor het kerkhof, waar nu een kopie staat opgesteld. Römerberg Rond dit plein hangt nog iets van de sfeer van het oude Frankfurt. Op een klein gebied staat een keur aan middeleeuwse huisjes en geveltjes. De eigenlijk Römerberg ligt 150 m ten westen van de dom, maar de hele domheuvel wordt vaak zo aangeduid. De domheuvel dankt zijn naam niet aan zijn Romeinse geschiedenis, maar aan de Italiaanse handelslieden die hier in de Middeleeuwen hun koopwaar aanboden. De Römer is het oude raadhuis van de stad, aan de noordwestkant van het plein. Het bestaat uit elf huisjes, die onderdak boden aan het bestuur van de stad. De vijf fraaiste hebben hun ingang aan de Römerberg zelf. Omdat het 14e­ eeuwse raadhuis te klein was geworden voor het ceremonieel rond de koningskeuze, kocht het gemeentebestuur in 1405 twee koopmanshuizen. Deze achter elkaar gelegen gebouwtjes werden verbouwd tot een hal voor handelsbeurzen, met erboven een zaal voor de enorme kroningsbanketten. Deze zaal kreeg in 1741 voor de kroning van keizer Karel VII een barok trapportaal en heet sindsdien de keizerszaal. In de loop der eeuwen kocht het gemeentebestuur steeds meer omlig­gende huisjes. Eind 18e eeuw was het hele blok stadsbezit. In 1889 werd het gesierd met een nieuwe, neogotische voorzijde met trapgeveltjes. Bouwmeester Mechel liet zich bij het ontwerp inspireren door enkele oorspronkelijk gotische huizen op de domheuvel, zoals het Leinwandhaus. De gevels zijn uitgegroeid tot een echt stadssymbool. Tussen 1900 en 1908 werd achter de Römer het Altes Rathaus bijgebouwd. De twee delen ervan zijn onderling verbonden door een brug over de Bethmannstrasse. Toen ook dit gebouw te klein werd voor de gemeentelijke diensten, werd in de jaren 1960 tussen dom en Römerberg het Technische Rathaus gebouwd. Dit ontwerp van architectenbureau Bartsch, Thürwächter und Weber maakte oorspronkelijk deel uit van een groot saneringsplan voor de domheuvel. Dit is nooit geheel uitgevoerd, omdat de gemeenteraad in 1978 besloot de historische bebouwing te behouden.

105

STUTTGART (2010) 1. HEENREIS Om negen uur taxi naar station. Om 11 uur Düsseldorf, plaatsen voor heen­ en terugreis reserveren. Nummertje trekken. Koffie Guatemala Robust, lezen in fotoboek over middeleeuwse kloosters. Rond half twee ICE via Keulen en Frankfurt naar Stuttgart, aankomst half vijf. Slechts 10 minuten vertraging, andere treinen vallen helemaal uit vanwege de ijs­ en sneeuwoverlast. Station exploreren, in stijl van Nieuwe Zakelijkheid 1915, niet echt aantrekkelijk, wel groot. Op de centrale, vierkante toren prijkt heel veelzeggend een ronddraaiende Mercedes­ster… Alvast goelasjsoepje eten. Om vijf uur inchecken bij Hotel Mack, dit heeft een opvallende lichtreclame aan de gevel en ligt vlakbij het station. Ik moet wel trappen met 60 treden op om het te bereiken; een alternatief is omlopen. Kleine kamer met veel lichtpunten en wel héél groot tweepersoonsbed, kosten vijftig euro inclusief ontbijt. Uitzicht vanaf derde etage op kantoorkolossen en brandtrap. Ik heb een niet roken­kamer, dus het raam moet open om te kunnen paffen. Meestal vriest het buiten. Er valt natte sneeuw. Om half zeven de stad in om foto’s te maken, geen nachtopnames mogelijk want er is niets geïllumineerd. Inkoopcentrum. Bij Galeria Kaufhof op bovenste etage vol bord van de salad bar genomen, toch nog 9 euro, zonder drank. Zoeken naar bioscopen, maar het aanbod bevalt me niet. Gelukkig biedt de televisie me veel vertier in de vorm van de Duitstalige nieuwszenders N TV, N 24, Phoenix, SWF en de cultuurzender Arte. Dat betekent dat ik wel in een van de meegebrachte thrillers begin, maar tijdens de hele vakantie niet verder in het boek kom dan blz. 30! Slapen zo rond twaalf uur, de vaste tijd. 2. STUTTGART CENTRUM Vaste wektijd: kwart voor acht op mijn nieuwe wekkertje. Ontbijtbuffet in dit tweesterrenhotel valt reuze mee, er zijn zelfs gekookte eieren. Ik eet er elke ochtend om kwart over acht hetzelfde. Rond negen uur ben ik dan terug op de kamer, waarna ik de stad in ga. Hoewel het koud is, trek ik mijn handschoenen niet aan, dat is te lastig met fotograferen. Er ligt nog een behoorlijk pak sneeuw, maar de trottoirs en paden zijn gelukkig goed begaanbaar. Ik bekijk er wat winkelpassages (allemaal oud, maar gemoderniseerd, o.a. de Friedrichsbau uit 1920). Via de Bahnhof loop ik het park de Obere Schlossgarten in en wandel op deze rustige zondagmorgen langs de volgende bezienswaardigheden: Staatstheater (1912), Carl Zeiss Planetarium, Schauspielhaus (1959), Landes­bibliothek, Wilhelmspaleis, Kunstgebäude (1912) Landtag (1961) en een stadsvijver met een wak vol bedrijvige eenden. Midden op de besneeuwde Schlossplatz staat een zuil met een beeld van Concordia erop. En natuurlijk overal beelden in klassieke stijl en barokfonteinen, die in deze vorstperiode uiteraard niet werken. Het barokke Neue Schloss uit de achttiende eeuw (1746­1806) was ooit voormalige residentie van koningen en aartshertogen, nu herbergt het kantoren van ministeries van de deelstaat Baden ­ Württemberg. Ik vind het gebouw niet aantrekkelijk om te zien. Mooier vind ik het Altes Schloss, oorspronkelijk een waterburcht uit de middeleeuwen. Nu is er het Landesmuseum gevestigd. Authentiek renaissance binnenhof (1562) met dominerend ruiterstandbeeld. Interessant is de ruitertrap in het oude gedeelte. Ik bezoek er de tijdelijke 106

tentoonstelling Schatten uit Syrië over een recent uitgegraven stad uit de oudheid. Valt een beetje tegen, maar wordt erg druk bezocht. Uiteraard bekijk ik er ook de standaardcollectie die over vier etages verdeeld is. Vooral de kerkelijke kunst uit de middeleeuwen valt bij mij in de smaak. Vlakbij ligt de Schillerplatz, natuurlijk met een standbeeld van de dichter en de Alte Kanzlei. Door gaat het, naar de Markthalle (Jugendstil, 1912­1914) en de Marktplatz met een Brunnen uit 1714 en het Neues Rathaus uit 1953­1956 met een klokkenspel. Daarachter ligt het Bohnenviertel, eigenlijk de echte Altstadt met een stel oeroude panden uit de 14e en 15e eeuw die fraai zijn opgeknapt. Ik pauzeer er bij een Chinees die me voor een luttel bedrag een sauerscharf Suppe serveert. Bij de Eberhardstrasse lagen vroeger de stadswallen waarvan niets meer te bespeuren valt. Ik loop vervolgens weer de binnenstad in, bekijk het pompeuze, massieve Haus der Wirtschaft (nu alleen open voor tentoonstellingen) en de moderne en dus dure Calwer ­winkelpassage die puur uit marmer, staal en glas is opgetrokken en bereik de mondaine Königsbau­Passage vol boetiekjes van luxemerken. Op de bovenste verdieping bekijk ik een foto­expositie met opnames in grootformaat, gemiddelde prijs 300 euro per stuk. Daarna loop ik de 1100 meter lange inkoopstraat Königsstrasse af, waaraan nog een evangelische kerk ligt waar ik een orgelrepetitie meemaak. Goede gelegenheid om mijn pijnlijke ledematen te laten rusten en een beetje op te warmen. Aan deze straat ligt ook de kwaliteitsboekhandel van de keten Hugendubel, waar ik rondneus in het enorme assortiment en koffie drink. Om half zes wil ik naar een “all you can eat”­ Chinees restaurant in mijn buurt, maar die is op zondag dicht. Dus dan maar kebab bij een Turk eten, waar ik weer eens mijn Turks kan oefenen. Ik drink er ayran bij. Om half zeven strompel ik weer mijn kamertje in. Tv kijken en thee drinken tot twaalf uur, daarna onder de wol. 3. UITSTAPJE MET TREIN NAAR ULM Ik neem de Regionalzug naar Ulm. Een retourtje kost 37 euro, maar dankzij een speciaal Angebot kan ik ook voor 22 euro mee. De lokettist biedt me dat uit eigen beweging aan. Ik vertrek om half tien, maar kom pas even na elf uur aan. De trein stopt 10 keer op een traject van nog geen 90 kilometer. Ik kom langs de Mercedes ­ fabrieken van het Daimler ­ concern en het gelijknamige Museum en Stadion in Unter Türkheim. Eerst rijden we langs de Neckar, later komen we door het dal van het riviertje de Fils. Het is slecht weer in Ulm, er waait een gure wind. Aanvankelijk maak ik een omweg richting centrum (slechte plattegrond!), maar dat merk ik bijtijds op. Ik bekijk er op mijn gemak de Altstadt, maar maak relatief weinig foto’s wat gezien de barre weersomstandigheden begrijpelijk is. De historische panden liggen niet dicht bij elkaar, soms moet ik er naar zoeken. Het mooie pand van de Salzwedel is nu een Brotmuseum, ook het huis Auf den Wenden heeft een andere bestemming gekregen. De vroegere Lagerhäuser zoals het Schuhhaus (1537) en de Büchsenstadel (1485) zijn ook min of meer intact behouden gebleven. Het Einstein ­ Haus is nu een soort volkshogeschool en bestaat uit een lelijke betonblok. Het Kornhaus vlakbij 107

(1594) ziet er beter uit en wordt momenteel als concertzaal gebruikt. Aardig vind ik de huisjes uit de 17e en 18e eeuw die tegen de wallen aangebouwd zijn en nog steeds worden bewoond. Daar ligt ook het wijkje Auf dem Kreuz met allerlei historische panden en het zogenaamde Zeughaus van vóór 1700. Het oude Rathaus is de moeite waard met zijn wandschilderingen aan de buitenmuren, het stamt uit 1370, is omgebouwd in 1540 en fors gerestaureerd in de negentiende eeuw. De beroemde Münster valt echt tegen. Het portaal is wel indrukwekkend en de toren erg hoog: meer dan 160 meter, de hoogste kerktoren van de wereld. Binnen in de kerk is het echter net een gevangenis, zo donker en onheilspellend. Men heeft er eeuwen aan gebouwd, van 1377 tot in de negentiende eeuw toen men er de laatste hand aan heeft gelegd. Vergelijk dit maar met de eendere geschiedenis van de Dom in Keulen. Aan het domplein ligt ook het postmodernistische gebouw van het Rathaus, ontworpen in 1993 door de architect Richard Meier uit New­York, dit All­Zweck­Gebäude bevalt me wel. Als laatste bezoek ik de Neue Bau uit de 16e­eeuw met een renaissancistisch binnenhof met arcaden en een afgedekt fontein. Ik word vervolgens door een heuse sneeuwjacht overvallen, wat me doet besluiten het station weer op te zoeken en naar Stuttgart terug te keren. Daarom bereik ik de bezienswaardigheden zoals de Adler Bastei en de Gänseturm aan de Donau­oever niet meer. Maar goed, je kunt niet alles hebben. In Stuttgart loop ik het VVV­kantoor (echt op z’n Duits: Tourist Information) binnen om er een Stuttcard voor 22 euro te kopen. Daarmee heb ik drie dagen vrij openbaar vervoer in de stad en omstreken en krijg ik bovendien korting op allerlei entreeprijzen voor musea e.d. Mijn favoriete Chinees is nu wel open. Ik geniet er van het uitgebreide dinerbuffet voor € 7, maar echt buffelen is er tegenwoordig niet meer bij; ik heb al gauw genoeg. 4. OCHTENDEXCURSIE LUDWIGSBURG De S­Bahn brengt me in een kwartier tijd naar het stadje Ludwigsburg 15 km ten noorden van de stad. Daarbij passeer ik de Nordbahnhof en het plaatsje Feuerbach, misschien de geboorteplaats van de filosoof? Ik moet het hele stadje doorlopen (inclusief de markt met de barokke kerk en het Arsenal ­ plein) om het paleiscomplex te bereiken. De tuinen in het park liggen bedolven onder de sneeuw (geen pompoenen dus!) en de talloze beelden staan mooi opgesteld in een ruimte binnen in het paleis, beschermd tegen de elementen. Ik maak er razend enthousiast foto’s van de beeldengalerij die mooi afsteekt tegen de witgepleisterde wanden en plafonds. De toegang is gratis en suppoosten zijn er in geen velden of wegen te bekennen. Ik bezoek het interieur van dit achttiende­eeuwse Residenzschloss niet, dat heb ik al eens eerder met Clim gedaan. Ik ben er de enige bezoeker die niet bij een schoolklas behoort. Ik drink er geen koffie, maar keer direct om 11 uur terug naar Stuttgart waar ik op de Hauptbahnhof overstap op een andere S­Bahn–trein naar het stadje Esslingen dat weer 15 km ten zuiden van Stuttgart ligt.

108

4. MIDDAGEXCURSIE ESSLINGEN Dit historisch stadje overtreft al mijn verwachtingen. Het is er weliswaar koud, maar dat belet me niet om meer dan 80 foto’s te nemen van al dat stedelijke fraais dat het plaatsje te bieden heeft, vooral munt het uit in middeleeuws vakwerkbouw. Ik dwaal rond door de gehele Altstadt en mis nagenoeg geen enkel monument of bezienswaardigheid, alleen de vesting op de rotsen is me iets te machtig. Ik begin bij de Schelztor uit 1286 van waaruit je een goed uitzicht hebt op de torens en de hoger gelegen burcht van de stad. Ik noem enkele hoogtepunten zoals het Kessler Haus (10e eeuw, ooit Pfleghof van klooster Speijer, nu oudste Sektkeller van Duitsland), St. Dionysiuskerk (valt tegen), de Münster Sankt Paul, een klooster van de dominicanen, nu een kinderopvangcentrum), de Marktplatz met zijn monumentale vakwerkgebouwen zoals de Alte Apotheke, het Stadt­archiv, de Basiliek uit de 13e/14e eeuw, de Frauenkirche (hallenkerk uit 1332 waar ze net vloerverwarming aan het installeren zijn), het Salemer Pfleghof (cisterciensers van rond de Bodensee, 1229) waar nu het Schreiber Museum onderdak gevonden heeft. Heel interessant is de Innere Brücke, die met oude woningen en een kapelletje (Nikolaus Kapelle uit 1350)bebouwd is. Vanaf de Maille, een parkachtig open terrein tussen twee Neckar­armen in dat diende als een soort overloopgebied, heeft men een schitterend uitzicht op de omringende bebouwing. En wat te zeggen van het Alte Rathaus (17102) met zijn oranje­rode vakwerkgevels en zijn carillon, de astronomische Uhr en de Duitse Adler op een zuil, het classicistische Neue Rathaus uit 1841, het Haus der Künstler, het Gelbe Haus (nu stadsmuseum) en de Hafenmarkt met de oudste vakwerkgebouwen van Duitsland; dat beweert men althans, ik vond dat ze er niet zo oud uitzagen. Verder het Stadttheater, de Pliensau Turm en de Wolfstor uit 1220. Tenslotte de Technische Universiteit met zijn moderne mensa en de villa’s van de hoogleraren langs het water, de Villa Merkel. Onderweg dronk ik in een Konditorei vol oudere, gebakjes etende vrouwen de duurste koffie van mijn reis (€ 3,80, wel een grote kop uiterst sterk spul). Ik ben ver van het station afgedwaald en moet me nu strompelend een weg terug zoeken. Ik heb veel last van pijnlijke teenkootjes en een schrijnend linker heupgewricht. Om een uur of vijf ben ik weer terug in Stuttgart. Vandaag eet ik voor half geld (speciale actie na 16.30 uur) bij het Obergeschoss ­ restaurant van Karstadt drie soorten gebakken zeevis, van 13 voor 6,50 euro. Daarna een mok koffie bij Starbucks in het station en ik kan er weer een half etmaal tegen. 5. BAD CANSTATT Onder regenachtige omstandigheden begeef ik me per S­Bahn naar het kuuroord Bad Canstatt, dat inmiddels door de grootstad Stuttgart is opgeslokt en een noordelijke wijk vormt. Het voormalige mondaine stadje valt tegen, ik had er meer opulente herenhuizen, villa’s, luxe hotels en monumentale Bade Anstälte verwacht. Zoiets als in Karlovy Vary, Marienbad, Bad Wildungen, Wiesbaden, Bad Kreuznach, Bad Ems en Baden­Baden. Ik bezoek er onderweg naar het centrum een moderne kerk en een vredig kerkhof. Uiteraard ligt er een park waar de negentiende­eeuwse upper ten rust en ontspanning vond, maar de Kursaal daar oogt niet erg uitnodigend en er bevinden zich weinig standbeelden en fonteinen in dit onaanzienlijke stukje groen. Ik word er aangesproken door een stel jongeheren met aktetassen die me tot het 109

christelijk geloof willen bekeren, maar na mijn openbaring dat ik atheïst ben blazen zij schielijk de aftocht. De binnenstad is een stuk aangenamer, maar de voortdurende motregen maakt er het niet interessanter op. Er bevinden zich nog wat vakwerkhuizen en er ligt een stadhuis uit de 19de­ eeuw. Gezien de regen besluit ik musea te gaan bezoeken, maar die liggen hier niet. Ik neem daarom de bus naar het park Rosenstein, een kwartiertje verderop. Daar liggen een tweetal musea die mijn doel zijn. Ik begin bij het Museum voor Archeologie en Paleologie dat in een modern gebouw gehuisvest is. Veel schoolklassen weer, uiteraard skeletten van dino­ saurussen, een opgezette wolharige mammoet en tal van andere uitgestorven diersoorten. Ze hebben er ook een uiterst zeldzaam barnsteenkabinet met tal van sieraden. En een zandbak waarin kleuters enthousiast “opgravingen” doen, het lijkt een beetje op een excentrieke grabbelton… Bij wijze van lunch bestel ik tussen de lunchende yuppen een Pott Kaffee in het dure restaurant. Een gevaarlijk pad glad als een glijbaan leidt me naar het Museum voor Natuurkunde, dat aan de andere kant van het park gelegen is. Dat museum heeft men in het voormalige paleisje Rosenstein ondergebracht. Ik krijg er korting omdat ik Rentner ben, dat voordeeltje geldt in Duitsland vanaf 60 jaar. Er is net een expositie over de Evolutie en Darwin, zijn schip de Beagle heeft men half in de hal nagebouwd. Ook hier veel opgezette dieren, vaak in realistische diorama's, daar hou ik wel van. Ik maak er tientallen foto’s. De schoolklassen hier bestaan voornamelijk uit studenten die voor hun Abitur staan, vragenformulieren van hun docent invullen en aantekeningen maken, allemaal heel gedisciplineerd. Er wordt niet geravot, geroepen en rondgerend zoals in Nederland, een verademing. Ik wil naar de binnenstad terugkeren, maar neem een verkeerd pad en beland weer in Bad Canstatt. Daar krijg ik wel aansluiting met de U­Bahn. Bij de halte Stadtmitte stap ik uit en verken ik een gedeelte van de Altstadt waar ik nog niet ben geweest. Ik heb een Gutschein voor een gratis espresso bij het trendy restaurant Empore in de Markthalle, die verzilver ik. Op deze overdekte markt worden enkel en alleen dure producten (groente, fruit en lokale en exotische etenswaar) uit de hele wereld verkocht. Ook de supermarkten van de warenhuizen Kaufhof en Karstadt blinken uit in hoge prijzen en bieden een wereldwijd assortiment waarvoor je wel een dikke beurs moet hebben. Er lopen geen Gastarbeitertypen die op zoek zijn naar ‘billige Schnäppchen’. Trouwens, in musea zie je de allochtone medemens ook maar zelden. In de evangelische Stiftskirche luister ik langdurig naar een uitvoering van een soort kamerorkestje. Toevallig ontdek ik de pas geopende Gedenkstätte voor de held Graf von Stauffenberg die een mislukte aanslag op Hitler pleegde. Veel foto’s en diploma’s en zo, een kort filmpje en dat was het. Niet echt interessant dus, echt iets voor WO II­freaks. Ik schuif weer eens aan bij het Chinees buffet en spoel een en ander weg met een mok Starbucks ­ koffie.

110

5. TWEETAL MUSEA IN ROSENSTEIN Een gevaarlijk pad glad als een glijbaan leidt me naar het Museum voor Natuurkunde, dat aan de andere kant van het park gelegen is. Dat museum heeft men in het voormalige paleisje Rosenstein ondergebracht. Ik krijg er korting omdat ik Rentner ben, dat voordeeltje geldt in Duitsland vanaf 60 jaar. Er is net een expositie over de Evolutie en Darwin, zijn schip de Beagle heeft men half in de hal nagebouwd. Ook hier veel opgezette dieren, vaak in realistische diorama's, daar hou ik wel van. Ik maak er tientallen foto’s. De schoolklassen hier bestaan voornamelijk uit studenten die voor hun Abitur staan, vragenformulieren van hun docent invullen en aantekeningen maken, allemaal heel gedisciplineerd. Er wordt niet geravot, geroepen en rondgerend zoals in Nederland, een verademing. Ik wil naar de binnenstad terugkeren, maar neem een verkeerd pad en beland weer in Bad Canstatt. Daar krijg ik wel aansluiting met de U­Bahn. Bij de halte Stadtmitte stap ik uit en verken ik een gedeelte van de Altstadt waar ik nog niet ben geweest. Ik heb een Gutschein voor een gratis espresso bij het trendy restaurant Empore in de Markthalle, die verzilver ik. Op deze overdekte markt worden enkel en alleen dure producten (groente, fruit en lokale en exotische etenswaar) uit de hele wereld verkocht. Ook de supermarkten van de warenhuizen Kaufhof en Karstadt blinken uit in hoge prijzen en bieden een wereldwijd assortiment waarvoor je wel een dikke beurs moet hebben. Er lopen geen Gastarbeitertypen die op zoek zijn naar ‘billige Schnäppchen’. Trouwens, in musea zie je de allochtone medemens ook maar zelden. In de evangelische Stiftskirche luister ik langdurig naar een uitvoering van een soort kamerorkestje. Toevallig ontdek ik de pas geopende Gedenkstätte voor de held Graf von Stauffenberg die een mislukte aanslag op Hitler pleegde. Veel foto’s en diploma’s en zo, een kort filmpje en dat was het. Niet echt interessant dus, echt iets voor WO II­freaks. Ik schuif weer eens aan bij het Chinees buffet en spoel een en ander weg met een mok Starbucks ­ koffie. 5. LINDENMUSEUM / BINNENSTAD De hele dag blijft het weer voor de afwisseling lenteachtig. Onder een strak blauwe hemel loop ik naar het Linden Museum. Ik moet wel te voet gaan, want het openbaar vervoer staakt de hele dag, om die Warnstreik kracht bij te zetten loopt er een demonstratieve optocht van de vakvereniging Ver.Di (ambtenarenbond) door de straten, wat een hels onafgebroken fluitconcert oplevert. Het kantoorpersoneel is gewaarschuwd en is met de eigen auto naar het werk gekomen, met als gevolgd lange files die voor het dichtslibben van de stad zorgen. Aan gratis vervoer met mijn Stuttcard heb ik vandaag niets dus. Ik ben te vroeg, het museum gaat pas om 10.00 uur open. Daarom struin ik nog wat rond in de 19de­eeuwse nabijgelegen Hoppenbrau Begraafplaats, dat als een park uitziet. Veel graven zijn geruimd. Ergens moet het graf van Graf von Zeppelin liggen, maar ik kan het niet vinden. Wel vind ik een apart afgescheiden Joods kerkhof waar de grafstenen groen zijn uitgeslagen. Het Linden Museum is gespecialiseerd in Volkenkunde (Etnologie). De speciale expositie gaat over de bewoners van de atollen in de Stille Zuidzee, de Pacific dus. Interessanter vind ik de andere afdelingen, die verdeeld zijn in continenten. Ik herken veel kledij en voorwerpen van mijn verre reizen. Ik word getroffen door een kleuterklas die door een Führerin een waar 111

college over de rechten en plichten van de koningen in het Afrikaanse Benin voor de kiezen krijgt. De peuters zitten stilletjes wezenloos voor zich uit te staren en begrijpen er uiteraard geen biet van. Ik ook niet trouwens. Tussendoor rook ik bij de ingang samen met een suppoost een sigaretje. De man beweert dat het voor het eerst in 20 jaar in Stuttgart heeft gesneeuwd. Zou best wel eens waar kunnen zijn, de stad ligt in een kom en wordt door het Schwarzwald in het westen en de Schwäbische Alb in het oosten afgeschermd. Na het museum loop ik de stad in, drink ergens koffie in een bakkerij, ontdek een Turkse lokanta en krijg ineens zin in een bord mercimek­soep met vers Turks brood, smaakt prima. Via de protestantse Hospital Kirche met een groep calvariebeeldengroep ervoor beland ik in de Calwer passage. Ik moet regelmatig rust nemen, want mijn voeten en heup doen bijzonder zeer. Gelukkig staat het mooie weer me toe om daarvoor onderweg bankjes te gebruiken. Ik rust wat langer uit in de Stiftskirche, waar ik en passant de graven van de edelen bekijk en de prachtige koorstoelen alsmede realistisch vormgegeven zandstenen beelden van ridders en prelaten. Op de achtergrond weerklinkt live orgelmuziek, er is weer eens een organist aan het oefenen. Gratis Kaffee und Kuchen met een Gutschein bij Karstadt (waar ik ‘s avond maar weer eens een reuzenschnitzel voor de halve prijs bestel). Op het station bekijk ik op mijn gemak het reizigersverkeer. In de gigantische winkel van Media Markt kom ik te weten wat ik thuis nog aan audiovisuele apparatuur zou moeten missen, eigenlijk niks dus. Opvallend: de platte lcd­schermen van Philips zijn er het duurst… Na nog wat foto’s van ruiterstandbeelden en fonteinen gemaakt te hebben keer ik terug naar mijn hotel, waar ik alvast de rekening betaal. Ik hoef dan morgenochtend niet te wachten en kan dan zonder verdere plichtplegingen vertrekken. Op tv: Gerd Ruge in de Amerikaanse en Canadese Rockies! 6. TERUGREIS Even voor tienen vertrekt mijn trein richting Keulen / Düsseldorf. Daar moet ik overstappen op de regionale treinen, die er heel wat langzamer over doen. Gelukkig heb ik bij het overstappen tijd genoeg om robuuste Guatemala­koffie te drinken. In Venlo moeten de reizigers een behoorlijk stuk omlopen omdat de voetgangerstunnel gesloten is. Daarbij dienen ze een wel erg hoge loopbrug te gebruiken, echt een fors obstakel voor oudere mensen met zware koffers. Over klantenservice gesproken. Ik hoef op het station in Roermond voor de afwisseling eens niet op een taxi te wachten. Om kwart over vier zet de taxi me af in de Herderstraat.

112

ESSEN (2008) ESSEN In mei 2007 verbleef Jos enige dagen alleen in Essen. Hij boekte aan de rand van de binnenstad een middenklasse hotel, van waaruit hij met het openbaar vervoer de stad en omgeving verkende. Hij was aangenaam verast door de orde en netheid in de stad. Van een stinkende en vuile metropool in de beruchte, zogenaamde Ruhrpott was niets te merken. Oude fabriekshallen waren smaakvol omgetoverd tot theaters en bioscopen. De zware en vervuilende industrie was allang uit de stad verdwenen en vervangen door schone bedrijven (o.a. ICT) en dienstverlenende instellingen. Het openbare vervoernet was uitgebreid en de metro en bussen vertrokken en arriveerden mooi op tijd. Hoogtepunten van zijn bezoek waren de Villa Hügel van de legendarische industriebaron Krupp en zijn familie (ten zuiden van de stad) en de UNESCO ­ site Zeche Zollverein (een voormalige cokesfabriek en steenkolenmijn) ten noorden van de stad.

ZECHE ZOLLVEREIN Een voormalig mijnterrein als UNESCO Werelderfgoed? Dit lijkt ongewoon, maar wat vroeger de grootste en mooiste mijn ter wereld was, is een prachtig voorbeeld van de spectaculaire industriecultuur van de regio. In 1986 werd de steenkoolwinning op het terrein van Zeche Zollverein in Essen beëindigd. Zollverein is het bekendste industriële monument in het Ruhrgebied en het centrum van de creatieve economie. In het opnieuw ingerichte ketelhuis bevindt zich tegenwoordig het red dot design museum, in de voormalige compressorhal is het restaurant 'Casino' gevestigd. Het Ruhrmuseum heeft zijn intrek genomen in de voormalige kolenwasserij, die compleet is omgebouwd naar een ontwerp van de Nederlandse toparchitect Rem Koolhaas. Modernistisch industrieel complex De Zollverein­steenkolenmijnen gingen open in 1847, toen de eerste schacht werd aangelegd. Steenkolen waren benodigd voor de ijzer­ en staalindustrie in het Ruhrgebied. Dankzij een goede spoorlijnverbinding kon de mijnindustrie tot grote bloei komen. In de loop van de 19e eeuw werden nog meer schachten gegraven en werd het de grootste kolenmijn van Europa. In de jaren ‘20 van de vorige eeuw kreeg de mijn een nieuw bestuur en werd de productiviteit vergroot door de aanleg van de nieuwe 'schacht 12'. De architecten, Fritz Schupp en Martin Kremmer, lieten zich bij hun ontwerp beïnvloeden door het Bauhaus en de gedachte dat vorm in dienst staat van functie. Ze schiepen een modernistisch bouwwerk. De bouw duurde van 1928 tot 1932. Indrukwekkend is met name de rood geschilderde, A­vormige schachttoren, die tot symbool van het Ruhrgebied werd. In de jaren ‘80 liep de steenkolenwinning terug; in 1986 werd de mijn gesloten.

113

Tegen het einde van de vorige eeuw werd het gebied overgenomen door de plaatselijke overheid. Nadat Unesco het terrein op de Werelderfgoedlijst had geplaatst, werden de gebouwen gerestaureerd. Tot de interessantste bouwwerken behoren het oude ketelhuis ­ door Norman Foster omgebouwd tot ontwerpcentrum ­ en de kolenwasserij, waar nu het Ruhr­ museum is gevestigd. Nu de economie weer opleeft, vestigen zich opnieuw bedrijven op het terrein van de Zollverein. “Dit terrein getuigt van de opkomst en ondergang van een belangrijke industrietak."

VILLA HÜGEL VAN KRUPP Locatie: drie ingangen; het gemakkelijkst vanaf de Frieherr­von­Stein­Strasse, die langs de noordoever van de Ruhr loopt. Er zijn drie hoofdingangen tot dit bastion van de Duitse industrie, maar u benadert het het beste vanuit het zuiden, waarbij u langzaam en waardig omhoogloopt door een brede laan met platanen. De tuin werd in de jaren zestig en zeventig van de 19de eeuw aangelegd door Alfred Krupp zelf. Hij wilde snel resultaat zien en zo snel mogelijk kunnen genieten van de beslotenheid van een bostuin, kocht daarom halfvolgroeide bomen ­ beuken, sparren, linden, eiken, pijnbomen en platanen, allemaal ongeveer 50 jaar oud ­ en bracht ze hierheen uit de omringende natuur. De grootsheid van de aanplant, met beukenbossen en rododendrons, is adembenemend. De villa zelf is groot, een mengelmoes van architectonische stijlen, maar heeft vanaf de top van een heuvel prachtig uitzicht. De gazonnen achter het huis waren vroeger Italiaanse tuinen, met pergola's en paviljoens. Die zijn in de jaren vijftig verdwenen toen de tuin werd vereen­ voudigd, maar de vazen rond het huis zijn nog steeds met verse bloemen gevuld. Villa Hügel is het mooist aan het eind van het voorjaar als de rododendrons en paardenkastanjes bloeien, maar u kunt hier het hele jaar door genieten. MEER INFO ESSEN Essen is een stad in de Duitse deelstaat Noord­Rijnland ­ Westfalen. Met 585.430 inwoners is het de op één na grootste stad van het Roergebied. Omschrijving Zoals meer steden in het Roergebied heeft de stad geen historische binnenstad. Deze is in de Tweede Wereldoorlog grotendeels verwoest. Hoewel de stad is ontstaan in 845, begon ze pas in de 19e eeuw te groeien tot een stad van enig belang. De stad kent vele fabrieken en andere industriële gebouwen die deels gesloten zijn. De bekendste firma die in de stad gevestigd is, is de staalfirma Friedrich Krupp AG, opgericht door de industriële familie Krupp, en in 1999 met Thyssen gefuseerd tot de Thyssen­Krupp AG. Villa Hügel, het voormalige woonhuis van deze familie aan de Baldeneysee, is enorm van omvang. Tegenwoordig worden er regelmatig tentoonstellingen gehouden. De stad kent diverse hoge gebouwen. Het bekendste is de RWE Turm (127 meter), het hoofdkantoor van RWE AG. Daarnaast heeft Essen het hoogste stadhuis van Duitsland (106 meter). De buitenwijken van Essen bestaan uit talrijke agglomeraties die vroeger aparte dorpen vormden. In het stadsdeel Katernberg ligt de Zeche und Kokerei Zollverein. Dit voormalig industriële complex met onder meer een kolenmijn staat op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO vanwege de unieke Bauhaus ­ architectuur.

114

Essen heeft een rijk cultureel leven. Zo is er het bekende Aalto Muziektheater, de onlangs volledig gerenoveerde Philharmonie, het Grillo Stadttheater, en ook de gerenommeerde bioscoop de Lichtburg. In het Folkwang Museum worden regelmatig grote overzichtstentoonstellingen gehouden. Het stadsbeeld wordt bepaald door de na de zware oorlogsverwoestingen verrezen nieuwbouw. Het historisch middelpunt van de stad is de Romaanse kathedraal en een volledig herbouwde synagoge. Verder kent de stad nog een aantal middeleeuwse kerken.

GRUGAPARK Locatie: bij de Messe (Jaarbeurs) Dit is een van de mooiste openbare parken in Duitsland. Het is in 1927 aangelegd, in 1965 voor de Bundesgartenschau opnieuw ingericht en beslaat nu zo'n 70 ha. Bij de ingang op het Messegelande ziet u als eerste een fontein die vijf krachtige stralen in parallelle bogen spuit, de eerste van de vele verrassingen. De hele tuin is een tour de force van fraaie aanleg en beplanting en in elke tijd van het jaar het bekijken waard. Tot de hoogtepunten behoren twee meren, mooie beelden, een heidetuin, een moderne rozentuin, een hypermoderne Japanse tuin, een moestuin, een ecologische tuin, een kruidentuin, een boerentuin, een mediterrane tuin, velden kegelsleutelbloemen en een amfitheater van dahlia's. De rotstuinen zijn groot en bevatten een alpiene tuin met een bergbeek en een waterval. Nog mooier zijn de steppetuinen en de vaste planten in de natuurlijke stijl die we zoveel in Duitsland tegenkomen. Het dichte rododendronbos is aan het eind van het voorjaar spectaculair. Het Grugapark bevat ook de botanische tuin, die een mooie collectie interessante bomen bevat.

115

BREMEN (2008) Ik verblijf in het voorjaar van 2008 (paasvakantie) bijna een week in Bremen, van waaruit ik dagtochten naar Oldenburg en Hamburg onderneem. Uiteraard vergeet ik niet mijn standplaats Bremen zelf nauwgezet te onderzoeken, tenminste zoverre het weer dat toelaat, want volkomen onverwacht begint het nog te sneeuwen. Via internet heb ik het Inter City Hotel geboekt, een driesterrenhotel dat pal naast de pompeuze Hauptbahnhof is gelegen. Een ideale uitgangspositie om stad en land te verkennen, immers van hieruit is alles met het openbaar vervoer (Bus, Bahn en Strassenbahn) gemakkelijk te bereiken. Ik besluit geen gebruik te maken van het ontbijtbuffet; dat is niet bij de prijs inbegrepen (alleen Einzelzimmer voor 76 euro) en kost 15 euro extra. Ik eet ‘s morgens Salzstängli (van de Aldi) met worstjes en Cheddar cheese op mijn kamer. Lunchen doe ik meestal aan een kraampje (Eine Frikandelle, bitte) of ik sla de lunch gewoon over en eet tegen het vallen van de avond wat vroeger dan gebruikelijk. Mijn dagen breng ik als volgt door: DAG 1: Heenreis via Venlo (overstappen), Düsseldorf (overstappen naar 1e klas), Dortmund (overstappen) DAG 2: Bremen Altstadt / Schnoor, Marktplatz en Schanze DAG 3: Hamburg Altstadt / Speicherstadt en Innen Alster DAG 4: Oldenburg Altstadt DAG 5: Bremen (museumdag) DAG 6: Terugreis via Düsseldorf (overstappen 2e klas), Venlo ‘s Avonds blijf ik gewoontegetrouw op mijn kamer lezen en tv kijken. Ik beschik over twee thrillers: Hand en Tand van Ian Rankin en Grenzen van de Wet van Scott Turow. Beide boeken zijn uit als ik weer terug ben. BREMEN INNENSTADT De vroege avond van de eerste dag wandel ik ‘s morgens via de Contra Scarpe naar de Wallen, waar ik via een brug over de Stadtgraben door een tunnmeltje de Altstadt binnenga. Daar bekijk ik de Markt, met het Neue en Alte Rathaus (middel­eeuws, met ridders te paard aan de zijkant), de Ratskeller (oudste van Duitsland, er worden enkel Duitse wijnen gedronken daar) en de Roland (een standbeeld van de neef van Karel de Grote, bekend van het Roelandslied). Ineens zijn er meer toeristen op de been (m.n. veel Japanners), die zich met hun digicamera’s voornamelijk groeperen rond de Bremer Stadtmusikanten: een beeld van een ezel met daarop een hond, een kat en tenslotte een haan. Het moderne gebouw van de 116

Landtag (Bremen is een stadsstaat en heeft een eigen parlement) dissoneert ergerlijk in deze historische omgeving. Nabij liggen nog enkele kerken die ik bezoek: de Liebfrauenkirche en de Sankt Petri met pilaren op sokkels in de vorm van leeuwenkoppen. De eerste volle dag in Bremen (een zaterdag) doe ik grofweg hetzelfde, maar blijf ik de zaken aandachtiger bekijken, let op details, duik cafés binnen voor koffie en zo. Aan de rand van het oude wijkje de Schnoor stap ik een kunstexpositie binnen met allerlei moderne technische snufjes. Hier bekijk ik gratis mijn e­mail op een Mac. De Stadtgraben loopt uit in vijvers vlakbij de Weser. Daar loop ik de binnenstad in. De Schnoor staat vol vakwerk– en bakstenen huisjes uit de zeventiende en achttiende eeuw, zorgvuldig onderhouden en bijna zonder uitzondering nu in gebruik als atelier, kunstgalerie of exclusief restaurantje. Er lopen zowaar meerdere toeristen rond, hoewel het pinnig koud, zeg maar ronduit guur weer is. In een kerk warm ik mijn handen op boven de walmende offerkaarsen. Een kinderkoor oefent er geduldig en gedisciplineerd voor een uitvoering. Even verderop is het Böttcherstraatje, een Gasse van honderd meter lang, aan het begin van de 20e eeuw volledig in baksteen gerestaureerd. Veel huisjes hebben er de toen gangbare Jugendstil­kenmerken. Dure hotels liggen er nu en kleine musea voor moderne kunst. Ik steek de drukke verkeersweg langs de Weser (in de haven ligt een heus “pannen­koekenschip”!) over en beland op een eilandje met moderne appartementenbouw die in stijl enigszins lijkt op de middeleeuwse pakhuizen / magazijnen in de havenkwartieren, uiteraard is hier weer vooral van baksteen gebruik gemaakt. Het doet me sterk denken aan het moderne wooncomplex aan de IJssel in Doesburg, overigens ook een hanzestad(je). Wie heeft hier van wie afgekeken? Ik sla een bezoek aan het Museum voor Moderne Kunst in een voormalige koffiebranderij over en benader de Altstadt nu van de andere, minder aantrekkelijke kant. Hier en daar nog een historisch pand (onder andere het Gewerbehaus). In een Bierkeller van een brouwerij eet ik heerlijke “deftige Kartoffelsuppe mit Speck”, dat past wel bij de lage temperaturen buiten. Voor de trappen van de kathedraal vindt een manifestatie plaats van jonge Duitse hiphoppers. De meisje laten het daarbij massaal afweten. Op weg terug naar het hotel loop ik de Kaufhof en Karstadt binnen om een voorraad Duitse soepjes die in Nederland niet te koop zijn in te slaan. Ook bij de Aldi en de Edah koop ik nog wat pakjessoep. Ik reserveer een kaartje voor de film “No land for Old Man” die ik ‘s avonds wil bezoeken. Voor ik om half negen naar de film ga, bekijk ik de andere kant van de Bahnhof, waar tot mijn verrassing een uitgebreide kermis plaatsvindt. Echt druk is het er niet, maar alle ingrediënten zijn er aanwezig: spooktenten, carrousels, de rups, gebakkraampjes en opvallend veel spectaculaire en spannende attracties. De met verscheidene Oscars bekroonde film (met o.a. ) valt wat tegen. Veel geweld, dat wel, maar veel indruk maakt de film niet op mij . Ik ga op andere dagen ook nog naar andere films: de documentaire Die Erde en 10.000 Years BC. De dag voor mijn vertrek uit Bremen sneeuwt het de hele dag. Een goede gelegenheid om het Übersee Museum vlak bij het station te bezoeken. Ik blijf er praktisch de hele dag rondhangen, want dit antropologisch en vooral etnologisch museum blijkt bijzonder de moeite waard te zijn. Het biedt een overzicht van alle continenten. Tussen de middag geniet ik in het restaurant van Lachs­Spinat lasagne en peterseliesoep. De bovenste etage is gereserveerd 117

voor de stad Bremen zelf en dan vooral de scheepvaartgeschiedenis. Het beste bevallen me de heel natuurlijk overkomende diorama’s, net echt allemaal. Ik maak er dan ook een hele ris foto’s van. MEER INFO BREMEN Vrije Hanzestad Bremen (deelstaat). Hoogte: 5 m. Aantal inwoners: 570.000. De belangrijke havenfunctie stimuleerde een groot aantal industrieën, waarvan de belangrijkste zijn: scheepsbouw, machine, textiel , staal en tabaksindustrie . Daarnaast zijn er olieraffinaderijen, koffiebranderijen en bierbrouwerijen. De stad heeft een technische hogeschool, sinds 1970 een universiteit, een zeevaartschool en een kunstacademie. GESCHIEDENIS In 787 verhief Karel de Grote Bremen tot bisschopsstad. Nadat de stad in 845 aartsbisdom was geworden, breidde onder aartsbisschop Adalbert (1043—72) haar geestelijke en economische macht zich tot ver buiten haar grenzen, tot aan Lapland, IJsland en Groenland uit. In 1385 trad de stad tot de Hanze toe, in 1646 werd zij vrije rijksstad. In 1826 stichtte de voortvarende burgemeester Smidt Bremerhaven. Van doorslaggevende betekenis voor de ontwikkeling van de stad is het bevaarbaar maken van de Weser geweest in de jaren 1886—95. De wederopbouw na de zware verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog (de stad werd voor 50% vernield) heeft het gezicht van de Hanzestad grondig veranderd BEZIENSWAARDIGHEDEN Op de pittoreske markt staat het beroemde Rathaus, waarvan het oudste, gotische deel uit 1405 tot 1410 dateert. Van 1609 tot 1612 werd het gebouw ingrijpend in renaissancestijl gewijzigd naar ontwerp van de Nederlander Jeronimus van der Elste, waarbij het Leidse stadhuis als voorbeeld diende. In de schitterende, half gotische, half renaissance Grosse Halle hielden reders en schippers na de winter, voor het uitvaren van de schepen, de tweede vrijdag van februari onder de oude scheepsmodellen hun 'Schaffermahlzeit' (maaltijd van de werkers), een traditie die tot op de dag van vandaag in stand is gehouden. Aan de marktzijde van de zaal de 'Guldenkammer' waar geheime raadszittingen werden gehouden, en de rijk versierde wenteltrap. Aan de westzijde van het raadhuis bevindt zich de ingang naar de, om zijn wijnen beroemde Ratskeller (alleen Duitse wijnen, waaronder als oudste wijn een Rudesheimer van 1653). In de 'Hauffsaal' fresco's van Max Slevogt (1868­1932) bij Wilhelm Hauffs 'Phantasien im Bremer Ratskeller' uit 1827. De St. Petridom werd onder aartsbisschop Adalbert in 1043 begonnen en in de 16de eeuw voltooid, de 98 m hoge torens zijn uit de 19de eeuw. Bezienswaardig zijn: het zandstenen reliëf van het Laatste Avondmaal in de oostcrypte, het op vier leeuwen rustende doopvont uit 1220, de realistische reliëfs van de koorbanken uit 1400, de rijk gebeeldhouwde barokkansel, een geschenk van koningin Christina van Zweden en tenslotte in de zgn. 'Bleikeller' ('loodkelder') de merkwaardige mummies. Tegenover de dom het nieuwe Haus der Burgerschaft en tegenover het raadhuis de Schutting, het vroegere gildehuis van de kooplieden, sinds 1849 zetel van de Kamer van Koophandel. Opzij van het raadhuis de bronsplastiek De Bremer Stadtmusikanten van Gerhard Marcks (1953). Achter de Schutting begint de smalle Böttcherstrasse, de oude kuiperstraat waar de Bremer koffiekoopman Roselius op zijn kosten een 'museumstraat' van liet maken. Links valt het bizarre bakstenen huis in Jugendstil op: het Paula BeckerModersohn Haus is een schepping van de architect en beeldhouwer Bernhard Hoetger uit de jaren 1926—31 en herbergt werken van de in 1907 gestorven schilderes. Rechts het Hag Haus en weer links het Roselius Haus (1588, Duitse kunst van gotiek tot barok), iets verder het Haus des Glockenspiels en het Robinson Crusoe Haus. Achter de Baumwollebörse (katoenbeurs), het aardige

118

Schnoorviertel, de oudste woonwijk van Bremen waar veel kunstenaars wonen; veel gezellige cafés en kroegjes. Zuidoostelijk van de door parkaanleg en stadsgracht omgeven oude stadskern de Kunsthalle (17de­ eeuwse Hollandse meesters, Oudduitse meesters, Franse en Duitse schilderkunst van de 19de en 20ste eeuw en werken van de Worpsweder schilderskolonie). In het noorden van de stad dichtbij het station, het interessante Überseemuseun met volkenkundige verzameling; in de kelder een aquarium en terrarium. Noordoostelijk het in Engelse stijl aangelegde Burgerpark. In de voorstad Schwachhausen het Focke­Museum, het streekmuseum voor kunst en cultuurgeschiedenis waar ook een maritieme afdeling is ondergebracht (Hanzekogge). Oostelijk hiervan het grote Rhododendronpark en de Botanische Garten. Nog verder zuidoostelijk ligt de uitgestrekte moderne woonwijk Neuse Vahr met ong. 32.000 inwoners. De torenflat is een schepping van de bekende Finse architect Alvar Aalto. Noordwestelijk van de oude stad liggen de havens (15 insteekhavens voor zeeschepen; havenrondvaarten vanaf de Martinisteiger bij de grote brug over de Weser), de Übersee, Europa en Neustadter havens met containerterminal. OMGEVING Worpswede (23 km naar het noordwesten), de bekende schilderskolonie (Vogeler Modersohn, Makkensen, Hans am Ende e.a.; permanente tentoonstellingen) aan het Teufelsmoor. Bremerhaven (57 km naar het noorden) met de Columbuskaje voor het overzeeverkeer en de grootste vissershaven van het continent (Nordseemuseum) en het Deutsche Schiffahrtmuseum (Bremer koggeschip van 1380; historische schepen in de oude haven). MEER INFO Bremen heeft 550.000 inwoners en ligt aan het begin van de Weser­monding. Het is de hoofdstad van de deelstaat Bremen (de kleinste deelstaat van de Bondsrepubliek) en heeft na Hamburg de belangrijkste Duitse haven. Bremen werd aan het eind van de 8e eeuw gesticht als hoofdstad van het gelijknamige kerkelijk gebied dat in de 13e eeuw aartsbisdom werd. Begin 14e eeuw kwam het bestuur van de stad in handen van een patricische stadsraad die zich een autonome positie ten opzichte van de aartsbisschop verwierf. Behalve als centrum van handel en industrie is Bremen ook op cultureel gebied van betekenis: de zgn. Weserrenaissance kwam in het stadsbeeld tot volle ontplooiing; de stad heeft een aantal interessante musea, waaronder een gewijd aan de schilderes Paula Modersohn ­ Becker, wegbereidster van het expressionisme , die in Bremen en in het nabijgelegen Worpwede woonde. Symbool van de trots en onafhankelijkheid van de stad is het bijna 10m hoge Rolands­beeld op de markt, dat de overwinning van de burgers op de heerschappij van de geestelijkheid tot uitdrukking brengt. Het Roland­beeld en het oude raadhuis staan sinds 2004 samen op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO. Het raadhuis is tegenwoordig in gebruik bij de deelstaatsregering. Een ander symbool van de stad zijn de Bremer Stadtmusikanten: de vier ondernemende dieren uit het oude sprookje kregen een "standbeeld" bij de westelijke ingang van het raadshuis. De legende van Die Bremer Stadtmusikanten Eens waren er een kat, een hond, een haan en een ezel bij een boer. De kat was te oud om muizen te vangen, de hond om de boerderij te bewaken, de haan om de eieren te bevruchten en de ezel om nog last te dragen. Dus de 4 beesten werd de wacht aangezegd en ze konden vertrekken.

119

De dieren liepen maar en liepen maar zonder te weten waar naar toe, tot het op een gegeven moment donker begon te worden en ze een overnachtingplaats moesten zoeken. De kat, hond en de ezel vonden een plaatsje onder bij een boom de haan zocht in diezelfde boom op een tak een plaats. Als de haan goed en wel zit ziet hij in de verte een licht branden en meld dit aan zijn lotgenoten. Ze besluiten dan om het licht op te zoeken en door te vragen om onderdak. Bij het huisje aangekomen willen ze eerst weten of ze daar wel veilig zijn en nemen een kijkje door het venster. Omdat het venster nogal hoog is gaat eerst de ezel onder het raam staan, de hond gaat boven op de ezel staan,daarop de kat en op de kat weer de haan. Als de haan naar binnen kijkt dan ontdekt hij dat er een boeven bende binnen de buit aan het verdelen is. Omdat de ezel al op leeftijd is kan hij de last niet meer dragen en de toren valt met veel donderend geraas ineen. De boeven schrikken hier zo van dat ze de buit achterlatend op de vlucht slaan. De bevolking van Bremen heeft uit dankbaarheid hiervoor de beesten opgenomen en hun, hun veel gewenste muziekinstrumenten gegeven. Die Bremer Stadtmusikanten zijn nog steeds het symbool voor Bremen.

HANZESTADT HAMBURG Half tien, zondagochtend. Ik sta op het station. Een uur later stap ik in Hamburg uit. Het centrum is praktisch uitgestorven. Ik besluit een fiks rondje rond de Altstadt te maken. Een Burger King heeft een oud, historisch alleenstaand bouwwerkje betrokken; het slaat als een tang op een varken. Ik kom langs de monumentale bakstenen kantoorgebouwen uit het begin van de 20e eeuw, o.a. het Chile—Haus. Een luchtballon hangt stil boven de Elbe. Ik steek de bruggen over naar Speicherstadt, inderdaad een stadje op zich met zijn volledig gerestaureerde pakhuizen van baksteen (uit 1880). Ik ken me niet meer terug hier, in 1985 heb ik dit gedeelte al eens bezocht, toen was het tamelijk onderkomen. Tegenwoordig is het gegentrificeerd met restaurants, galerieën en musea. Ook Joop van de Ende heeft er een theateracademie gevestigd. Er is opmerkelijk veel volk op de been. Veel van de grachten staan leeg en glinsteren van de modder en het slijk. Terug naar de Altstadt, waar de kanaaltjes Fleeten worden genoemd; de mooiste is de Nicolai Fleet, waar de historische panden schuin boven de half leegstaande gracht hangen. Dan beland ik in een nieuw gedeelte van de stad. Hier heeft men alle oude rommel afgebroken en vervangen door ietwat protserige appartementen met veel staal en glas. Hier zijn duidelijk toonaangevende architecten aan het werk geweest. Even verderop ligt de Michaelskerk, een evangelische kerk in barokstijl. De gevel is niet zo indrukwekkend (op het barok portaal na dan), maar het interieur mag er zijn. Het is de mooiste protestantse kerk die ik ooit gezien heb. Buiten de kerk zitten gelovigen aan lange houten schraagtafels een paasmaal te nuttigen. De toren kan beklommen worden. Ik rust uit in een Eiskaffee met sterke koffie. Daarna terug naar het hart van de stad. Onbedoeld stuit ik op een Mahnmal van de Tweede Wereldoorlog, de ruïne van de gebombardeerde Nicolai ­ kerk die men niet heeft opgeruimd. Het gaat hier vooral om de gevallenen en de slachtoffers van het naziregime. Dan beginnen de Einkaufpassages, die nu gesloten zijn. Een neoklassiek handelsgebouw dat als een theater oogt ligt aan de achterkant van het grote, renaissanceachtige stadhuis. Op een steenworp afstand ligt de Jungfernstieg met zijn rondvaartboten. Ik maak nog een rondje langs de oevers van de Binnen­Alster, waarna ik via de J.F. Kennedy Brücke in de buurt van het station uitkom. Het is zonnig weertje, hoewel 120

toch nog behoorlijk koud. Dat let het volk niet om massaal aan de wandel te gaan in de parken rondom het meer. Ik slenter nog door de wijk achter de Bahnhof. Daar is het een mix van Ausländer en yuppie ­ bewoners in fraai opgeknapte binnenhofjes. Een Turks hoertje spreekt me aan. Ik blijk rond de Hansa Platz in een uitgaansbuurt met disco’s, casino’s en nightclubs terecht te zijn gekomen. Hier ook weer eens de nodige verwaarloosde alcoholisten en zwervers met grote herdershonden die in portieken liggen. Tenslotte bekijk ik nog het Hapag Lloyd—Haus, het witte vijfsterrenhotel Atlantic en enkele theaters, de Kunsthalle en een operagebouw voor ik tegen vijf uur terugreis naar Bremen. MEERT INFO HANZESTADT HAMBURG Bijna 2 miljoen inwoners. De letters HH op de nummerplaten van de auto's staan voor Hamburg Hanzestad. De stad ligt op de plaats waar Lodewijk de Vrome in 820 het fort Hammabrug liet bouwen. Daarvoor was het een kleine Saksische nederzetting. In 834 werd Hamburg de zetel van de Aartsbisschop. In 845 verwoestten de Vikingen de stad en in het jaar 1300 kwam Hamburg tijdelijk in het bezit van de Denen. Later speelde de stad een belangrijke rol in het Hanzeverbond. Tijdens de 15 en 16e eeuw verkreeg Hamburg verschillende belangrijke privileges en de status van vrije stad, die zij behield tot in 1870. In de loop der tijd werd Hamburg een tiental keren verwoest. De schade veroorzaakt door de luchtaanvallen in de laatste oorlog was bijzonder groot. Ongeveer de helft van de stad werd verwoest. Hamburg heeft niet veel monumenten meer van historische waarde. Bezienswaardig zijn o.a. het Raadhuis, de bloemenmarkt, de universiteit, De botanische tuin en het Alsterpark. Het havencomplex omvat ca. 64 km aan kades, loodsen en pakhuizen. Er kan ca. 50 miljoen ton opgeslagen worden. Reeds vóór 800 was op de plaats waar nu Hamburg ligt, een Saksische nederzetting. In de jaren twintig van de 9e eeuw werd hier door Lodewijk de Vrome, zoon van Karel de Grote, een burcht gebouwd, de Hammaburg, die in 831 zetel van een aartsbisdom werd. De eerste aartsbisschop was de benedictijn Ansgar (801­865); op de Trostbrücke is een monument voor hem opgericht. Rond dit kerkelijke domein ontwikkelde zich een nederzetting van handwerkers, vissers, handelaren en schippers, de kiemcel van de haven­ en handelsstad Hamburg. Tussen 1615 en 1648 werden stadsversterkingen aangelegd, waarvan het verloop nog is te herkennen (Holstenwall­Gorch­Fockwall­Esplanade­Lombardsbrücke­Glockengieserwall­Steintorwall­ Klosterwall). Tussen 1793 en 1806 beleefde de stad een ongekende bloei. Van 1810 tot 1814 was Hamburg door Franse troepen bezet, in 1815 werd het lid van de Duitse Bond. Een grote stadsbrand woedde in 1842. In 1866 sloot Hamburg zich aan bij Pruisen en het Noordduitse Bond. In de revolutiedagen van november 1918 kwam Hamburg onder bestuur van een arbeiders­ en soldatenraad, tot in 1921 een nieuwe, democratische grondwet in werking werd gesteld, die in 1933 te niet werd gedaan. In de Tweede Wereldoorlog werd Hamburg vrijwel totaal verwoest. Thans is de stad, waarin hypermoderne hoogbouw overheerst, de belangrijkste havenstad van de Bondsrebubliek, een zeer belangrijke industriestad en handels­ en congrescentrum. Sinds 1919 heeft de stad een universiteit. Het historisch centrum ligt rond de wijde Binnen­Alster, hetgeen het stadsbeeld een bijzonder accent geeft.

121

BEZIENSWAARDIGHEDEN Raadhuis / St. Pauli / Landingsbrücke / Reeperbahn / Altstadt / Kolhen Brandbrücke: 2 pilaren elk 143 m hoog / Elbetunnel: Geopend op 10 januari 1975. 600 man werkten 3 jaar aan de bouw. 3 tunnelbuizen, doorsnee elk 11 m. Lengte 3.225 m. , eigenlijk 2,9 km. Diepste punt 27 m. aangegeven met een oranje driehoek. MEER INFO De Vrije en Hanzestad Hamburg (Nedersaksisch: Hamborg) is een stad en metropool in Duitsland. Het is de op één na grootste stad van het land en tevens de belangrijkste havenstad. De stad ligt aan de rivier de Elbe. De stad maakt geen deel uit van een deelstaat, maar vormt er zelf een. Binnen de officiële grenzen, die ongeveer 755 km² omsluiten, wonen 1,7 miljoen mensen. In aangrenzende stedelijke gebieden wonen er nog eens 750.000. In de agglomeratie als geheel wonen, op 18.100 km², 4 miljoen mensen. Hamburg kent diverse vormen van industrie, en heeft een metro en vliegvelden (Hamburg Airport). De Alte Elbtunnel (1911) was de eerste rivierondertunneling op het Europese continent. Er zijn diverse wetenschappelijke instellingen, onder andere een universiteit en het Max­Planck­Institut. Sankt Pauli is een bekend vermaakscentrum. De meeste historische gebouwen zijn in de Tweede Wereldoorlog verwoest tijdens het bombardement van Hamburg. De ontwikkeling tot handelsstad De geschiedenis begint omstreeks 825 met de aanleg van de "Hammaburg", een klein kasteel aan de noordoostgrens van het Karolingische Rijk onder keizer Lodewijk de Vrome. In 834 wordt het kerkje binnen de burcht de zetel van het nieuwe aartsbisdom Hamburg. De zetel van het aartsbisdom wordt echter al in 848 naar Bremen verlegd, waarna er sprake is van het aartsbisdom Hamburg­Bremen. Bijna 300 jaar lang speelt Hamburg alleen een rol in de kerkgeschiedenis als basis voor de kerstening van Noord­Europa. De belening van de graaf van Schaumburg met de graafschappen Holstein en Stormarn vormt een keerpunt in de geschiedenis van Hamburg. De graaf van Holstein wordt beschouwd als de tweede stichter van de stad. In 1143 sticht hij Lübeck, maar hij raakt deze stad in 1158 kwijt aan hertog Hendrik de Leeuw van Saksen. Daarop besluit hij bij Hamburg een handelsstad te stichten. Deze koopmansstad Nieuw­Hamburg ontwikkelt zich in hetzelfde tempo als Lübeck. Op 7 mei 1189 krijgt de nieuwe stad handels­ en scheepvaartprivileges van keizer Frederik I. Als aan de bedreiging door Denemarken in 1227 door de slag bij Bornhöved een eind is gekomen, groeit de stad gedurende die eeuw uit tot de viervoudige omvang. De oude aartsbisschoppelijke stad wordt door de graaf van Holstein in 1228 gekocht, zodat beide stadsdelen nu in handen van de graaf van Holstein zijn. De sterke groei is te danken aan de centrale ligging ten opzichte van de belangrijkste handelsroutes op de Noordzee en de Oostzee en het lidmaatschap van de Duitse Hanze, een handelsverbond. Om de defensie van de stad te versterken worden de volgende dorpen opgekocht: Wohldorf, Volksdorf (1437), Groß Hansdorf (1444) en Ohlstedt (1463). Van Holsteinse stad tot Vrije Rijksstad Sinds het midden van de veertiende eeuw gedraagt Hamburg zich als een vrije stad, hoewel het die status niet heeft. De stad betaalt geen belasting aan de graaf van Holstein maar weigert ook rijksbelasting met als argument dat Hamburg geen rijksstad is, maar een Holsteinse stad. Als de Rijksdag van Augsburg in 1510 de stad Reichsunmittelbar verklaart, begint de stad een proces om dit besluit te annuleren.

122

In 1529 wordt de reformatie ingevoerd. Na 1550 streeft de stad Lübeck voorbij en wordt de grootste handelsplaats van Noord­Europa. In deze tijd wil de koning van Denemarken, die als hertog van Holstein de landsheer van Hamburg is, meer macht over de stad uitoefenen. Enkele tientallen jaren strijd zijn het gevolg. In 1643 erkent Hamburg zijn onderdanigheid en doet afstand van zijn jurisdictie over de Elbe. Onder deze omstandigheden wil de stad wel Reichsunmittelbar worden. In 1618 doet het Rijkskamergerecht uitspraak ten gunste van Hamburg, maar omdat de Deense koning de uitspraak aanvecht, kan Hamburg zijn zetel in de Rijksdag en de Nedersaksische Kreits niet innemen. Ook sticht de koning van Denemarken op zijn eigen gebied de handelsstad Altona om Hamburg te beconcurreren. Pas in het verdrag van Gottorf 27 mei 1768 tussen Denemarken en Hamburg komt er een eind aan de onduidelijkheid rond de status van Hamburg. Het is nu een keizerlijke vrije rijksstad en kan zijn zetels innemen op de Rijksdag en de Kreitsdag. Ook verwerft de stad de eilanden in de Elbe, waar een eeuw later de nieuwe havens zullen worden aangelegd. In de Reichsdeputationshauptschluss van 25 februari 1803 wordt in paragraaf 27 geregeld dat Hamburg als één van de weinige (6) Rijkssteden zelfstandig blijft. Vrije en Hanzestad Als keizer Frans II op 6 augustus 1806 de kroon neerlegt, komt er aan het Heilige Roomse Rijk een einde. Hamburg wordt daardoor een soevereine staat onder de titel Vrije Hanzestad. Aan deze zelfstandigheid komt al in 1810 een eind, doordat de stad wordt ingelijfd in het keizerrijk Frankrijk. Wanneer op 30 mei 1814 de Franse troepen de stad verlaten, nemen de bestuurders van het oude bewind de regering in handen. Het congres van Wenen in 1815 bevestigt de zelfstandigheid van de stad binnen de Duitse Bond. Sinds 1819 noemt de stad zich Vrije en Hanzestad. In 1867 wordt de stad lid van de onder Pruisische leiding staande Noord­Duitse Bond, waardoor op 31 maart 1868 een eind komt aan de soevereiniteit. De Hamburgse consulaten worden gesloten en er varen niet langer schepen onder de vlag van Hamburg. Economisch blijft Hamburg nog tot 1881 los van het Duitse Rijk. De stad leverde een infanterieregiment aan het Duitse leger en een groot aantal matrozen. Voor de militairen werd in 1915 het Hanseatenkruis ingesteld. Het gebied van Hamburg wordt tijdens het Derde Rijk sterk uitgebreid. In de Groot­Hamburgwet van 26 januari 1937 worden onder andere de Pruisische steden Altona, Harburg en Wandsbek bij de stad gevoegd. Het traditionele bouwmateriaal in de stad bleef tot ver in de 20e eeuw baksteen, waardoor Hamburg zowel de stad van de baksteengotiek als de stad van het baksteenexpressionisme is. Hamburg leed door luchtbombardementen in de Tweede Wereldoorlog grote schade, die slechts gedeeltelijk werd hersteld. Het stadsbeeld wordt gedomineerd door vijf kerktorens en de toren van het uit 1897 daterende raadhuis. Van de torens van de vijf hoofdkerken was die van de St. Nikolai van 1874 tot 1876 kortstondig de hoogste van de wereld. De bijbehorende kerk is na de oorlog niet meer herbouwd. Als het symbool van de stad geldt een andere toren, die van de Sint­Michaelskerk (1751­ 1762). De andere belangrijke kerken zijn de neogotische Sint­Petruskerk (1842, met 14e­eeuwse delen), de Sint­Jacobuskerk met zijn beroemde Drievuldigheidsaltaar (1518; meester Johan van Collen) en de Catharinakerk (1380­1426). Slechts enkele recentere gebouwen in de binnenstad steken boven de kerktorens uit. Op een eiland in de Elbe bevindt zich de Speicherstadt, een groot complex van op palen gebouwde pakhuizen uit het eind van de 19e eeuw. Karakteristieke 20e­eeuwse bakstenen gebouwen bevinden zich in het Kontorhausviertel, waaronder het Chilehaus van Fritz Höger (1924). Ten westen van het stadscentrum ligt de uitgaanswijk Sankt Pauli, waar de Reeperbahn, bijgenaamd die sündige Meile, de bekendste straat is.

123

Demografie Op 31 augustus 2006 had Hamburg 1.750.194 inwoners.[1] Daarvan had 14,2% niet de Duitse nationaliteit (vooral Turken, ex­Joegoslaven en Polen). De bevolkingsprognose is dat Hamburg op 31 december 2020 1.813.900 inwoners zal hebben. Dit is niet het hoogste aantal ooit, want in 1964 had Hamburg een bevolkingsaantal van bijna 1,9 miljoen. Religie 42,3% van de Hamburgse bevolking is religieus en 57,7% heeft geen religie (bron: Statistik der EKD, stand december 2004). Van de religieuze bevolking is het grootste deel protestant; 10,3% is katholiek. Ook zijn er grote gemeenschappen van moslims en hindoes. Taal Tot ver in de 19e eeuw was het Nederduits de omgangstaal van de Hamburgers. Deze plaats werd langzamerhand verdrongen door het Hoogduits, dat al vanaf de 16e eeuw de schrifttaal was. Het Hamburgs wordt echter nog steeds gesproken, en heeft veel kenmerken uit het Nederduits. Door de komst van immigranten in de jaren '60 is de taal ook beïnvloed, vooral door het Portugees, Turks, Russisch en het Pools. De haven De haven is de grootste zeehaven van Duitsland. Het zwaartepunt ligt op containeromslag. Hamburg is in dat opzicht de tweede Europese haven en de negende op wereldschaal (2004). Het havenareaal telt 7399 ha (waarvan 6480 ha in gebruik), hiervan is 4331 ha landoppervlak. Door steeds groter wordende schepen dreigt verlies van omslag aan andere havens. Om dit te keren zou een uitdieping van de Elbe noodzakelijk zijn.

OLDENBURG Oldenburg (officieel: Oldenburg (Oldb) of Oldenburg is een stad in de Duitse deelstaat Nedersaksen. Tot 1815 stond de stad onder invloed van het Deense koningshuis. Het was tot en met 2004 de hoofdstad van de regio Weser­Ems. Aantal inwoners: 159.060. Hiermee is het de op 4 na grootste plaats van Nedersaksen. Oldenburg is een belangrijk bestuurscentrum voor de regio en heeft daardoor veel ambtenaren binnen zijn gemeentegrenzen. Een verbinding met de Noordzee via de rivieren Hunte en Wezer maken een binnenhaven mogelijk. Verder is er de in 1973 opgerichte Carl von Ossietzky—universiteit met 11.000 studenten. Geschiedenis 1108: oudst bekende vermelding van "Aldenburg". 1345: Oldenburg krijgt stadsrechten. 1448: Graaf Christiaan van Oldenburg wordt koning van Denemarken. 1603: Begin van de regeerperiode van Graf Anthon Günthers die door slim manoeuvreren de stad buiten de Dertigjarige Oorlog weet te houden. In het rampjaar 1667 sterft Graf Anthon Günthers, komt de stad onder Deense heerschappij en breekt de pest uit.

124

In 1676 wordt de stad door een brand grotendeels verwoest. In 1773 vervalt het graafschap Oldenburg aan het huis Holstein­Gottorp, waardoor het gebied van graafschap tot hertogdom wordt. In 1785 komt hertog Peter Frederik Lodewijk aan de macht en begint de stad Oldenburg in neo­ klassieke stijl om te bouwen. In 1786 wordt in Oldenburg de eerste spaarbank ter wereld opgericht. In 1815 wordt de stad een prinsdom. In 1819 wordt de stad Oldenburg hoofdstad van de vrijstaat Oldenburg. Tussen 1933­1945 is Oldenburg "Gau"­hoofdstad van de regio Weser­Ems. In 1945 groeit de stad enorm door de opname van 45.000 vluchtelingen 1946: de stad en het gebied Oldenburg gaan op in de deelstaat Nedersaksen. 1973: oprichting van de universiteit. Bekende Oldenburgers: Dieter Bohlen (Modern Talking) / Horst Janssen (schilder) / Karl Jaspers (filosoof) / Ulrike Meinhof (terroriste)

Naar Oldenburg ga ik ook met de trein: heen met de snelle IC, terug met een lokale trein (meer stops). Vooral die laatste is erg druk, misschien omdat hij zo goedkoop is, slechts 5 euro. Als ik aankom woedt er een sneeuwjacht. Ik wacht tot die voorbij is en ga de stad in. Er is een compact centrum omringd door een Stadtgraben, wat betekent dat het een oude stad is. Ze ligt aan een kanaal naar de Noordzee, het zogenaamde Küstenkanal. Allereerst bezoek ik een onbestemd groot monumentaal gebouw uit eind negentiende eeuw. Het ziet er imposant en streng uit, alleen de portalen zijn versierd met friezen. Dan volgt het hertogelijke Schloss uit 1608 dat helemaal geel gesausd is tegenwoordig een museum. Ernaast staat een groepje moderne beeldhouwwerken van beren. Rondom het slotplein liggen andere historische gebouwen, sommige in een neoklassieke stijl, bijvoorbeeld Die Wache uit 1839 Het volgende plein biedt het raadhuis met het fontein Gegenwart en de Sankt Lamberti— kerk die nu ter restauratie in de steigers staat. Ik drink er koffie onder in de Ratskeller, waar ik bediend wordt door een Vietnamese (die ik abusievelijk voor een Thaise houd). Dan loop ik verder door enkele verkeersluwe straten van de Altstadt met hier en daar een historische gevel. De oudste behoort tot het Degade Haus in de Lange Strasse en stamt uit begin zestiende eeuw. Ook de Alte Apotheke (nu een hotel) ziet er nog toonbaar uit. De meeste woningen uit die tijd zijn in de grote stadsbrand van 1667 afgebrand en niet herbouwd. Ook de Bergstrasse biedt mooie geveltjes. Op het einde van de binnenstad staat nog de Lappan, een bakstenen stadstoren in gotische stijl uit 1467. Daar duik ik een Ierse bar in, waar men een geheel verzorgde brunch voor 8 euro en nog wat biedt. Ik laat het me goed smaken. Je mag er zelfs in een aparte ruimte ­ wel met een dartsautomaat ­ ongehinderd roken. 125

Na die voedzame ontbijtlunch zet ik mijn voettocht voort via een andere route terug naar het station, mijn uitgangspunt. Prachtig 19de­eeuws ziekenhuis in een park met vijver waar de narcissen en sneeuwklokjes de eerste lentelucht bovengronds proeven. In een villawijk maak ik een extra ommetje, alleen al om de fraaie architectuur uit de negentiende eeuw te bewonderen. Ik ben hier de enige toerist, niet verwonderlijk want het is ronduit guur weer. De straten in dit voorname Viertel hebben typische groot­Duitse namen als Hindenburg Strasse, Bismarck Strasse, von Moltke Strasse. In het uitgestrekte stadspark ligt het relatief jonge theater (natuurlijk neoklassiek) en de Slottuinen met vele ganzen, zwanen en eenden. Tenslotte bereik ik via de Hofpromenade en de logge, stompe Pulverturm nog een tweetal prominente gebouwen die nu als musea fungeren: het Augusteum en het Prinzenpalais. Na nog een korte stop bij de binnenhaven en een stuw keer ik terug naar de Bahnhof. Om half vijf ben ik weer in Bremen, waar ik nog een wandeling van anderhalf uur door de binnenstad maak en onder andere de windmolen en Die Schanze en nog eens de Schnoor bezoek. Ik ben diep onder de indruk van het enorme gerechtsgebouw dat de zeer toepasselijke naam “Der Salomon” draagt.

126

LEIPZIG (2010) DAG 2 LEIPZIG BEZICHTIGING I / VÖLKERSCHLACHTDENKMAL LEIPZIG Ik sta elke dag om half acht op. Om acht uur zit ik aan het ontbijtbuffet, dat volledig naar mijn wens is. Gezien de toestand van mijn gebit beperk ik me wat brood betreft tot croissants. Allereerst verken ik de noordzijde van de stad. Die is wat minder goed gerenoveerd. Een interessante Evangelische Kirche, vlakbij een joods centrum met een synagoge (die ik niet kan vinden). Bij een hypermodern kantoorgebouw pauzeer ik, waarna ik doorga naar de Zoologische Garten en de oude Kongresshalle. Bij het patriciersgebouw van de Russische ambassade en een totaal herbouwde kerk loop ik via een andere route terug langs het nog te restaureren Stadtbad naar het station. Ik passeer een onguur uitziende kroeg waar je nog met ouderwetse D­Mark betalen kunt. Een Eisbein kost hier zegge en schrijve drie euro.

VÖLKERSCHLACHTDENKMAL Bij het station informeer ik naar de juiste tram naar het Völkerschlachtdenkmal, dat ik na een kwartiertje zuidwaarts bereik. Het is een enorm complex, gebouwd eind negentiende eeuw door de Kölner bouwmeester Bruno Schmitz, die al meer van dit soort Denkmäler op zijn naam heeft staan. De kern ervan is van beton, waar omheen men natuursteen heeft gebruikt. Het motregent en het forse monument staat gedeeltelijk in de steigers, redenen waarom ik geen totaalshot maak. Alles hier is van immense afmetingen, vooral ook de beelden in de crypte en de Ruhmeshalle die me aan Abou Simbel doen denken. Het monument zelf lijkt op dat van Sovjet­Russische makelij in voormalig Oost­Berlijn waar de Sovjetsoldaat als bevrijder wordt geëerd. Ik verblijf nog een tijdje in het museum (vooral Napoleontische uniformen en landkaarten / plattegronden van de slag), drink koffie uit een automaat bij de infobalie en loop de vijf kilometer naar het centrum terug. Daarbij kom ik langs het voormalige terrein van de Messe, de Russisch­orthodoxe Gedächtniskirche en de grootste bibliotheek van Duitsland, een statig gebouw dat tot de universiteit behoort, dus met veel fietsen ervoor geparkeerd. Even verderop liggen acade­ mische klinieken en de portico van wat eerst de Säksisch­Bayrische Bahnhof zou moeten worden. Prima koffie in een leescafé volgt, waar ik de Frankfurter Algemeine Zeitung doorneem. Terug in het centrum loop ik het Neues Rathaus binnen: grote ontvangstzaal, mooi trappenhuis. De muren van zandstenen hebben buiten veel te lijden van de lucht­ verontreiniging. Zo zijn de beelden bij de ingang nauwelijks meer als leeuwen herkenbaar. Het Moritz Bastion is het enig overgebleven deel van de stadsmuur. De fortificatie stamt uit de zestiende eeuw en is momenteel in gebruik als cabaret en restaurant. Bij het nieuwe Gewandhaus (soort theater, opgetrokken in lelijke DDR­stijl) begint het hard te regenen. Ik besluit terug te keren naar het hotel. Nog even voor vijf uur kan ik tegen het goedkope tarief terecht bij de Indiër, waar ik voor nog geen 7 euro met smaak geniet van een Bombay Vindaloo­schotel (sehr scharf, drie pepertjes!). Als het weer droog is bezoek ik nog de Madle Passage, waar ik in café Mefisto dure koffie drink. Het etablissement is geheel in duivelse stijl 127

uitgevoerd, veel diabolisch rood dus. Foto’s van de bekende beelden uit Goethe’s Faust. Ik slenter rond in de Kaufhof Galeria en Karstadt, waar ik deodorant en zo aanschaf. Om negen uur ben ik weer in het hotel en begin ik aan een nieuw boek. Elk uurtje breng ik voor een saffie even door op het balkon en bekijk de bedrijvigheid onder me. Een paar kamers verderop staat een andere rookdissident op het balkon van een sigaretje te genieten. Dag 3

HALLE Even na negenen neem ik de verkeerde trein, hij gaat maar tot Flughafen Halle. Half uurtje wachten om over te stappen op de juiste. In Halle een kilometer lopen tot in het centrum. In recordtempo bezoek ik bijna alle bezienswaardigheden van deze best aantrekkelijke stad. In de reishandboeken werd hij wel eens overgeslagen, ten onechte volgens mij. De grote Markt­ platz is indrukwekkend met zijn vijf torens. Daar staat ook een opvallend standbeeld van de lokale beroemdheid, de componist Händel. Even verder is het Händel Haus en het gelijk­ namige Museum, waar ik alleen de tuin bekijk. Een brouwerij in een café is me toch wat te vroeg om te bezoeken. De wit gesausde, plompe Domkerk vind ik afschuwelijk. Gelukkig zijn er veel andere aardige dingen om te genieten: naast statige patriciershuizen ook een blinde muur met schilderingen van Jeroen Boschachtige taferelen. In een museum, gevestigd in een 15de­eeuws gebouw, is een barokke tuin aangelegd, met prieeltjes, beelden en klassieke muziek op de achtergrond. Ik steek het riviertje de Saale over en kom in de buurt van de zoutwinningwerkplaatsen. Het hoofdkantoor van de maatschappij is in een soort paleisje gevestigd. Terug in de oude stad beklim ik het heuveltje naar de Moritzburg die omringd is door een gracht. Op de binnenplaats drink ik sfeervol koffie tussen andere toeristen. Er is een museum met voornamelijk Duitse expressionistische kunst uit de 19de eeuw die ik niet bezoek. Een ander gedeelte van de stad is gebouwd in een ratjetoe van stijlen. Interessant is de Hallemarkt, het echte historische centrum van de stad. Het plein wordt gesierd door een prachtig fontein. Ik bekijk er de protestant­christelijke Marktkirche (waar ook katholieke diensten worden gehouden trouwens) met de drakenfontein ervoor. Het dodenmasker van Luther is er te bezichtigen, maar die crypte is nu gesloten. Via een straat met imposante bakstenen gevels (onder andere van een Berufsschule, een equivalent van de Nederlandse ROC’s) wandel ik nog naar een door de luchtvervuiling zwartgeblakerde kerk, het Beatles Museum (wat doet dat hier?) en het ezelsfontein. Daarna koop ik afgeprijsde reisgidsjes die bijna te geef zijn, één euro per stuk. Bij een Chinese winkel schaf ik me boxershorts (ook €1 per stuk) en een schoudertas aan. Het is tijd om terug te keren. Onderweg naar het station doe ik nog de vroe­ gere Ulrichs Kirche aan, die nu omgebouwd is tot concertzaal. Ik bekijk een en ander vanaf de Emporen. Nu kies ik wel de juiste trein terug naar Leipzig. Daar blijf ik vanwege de regen een tijdje in mijn hotel. Ik eet bij een Vietnamees een grote kom scherpe vissoep met veel duim­ dikke garnalen.

128

DAG 4 LEIPZIG BEZICHTIGING II Om half tien ga ik op weg. Eerst de Schwanenteich in het stadspark bekijken (geen zwanen, wel eenden), dan de Opera (theater in DDR­stijl, moet neoclassicistisch lijken) en de indruk­ wekkende Wendelbrunnen op de August Platz. Daar spreek ik in het Spaans met een Spaanse jongedame uit Cacares die er haar stad moet gaan promoten. Ondanks de storm ga ik de MDR ­ toren omhoog: 120 meter met de lift. Daar is het winderig, ik ben er de enige bezoeker. Het platform is enkele meters van de rand af omheind, dat om het eventuele springers moeilijk te maken. Er is zelfs een zitje en een gesloten bier­ en worstkraam. Op de begane grond is nog een expositie over bruinkoolwinning, de torens van hun energiecentrales heb ik van bovenaf kunnen zien. Via allerlei Höfe en winkelcentra (onder andere de moderne Petersbogen) beland ik bij de Thomaskirche, waar J.S. Bach meer dan 30 jaar lang voorzanger was. Veel Amerikaanse en Japanse toeristen verdringen zich bij het graf in het koor. THOMASKERK Locatie van historisch en muzikaal erfgoed Al sinds de 12e eeuw heeft er een Thomaskerk in Leipzig gestaan. De Thomaskerk is wereldberoemd omdat de grote componist Johann Sebastian Bach hier van 1723 tot zijn dood in 1750 werkzaam was als organist en cantor. Het kerkkoor, gesticht in 1212, is het oudste en beroemdste koor van Duitsland en geeft nog steeds regelmatig uitvoeringen. De huidige Thomaskerk werd in 1496 gewijd, toen nog als katholieke kerk. De kerkhervormer Maarten Luther kwam vaak in Leipzig, omdat dit een van de voornaamste steden van Saksen was. Hij preekte dan ook regelmatig in deze kerk. De katholieke vorst van dit gebied, hertog Georg van Saksen, werd na zijn dood opgevolgd door de protestantse Hendrik IV; het protestantisme werd toen de staatsgodsdienst in Saksen. Luther kondigde op 25 mei 1539 de reformatie van Leipzig af in de Thomaskerk. Bach kwam in 1723 aan in Leipzig. Hoewel hij tegenwoordig door velen als de grootste componist aller tijden wordt beschouwd, genoot hij in zijn tijd niet veel aanzien. Na zijn dood kreeg hij een naamloos graf. Pas in 1894 werd zijn gebeente teruggevonden; hij rust nu in de Thomaskerk. Ook andere componisten bezochten de Thomaskerk. Zowel Wolfgang Amadeus Mozart als Felix Mendelsohn bespeelde het orgel van de kerk. Richard Wagner werd hier gedoopt. Het Wereldmonumentenfonds erkent de Thomaskerk als een belangrijke culturele locatie. "Een toevluchtsoord in de stad, een schuilplaats voor ieder die troost en leiding zoekt." Christian Wolff, predikant van de Thomaskerk

Aan de rand van de Altstadt ontdek ik een merkwaardig monument voor de 10.000 Joden (ergens anders staat 13.000 vermeld) uit Leipzig die door de Nazi’s zijn omgebracht. Het is een podium met een kleine honderd stoelen in keurige rijen opgesteld. De diepere betekenis van het monument ontgaat me. Door de regen bereik ik het Stasi Museum, waar de wandaden en methoden van de Staatssicherheitdienst van de DDR belicht worden: executies, cellen, Spitzels, afluistermethoden, Karteien, namaakgeweertjes voor de jeugd, etc. Er loopt een groep geïnteresseerde skinheads rond die later soldaten van de Bundeswehr blijken te zijn. Dan is het tijd voor koffie en wel in Coffe Baum, een zeer oud koffiehuis, het oudste van Duitsland naar men zegt. Toeristisch dus, maar wel sfeervol en duur. Er is ook een 129

museumpje in het smalle pand gevestigd, met vooral Arabische taferelen die betrekking hebben op koffieceremonies. Ik ontdek een restaurant waar men Schnitzels met toebehoren voor €6 krijgt. Ik neem plaats en krijg de typisch Duitse portie niet eens op, zal wel aan mijn overvloedige ontbijt gelegen hebben. Ik blijf er langer dan gepland hangen, want buiten is de hel losgebroken: een allesoverheersende stortbui zet de straten bijna blank. Gelukkig zijn er veel winkelpassages, waaronder ik later droog kan blijven, vooral in de buurt van de markt en het Alte Rathaus. Daar word ik geweigerd bij binnenkomst, men is er net een besloten feest aan het voorbereiden. Ik koop een historisch atlas bij Hugendübel, een boekhandelketen met wel een zeer uitgebreid assortiment en vele leeshoekjes op vijf etages. Ik drink er koffie. Die boekwinkel is een ware boekentempel voor literatuurfanaten en liefhebbers van het geschre­ ven en gedrukte woord. Ook ga ik nog de Auerbach Keller (diende Goethe als voorbeeld voor zijn Faust) binnen, nu is het geen koffie (heb ik pas de keel af), maar het plaatselijke brouwsel Schwarzbier dat ik bestel. Veel interessante muurschilderingen in de gewelven. Bij de Naschmarkt moet ik weer eens schuilen, nu in Specks Hof, dat is in de buurt van mijn hotel.

NICOLAI KIRCHE Door de regen steek ik over naar de open deuren van de Nicolai Kirche. Opvallend daarin zijn de zuilen met overdadige kapitelen met bloemmotieven en de lichte indruk die de kerk met zijn helderwitte wanden maakt. Verder is de kerk sober, hij is protestants. Op het plein ernaast waren in 1989 manifestaties van het Neue Forum die de Wende voorbereidden. (Mijn hotel er tegenover besteed aan de omwenteling middels muurfoto’s ook veel aandacht.) Het is nu een praatkerk waar gelovigen van alle gezindten de koppen bij elkaar steken. Momenteel wordt er gebeden voor de Duitse toeristen die in Jemen gegijzeld worden. Ik ontdek in een van de winkelpassages een Netto ­ supermarkt, waar ik een fles ouzo voor 5 euro op de kop tik. Ook bezoek ik nog een internetcafé om mijn e­mail berichten op te halen. Tenslotte begeef ik me naar het station om alvast de reis naar Dresden voor morgen te bespreken. Ik heb voor die stad in plaats voor Meissen gekozen omdat het boemeltreintje naar porseleinstad Meissen er twee uur over doet, en dan ook nog eens in hetzelfde tempo terug! Dat duurt me te lang. DAG 5

DRESDEN Tegen tien uur vertrek ik vanuit Leipzig naar Dresden, waar ik om kwart over elf in Dresdner Neustadt aankom. Dit stadsgedeelte ligt op de oostoever van de Elbe en wordt weinig door toeristen aangedaan. Er is toch wel iets te bekijken, vandaar dat ik van hieruit naar de trekpleisters van de westoever wandel. In de regen loop ik naar de Albert Platz waar de mooie Artesische Brunnen ligt, wat zeg ik, het zijn er twee! Hier hangt nog een beetje de Oostblok­ sfeer; hele terreinen met krotten en vervallen bouwsels wachten op een grondige opknapbeurt. In de neobarokke Dreikönigekirche bestijg ik met veel moeite in mijn eentje de klokkentoren en wordt beloond met een fantastisch uitzicht op de Altstadt aan de andere kant van de rivier. Het is als het ware een Canalotti­blik, maar dan van bovenaf. De kerk zelf is dicht vanwege een orgelrepetitie, die had ik graag beluisterd. In de hal is een soort derdewereldwinkel gevestigd. Ik wandel de Königstrasse af, een renaissancistische allee die heel harmonisch is opgebouwd. Voor een groot restaurant staat een Japanse vrouw eenzaam te roken. De rest van haar omvangrijke gezelschap zit binnen. Zij spreekt zowaar een beetje Engels en weet waar 130

The Netherlands liggen: ‘Amsterdam’ zegt ze veelbetekenend. Aan de oever ligt het Japanse Paleis, een statig gebouw met veel tuin en park eromheen en een groot fontein ervoor. Dresden Ik bereik de andere oever via de Alexander Brücke. Ik wil lunchen in de Yenidze, een voor­ malige tabaksfabriek helemaal in oosters­Turkse stijl gebouwd. De muren lijken er een beetje op het interieur van de Mesquita van Córdoba, Spanje. Er zitten nu voornamelijk kantoren in. Op de allerhoogste etage van een soort toren, bereikbaar met een lift in oosters aandoende stijl, eet ik soep en drink ik koffie. De fraaie expositie met oosters ingerichte haremkamers is niet toegankelijk.

ZWINGER EN SEMPER OPER Daarna volgt een snelle wandeling langs de attracties die ik al eens met Clim in 1996 bezocht heb: het paleismuseum Zwinger (nu nog fraaier), de Semper Oper met het ruiterstandbeeld ervoor. De diverse paleizen met de Wapenkamer en de kathedraal en kerken achter de Brülsche Terrasse, het terras zelf met de raderboten van de Weisse Flotte aan de kade, de imposante negentiende­eeuwse musea en theaters. En dan de talloze beelden van bekende vorsten en architecten zoals Schinkel. Ik ga echter nergens naar binnen en bekijk alleen de gevels en de opschriften. Op strategische plekken staan levende standbeelden roerloos te wezen. Tussen de bezienswaardigheden rijden paardenkoetsen af en aan. ZWINGER Cultureel centrum in herbouwde ruïnes "We moeten het bombarderen van de Duitse steden, om het land vrees aan te jagen, heroverwegen." Winston Churchill, Engelse premier In de tussenruimte (ofwel Zwinger) tussen buiten­ en binnenmuur van de stadsburcht van Dresden werd een complex van barokke paviljoens en galerijen gebouwd; samen met de kathedraal behoorde de Zwinger tot de pronkjuwelen van de stad. Het was August de Sterke, keurvorst van Saksen, die de opdracht gaf tot de bouw van het complex. Het ontwerp, geïnspireerd op Versailles, werd gemaakt door de bouwmeester en hofarchitect Matthaus Daniel Poppelmann en de beeldhouwer Balthasar Permoser. De bouw begon in 1710 en werd circa 22 jaar later afgerond, al werd het complex officieel al in 1719 geopend ter gelegenheid van het huwelijk van Frederik Augustus en Maria Josepha, dochter van de Habsburgse keizer. De sierlijke stenen kroonpoort, waarvan de boog was gedecoreerd met een kroon, bond toegang tot een open ruimte waaromheen zes paviljoens lagen, verbonden door lange galerieën. Het indrukwekkendst waren het muurpaviljoen met het beeld van Hercules en het klokkenspelpaviljoen, genoemd naar het later toegevoegde carillon. Het complex was oorspronkelijk aan drie zijden ingesloten door bouwwerken en grensde met de vierde zijde met landschapstuinen aan de Elbe. Omstreeks 1850 werd deze kant echter ook afgesloten met een galerie die ontworpen was door Gottfried Semper; hiermee werd het tevens verbonden met het nieuw gebouwde operahuis. De Zwinger werd in februari 1945 verwoest tijdens de omstreden luchtaanval van de geallieerden, maar het complex werd na de oorlog herbouwd en gemoderniseerd. Tegenwoordig huisvest het complex verschillende musea, zoals het museum van oude kunst (met werken van Rubens, Canaletto en Raphael), een wapenkamer met oude Saksische wapens en harnassen, en een collectie Meissen porselein, uurwerken en astronomische instrumenten.

131

FRAUENKIRCHE Ik kom uit bij de Frauenkirche, die nu helemaal afgebouwd en hersteld is. Toen wij er in 1996 waren lag er nog een troosteloze, zwartgeblakerde ruïne met een stapel genummerde stenen. Ik kan direct aansluiten bij een kosteloze rondleiding. Het barokke interieur is bijzonder fraai geworden, minutieus nagebouwd van de oorspronkelijke tekeningen. De koepel met zijn fresco’s is erg fraai; je kunt er in, maar dat kost wel acht euro. Hoewel het er verboden is te fotograferen worden er door de internationale toeristen aan één stuk door plaatjes geschoten, al of niet met flits. Ik erger me met name op de moslims en hindoes die dat doen: moet je eens in hun moskeeën en tempels proberen. In de crypte ligt een als een evangelie zo dik boek op een lezenaar, waarin alle namen van de sponsors en donateurs opgetekend zijn. Het zijn vooral academici en notabelen die hun geldelijke steentje bijgedragen hebben. Er is ook een bescheiden museum over de herbouw ingericht. Rondom de Frauenkirche is de hele wijk gerenoveerd. In de als nieuw ogende panden zijn nu dure hotels en restaurants gevestigd. Ook de talrijke terrassen bieden op deze zonnige dag (weer meer dan 30 graden) de vele bezoekers soelaas. Frauenkirche Reconstructie van een architectonisch juweel dat in de oorlog werd getroffen De Dresdense Frauenkirche gold als een hoogtepunt van barokarchitectuur. Deze protestantse (Lutheraanse) kerk gaf een radicaal andere richting aan de bestaande barokstijl: door het altaar, de kansel, doopvont en het orgel in het midden te plaatsen, waren ze goed zichtbaar voor de gemeente. Het schitterende orgel is gebouwd door Gottfried Silbermann en werd bij de inwijdingsdienst bespeeld door Johann Sebastian Bach. De zandstenen koepel ('stenen klok') was twee eeuwen lang bepalend voor het stadsgezicht. Dresden werd beschouwd als de mooiste stad van Duitsland (Het Florence aan de Elbe) en de kerk vormde de parel aan zijn kroon. Op 13 februari 1945 voerden Engels­Amerikaanse bommenwerpers een grootscheepse aanval uit op Dresden. Het centrum van de stad werd vrijwel volledig verwoest. Er ontstond een grote brand, waarbij circa 30.000 mensen om het leven kwamen. De kathedraal werd verschillende malen getroffen door brandbommen; op 15 februari stortte de koepel in. Van de kerk zelf bleef slechts een ruïne over. Order het communistische regime bleef deze ruïne staan als herinnering aan de gruwelen van de moderne oorlogen. In de loop van de jaren ‘80 stonden de geblakerde stenen symbool voor de vredes­ beweging, die in andere grote Oost­Duitse kerken samenging met de roep om meer burgerrechten, een stap in de richting van de val van het communisme en de hereniging van Duitsland. Kort na de eenwording werd besloten de kerk weer op te bouwen. In 1993 begonnen de werkzaamheden, gebaseerd op oude bouwtekeningen en foto's. In 2005 werd de kerk opnieuw gewijd.

Ik loop de binnenstad in, langs de Kreuzkirche (in de steigers) en de Alte Markt (zeer ruim en open plein met opmerkelijk weinig terrassen) waar ik aan een stalletje de verleiding van een Riesenknoblachwurst niet kan weerstaan. Na koffie op een beschaduwd terras begeef ik me door de volledig herbouwde Pariserstrasse naar het station. In 1996 was dit nog een naar­ geestige en winderige straat, nu liggen er moderne Ibis­hotels en fonkelnieuwe winkel­ passages. Even na zessen stap ik in Leipzig uit de trein. Aan een stalletje eet ik een superscharfe Currywurst (genaamd Crazy Dog) en lik ik aan een waterig soft ijsje.

132

MEER INFO LEIPZIG Tot aan de Duitse hereniging was zij vooral bekend als Messestadt, door de grote, internationale jaarbeurs die tweemaal per jaar kleur gaf aan de anders zo grauwe stad. Na de hereniging heeft de jaarbeursorganisatie moeten ontdekken dat de Leipziger Messe er nu één van de vele beurzen is in Duitsland en dat de bijnaam Messestadt weer van de grond af aan moet worden verdiend. Maar Leipzig heeft ondertussen een veel mooiere bijnaam gekregen:'Hoofdstad van de Omwenteling'. Hier ontstonden uit de wekelijkse vredesdiensten in de Nikolaikirche, die al sinds voorjaar '89 plaatsvonden, de geweldloze protestdemonstraties tegen het DDR ­ staatsbestel. Op maandag 2 oktober maakten 15.000 mensen hun ronde door de stad. Op 7 oktober vierde de DDR haar 40­jarig bestaan met de zijdelingse opmerking dat de Muur nog 100 jaar overeind zou blijven, en met een enorm vertoon van staats­ veiligheidsmensen. Op 9 oktober, weer een maandag, sloten 50.000 mensen zich aan in de protestmars, ondanks een nu beangstigend aantal Stasi­medewerkers, politie in burger en soldaten. Kurt Masur, dirigent van het beroemde Leipziger Gewandhausorkest, riep per stadsradio op tot dialoog tussen volk en staat. De demonstranten scandeerden 'geen geweld ­ wij zijn het volk'. De Russische militairen weigerden mee te werken aan een gewelddadig ingrijpen. Zo werd een burgeroorlog voorkomen. Daarna sloeg de demonstratiegolf over naar Berlijn en precies een maand later viel de Muur. Leipzig is een levendige stad met een eigen karakter. Dresden, de andere grote Saksische stad, is mooier aan de buitenkant en bezit veel meer kunstschatten, maar is bloedeloos qua sfeer. In Leipzig is iets te beleven, er wonen veel studenten, en er worden voortreffelijke concerten gegeven. Toneel, cabaret en opera bloeien en het alternatieve cultuurcircuit is sinds de 'Wende' snel in opkomst. Leipzig heeft kleur, al is het verborgen achter grauwe façades. Want dat zal niemand ontgaan: Leipzig is de vuilste metropool van verenigd Duitsland. Per m2 valt in één jaar ruim een halve kilo zwaveldioxide uit de lucht plus 142 gram stof, allemaal afkomstig van de bruinkoolverwerkende industrie rondom de stad. Daar kan niemand tegenop boenen of restaureren. Dat de historische gebouwen ooit kleur bezaten, blijkt alleen uit de foto's in de reisgidsen ­ alles is nu grijsbruin. Maar er zit verbetering in: de ene na de andere fabriek sluit haar poorten en uit steeds minder schoorstenen stijgt rook. Dat daarmee een nieuw probleem is ontstaan, is duidelijk: werkloosheid. En ook dat tast de atmosfeer aan, de psychologische. Geschiedenis In de schaduw van dein 1015 voor het eerstgenoemde burcht 'Urbs Lipzi' (Plaats bij de Linde) ontstond een nederzetting die in 1165 stadsrechten verwierf Zij lag aan de kruising van de 'Koningsweg' (van oost naar west) en de 'Keizersweg' (van noord naar zuid), de belangrijkste doorgaande wegen van het Duitse Rijk, en ontwikkelde zich tot handelsplaats. In 1497 ontving zij de rechten voor de rijks­ jaarmarkt, een groot privilege, waardoor zij één van de belangrijkste handelssteden van Midden­Europa werd. Aan het einde van de 19e eeuw was de industrialisatie zover ontwikkeld dat verschillende exemplaren van hetzelfde product precies gelijk van kwaliteit waren, zodat een jaarmarkt overbodig werd; men had immers genoeg aan het zien van een voorbeeld of demonstratiemodel. Om die reden werd in 1896 de jaarbeurs ingesteld, die in de lente en de herfst plaatsvond. Tijdens de Zetheerschappij ontwikkelde die zich tot 'etalage van de DDR'. Al in 1409 werd de universiteit gesticht, hoofdafnemer van de sinds 1481 in de stad gedrukte boeken. Er ontstond handel in boeken en sinds 1754, toen er een drukprocédé voor muzieknoten ontwikkeld was, ook in muziekschriften. In 1825 werd de 'Beursvereniging van Duitse Boekhandels' in Leipzig opgericht, waar in 1913 de 'Duitse Bibliotheek' bij kwam, die zich tot taak stelde van elk Duitstalig werk één exemplaar te bezitten. De meeste grote uitgevers hadden zich ondertussen in de stad gevestigd, maar na WO II, toen Leipzig in de Russische bezettingszone kwam te liggen, verhuisden zij naar de Bondsrepubliek. Frankfurt, wereldberoemd om zijn Buchmesse, is de erfgenaam van Leipzig. De stad telt naast de universiteit verschillende hogescholen, waaronder de 'Hochschule fiir Körperkultur und Sport', die veel Olympische medaillewinnaars heeft afgeleverd. En muziek is er niet alleen gedrukt, maar ook gemaakt: Bach stierf in Leipzig en was cantor in de Thomaskirche, de kerk die nu zijn naam

133

geeft aan het beroemde 'Thomaner Knabenchor'. In 1813 werd Richard Wagner hier geboren en nog steeds wordt hij uitstekend vertolkt in het Neue Gewandhaus en de opera. Behalve beurs­, boeken­, muziek­ en industriestad is Leipzig 'arbeidersstad': hier werd de arbeiders­ beweging geboren met het initiatief van August Bebel en Wilhelm Liebknecht om de Sociaal­ Democratische Arbeiderspartij op te richten. Hier werd ook, in 1900, de eerste uitgave van Lenins strijdblad 'Iskra' (Vonk) gedrukt, een vonk die in 1989, precies in dezelfde stad, uitdoofde. De streek rond Leipzig De streek rond Leipzig valt snel te overzien. Noordwestelijk van Leipzig schermen de contouren van de Harz het bruinkoolwingebied af. De ooit zo kranige olm van het Auenwald is ontelbare malen gevallen: als slachtoffer van de industriële vooruitgang. Rond Leipzig heerste de bruinkolenkoorts. Velden en wouden zijn aangevreten door gigantische bruinkoolhappers. Tientallen dorpen zijn tot de laatste steen afgebroken. Maar rond Halle/Leipzig wordt de winning van de bruinkool, die hier van geringe kwaliteit is, beëindigd. Een duidelijke verbetering van het leefmilieu is op gang gekomen. Alle economische macht van de regio concentreert zich in de breed uitgedijde stad Leipzig.

BEZIENSWAARDIGHEDEN In het renaissancegebouw van het Alte Rathaus ondertekende Johann Sebastian Bach zijn arbeidscontract als cantor van de naburige Thomaskirche. De Nikolaikirche werd in 1989 in de hele wereld bekend als uitgangspunt van de “vreedzame revolutie” die de weg vrijmaakte voor de hereniging van Duitsland. Het Alte Rathaus In het Alte Rathaus, een van de mooiste bouwwerken uit de Duitse renaissance, is het Stadtgeschichtliche Museum ondergebracht. De feestzaal van het gebouw is het decor voor concerten en grote feesten. Bezienswaardig: de Ratsstube, een plaquette van de stad uit 1823, gevangeniscellen en een Bach portret. Het grote gebouw ontstond in 1556/1557, in een periode tussen twee beurzen, in slechts 9 maanden. De Thomaskirche en de Nikolaikirche De laatgotische halkerk is traditioneel de plaats waar het beroemde Thomanerchor optreedt en is de begraafplaats van Johann Sebastian Bach. De Nikolaikirche, de plaats van de vredes­ gebeden en tevens grootste en oudste kerk van de stad, was samen met de Thomaskirche het werkterrein van Johann Sebastian Bach. In de kerk bevond zich een groot orgel. Belangrijke composities van Bach werden hier voor het eerst gespeeld. Het Völkerschlachtdenkmal Het grootste monument van Duitsland met een uitkijkplatform op 91 meter hoogte, ter gedachtenis aan de slag van de geallieerden tegen de troepen van Napoleon in het jaar 1813. Men heeft het nu omgedoopt in Europees vredesmonument. Rondleidingen, koorconcerten, openluchtevenementen, speciale tentoonstellingen en een tentoonstelling over de geschiedenis van het Völkerschlacht­monument bevindt zich in de Ruhmeshalle.

134

KUNST EN CULTUUR De internationale roem van Leipzig als muziekstad is nauw verbonden met Johann Sebastian Bach en het Gewandhaus­orkest dat ook met het Thomaner­koor in de Thomaskirche en bij ensceneringen in het operagebouw van Leipzig musiceert. De opera is gewijd aan de erfenis van de Leipziger Richard Wagner. Grote musici zoals Felix Mendelssohn Bartholdy, Robert Schumann en anderen hebben eveneens bijgedragen aan de bloeiperiode van de muziek­ en operacultuur van de stad. Modern en talrijk zijn hier de cabarets, theaters en jazzkelders. Het Gewandhaus In het Gewandhaus vinden per jaar meer dan 600 voorstellingen plaats. Daarbij staan de “grote concerten” van het Gewandhaus­orkest centraal, maar ook de concerten van het Gewandhaus­koor en het kinderkoor. Leipzig – het operagebouw Het gerenommeerde huis met een traditie die teruggaat tot 1693 heeft een van de beste balletensembles van Europa, het operakoor en een kinderkoor, evenals een balletschool. In het historische huis Dreilinden ((Musikalische Komödie) worden musicals en operettes opge­ voerd. Tweemaal is het operahuis onderscheiden als Europees “operahuis van het jaar”. Thomaner-koor in de Thomaskerk Het Thomaner­koor is ontstaan uit de religieuze kunstbeoefening. Als cantor was Johann Sebastian Bach kerk­ en eigenlijk stadskapelmeester. Het jongenskoor voelt zich verplicht aan zijn rijke muzikale erfenis. Elke vrijdag en zaterdag, behalve tijdens de schoolvakantie en gastoptredens, kan met het koor bij de cantaten en motetten horen. MUSEA Het museum in het Mendelssohnhuis staat in het teken van de voormalige Gewandhaus­ kapelmeester. In het complex van het Grassimuseum aan de Johannisplatz zijn het muziek­ instrumentenmuseum van de universiteit, het museum voor kunstnijverheid en het museum voor volkenkunde ondergebracht. Een omvangrijke collectie Europese kunst uit de 15e tot de 20e eeuw bevindt zich in een spectaculair nieuw gebouw van het Museum der bildenden Künste. Het Museum der bildenden Künste Tijdens een rondgang door het museum voor beeldende kunsten maakt u kennis met 500 jaar Europese kunstgeschiedenis. De collectie die door de inzet van Leipziger burgers geïnitieerd en toegankelijk werd gemaakt, is sinds eind 2004 te bezichtigen in haar nieuwe domicilie in het stadscentrum. De grootschalige, met licht doorstroomde architectuur stelt bezoekers in de gelegenheid een ontspannen wandeling te maken over vier verdiepingen vol kunst, met de nadruk op verschillende tijdperken, kunstenaars of thema’s.

135

Mendelssohn-Haus Het Mendelssohn­Huis, een classicistisch gebouw in de Goldschmidtstrasse 12 in Leipzig, is de enige behouden gebleven woonplaats van de componist, virtuoos, cultuurorganisator en Gewandhaus­kapelmeester Felix Mendelssohn ­ Bartholdy (1809­1848). Als wereldwijd eerste en enige persoonsgerelateerde museum houdt het zich bezig met het leven en werk van Mendelssohn. Te zien zijn vertrekken met meubels en voorwerpen van Mendelssohn evenals schriftelijke documentatie over de componist en zijn werk. Hij heeft de Europese muziekcultuur in de eerste helft van de 19e eeuw veelsoortige impulsen gegeven. Zijn beroemdste werk is de bruiloftsmars uit de ’Sommernachtstraum’. Stadtgeschichtliches Museum In het stadshistorisch museum te Leipzig worden sinds 1909 objecten van de stadsgeschiedenis verzameld, gedocumenteerd, gecommentarieerd en in tentoonstellingen gepresenteerd. Met zijn 10 verzamelgebieden en een bestand van meer dan 500.000 tentoonstellingsstukken behoort het tot de grootste cultuurhistorische musea van Duitsland. Het middelpunt van het museum is het in 1556 door Hieronymus Lotter gebouwde Alte Rathaus, een van de mooiste Duitse renaissancegebouwen. Deutsches Buch- und Schriftenmuseum Het Duitse museum voor boeken en geschriften in Leipzig werd in 1884 gesticht en is een van de oudste vakmusea in zijn soort ter wereld. In 1950 werd het als afdeling geïntegreerd in de Deutsche Bücherei. Sinds de fusie met de Deutsche Bibliothek in het jaar 1990 is het museum een bestanddeel van de federale instelling ’Die Deutsche Bibliothek’. Naast de kostbare en deels unieke getuigennissen van de boeken­, geschriften­ en papiercultuur beschikt de vak­ bibliotheek over 63.000 boeken m.b.t. het onderwerp museum voor boeken en geschriften. Saksisch Apothekenmuseum In het gebouw van de voormalige Central­Apotheke presenteert het eerste Saksische Apothe­ kenmuseum de ontwikkeling van de apotheken en de farmacie in Saksen, waarbij de nadruk wordt gelegd op de afgelopen 150 jaar. De bezoekers horen interessante verhalen over beroemde personen zoals Heinrich Link, zij kunnen apothekersgerei zoals een pillenvergulder en een molen om moederkoren te malen bewonderen, maken kennis met verdovende mid­ delen en kruidenboeken en kunnen in het kader van een rondleiding zelf pillen drukken. Volkerenslagmonument Het wellicht bekendste symbool van Leipzig en tegelijkertijd het grootste nationaal monument van Duitsland is het Volkerenslagmonument. De kolossale tempel voor dood en vrijheid verheft zich 91 m hoog, niet ver van de voormalige commandopost van Napoleon. Het monument werd van 1858­1913 ontworpen door de architect Bruno Schmitz ter herinnering aan de beslissende overwinning van de geallieerde Europese legers op Napoleon in het jaar 1813. Het indrukwekkende, zich over een oppervlakte van vier hectare uitstrekkende monu­ mentencomplex met het bijbehorende Forum 1813 biedt spectaculaire inzichten in het 136

gebeuren van de Volkerenslag en zijn gevolgen. Het beeld aan de voet van het monument stelt de aartsengel Michael voor, die bij talrijke Duitse veldslagen als schutspatroon werd beschouwd. In de kolossale dimensie van het koepelplafond in de erehal zijn 324 bijna levensgrote cavaleristen afgebeeld. Bach-Archief De oprichting van het Bach­Archief in het Bosehaus aan de Thomaskirchhof vond plaats in het Bachjaar 1950 naar aanleiding van de 200ste sterfdag van de componist. Als centrum van het Bach­onderzoek geniet het internationaal een uitstekende reputatie. Tot het Bach­Archief behoren een van de omvangrijkste wetenschappelijke speciale bibliotheken met betrekking tot het thema Bach alsmede een Bach­museum. De permanente tentoonstelling is gewijd aan het leven en werk van Bach in Leipzig, waar hij 27 jaar lang als Thomascantor en Director Musices zijn stempel heeft gedrukt op het muzikale leven van de stad. Hier ontstonden ook de Johannes­ en de Matthäus­Passion. Schoolmuseum Werkplaats voor Schoolgeschiedenis ’De school van vroeger’ kunnen bezoekers in het Schoolmuseum in Leipzig niet alleen bekijken, maar aan de hand van diverse historische getuigenissen ook beleven. Het museum beschikt over tal van tentoonstellingen en werkplaatsen die zich bezighouden met het thema school. Diverse klaslokalen zijn ingericht in de stijl van weleer. Kinderen zijn gefascineerd van het feit dat je vroeger niet in een schrift maar op een lei moest schrijven. Schoolklassen kunnen historische lesuren bijwonen op basis van authentiek bronmateriaal van de ’Volksschule’ (lagere school) van 1900 of de ’Polytechnische Oberschule’ (mts) van 1970.

137