Draadloos. Combochips bij ST-Ericsson Bluetooth 4.0 langs de meetlat Zigbee in de fik

12 Tweewekelijks nieuwsmagazine voor de hightechindustrie | 13e jaargang | 21 oktober - 4 november 2011 | www.bits-chips.nl

Draadloos Combochips bij ST-Ericsson Bluetooth 4.0 langs de meetlat Zigbee in de fik

Interview

Lex van Gijsel: ‘Research doen met concurrent eist vertrouwen’

Analyse

Arm heeft nog lange weg te gaan in embedded computer

Learn, create and make it work!

Wij zijn op zoek naar Top Talenten!

CIMSOLUTIONS Weekend in Keulen 2011

Salaris tot € 100.000,- plus auto en onkostenvergoeding CIMSOLUTIONS is een TOP ICT-Dienstverlener op het gebied van administratieve en industriële automatisering, opererend vanuit onze vestigingen in Amsterdam, Best, Deventer, Groningen, Rotterdam, Vianen en Dhaka (Bangladesh). We zijn ISO gecertificeerd en dit jaar door CRF voor de 5e keer als ‘Top Employer ICT’ beoordeeld. Onze klanten zijn internationale bedrijven en overheden waar technologie en innovatie hoog in het vaandel staan. Onze uitdaging is om onze klanten succesvol te laten zijn in hun projecten en doelstellingen. Daarvoor leveren wij als onafhankelijke ICT dienstverlener met plm. 250 professionals hoogwaardige expertise in de volle breedte van het ICT werkveld, al sinds 1992. Bezoek voor meer informatie onze website www.cimsolutions.nl. Wij zoeken, voor zowel technische als administratieve en business automatisering, ervaren én ambitieuze professionals met een voorliefde voor ICT, die klantgericht zijn, zowel zelfstandig als in teamverband goed functioneren, communicatief en sociaal vaardig zijn en uitblinken in kwaliteit en professionaliteit voor actuele functies als:

-

C# / C++ / Java / Embedded Software Engineer Software Architect / Technisch Ontwerper Functioneel / Applicatie / Systeem Beheerder Projectleider / Projectmanager

-

Tester / Testcoördinator / Testmanager Informatie Analist / Functioneel Ontwerper Database Administrator / Database Ontwerper Commercieel Manager

Voor meer actuele en uitdagende vacatures en vereiste kennis en ervaring, zie www.cimsolutions.nl. Ook gekwalificeerde ZZP’ers/zelfstandigen/freelancers mogen reageren. Wij hebben continu uitdagende projecten. Wij bieden: - de kans om mee te groeien in een dynamische en gezonde onderneming; - zelfontplooiing door gevarieerd werk en opleiding; - uitdagende en state-of-the-art en hightech projecten; - uitstekende arbeidsvoorwaarden, zoals een auto en onkostenvergoeding; - collegiale, informele en professionele werksfeer bij een Top Employer ICT. Interesse? Als je geïnteresseerd bent in een functie bij CIMSOLUTIONS, stuur dan je sollicitatiebrief met cv naar CIMSOLUTIONS, Postbus 183, 4130 ED Vianen of mail naar [email protected]. Voor meer informatie kun je onze website bezoeken bij www.cimsolutions.nl en/of bellen met Jos Peek of Patrick van der Wal, telefoon 0347-368100 tot 21.00 uur. Vianen | Best | Deventer | Rotterdam | Amsterdam | Groningen | Dhaka CIMSOLUTIONS B.V. | Havenweg 24, 4131 NM Vianen | Postbus 183, 4130 ED Vianen | The Netherlands Phone: (+31) 347-368100 | Fax: (+31) 347-373777 | E-mail: [email protected] | Internet: www.cimsolutions.nl

REDACTIONEEL Colofon

Bits&Chips is een onafhankelijk nieuwsmagazine voor mensen die werken aan slimme producten en machines. Bits&Chips is een publicatie van Techwatch bv in Nijmegen.

Snelliusstraat 6 – 6533 NV Nijmegen tel +31 24 3503532 – fax +31 24 3503533 [email protected] – www.techwatch.nl Redactie Nieke Roos – hoofdredacteur tel +31 24 3503534 – [email protected] Alexander Pil – chef redactie tel +31 24 3504580 – [email protected] René Raaijmakers – redacteur tel +31 24 3503065 – [email protected] Pieter Edelman – redacteur tel +31 24 3503534 – [email protected] Paul van Gerven – redacteur tel +31 24 3504580 – [email protected] Vormgeving Justin López – vormgever tel +31 24 3505028 – [email protected] Marketing en events Daniëlle Jacobs – marketingmanager tel +31 24 3505195 – [email protected] Kim Huijng – eventmanager tel +31 24 3505544 – [email protected] Marjolein Vissers – marketing- en eventmedewerker tel +31 24 3505544 – [email protected] Ellen Lely – coördinator trainingen tel +31 24 3505195 – [email protected] Adviseur Maarten Verboom Medewerkers Julie Frijstein, Mireille Haafkes, Bart van Mierlo, Jacqueline van Woerkom Columnisten en externe auteurs Joost Backus, Wim Hendriksen, Angelo Hulshout, Jan Otten, Anton van Rossum, Bram Semeijn, Egbert Teeselink, Aad Vredenbregt Uitgever René Raaijmakers tel +31 24 3503065 – [email protected] ISSN 1879-6443 Verantwoordelijk uitgever voor België René Raaijmakers Biesheuvelstraat 1 2370 Arendonk, België Drukkerij Senefelder Misset, Doetinchem Abonneren Abonnement op privéadres: 81 euro Bedrijfsabonnement: 140 euro Internationaal abonnement: 210 euro Studentenabonnement: gratis Prijzen op jaarbasis en inclusief btw. Abonnementen lopen van januari tot en met december. Opzeggen tot uiterlijk één maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode. Studenten en professionals die werken aan slimme producten en machines (zoals elektronica- en softwareontwerpers, systeemarchitecten, chipdesigners en technisch managers) kunnen Bits&Chips gratis thuis ontvangen. Vul het aanvraagformulier in op www.bits-chips.nl. Deze gratis abonnementen zijn beperkt tot België en Nederland. Losse nummers op aanvraag: 10 euro. Klachten over bezorging Heeft u Bits&Chips niet of te laat ontvangen of heeft u andere opmerkingen over de bezorging? Laat het ons weten. Stuur een e-mail naar [email protected]. Adverteren Advertentietarieven staan vermeld op onze website (www.bits-chips.nl). Wanneer u op de hoogte gehouden wilt worden van komende thema’s en specials of voor het reserveren van advertenties, neem dan contact op met de afdeling sales, tel +31 24 3505544 – [email protected]. Verschijningsdata 21 oktober, 4 november, 2 december, 23 december Copyright Alle rechten voorbehouden. (c) 2011 Techwatch bv. Niets uit deze uitgave mag worden ­verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of ­openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij ­elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Disclaimer Uitgever en redactie betrachten uiterste zorgvuldigheid bij het maken, samenstellen en verspreiden van de informatie in Bits&Chips, maar kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van de publicatie van informatie in Bits&Chips. Columnisten en externe medewerkers schrijven op persoonlijke titel. Reacties van lezers vallen buiten de ­verantwoordelijkheid van uitgever en redactie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud en ondertekening van reacties van lezers. De redactie behoudt zich het recht voor reacties niet of gedeeltelijk te ­plaatsen of te bewerken. Fotografie Productfoto’s zijn van fabrikanten, overige foto’s zijn van ­Techwatch bv (c), tenzij anders vermeld.

A

Een goede buur ...

ls Alcatel-Lucent zijn fabriek in Geel te koop zet, ziet Ton Plooy zijn kans schoon. Zijn eigen bedrijf, TBP in Dirksland, heeft klanten genoeg maar kan niet in de gevraagde volumes voorzien. Met de overname in de Belgische Kempen krijgt hij er à la minute een heleboel goede mensen en machines bij. Cruciaal voor de beslissing om Geel te kopen, noemt Plooy het aanblijven van vestigingsdirecteur Anton Hermus, al jaren een goede relatie. ‘Als ik het hier vanuit Dirksland had moeten managen, dan was dat nooit gelukt’, zegt de TBP-oprichter bij de overname in 2007. ‘Nu hoef ik me geen zorgen te maken. Ik bemoei me in Geel niet met operationele zaken. Alleen op holdingniveau kijk ik mee.’ Vier jaar later is het een puinhoop in Geel: de fabriek is failliet, de 335 werknemers zijn hun baan kwijt en de machines gaan naar de hoogste bieder. De moderne productievestiging is verleden tijd, net als de goede relatie tussen Plooy en Hermus. De Zuid-Hollandse ondernemer wijst met de beschuldigende vinger naar de vestigingsdirecteur en de rest van de daNieke Roos is gelijkse leiding. Andersom komt het hoofdredacteur van zittende management met een reeks Bits&Chips. aantijgingen om de goede trouw van Plooy in twijfel te trekken. Nu zijn faillissementen niet uitzonderlijk in de West-Europese elektronica-assemblage. De sector zucht onder de concurrentie van lagelonenlanden. Voor Geel was dat niet anders. Al onder de vlag van Alcatel-Lucent zag de fabriek productie verplaatst worden naar het Verre Oosten en na de afsplitsing schakelde het voormalige moederbedrijf daarin nog een tandje bij. Plooys bedoeling was om de balans te herstellen met opdrachten van lokale klanten, maar de crisis gooide roet in het eten. Daardoor kelderde de omzet in Geel van 86 miljoen euro in 2008 naar 64 miljoen in 2010, met een bedrijfsverlies van bijna drie miljoen. Dit had echter niet tot een bankroet hoeven leiden, meent Plooy. Volgens hem had een reorganisatie de fabriek kunnen redden, maar heeft de Belgische leiding die tegengehouden en daarmee het doodvonnis getekend. Hij stelt dat mismanagement Geel de kop heeft kost. Via allerlei bedrijfjes in de privésfeer zouden de directieleden er een eigen agenda op na hebben gehouden waar de fabriek bepaald niet beter van is geworden. De vakbonden zetten eveneens grote vraagtekens bij de handel en wandel van het management. Hoewel de curatoren zeggen niks onreglementairs te hebben geconstateerd in de boeken, is het toch vreemd dat de directie in Geel afgelopen februari een reorganisatie aankondigt, die in april alweer afblaast omdat het iets beter lijkt te gaan en dan in augustus de rechter moet vragen om bescherming tegen schuldeisers. Dat getuigt niet van visie, op zijn zachtst gezegd. Bovendien is het moeilijk voorstelbaar dat een ondernemer als Plooy dergelijke zware beschuldigingen uit als daar niet tenminste een kern van waarheid in zit. Plooy is natuurlijk ook niet helemaal zonder zonde. In ieder geval is hij veel te goed van vertrouwen geweest. Ervan uitgaan dat een vreemd managementteam onder leiding van een verre vriend jouw belangen wel even behartigt, lijkt achteraf naïef. Daarnaast had hij zich als grootaandeelhouder beter moeten laten informeren over de dagelijkse gang van zaken. De TBP-oprichter zegt inderdaad spijt te hebben dat hij er niet met zijn neus bovenop heeft gezeten. Voor de goedlopende Nederlandse activiteiten heeft het faillissement geen nadelige gevolgen, behalve dat die het nog drukker krijgen door al het werk dat terugkomt uit Geel. Het loopt zelfs zo de spuigaten uit in Dirksland dat EMS-bedrijven in de buurt op verzoek bijspringen. Om de hoge nood te lenigen, is Plooy alweer hard op zoek naar uitbreidingsmogelijkheden. Het lijkt me een goed idee als hij het lekker dicht bij huis houdt: pal naast de huidige fabriek is nog voldoende ruimte om bij te bouwen.

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 3

Ervaren digital design engineer (1,0 fte) SRON Netherlands Institute for Space Research ontwikkelt en gebruikt innovatieve ruimte-instrumenten voor grensverleggend sterrenkundig, aardgericht onderzoek en planeetonderzoek aan boord van internationale ruimtemissies. Toekomstige ruimteonderzoek missies vereisen de ontwikkeling van grote detector arrays met ongekende gevoeligheid. Een voorbeeld hiervan is het momenteel onder ESA studie zijnde Europese SAFARI instrument aan boord van de Japanse satelliet SPICA. Voor de ontwikkeling, uitwerking en testen van conceptuele ontwerpen voor de front-end uitlees- en control elektronica zoekt de Engineering Divisie van SRON in Utrecht een enthousiaste en ervaren digital design engineer met een opleiding in elektronica op HTS/TU-niveau. Het zwaartepunt van de functie ligt op het ontwerpen van digitale circuits met de nadruk op high-speed DSP, digitale filters en control applicaties.

Vacature nr. 11-08

Aanstelling zal plaatsvinden in tijdelijke dienst van NWO (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek) voor de duur van 2 jaar met de mogelijkheid tot verlenging. Voor nadere inlichtingen over de inhoud van de functie kunt u contact opnemen met Ing. M. van der Linden (afdelingshoofd Digitale Elektronica), telefoon 06-20407543. De volledige tekst van de vacature en meer informatie over SRON is te vinden op: www.SRON.nl Acquisitie naar aanleiding van deze vacature wordt niet op prijs gesteld.

Embedded software engineer C, C++ of C#

el 1 apix :28 f= eg

mm 4.6

200 m

Hightech Solutions Contactpersoon: Henk Dijkstra E-mail: [email protected] Tel: +31 6 54273241

Software engineer Promexx Contactpersoon: Suzanne van Dijck E-mail: [email protected] Tel: +31 40 2676867

Sr. Software engineer / (sr.) software designer Promexx Contactpersoon: Suzanne van Dijck E-mail: [email protected] Tel: +31 40 2676867

Redacteur elektronica (junior) Techwatch Contactpersoon: Nieke Roos E-mail: [email protected] Tel: +31 24 3503534

Uw vacature(s) in deze advertentie? Neem dan contact op met Kim Huijing [email protected].

De vacaturesite voor hoger opgeleide technici

www.hightechbanen.nl

INHOUD THEMA

THEMA

THEMA

25

29

33

RF-functies in mobiele telefoon kruipen bij elkaar

Bluetooth 4.0 moet zich nog bewijzen

Draadloze sensornetwerken in brand

OPINIE

THEMA

VERDER IN DIT NUMMER ANALYSE

6 3 TU-federatie: succesvolle samenwerking, maar verder niks bijzonders 10 Studeren eindelijk moeilijker 16 Groeiende interesse voor Arm-processor in embedded computer 18 Point-One op zoek naar nieuw bestaansrecht 19 De wake-up call van ‘Innovatiegate’

3 Een goede buur ... – Nieke Roos 9 Draadloos, de hype voorbij – Aad Vredenbregt 15 To NFC or not to NFC – Joost Backus 17 Software maken met een vuistbijl – Angelo Hulshout en Egbert Teeselink 21 Vraag het de headhunter – Anton van Rossum

NIEUWS

INTERVIEW MET LEX VAN GIJSEL

8 Het einde van een tijdperk 13 RS Components pakt steeds meer van professionele markten 21 Ruis

Binnenkort in

22 ‘Je zit in feite met je concurrent aan tafel’

Nr. 13 Beursnummer

25 RF-functies in mobiele telefoon kruipen bij elkaar 29 Bluetooth 4.0 moet zich nog bewijzen 33 Draadloze sensornetwerken in brand

EN VERDER

38 Cursusagenda 38 Eventagenda 38 Wegwijzer 39 Advertentie-index

Nr. 14 Thema Configuratiemanagement

Nr. 15 Thema Encryptie

In samenwerking met

Een interessante bijdrage? [email protected] Adverteren in deze nummers? [email protected]

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 5

ANALYSE

3TU-federatie: succesvolle samenwerking, maar verder niks bijzonders De drie Nederlandse technische universiteiten stelden in 2004 voor om dicht tegen elkaar aan te kruipen in een federatie en samen op te trekken op het gebied van onderwijs, onderzoek en valorisatie. De 3TU-federatie draait ondertussen, maar speelt een rol op de achtergrond terwijl de TU’s hun blik meer naar buiten richten dan naar elkaar. Pieter Edelman

I

n het 68 pagina’s tellende visieplan 2020 van de TUE komt de term ‘3TU’ op drie bladzijdes voor. Slechts een daarvan gaat over concrete maatregelen: evaluaties van opleidingen en citatie-impactstudies worden onder de federatievlag geëvalueerd. De andere twee vermeldingen benoemen het feit dat de TUE in het verband zit, als een van de vele samenwerkingen. Bij de toekomstvisies van de Delftse en Twentse technische universiteit zijn de statistieken vergelijkbaar. Dat geeft wel een beetje te denken over de 3TU-federatie, althans over de oorspronkelijke opzet. De 3TU-federatie is een uitvloeisel van het rapport ‘Slagkracht in innovatie’ uit 2004. Twee jaar eerder had toenmalig staatssecretaris Anette Nijs aan de drie TU’s gevraagd plannen op te stellen voor een gezamenlijke aanpak van het techniekonderwijs in Nederland. In het rapport gingen de instellingen echter veel verder en ontvouwden zij hun idee voor een federatie. ‘Leidraad daarbij is het concept van één virtuele technische universiteit’, valt te lezen. De federatie zou zelfs een opmaat kunnen zijn voor een ‘fusie’, zo werd er gefluisterd en door sommigen gehoopt. Krachtenbundeling zou in 2010 resulteren in uitblinken in onderwijs, onderzoek en valorisatie. Naar buiten toe zou de 3TU één smoel vormen, hoewel de drie instellingen elk hun eigen lokale specialiteiten zouden behouden. Een nieuw paradepaardje was geboren. En waar het rapport nog uitging van 2010 als streefdatum, was de federatie op papier al in 2007 een feit, in ruil voor een miljoeneninvestering van de overheid.

Excuses Naar dat paradepaardje is het vandaag de dag lastig zoeken. De drie instellingen profileren vooral zichzelf en bevechten elkaar om potentiële studenten. Medewerkers beginnen doorgaans schaapachtig te gniffelen als gevraagd wordt naar de 3TU-broeders. En waar het 3TU-logo een paar jaar terug nog wel prominent te vinden was boven aan de

6|

| nr. 12 | 21 oktober 2011

websites van de instellingen, is dat met de opeenvolgende restylings verdwenen. Dit jaar blijken de TU’s ook plotseling de niet-technische instellingen eigenlijk veel leuker te vinden. De fusiegeruchten rond Delft, Leiden en Rotterdam zullen u niet zijn ontgaan. Maar ook Twente flirt, met Wageningen en Nijmegen, terwijl Eindhoven een verregaande samenwerking met Utrecht heeft aangekondigd en denkt aan het aanbieden van verdiepende vakken bij de gloednieuwe partner. Dat er ook op bestuurlijk niveau niet altijd werd gedacht als eenheid bleek in maart vorig jaar, toen de TUE toponderzoeker Hans Kuipers en in zijn kielzog drie (later vier) medewerkers plus een aantal promovendi wegkocht uit Twente. De Eindhovense universiteit deed hun an offer you can’t refuse, aldus de ontvanger van een ERC Grant in UT Nieuws. De groep kreeg twee leerstoelen en de TUE bouwde een splinternieuw lab voor de procestechnologen. Voor de UT kwam de overstap als donderslag bij heldere hemel, omdat de federatieleden elkaars topmensen alleen na overleg mogen werven. De Twentse top reageerde gepikeerd en sprak over ‘geschonden vertrouwen’. Na crisisoverleg tussen de rectoren en excuses vanuit Eindhoven was de kou uit de lucht, maar het voorval is niet vergeten.

Protestbrief Toch is het ook weer niet zo dat de 3TU is uitgerangeerd. Afgelopen maand publiceerde de federatie het hernieuwde sectorplan voor de periode 2011-2015. Daarin legt ze gezamenlijke ambities neer voor onderwijs, onderzoek en valorisatie, wat kort door de bocht neerkomt op voortzetting van de ingeslagen weg, met bijbehorende elf miljoen euro overheidsfinanciering per jaar. Met name op onderwijsgebied hebben de drie instellingen de afgelopen jaren het aanbod op elkaar afgestemd. Ze sloten de masteropleidingen op elkaars bachelors aan, ontsloten

De drie Nederlandse TU’s profileren zich zelfstandig, hoewel ze steeds meer zien in samenwerking met de algemene universiteiten. minoren voor elkaars studenten en hebben ondertussen vijf gezamenlijke masters lopen. Op onderzoeksgebied geldt de 3TU als losse leidraad om het beleid uit te stippelen. Ook bundelt de 3TU een aantal praktische punten. De onderzoeksvisitaties en de citatieimpactscores worden bijvoorbeeld vanuit de federatie opgepakt en er is een gezamenlijk datacentrum op poten gezet. En zo nu en dan spreken de drie universiteit met één mond. Zo viel er vorig jaar bij staatssecretaris Zijlstra één protestbrief op de mat omdat de beoogde langstudeerdersboete de technische opleidingen onevenredig hard zou raken. Ook hebben de drie TU’s samengewerkt in de gesprekken met de acht universitair-medische opleiders bij het opstellen van de regels voor de nieuwe beroepsgroep klinisch fysicus. De 3TU is daarmee vooral geëvolueerd tot een overlegorgaan dat in de coulissen opereert. Een van de vele samenwerkingsverbanden die elke TU heeft lopen. Als we de universiteitsbestuurders anno 2011 mogen geloven, ligt de toekomst in het combineren van de technologische expertise van de TU’s met de bredere wetenschappelijke en medische kennis van de ‘buren’. De 3TU mag op de achtergrond de bakens van het academische technologielandschap uitzetten.

A CODEC CHIP THAT ACHIEVED 50% COMPRESSION IN DEVELOPMENT TIME. THAT’S MODEL-BASED DESIGN.

To be first to market with a next-generation mixed-signal chip, the IC design team at Realtek used system models to continuously verify their design. The result: 50% less time to completion and a 50% market share. To learn more and to request the IBS study on Simulink ROI in Electronic Design, visit www.mathworks.nl/mbd

©2011 The MathWorks, Inc.

Committed to excellence

IN MEMORIAM STEVE JOBS

Het einde van een tijdperk Joost Backus

J

Bluetooth® low energy. Worldwide. Rutronik and Nordic Semiconductor

nRF8001 Single-chip Bluetooth low energy solution: nRF8001 is a Bluetooth transceiver which has been developed for communication with peripheral devices. Please order the two development tools for the nRF8001 with the following Rutronik part numbers: ISM 1122 (nRFgo Starter Kit) BTOOTH1078 (nRF8001 Dev.KIT / Daughter Board)

Consult

Components

Logistics

| nr. 12 | 21 oktober 2011 8 | Tel: +31 183 64 60 50

Support

www.rutronik.com

a, ik was emotioneel geraakt toen ik hoorde dat Hij was gestorven in de nacht van woensdag 5 op donderdag 6 oktober. We schelen maar een paar jaar. Zelf was ik zestien toen ik mijn eerste programmeerbare rekenmachine kocht, na tien weken werken in een conservenfabriek: een prachtige HP-97 met magneetkaarten en Reverse Polish Notation (RPN). Deze werd twee jaar later opgevolgd door een Apple II. En ik ken nog de tijd van Byte (dat ik iedere maand las) en Dr. Dobb’s Journal of Computer Calisthenics and Orthodontia, met de even prachtige ondertitel ‘Running light without overbyte’. Ik heb het, vind ik zelf, van dichtbij allemaal meegemaakt, het begin van een revolutionaire gouden tijd waarin computers beschikbaar kwamen voor iedereen. Hem heb ik helaas maar één keer ontmoet. Het was tijdens een beurs in San Francisco rond het Next-werkstation. Het was een kleine, intieme beurs en ik had me tussen de pers ‘gefoeteld’ als zogenaamd correspondent van een tijdschrift dat helemaal niks met IT van doen had. Dat kon toen nog. Daar heb ik kort met Hem gesproken en een paar vragen gesteld over de printer voor de Next. Hij was niet te beroerd om de printer even te demonstreren aan een onbekende correspondent uit het verre Nederland. Grappig. Door het huidige grote succes van Apple is het Next-verhaal een beetje ondergesneeuwd. Ik vind het wel Zijn grootste prestatie, om met eigen middelen een visionair en elegant werkstation te ontwikkelen, met een OS, Nextstep, dat zijn tijd ver vooruit was: een objectgeoriënteerde programmeertaal en dynamisch bruikbare componenten waarmee je interactief software kon bouwen in een interface builder waarin je koppelingen kon ‘tekenen’ naar onderliggende ‘zelfgemaakte’ code. Het huidige generieke deel van Mac OS X staat nog bol van de ‘NS’jes’: NSObject, NSStringEncoding of NSString.h – dat heeft allemaal zijn wortels in Nextstep. De Next was commercieel geen groot succes, het heeft Hem jarenlang een boel geld gekost, maar het OS leeft voort in iedere moderne Mac. Ik heb nog eens even zitten googelen. Net als ik zijn de betrokkenen van toen op leeftijd gekomen: Adele Goldberg en Alan Kay (die Smalltalk bedachten bij Xerox’ Palo Alto Research Center, waar veel ideeën rond de Mac vandaan zijn gekomen), Bertrand Serlet en Bud Tribble (Next-oudgedienden, later Apple). Sommigen zijn zelfs al overleden: Ole-Johan Dahl en Krysten Nygaard (uitvinders van OO-softwareontwikkeling). En zo is Hij nu ook heengegaan. Sterk spul hè, Fisherman’s Friend. Ja, het raakte me best wel. Ik realiseerde me dat ik nu echt ook tot de oudgedienden behoor, maar dan met veel minder succes. En zelfs het schrijven van dit stukje raakt me nu. Laat ik maar ophouden. Dag Steve.

OPINIE

Draadloos, de hype voorbij

N

og geen acht jaar geleden liet onze aannemer bij de verbouwing van ons huis overal draden trekken: voor de geluidsboxen, modemaansluitingen en vaste telefoon door het hele huis. Inmiddels liggen al die kabels er werkeloos bij. Draadloos is niet meer weg te denken uit het dagelijks leven. Vooral door gebruik van een smartphone, via het mobiele-telefoonnetwerk van en naar de server, of met een laptop met Wifi, met een draadloze router via internet. De in de hedendaagse smartphone geïntegreerde sensoren (GPS, camera, microfoon, touch-interface, bewegingssensor) bieden veel bijzondere mogelijkheden en zorgen ervoor dat ik tegenwoordig vooral het mobiele netwerk gebruik. En naast mij zijn er wereldwijd nog vijf miljard abonnementen voor mobiel dataverkeer actief. Bij elkaar is ons volume aan mobiel dataverkeer inmiddels groter dan het verkeer gegenereerd door gesprekken via diezelfde smartphone. Volkomen draadloos. Ruim een op de drie internetters heeft toegang tot het web via mobiele apparatuur. Het mobiele Aad Vredenbregt is madataverkeer neemt een astronominaging director van Sioux sche omvang aan. Consumenten Automation Technology gebruiken de mobiele dataverbindingen op hun telefoons en tabletcomputers vooral om video te kijken en spelletjes te spelen, te winkelen en actief te zijn op sociale netwerken. Bijna veertig procent van al het mobiele dataverkeer wordt gegenereerd door videosites als Youtube. Maar ook het zakelijk gebruik van mobiel dataverkeer neemt een vlucht. De moderne apparatuur ten behoeve van verkeersdiensten communiceert via het mobiele netwerk. Denk aan de matrixborden boven de weg, verkeersdetectiesystemen en flitspalen. Ook het industriële M2M-concept zorgt voor toenemend dataverkeer. Daarnaast tuigen veel bedrijven een mobiele infrastructuur op, waarmee steeds meer werknemers via mobiele applicaties werken en/ of inloggen op bedrijfsapplicaties. Zo zijn steeds meer chauffeurs en andere mobiele medewerkers vandaag de dag volledig aangesloten op het logistieke proces. Daarmee geschiedt de planning, het bijwerken van klant- en orderinformatie en de urenregistratie zo snel en efficiënt mogelijk. Veel contentproviders en applicatieontwikkelaars werken in hoog tempo toepassingen uit voor mobiele consumptie. Ook Google wil de slag niet missen en heeft al enorm veel mobiele toepassingen gelanceerd, inclusief een eigen mobiel besturingssysteem: Android. Technologiebedrijf Cisco voorspelt dat in 2015 het mobiele dataverkeer 26 keer zo groot is als in 2010. Deze enorme toename schrijft het toe aan audio-, tv- en video-streaming, P2P-delen van files, Voip, apps en toegang tot het web. In 2015 zullen er wereldwijd alleen al drie miljard minuten video per maand worden bekeken, aldus Cisco. De providers zien de bui al hangen. Er moeten enorme uitbreidingen komen in het netwerk. Sneller en breder, is de vraag van de gebruiker. Daarnaast zullen ze hun verdienmodellen moeten aanpassen. Vanaf dit jaar zullen de mobiele abonnementen met internet geen onbeperkt internet meer bevatten maar gelden er datalimieten. Consumenten moeten zich realiseren dat mobiel dataverkeer flinke prijsstijgingen zal kennen. Onze verslaving gaat ons geld kosten. En met nieuwere, snellere netwerken zal hetzelfde gebeuren als met nieuw asfalt: ze trekken nog meer verkeer aan. Deze ontwikkelingen zijn niet meer te stuiten en zijn de status van hype voorbij. De eerste UMTS-veiling vond al meer dan tien jaar geleden plaats en het eerste draadloze telefoonnetwerk voor in de auto in Nederland werd al meer dan dertig jaar geleden in gebruik genomen. Dat realiseert mijn aannemer zich vandaag de dag ook: die heeft tegenwoordig standaard draadloze domoticatoepassingen in zijn arsenaal.

KORT VAN INTERNET Lithografie

Orders ASML op lokaal minimum

De orderstroom van ASML is behoorlijk opgedroogd. Het afgelopen kwartaal kwam er 514 miljoen euro aan bestellingen binnen, tegen 840 miljoen euro in de drie maanden ervoor. Eind vorig jaar lag het orderniveau aanzienlijk hoger, met als hoogtepunt de 2,3 miljard euro van het afsluitende kwartaal van 2010. Omdat de Veldhovense machinebouwer nog altijd bezig is die bestellingen weg te werken, zal 2011 met een verwachte omzet van circa 5,5 miljard euro toch als recordjaar in de boeken gaan.

Medisch

Philips-spin-off meet artritis met licht

Philips Research heeft een nieuw medische-technologiebedrijfje voortgebracht: Akeso Medical Imaging. Met een onbekend investeringsbedrag van de Bom, het Point-One Innovation Fund en Thuja Capital gaat het een meetinstrument voor reumatoïde artritis uitwerken en naar de markt brengen. Het moederbedrijf houdt een minderheidsbelang in het bedrijf. Het apparaat is op licht gebaseerd en geeft binnen anderhalve minuut inzicht in het ziekteverloop.

Printindustrie

Océ bouwt eerste printer met Canon-technologie

Onlangs hebben Océ en Canon de tweede en derde vrucht van hun samenwerking gelanceerd. De Varioprint DP is een digitaal zwart-witproductiesysteem voor kleine tot middelgrote volumes dat helemaal van de grond af is opgebouwd en een afdruk-engine en Prismasync-workflowcontroller van Venlose makelij koppelt aan scan- en nabewerkingsoplossingen uit Japan. De Imagerunner Advance C9000S Pro is een printer voor kleinere aantallen die de kleurentechnologie van Canon integreert met de Prismasyncbedieningseenheid van Océ.

Halfgeleiders

275 banen weg bij Trident

Trident Microsystems schrapt wereldwijd 275 van de 1275 banen. De Amerikaanse aanbieder van settopbox- en televisiechips zegt zijn personeelsbestand terug te brengen om uit de rode cijfers te geraken en weer break-even te kunnen draaien. De ingreep treft alle functiegebieden en moet begin volgend jaar al zijn beslag hebben gekregen. De gevolgen voor de Nederlandse kantoren zijn nog onbekend.

Chipontwerp

Spin-off KU Leuven helpt met on-chip powerconversie

Na anderhalf jaar onder de vleugels van de KU Leuven te hebben gewerkt, is begin oktober het bedrijf Mindcet opgericht. Het bedrijfje van Mike Wens (CEO) en Jef Thoné (CTO) ontwerpt on-chip powermanagementoplossingen en adviseert hierover, met een focus op DC-DC-conversie. Het heeft zowel eigen IP voor geïntegreerde bouwblokken als kennis rond spoelen die op de chip worden aangebracht.

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 9

ANALYSE

Studeren eindelijk moeilijker De maatregelen van OCW-staatssecretaris Zijlstra zetten het hoger onderwijs eindelijk weer op een spoor waarop kwaliteit als richtpunt geldt. Maar waarom moeten juist de bètastudies worden ontmoedigd? Paul van Gerven

S

porten op de faciliteiten van een universiteit geeft in de kleedkamer soms een fascinerend inkijkje in de wereld van de moderne student. ‘Weet je, ik zou eigenlijk moeten kiezen: of fietsen, of zwemmen. Met drie dagen trainen voor één sport kan ik zo veel meer bereiken dan als ik vier dagen over twee sporten moet verdelen’, zei de sportieveling. ‘Ja, je hebt nog meer te doen’, antwoordde zijn maat begripvol. En of hij nog meer te doen had. Spaans leren, werken, zijn vriendin. ‘En je moet vast wel eens opdrachten maken voor je studie’, offreerde zijn gesprekspartner behulpzaam. ‘Dat ook’, beaamde de zwemmende ­wielrenner afwezig. Representatief voor de volledige studentenpopulatie is dit tafereel natuurlijk niet, maar het sluit naadloos aan op de actuele beeldvorming. Hoewel, actueel? Al in 2004 sabelde oud-staatssecretaris Rick van der Ploeg de Nederlandse ‘pretstudent’ genadeloos neer in NRC Handelsblad, net als middelmatige professoren en angstige bestuurders trouwens. Maar waar zijn voorstelling van zaken destijds op de opiniepagina’s thuishoorde, staat die tegenwoordig gewoon vooraan in de krant. Dat werd tijd. Het hoger onderwijs is slachtoffer van een in de jaren zeventig ingezette, totaal doorgeslagen emancipatieslag. De inzet: meer hoger opgeleiden. Voor links paste dat prima in zijn bestaansreden om de arbeider te emanciperen, terwijl rechts inzag dat de postindustriële samenleving veel meer behoefte heeft aan knappe koppen dan aan handige handjes. Beide kampen vonden elkaar daarom in het streven een steeds groter percentage van de bevolking door het hoger onderwijs te loodsen. Een prima streven, maar wat deden de politici? Ze gingen universiteiten en hogescholen per afstudeerder afrekenen. De gevolgen van deze perverse financiële prikkel zijn tegenwoordig maar al te goed zichtbaar. Ook al scoort Nederland niet bijzonder goed of slecht in internationale vergelijkingen – typisch Nederlands, wil het cliché – het hoger onderwijs kan zo veel beter. Bovenal zijn kwaliteit en aanbod op instellingen niet wat ze zouden kunnen zijn. De arme drommels van studenten

10 |

| nr. 12 | 21 oktober 2011

moet het immers niet al te moeilijk worden gemaakt: ze zouden nog eens verongelijkt kunnen afhaken! Automatisch en onbeperkt herkansen van tentamens behoort tot het standaard arsenaal van menig opleiding om de moed erin te houden. De studenten zelf zitten daar niet mee. Als ze maar genoeg kunnen bijbanen, zul je ze niet horen. Is werken te veel gevraagd, dan kunnen ze altijd bijlenen. Slechts een enkele gereformeerde streber zal klagen over het massale, slechte en weinig intensieve onderwijs, maar voor hem is er geen alternatief; het aanbod en het niveau zijn overal vrijwel hetzelfde. In de strijd om afstudeerpremies binnen te halen – het omgekeerde van selectie van talent – zet een universiteit haar middelen niet in om uit te blinken op een aantal vakgebieden. Nee, ze moet vooral alles doen wat scoort, en liever helemaal niet wat niet scoort. En dus zijn studies die ‘iets’ met communicatie of management doen als paddenstoelen uit de grond geschoten. Technische en bètastudies hebben zich gedeeltelijk aan deze diplomadeflatie kunnen onttrekken. Het zijn nooit de grootste publiekstrekkers geweest, dus de druk om

eisen aan studenten te versoepelen of het niveau te verlagen, was er minder groot. Toch is het niveau niet altijd gewaarborgd. Elke jaargang telt wel een paar stuntelaars die met een zes worden geloosd. Niet afstuderen of een jaar overdoen wordt niet als optie gezien. Het komt neer op afstudeergarantie voor iedereen die zich door de eerste twee jaar weet te worstelen. Bij promoveren geldt iets vergelijkbaars. Promovendi, eenmaal aangenomen, moeten het wel heel bont maken om de doctorstitel mis te lopen. Hoogleraren in de examencommissie durven vrijwel nooit de ultieme consequentie te trekken uit heel matig werk. Ze schrikken daarvoor terug, omdat hun collega’s de volgende keer in de corona van hún promovendi zitten. Ze weten bovendien hoe moeilijk het is om mensen – laat staan goede – te vinden die het arbeidsintensieve onderzoekswerk moeten doen. ‘Promoveren, ach, dat doet iedereen tegenwoordig’, zei ASML-topman Martin van den Brink laatdunkend, voorafgaand aan het meest recente interview met dit blad (Bits&Chips 11, 2011). Zo erg is het gelukkig ook weer niet. Er is een behoorlijke zelfselectie en de echte zwakke broeders kiezen zelf al voor een ander carrièrepad. Net als elders in de academia staan de natuurwetenschappelijke studiegidsen tegenwoordig vol met disciplinecocktails. Voor een deel is dat te billijken omdat meer en meer onderzoek zich afspeelt op het grensvlak van wetenschapsgebieden en juist daar veel belangrijke ontdekkingen zijn te ver-

Verandering in hoger-onderwijsuitgaven en studentenaantallen in 1995, 2000 en 2008 (2000 geïndexeerd op 100) Verandering in: Land Uitgaven Studentenaantal 1995 2008 1995 2008 Australië 90 134 83 123 Denemarken 91 119 96 102 Duitsland 95 122 104 113 Finland 90 126 89 103 Frankrijk 91 121 - 103 Groot-Brittannië 97 143 89 110 Ierland 56 136 85 118 Italië 79 120 99 111 Japan 87 115 99 99 Nederland 95 128 96 129 Polen 59 195 55 119 Portugal 73 152 77 112 VS 71 117 92 120 Zweden 81 121 83 114

Uitgaven per student 1995 2008 109 108 95 116 91 107 101 122 - 117 109 130 66 115 80 108 88 117 99 99 107 163 96 136 77 98 97 107

Tabel 1: Van de rijke landen hebben alleen Nederland en de Verenigde Staten hun uitgaven aan hoger onderwijs het afgelopen decennium laten dalen. Bron: ‘Education at a glance’, uitgebracht door de Oeso.

Uitgaven aan onderwijsinstellingen als percentage van het bnp 8

5

Figuur 1: Nederland geeft iets minder dan gemiddeld uit aan onderwijs, maar de uitgaven aan hoger onderwijs (exclusief studiefinanciering) liggen precies op het gemiddelde.

4

Bron: ‘Education at a glance’, uitgebracht door de Oeso.

3

heid is dat het systeem aan zijn eigen ‘succes’ ten onder is gegaan. De kosten van de ­studententoename kunnen niet meer worden afgewenteld op de kwaliteit. Er kwam een commissie-Veerman, staatssecretaris Halbe Zijlstra zette de adviezen om in plannen en de Tweede Kamer ging daar vorige week mee akkoord. In de nabije toekomst zullen universiteiten en hogescholen gedeeltelijk worden afgerekend op kwaliteit en hun vermogen om zich te profileren. Onderwijsinstellingen krijgen ook de mogelijkheid studenten te selecteren en te differentiëren in collegegeld. Een eerste tekortkoming van het pakket maatregelen is dat er geen bezem door het cortège der bobo’s wordt gehaald, zoals kankeronderzoeker en NRC-columnist Piet Borst de huidige generatie universiteitsbestuurders recentelijk omschreef. Om de kwaliteit te verbeteren, moeten onderzoekers weer aan het roer komen te staan. Niet langer moeten zij onder druk kunnen worden gezet een oogje dicht te knijpen. Een tweede teleurstelling is het uitblijven van investeringen. Door studeren een beetje moeilijker en elitairder te maken – stelt u zich daar nog niet te veel bij voor, maar het is een begin – gaat het budget per student wel wat omhoog, maar echt grote stappen vooruit zetten, vraagt om meer. Ook Zijlstra ziet daarvan de noodzaak in, maar zijn kabinet is nu eenmaal niet bereid er de middelen voor vrij te maken. Naar eigen zeggen beperkt hij zich daarom noodgedwongen tot een reeks maatregelen die per saldo niets kosten. Er wordt slechts hier en daar met budgetten geschoven. De bètastudies zijn daarvan het slachtoffer, en dat is de grootste misser in de hogeronderwijsplannen van Zijlstra. Door studies met een master langer dan een jaar (zoals alle bètastudies) geen extra jaar studiefinanciering te geven, wordt een keus daarvoor ontmoedigd. In elk willekeurig advies van relevante topsectoren aan minister Verhagen valt te lezen hoe moeilijk het is om arbeidskrachten te vinden. De hightechsector adviseerde zelfs een lager collegegeld voor bètastudies en een numerus fixus op opleidingen met slecht arbeidsmarktperspectief. Het is niet te verteren dat een kabinet met een ronkend industriebeleid geen bescheiden financieel offer wil maken om de topsectoren van levensbloed te voorzien.

7 6

2

Onderwijs totaal

Oeso-gemiddelde totaal 5,71 %

Hoger onderwijs

Oeso-gemiddelde hoger onderwijs 1,5 %

wachten in de toekomst. Maar er zijn ook slappe aftreksels bijgekomen, ondragelijk lichte varianten op het echte werk. Studenten die zo’n leuke lightopleiding doen, leren weinig over veel en kunnen daardoor effectief eigenlijk niets.

Gemuilkorfd In reactie op afstudeerfinanciering heeft ook het universiteitsbestuur een transformatie ondergaan. Heden ten dage staan ‘professionele’ bestuurders aan het roer, ondersteund door een waar leger onderknuppels van pr- en beleidsmedewerkers. Zo groot is deze bureaucratische klasse inmiddels dat er een heel medium aan is gewijd: met een mix van onderdanigheid en jaloezie vleit website Scienceguide zich tegen diens broodheren (de politici) aan. Uit recent onderzoek van een actiegroep blijkt dat de overhead bij universiteiten 31 procent is en het aantal managers (21 procent) en pr-medewerkers (34 procent) sinds 2005 aanmerkelijk harder groeide dan het aantal hoogleraren (16,5 procent) en promovendi (11 procent). De samenwerkende universiteiten komen op meer flatterende cijfers uit, en dus laat OCW-staatssecretaris Zijlstra voor eens en voor altijd uitzoeken wat de juiste getallen zijn. Het nieuwe, dik betaalde management heeft weinig op met het bevorderen van het academisch klimaat. De prioriteit ligt bij het opbouwen van een positief imago. Dat krijg je door glanzende reclamefolders met nieuwe logo’s te drukken, de campus met dure gebouwen van gerenommeerde architecten te verfraaien en te flaneren

VS

Denemarken

Zweden

Frankrijk

Finland

Polen

Groot-Brittannië

Nederland

Ierland

Portugal

Australië

Japan

Italië

0

Duitsland

1

met hoge meneren die het academisch jaar komen openen. Onderzoek dat het grote publiek aanspreekt, verdient altijd de voorkeur, want daarmee kom je in de media. De druk om met dat soort bladvulling op de proppen te komen, is kennelijk zo groot dat zelfs voor een bij-voorbaat-flauwekulonderzoek als ‘vegetariërs zijn asocialer’ de data bij elkaar moeten worden gefantaseerd. Een positief imago wordt daarentegen niet ontleend aan de kwaliteit van studenten die worden afgeleverd op de arbeidsmarkt. Ook mogen eigen medewerkers en studenten natuurlijk niet openlijk kritiek hebben op de leiding. Universiteitskranten die niet aan de lijn willen lopen, moeten weg en criticasters op intranet moeten worden gemuilkorfd.

Ronkend De prijs die het hoger onderwijs heeft moeten betalen om de nobele ambities te verwezenlijken – veertig procent van de bevolking geniet tegenwoordig hoger onderwijs en dat aantal stijgt – is dus hoog. De prijs die de politiek daarvoor heeft willen betalen, is echter bijzonder laag. Uit een recent onderwijsrapport van de Oeso blijkt dat Nederland als een van de weinige rijke landen heeft toegestaan dat de subsidie per student het afgelopen decennium afnam (zie Tabel 1). Dat zou nog te billijken zijn als de uitgaven aan hoger onderwijs al bovengemiddeld zouden zijn, maar dat is niet zo. Als percentage van het nationaal inkomen geeft Nederland het Oeso-gemiddelde uit (zie Figuur 1). Het prettige neveneffect van deze combinatie van middelmatigheid en zuinig-

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 11

29 maart 2012 NH Conference Centre Koningshof Veldhoven

Conferentie en beurs voor geavanceerde machinebouw Op 29 maart 2012 organiseert Techwatch voor de zesde maal de beurs en conferentie Hightech Mechatronica in het NH Conference Centre Koningshof te Veldhoven. Dit event is gericht op technici, ontwikkelaars, technisch managers en beslissers in de mechatronica en geavanceerde machinebouw. Hightech Mechatronica is een must voor iedereen die up-to-date wil blijven in hightechmarkten. De dag is bij uitstek geschikt om: • kennis te nemen van de nieuwste technologie; • kennis te maken met gespecialiseerde toeleveranciers; • marktkansen te ontdekken; Cosponsor

• uw bedrijf te positioneren; • interessante contacten op te doen; • in een kort tijdsbestek de markttrends in beeld te krijgen; • banden aan te halen met bestaande relaties. Hebt u belangstelling in deelname als sponsor of standhouder, dan kunt u contact opnemen met: Kim Huijing of Marjolein Vissers, [email protected], +31 24 3505544. Bezoek de website www.hightechmechatronica.nl voor uitgebreide informatie over: • de standhouderspakketten; • de sponsorpakketten en • de lezingenoproep.

Lezingenoproep Het conferentieprogramma van Hightech Mechatronica richt zich op het interdisciplinaire karakter van mechatronica. De organisatie nodigt u uit om presentatievoorstellen in te sturen die Standhouders Ceratec Technical Ceramics Controllab Products ERIKS Aandrijftechniek Festo FMI Precision HEIDENHAIN NEDERLAND NTS-Group Sentech Sensor Technology TMC Mechatronics VarioDrive Aandrijf- en Besturingstechniek Wijdeven

hierbij aansluiten. We vragen u om uw case of ontwikkelproject neer te zetten als mechatronicauitdaging in het perspectief van de doelmarkt. Het abstract (200 tot 400 woorden) moet duidelijk maken welke mechatronische uitdagingen er lagen en hoe die zijn opgelost. Welke keuzes zijn gemaakt en waarom zijn alternatieve routes afgevallen? Stuur uw abstract uiterlijk 31 oktober 2011 naar Alexander Pil ([email protected]).

www.hightechmechatronica.nl

NIEUWS Magazijn van RS Components in het Franse Beauvais

RS Components pakt steeds meer van professionele markten Om zijn aantrekkingskracht te vergroten, geeft RS Components sinds ruim een jaar gratis tooling weg. Dit en de strategie op het gebied van e-

procurement beginnen hun vruchten af te werpen. René Raaijmakers

O

nline gebruiksgemak en gratis tools zijn uitstekende middelen om onstuimige groei te realiseren in de distributiemarkt. Dat blijkt uit de cijfers die RS Components onlangs liet zien op een persbijeenkomst in Rome. In het vorige boekjaar (tot eind maart) groeide de onlineomzet met 37 procent tot 657 miljoen euro. Terwijl eind 2003 nog twaalf procent van de inkomsten via de website binnenkwam, is dat nu de helft van het totaal (1,35 miljard euro). RS wil binnen korte tijd drie kwart van zijn omzet via zijn website en elektronische inkoopkanalen halen. De totale online omzet moet daarmee verdubbelen. Niet dat andere kanalen daarmee wegvallen. Algemeen manager voor Emea Klaus Göldenbot onderstreepte in Rome dat hij het brede scala verkoopkanalen blijft zien als kracht. Het bedrijf ontvangt nog steeds bestellingen per fax of telefoon, ook als het om een weerstandje van vijf cent gaat. Zelfs voor die ordergrootte hoeven klanten overigens geen verzendkosten te betalen bij online bestelling. Contactgegevens zijn waardevoller dan postzegels. RS is een zogenaamde high-service distributor. Net als Farnell en Digi-Key levert het bestellingen van enkelstuks. Je kunt er terecht voor een microprocessor van een euro, maar ook voor een oscilloscoop van een paar duizend euro of een reel met duizenden weerstanden op strip. Met een omzet

van 1,35 miljard euro wereldwijd claimt RS de grootste te zijn in zijn league. Ter vergelijking: de distributeurs Arrow en Avnet zijn voornamelijk actief op de hoogvolumemarkt en zijn tien tot veertien keer zo groot (omzetten laatste boekjaren respectievelijk 13,7 en 19,3 miljard dollar).

Geavanceerdere tooling

van e-procurement. Daarbij linken klanten hun ERP-systemen met het online (Sapgebaseerde) systeem van RS. ‘Klanten kunnen dan op onze website zoeken en in hun eigen systeem een bestelling plaatsen. Die wordt dan meteen doorgeschoten naar ons systeem’, legt Tolsma uit. ‘Zeker de grote bedrijven die op Sap of Oracle draaien, gaan over op e-procurement.’ Voor het aanleggen van de link is wel een investering nodig. RS heeft er specialisten voor in dienst. ‘Onder meer Thales is met ons systeem gelinkt en koopt op deze manier bij ons in’, zegt Tolsma. ‘Maar we zien ook

Om zijn aantrekkingskracht te vergroten, begon RS vorig jaar zomer met het gratis weggeven van tooling. Het introduceerde Designspark, een online community waar elektronica-engineers terecht kunnen voor gratis hulpmiddelen om printplaten te ontwerpen. Wie de designtools wil gebruiken, hoeft alleen zijn naam en contactgegevens op te geven. RS gebruikt deze strategie om zijn portal meer aantrekkingskracht te geven. Overigens bracht ook Farnell een jaar eerder de gratis Element14-tools voor PCB’s op de markt. ‘Designspark betekent voor ons een nieuwe wereld’, zegt ook Remco Tolsma, country manager van RS Components Benelux. ‘We kunnen trends zien in welke Klaus Göldenbot: componenten engineers gebruiken. ‘Designspark is nog Zo kunnen we de belangstelling van maar het begin van eindgebruikers beter inschatten en gratis tools voor weten we beter wat we over een half engineers.’ jaar in voorraad moeten hebben.’ In Rome onderstreepte Göldenbot dat middelgrote en kleine bedrijven steeds dat Designspark nog maar het begin is. RS zal in de toekomst ook geavanceerdere too- meer gebruikmaken van dat soort systemen.’ Met een geautomatiseerd inkoopsysteem ling gratis aanbieden om zijn klanten van is naast efficiëntie een flinke kwaliteitsslag dienst te zijn. Hij noemde geen specifieke te maken. ‘Wij krijgen nog steeds bestelhulpmiddelen, maar het is niet moeilijk om te bedenken dat er nog een hele reeks de- lingen via handgeschreven faxen binnen. Dat is traag en foutgevoelig. We moeten die sign- en programmeertools is waarmee RS ontcijferen en nabellen. Met e-procurement zijn aantrekkingskracht kan vergroten. bestel je en binnen twee seconden staat het Handgeschreven faxen geboekt als order. We zien het uitrollen van Om het inkoopproces voor grotere partijen deze technologie in de markt als belangrijkte vereenvoudigen, biedt RS de mogelijkheid ste uitdaging voor de komende jaren.’

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 13

(Advertorial)

Kickstart voor zelfstandigen in hightech “Zelfstandige softwareontwikkelaars in de technische automatisering zijn geen goudzoekers, maar mensen die bewust voor de inhoud kiezen”, poneert Henk van Schilt stellig. “Deze professionals willen niet meedoen met de ratrace: de concurrentie met collega’s om een hogere functie. Ze meten hun succes af aan de rol die ze in een ontwikkelteam vervullen. Hoe interessanter het project, hoe meer voldoening. Zelfstandige professionals willen hun klanten helpen met dat waar ze goed in zijn: software ontwikkelen.” “Nederland zit vol gedreven freelance professionals die topwerk leveren én de belangen van hun opdrachtgever centraal stellen in plaats van hun eigen carrièreplanning”, vult Frits Meijer enthousiast aan. “Omdat hun tarief in goede verhouding staat tot wat zij leveren, kan je van zo’n zelfstandige een hoge mate van inzet en betrokkenheid verwachten. Aan commerciële spelletjes bezondigen ze zich niet, daarvoor is hun aangeboren verantwoordelijkheidsgevoel te groot.” In de huidige markt vinden zelfstandige professionals en bedrijven elkaar echter niet zo makkelijk. Daarom heeft Van Schilt samen met Frits Meijer en Gert Jan Troost een bijzonder bemiddelingsbedrijf opgericht: Blue-led. De drie oprichters leggen voor geïnteresseerde kandidaten contact met Nederlandse hightech bedrijven en andersom. Enige voorwaarde: kandidaten moeten voldoen aan de Blue-led Rating. Blue-led geeft het leven als beginnende of ervaren zelfstandige een kickstart en promoot het werken 2.0: je verantwoordelijkheid

nemen, doen waar je goed in bent en zelf een balans ontwikkelen tussen werk en privé. Dat het moed en doorzettingsvermogen vergt om de eerste stap als zelfstandige te zetten, beaamt Blue-led. “Daarom organiseren we ook voorlichtingsavonden”, legt Van Schilt uit. “In een ontspannen sfeer maak je met ons kennis en krijg je uitleg over de juridische en belastingtechnische aspecten.” “Dat laatste doen we met opzet niet zelf”, vult Troost glimlachend aan. “Werken 2.0 betekent dat we daarvoor onze partners hebben.” Ook voor ervaren freelance professionals is Blue-led interessant, dankzij de connecties van de drie oprichters bij grotere spelers in de hightech. “Via ons kunnen ervaren zelfstandigen toegang krijgen tot deze grote opdrachtgevers”, knikt Van Schilt bevestigend. Voor hightech bedrijven heeft bemiddeling door Blue-led evidente voordelen. Zij halen intrinsiek gemotiveerde uitblinkers in huis die bereid zijn in zichzelf te investeren en die zelfstandig kunnen werken vanuit hun professionaliteit. Gedreven, loyale technici die exibel inzetbaar zijn. Blue-led kent nauwelijks overhead, hanteert een reële bemiddelingsfee en vindt de beste match in de markt. Blue-led bestaat uit algemeen directeur Henk van Schilt (ouddirecteur van detacheerder PTS) en oud-CMG’ers Frits Meijer (HR en intake) en Gert Jan Troost (ondersteuning, accountmanagement). Meer informatie: www.blue-led.nl ■

Ben jij een ervaren software engineer of architect die al tijden speelt met de gedachte om als zelfstandig ondernemer jouw diensten aan te bieden?

Kom dan naar onze voorlichtingsavond op woensdag 30 november a.s. aan de Museumlaan 2 in UTRECHT Aanmelden op www.blue-led.nl

Naast een informele kennismaking met Blue-led krijg je van VRB belastingadviseurs informatie over de mogelijkheden om je als zelfstandige te vestigen.

www.blue-led.nl

››

Blue-led bemiddelt zelfstandige professionals in de technische automatisering bij de Nederlandse Hightech industrie. Voor de professionals, die wij bemiddelen vinden wij opdrachten die er toe doen en voor onze eindklanten vinden wij dié professionals waar ze echt naar op zoek zijn.

OPINIE

A

To NFC or not to NFC

ls ik op het Berlijnse Hauptbahnhof de touchpoints eenzaam en verlaten aan de muur zie hangen, moet ik terugdenken aan 2008. Toen leefde de gedachte dat reizigers ‘binnenkort’ met een simpele swipe de touch-and-travel-toekomst zouden inluiden, maar drie jaar later heb ik nog nooit iemand die blauwe kastjes zien gebruiken. Wel zijn er inmiddels honderden proefprojecten geweest rondom NFC-toepassingen, zoals in enkele tientallen mobiele telefoons en in het openbaar vervoer. In laatstgenoemd project gaven de deelnemers aan de draadloze betalingen makkelijk en gebruiksvriendelijk te vinden. Aan de gebruikersacceptatie zal het dus wel niet liggen. Ik vind het verschrikkelijk jammer dat er geen doorbraak in NFC is geweest. CTO René Penning de Vries van NXP gaf in een interview begin dit jaar al aan dat er een heel systeem van partners dient te ontstaan om NFC-betalingen tot een succes te maken. Er waren geruchten dat de onlangs geannonceerde Iphone 4S NFC zou hebben. Apple, meester in het creëren van lucratieve ecosystemen en een fanatieke schare fans, zou de technologie een kritieke massa Joost Backus is op hebben kunnen geven, maar uitsabbatical in Berlijn. eindelijk bleek er in de 4S nog geen NFC te zitten. Het lijkt erop dat Google het ecosysteem wel voor elkaar heeft. Het bedrijf heeft een indrukwekkend consortium van bedrijven bij elkaar gebracht rondom zijn Wallet. In de VS is dit product inmiddels gelanceerd. De zoekgigant geeft de gebruikers zelfs een tegoed van tien dollar als ze een account aanmaken. Waar staat Europa in deze ontwikkelingen? Aan de zijlijn, vrees ik. Nokia heeft niet meer de macht en kracht om het noodzakelijke ecosysteem te creëren. Ericsson wil zich mogelijk terugtrekken uit Sony Ericsson. Europese banken en de Europese interbancaire partijen hebben het te druk met Griekenland en hun eigen problemen om nog eens goed na te denken over transactie-innovatie. Tja, wat wil je dan. Deutsche Telekom gaat wel zijn eigen weg, maar of dat genoeg is als Europees antwoord op Google Wallet? Ik denk het niet. Hoe anders was het bij de GSM-standaard. Ontwikkeld in Frankrijk, met enige druk van Duitsland en Frankrijk doorgezet in heel Europa, werd het één groot succesverhaal. Op deze manier hadden we toch ook in de EU strategisch innovatief het heft in handen kunnen nemen en in kunnen zetten op een open NFC-transactiestandaardisering. Dan waren er zeker kansen geweest in Europa, want in Europa is betalen met de creditcard voor je Starbucks not done. Ook daarom denk ik dat betalen met NFC een van de laatste grote kansen was voor Europa om nog eens te scoren als technologische trendsetter in de mobiele markt. Nokia afhankelijk van Microsoft, Ericsson stapt eruit, Siemens Mobile en kleinere spelers failliet of ondermaats. Ik denk dat we hiermee grotendeels aan het einde zijn gekomen van Europese mobiele ontwikkelingen en dat we lijdzaam mogen afwachten tot activiteiten uit Azië en de VS de hegemonie overnemen. Ik word er niet blij van. Sterker: ik heb er een heel slecht gevoel bij.

KORT VAN INTERNET Elektronica

Philips snijdt dieper in eigen vlees

Philips doet driehonderd miljoen euro boven op de bezuinigingen van vijfhonderd miljoen die het eerder al had aangekondigd. Deze kostenbesparingen, samen met tweehonderd miljoen aan investeringen in onder meer R&D, moeten uitmonden in vier tot zes procent omzetgroei in 2013, met een winstmarge van twaalf tot veertien procent. Topman Frans van Houten houdt ook vast aan zijn voornemen om de Philips-cultuur ondernemender te maken en het bedrijf op te delen in kleinere eenheden.

Chipontwerp

Ansem zet groei in met nieuwe CEO

Ansem heeft Dirk Logie aangesteld als nieuwe CEO. Hij volgt Stefan Gogaert op, die de Leuvense analoge- en mixed-signal-IC-ontwerper mede heeft opgericht en dertien jaar heeft geleid. Gogaert gaat verder als chief strategy officer. Met de nieuwe CEO zegt Ansem de volgende stap te kunnen zetten in zijn ontwikkeling en een wereldwijde speler te kunnen worden in analoge en mixed-signal Asics. Logie was eerder onder meer CEO bij Chipidea Semiconductors in Leuven.

Zonnecellen

Doek valt voor Helianthos

Nuon trekt de stekker uit dochter Helianthos, een proeffabriek voor de productie van amorf silicium dunnefilmzonnecellen. Het energiebedrijf zegt tevergeefs honderdvijftig potentiële investeerders te hebben aangeschreven om het R&D-project uit te bouwen naar commerciële productie. In eigen huis ontbreekt de benodigde expertise om zelf de investering te kunnen verantwoorden. Na 85 miljoen euro vindt Nuon het bovendien wel welletjes.

Verkeer en vervoer

Melexis baseert antibotssysteem op Brusselse 3D-technologie

Op de International Motor Show heeft Melexis een systeem gedemonstreerd waarmee een auto obstakels rondom kan detecteren en zo botsingen kan voorkomen. De Depthsense-oplossing meet met een CMossensor de reistijd van infrarood licht tussen de auto en een object in de omgeving. Uit die tijd wordt de afstand berekend. Het sys­teem is gebaseerd op technologie van de Brusselse start-up Softkinetic.

Elektronica

Te snelle neutrino’s betrapt dankzij Leuvense gps-technologie

De Leuvense gps-specialist Septentrio meldt dat zijn technologie aan de basis ligt van de veelbesproken meting waarin neutrino’s sneller dan het licht reizen. Onderzoekers schoten de subatomaire deeltjes van een Zwitsers lab naar een detector in Italië 730 kilometer verderop. Daar bleken ze 60 ns te vroeg aan te komen, ofwel 20 ppm sneller dan de lichtsnelheid. Dat kon alleen worden gemeten door de klokken in beide labs zeer nauwkeurig op elkaar af te stellen, waarbij de Belgische technologie een sleutelrol speelde, aldus Septentrio.

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 15

ANALYSE

Groeiende interesse voor Arm-processor in embedded computer

af. Door de gestage ontwikkeling van tools, besturingssys­temen en ondersteunende bibliotheken is de ontwikkelde software steeds makkelijker te porten. Microsoft heeft aangekondigd dat de volgende Windows-versie ook op de Arm-architectuur zal draaien, wat mogelijkheden opent voor de embedded-pcgebaseerde apparatuur. Arm heeft dan ook de warme belangstelling van menig ontwikkelaar van embedded systemen. Of deze belangstelling ook voor de maArm-processoren worden steeds krachtiger en kunnen daarmee op den duur kers van embedded computers opgaat, hangt het Intel-aanbod steeds beter beconcurreren. Daarmee zou Arm een kostenef- ervan af aan wie je het vraagt. Uit een inventarisatie bij leveranciers een jaar geleden fectief en zuinig alternatief kunnen zijn voor de Intel-chips in embedded combleek dat er weinig belangstelling was vanuit de markt. Sommige leveranciers zeggen dat puters. De belangstelling is er, maar er is nog een lange weg te gaan. dit nog steeds het geval is. Klanten die willen overstappen, doen dat in eerste instantie Pieter Edelman naar een andere processor van Intel. Zowel bij de vraag naar meer rekenkracht als bij de et een mediaoffensief wil Kontron bedded computers bestendigd. Deze archi- wens om een lager energieverbruik kan het duidelijk maken dat Intel niet langer Intel-aanbod in de behoefte voorzien, zonder tectuur kan exact dezelfde software aan als zijn enige lievelingetje is: nog voor ingrijpende aanpassingen in het ontwerp. Inalle andere X86-processoren, maar verbruikt het eind van het jaar komt de Duitse groot- hier een stuk minder energie voor – tegen tel meldde in juli bij zijn kwartaalcijfers dan macht in embedded computers met een ook een jaar-op-jaargroei van 25 procent in lagere prestaties, dat wel. reeks producten gebaseerd op Arm. Als firsthet segment voor embedded computers. class citizens, dus met dezelfde mate van on- Haast Andere leveranciers zeggen echter wel Maar Arm zit ondertussen niet stil en dersteuning in expertise, software, drivers en degelijk een vraag naar Arm te zien. Het heeft de duidelijke ambities uitgesproken tooling als het bedrijf tot nu toe leverde voor marktsegment is groot en divers, met vele om Intel op zijn eigen terrein te gaan be- kleine spelers die zo’n beetje elke denkbare zijn Intel-producten. Dat mag gerust een vechten. Afgelopen jaar kwam het met de omwenteling worden genoemd. Tot nog toe configuratie aanbieden. Naast het Intel-aanzaten de Risc-producten op de bod komen er langzaam steeds tweede rang bij Kontron. meer producten beschikbaar met Hoewel de details nog ontArm-systeemchips, gefabriceerd breken, denkt Kontron vooral door diverse chipbakkers. MSC in te kunnen spelen op het Vertriebs introduceerde bijvoorenergiezuinige karakter van de beeld in februari een nieuwe Arm-architectuur. Zowel voor reeks QSeven-modules met Corvaste als mobiele oplossingen tex-A9-gebaseerde Tegra-Socs moeten er modules, bordjes, van NVidia en Advantech heeft tablet-pc’s en box-pc’s in het Freescale- en TI-gebaseerde assortiment verschijnen, met bordjes in het aanbod. single-, dual- of quadcore ArmEr is echter wel een subtiel versysteemchips. Welke dit precies schil tussen de de Intel- en Armzullen zijn van welke fabrikant, producten. De eerste komen uit is een kwestie van speculeren. de pc-hoek, de laatste uit de Van de vier grote procesconsumentenelektronica. Arm-processoren beginsorarchitecturen die enige reDat heeft zijn weerslag op nen wel een rol te spelen kenkracht aan de dag kunnen de hardware, zoals bussen, in embedded computers, leggen, is Arm de relatieve maar ook op het softwaremaar het Intel-aanbod blijft onbekende in het embeddedecosysteem. Arms grote voorlopig interessanter. computersegment. De Powerkans lijkt dan ook vooral en Mips-architecturen zijn te liggen bij de kleinere en vooral te vinden in dedicated mobielere oplossingen, met name producten zoals netwerkprocessoren, ter- Cortex-A15, zijn krachtigste core tot nog die die niet constant ingeplugd zijn in het wijl algemene toepassingen voor het over- toe. Deze kan op een kloksnelheid draaien stopcontact. Van daaruit zal het wel verder van 1,2 GHz en kan geheugenadressen van grote deel worden bediend door X86. Intel groeien in de Intel-domeinen. en AMD bestrijken met de X86-architec- 40 bit aan, wat erop neerkomt dat de proDe verwachting is dat Intel binnen encessor ook zeer grote datahoeveelheden tuur alles tussen het middensegment en kele jaren met zijn architectuur en superihet zeer krachtige segment. Een aantrek- in zijn werkgeheugen kan laden. Ook met eure procestechnologie concurrerend is op de Cortex-A8 en -A9 biedt de architectuur kelijk aanbod voor de gebruiker, want die dit gebied. Enige haast is dus wel geboden echter interessante en kosteneffectieve op- voor Arm om ook in de industriële markt kan zijn applicatie eenvoudig naar boven of lossingen voor algemene toepassingen. naar beneden schalen zonder de software een plekje te veroveren. Waarschijnlijk zulTegelijkertijd neemt de relevantie voor ingrijpend te hoeven aanpassen. len over een paar jaar beide architecturen De introductie van Intels Atom-architec- een specifieke processorarchitectuur voor echter naast elkaar bestaan – met de eindtuur heeft de populariteit van X86 in em- de applicatieontwikkelaar steeds verder klant als lachende derde.

M

16 |

| nr. 12 | 21 oktober 2011

OPINIE

Software maken met een vuistbijl

V

eel ontwikkelaars in onze branche schrijven hightech software, maar zijn wat betreft hun editors blijven steken in het stenen tijdperk van de computerindustrie. Ze gebruiken vaak een ouderwetse teksteditor zoals VI of Notepad++. Die bieden wel wat ondersteuning zoals syntaxcontrole, maar kunnen in vergelijking met een moderne integrated development environment (IDE) toch als vuistbijl worden beschouwd. We weten allemaal dat software in de hightech-elektronica-industrie een sleutelrol speelt, en dat veel kennis en IP in die software opgesloten liggen. Daarmee wordt het belang van de software steeds groter, evenals de behoefte eraan. Gevolg: we moeten steeds sneller steeds meer software opleveren. Dat leidt tot herziening van processen: organisaties ontwikkelen hun software in efficiëntere processen (Agile, Scrum) en kopen ook steeds meer software in, of als compleet product, of als uitbesteed maatwerk. De ontwikkelorganisatie verandert daarmee steeds meer in systeemintegrator. Voor de programmeurs van zo’n organisatie worden de integratie en het onderhoud (voor zover niet ook uitbesteed) van de code een steeds belangrijker deel van hun takenpakket. Angelo Hulshout Met moderne tools zijn behoorlijke Egbert Teeselink efficiëntie- en effectiviteitswinsten te boeken. Toch blijven ontwikkelaars zich vastklampen aan hun prehistorische vuistbijl. Argumenten om ze te blijven gebruiken, variëren van ‘we werken hier allemaal met VI’ tot ‘ik kan er razendsnel code mee schrijven’. Ongetwijfeld waar, maar is dit nog wel doorslaggevend voor de hedendaagse softwareontwikkeling? In de praktijk is een ontwikkelaar, ook als die echt ontwikkelt, het grootste deel van zijn tijd bezig met het navigeren door bestaande code en het aanpassen (refactoren) daarvan. Juist bij dat laatste schiet de ondersteuning van een teksteditor vaak tekort. Refactoren betekent namelijk dat namen van functies of variabelen veranderen, of dat hele functies worden losgetrokken uit bestaande functies. Dit zijn wijzigingen die op meerdere plekken in de software tot andere aanpassingen leiden, en handmatig zoeken, aanpassen, opslaan en kopiëren kan dan een tijdrovend en foutgevoelig karwei worden. Dit wordt nog erger als onder de tijdsdruk van een project kwaliteitsverbeteringen in de code worden uitgesteld. IDE’s zijn dan veel efficiënter. Die bieden ondersteuning bij het automatiseren van refactoring, naast functies om over hele projecten heen te zoeken en software automatisch te compileren en te testen. Met andere woorden: ze ondersteunen de activiteiten die veel belangrijker zijn dan code schrijven. Het gemakkelijk kunnen vinden van klassen en functies is niet alleen handig maar ook erg nuttig. Programmeurs zijn van nature lui en zullen doorgaans kiezen voor de gemakkelijkste optie om een probleem op te lossen. Met een IDE is het zoeken en hergebruiken van bestaande functionaliteit makkelijk. Met een teksteditor niet, dus is het veel aanlokkelijker om de gevraagde functionaliteit daar gewoon nog eens te programmeren. Gebruik van ouderwetse tooling wakkert het not invented here-syndroom aan: ontwikkelaars zijn al gewend alles ‘zelf te doen’, wat maakt dat het bouwen op software van een ander niet voor de hand ligt. Het is niet makkelijk om een ontwikkelorganisatie over te laten stappen op de modernste gereedschappen. Ontwikkelaars zijn gewend en gehecht aan hun huidige editors en managers zijn bang voor de risico’s van verandering en voor hogere licentiekosten. Toch doet een organisatie die hightech software ontwikkelt en hecht aan de kwaliteit van haar product er in deze tijd goed aan het gebruik van de vuistbijl te heroverwegen. Angelo Hulshout is onafhankelijk softwarearchitect, trainer en coach. Egbert Teeselink is softwaredesigner bij Sioux Embedded Systems.

KORT VAN INTERNET Lithografie

Mapper loopt leeg aan de top

In korte tijd heeft Mapper afscheid genomen van zijn CEO, zijn CFO en twee commissarissen. Twee maanden geleden verliet hoogste baas Christopher Hegarty het Delftse bedrijf, dat lithotechnologie ontwikkelt met parallelle elektronenbundels in plaats van licht. Afgelopen april was financieel topman Jaap Bastiaansen al vertrokken. De raad van commissarissen moet het sinds kort stellen zonder voormalig ABN Amro-bankier Jan Peter Schmittmann en Paul Schröder, die toezicht hield namens aandeelhouder Parcom. De leiding van Mapper is nu in handen van medeoprichter Bert Jan Kampherbeek, voorheen marketingdirecteur.

Halfgeleiders

Imec helpt ASML verder met EUV-machines

Als onderdeel van zijn CMore-initiatief heeft Imec met succes een chipset gekwalificeerd bestaande uit EUV-sensor-dies. De Leuvenaren integreren deze set nu in de NXE:3100, ASML’s preproductietool voor EUV-lithografie. Dit zorgt voor een betere overlay en critical dimension van de machine. Twee van de sensoren zijn ontworpen om het lenzensysteem te kalibreren, uit te lijnen en te focusseren. Een derde sensor kan de EUV-dosis van de productierijpe opvolger, de NXE:3300, monitoren.

Elektronica

Betronic heeft nieuwe directeur

Sinds 1 september is Hans Joosten de nieuwe managing director van Betronic Solutions. Hij volgt Tom Engbers op. De CEO van moedermaatschappij Tetra-E Solutions geeft het stokje over om zich meer te kunnen richten op de groei van Femtogrid Energy Solutions, een zusterbedrijf van Betronic. Joosten startte begin dit jaar bij de Amsterdamse elektronicaontwikkelaar als commercieel directeur. In zijn nieuwe functie blijft hij verantwoordelijk voor sales en marketing.

Medisch

Vlaamse beeldverwerking wijst chirurg op bloedvaten

Het Vlaamse Esaturnus, actief op het verbeteren van de dataflow in operatie­kamers, zet de eerste stap naar het ­verrijken van de videostromen met behulp van ­beeld­verwerking. De toepassing komt als plug-in in de beeldpijplijn en markeert realtime de bloedvaten. Dit kan helpen bij het ­beoordelen van tumoren, afgestorven weefsel of het controleren van de doorbloeding bij transplantaten.

Rectificatie ASML-special

In het interview met Martin van den Brink (Bits&Chips 11, 2011) staat dat hij in 1987 tijdens een presentatie op SPIE Lithography in aanvaring kwam met Bill Siegle. Dit is niet correct. Rory Rice was degene met wie Van den Brink op die bewuste conferentie in discussie ging.

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 17

ANALYSE

Point-One op zoek naar nieuw bestaansrecht Wat moet er gebeuren met Point-One, nu de subsidiestroom uit Den Haag opdroogt? De bal ligt bij het mkb. Paul van Gerven

instellingen ‘inhuren’. Er is voor de eventuele winst die daaruit voortkomt een fiscale regeling, maar zolang er nog geen markt voor is ontwikkeld – en dat kan best even duren in de hightech – komt er dus geen compensatie. Dat is voor kleinere bedrijven een moeilijk verhaal.’ Voor deze groep zou Point-One zijn ecosysteemfunctie kunnen uitbreiden, oppert Gelderblom. ‘Zeg maar matchmaking tussen nationale en internationale regio’s en tussen applicatiegebieden. Wat betreft dat laatste ligt sterkere samenwerking met organisaties als HTas voor de hand.’ In Verhagens bedrijfslevenbrief (zie kader) vond Point-One nog een aanknopingspunt voor zijn toekomstige rol. ‘Technische bedrijven maken zich grote zorgen over de krappe arbeidsmarkt. Daarvoor zullen op sectorniveau plannen moeten worden ontwikkeld en wij zouden een rol kunnen spelen in de uitvoering daarvan.’

Meerwaarde

M

inister Verhagen gunt publiekprivate kennisinstellingen nog niet dezelfde zekerheid als bedrijven en universiteiten. Behalve een verplichting meer ‘nuttig’ onderzoek te financieren, staat na verschijning van zijn antwoord op de topsectoradviezen vast dat universiteiten vijfhonderd miljoen euro per jaar minder te besteden krijgen teneinde bedrijven ruimere R&D-aftrekmogelijkheden te geven. Maar welke niet-universitaire onderzoeksinstituten, innovatieprogramma’s en andere samenwerkingsverbanden in de toekomst nog op financiering kunnen rekenen, blijft vooralsnog ongewis. Minister Verhagen velt naar alle waarschijnlijkheid pas volgend jaar een definitief oordeel. Tot en met 2012 is de financiering van het Embedded Systems Institute (Esi), het Holst Centre en M2I in ieder geval gegarandeerd; daarna zullen zij misschien meer in de private sector moeten ophalen. Ook de programmabureaus van HTas en Point-One hoeven hun deuren niet direct te sluiten, maar nu staatssteun uit de ­gratie is gevallen in Den Haag, lijkt voor deze twee de kans groot dat ze in de toekomst droog komen te staan. Zij zijn immers in het leven geroepen om de samenwerking tussen hightech en overheid vorm te geven en dat past nu net niet in de visie van Verhagen, die zo veel mogelijk aan de markt wil overlaten, terwijl de overheid een stap terug doet.

18 |

| nr. 12 | 21 oktober 2011

Matchmaking Point-One houdt inderdaad sterk rekening met stopzetting van de subsidie voor onderzoeksprojecten, bevestigt office director Arjan Gelderblom. Maar de organisatie gooit niet meteen het bijltje erbij neer. ‘Wij bekijken welke taken we erbij kunnen nemen om het hightech-ecosysteem te ondersteunen.’ Gelderblom denkt dat een aantal leden, namelijk het smaldeel van multinationals en grotere mkb’ers met eigen researchactiviteiten, op de meest vertrouwde manier van een eventueel Point-One 2.0 kan blijven profiteren. ‘De minister wil kennisinstellingen innovatiecontracten laten afsluiten met bedrijven die behoefte hebben aan publiek-private R&D-samenwerking. Dat sluit nauw aan bij wat we al deden.’ Voor kleinere spelers is de nieuwe financieringsconstructie echter minder aantrekkelijk. ‘Tot 2010 werden deelnemers naar rato gecompenseerd voor hun bijdrage aan een project. Nu moeten zij kennis­

Verhagens bedrijfslevenbrief

Het nut van Point-One voor de kleinere spelers ligt een beetje gevoelig. Het samenwerkingsverband zou voornamelijk gericht zijn op de behoeftes van grote bedrijven en hun specifieke mkb-toeleveranciers, terwijl de rest buiten de boot valt. Dat beweerden althans activistische krachten vorig jaar binnen de FHI, die later overigens publiekelijk werden teruggefloten door hun eigen voorzitter, Eric van Schagen. Point-One zelf heeft zijn doelstelling om veertig procent van de subsidie aan het mkb uit te reiken nooit bereikt, maar boekte in 2010 wel grote vooruitgang door de mkb-deelname te verdubbelen naar 32 procent. Zelfs met subsidies achter de hand is het niet altijd even makkelijk om spelers met weinig resources tot samenwerking te verleiden, was het verweer van Point-One. Van Schagen kon zich daarin vinden. Of het ‘onafhankelijke’ mkb Point-One de tijd en het geld waard blijft vinden – er zijn wel meer clubjes die aandacht opeisen – mag het laten weten op de ledenvergadering in december. Dan zal moeten blijken of de meerwaarde van de netwerkorganisatie voor het mkb primair school in toegang tot Haagse potjes, of dat de ecosysteemfunctie wel degelijk wordt gewaardeerd.

Het industriebeleid is nog niet volledig uitgekristalliseerd, maar enkele belangrijke contouren zijn inmiddels duidelijk: • Naast een aftrek van R&D-loonkosten via de WBSO komt er een regeling waarin aan R&D gerelateerde investeringen zoals apparatuur en materialen kunnen worden afgetrokken van de vennootschapsbelasting. • Er komt een fonds dat innovatiekrediet verstrekt aan gevestigde ondernemingen en risicokapitaal aan starters en groeiers. • Industrie en kennisinstellingen moeten innovatiecontracten sluiten. Vanaf 2013 komt er een aftrek voor het ‘inhuren’ van kennisinstellingen bij een publiek-privaat onderzoeksproject.

Werk aan de winkel voor topteams

De wake-up call van ‘Innovatiegate’ Een Rekenkamer-rapport liet maar weer eens zien hoe weinig respect onderzoek en innovatie in Nederland afdwingen. Tijd voor actie. Paul van Gerven

D

De Rekenkamer heeft een eigen verantwoordelijkheid, maar hopelijk blijven de gevolgen van het schadelijke beeld dat het controleorgaan heeft helpen neerzetten beperkt. In een decennium dat zal lijden onder de naweeën van een kredietcrisis ligt het geld niet voor het oprapen, terwijl door de belastingbetaler gesponsorde innovatie al zo lastig is uit te leggen aan Henk en Ingrid. Er gaan miljarden per jaar in, maar het is een proces van de lange adem, waarvan de uitkomst onzeker en het rendement

zetten om de voorwaarden aantrekkelijker te maken voor onderwijs dat sectoren met aantoonbare (dreigende) tekorten op de arbeidsmarkt bedient. Dat pakt niet alleen een probleem aan, het is ook een goed signaal. Ook mogen de media wel wat vaker worden doordrongen van het belang van de industrie. Dat vraagt om een langlopende pr-strategie. En ten slotte moeten er meer bèta’s en technisch ondernemers in Den Haag rondlopen. Zijn er wellicht een paar topteamleden met politieke aspiraties?

oorgaans moet je in de reguliere media goed zoeken naar artikelen over techniek en innovatie, maar nadat de Rekenkamer er een persLand van dozenschuivers en dienstverleners? bericht over had uitgestuurd begin oktober, was er opeens geen houden Productie Groei Toegevoegde Export meer aan. Een respectabele bron, de miljoen euro 1995-2006 waarde duizend euro De indus­ suggestie van verspilling (‘Effect van % duizend euro trie en de innovatiemiljarden niet duidelijk’) en hightech verHightech 54.700 4,0 14.007 33.635 smullen maar! De burger ziet zich tetegenwoorgenwoordig maar al te graag in zijn Industrie 256.509 4,3 66.713 139.278 digen een gelijk bevestigd dat hij van alle kanDienstverlening 613.250 6,0 350.678 65.007 belangrijk ten wordt gepakt, terwijl bedrijven en Voedingsmiddelen 50.222 2,1 12.145 25.870 aandeel in de politici uit de kas graaien. Veel reacLandbouw 25.831 2,0 10.550 10.012 Nederlandse ties op internet en Twitter verraadden economie. Logistiek 115.328 6,0 59.397 21.036 in ieder geval dergelijk sentiment. Zelfs op websites als Trouw.nl – toch Totale economie 1.021.783 5,4 479.012 228.773 niet het meest populistische medium Bron: ‘Versterk het industriële hart’, van HCSS en TNO. – was het chagrijn niet van de lucht. Zoals gebruikelijk kwam er geen tegengas; zelden springt er iemand publie- moeilijk meetbaar is. Innovatie is zeker niet kelijk op de bres voor kennis en onderzoek. het enige onderwerp dat het slachtoffer is Geen verspilling Misschien geven de reguliere media daar van berichtgeving die het negatieve gretig In weerwil van de beeldvorming stelt niet eens de ruimte voor. De pogingen die uitmeet en succes onderbelicht, maar deze de Rekenkamer in het rapport ‘Innovatiebeleid’ niet dat er geld is verspild, er worden gedaan, worden vaak wegge- kwetsbaarheid moet een wake-up call zijn maar dat niet kan worden vastgesteld zet als een wc-eendje: ‘wij van WC Eend voor de kennisintensieve industrie. ‘Inwelke resultaten daarmee zijn behaald. ­adviseren WC Eend’, u weet wel. Nogal wie- novatiegate’ toont eens te meer aan welke Zo verdubbelde de overheid in de pedes dat partijen die ervan profiteren met karige positie deze sector inneemt in de riode 2003 tot 2010 het innovatiebudeen mooi verhaal op de proppen komen, Nederlandse beeldvorming. get naar 3,7 miljard euro, maar het toch? Hoe dan ook had geen enkel groot Dat vraagt om actie. Willen de topsecis onduidelijk of Nederland daarmee dag- of weekblad twee weken na de Reken- toren hun ambities waarmaken, dan zijn innovatiever is geworden. Een aantal kamer-berichtgeving een reactie geplaatst, zachte initiatiefjes als het Platform Bètaindicatoren lijkt eerder het tegendeel uit onverdachte hoek of niet. Het persbe- techniek niet meer genoeg. Er moet meer aan te geven: de private R&D-investericht van TNO getiteld ‘Effect innovatie wel aandacht en waardering komen voor onringen als percentage van het bnp zijn degelijk te meten’ haalde de krantenkolom- derzoeken en maken, en de topteams zijn gedaald en er is geen winst geboekt op men niet, maar dat was ook wel erg sum- de aangewezen instanties om daar werk ranglijsten als die van het World Ecomier in zijn bewijsvoering. van te maken. Ze zouden zich kunnen innomic Forum. Minister Verhagen ziet het rapport als een steun in de rug voor zijn keuze Overheidsuitgaven om innovatie in private sector uit te lokken subsidies in te ruilen voor fiscale R&Dstimuleringsmaatregelen. Maar daar 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 ging de Rekenkamer niet in mee: Verhagen maakt immers niet duidelijk hoe Private R&D 1) 4804 5071 5169 5480 5495 5263 5047 5190 hij zijn nieuwe beleid gaat evalueren. 2) Uitgaven overheid 1065 1077 1056 1091 1109 1196 1550 1767 Op deze manier komen we er nooit ach3) Uitgaven overheid 22 21 20 20 20 23 31 34 ter of Nederland gebaat is geweest bij meer R&D-aftrek voor het bedrijfsleven, 1) R&D-uitgaven van bedrijven in miljoen euro Bron: CBS Statline ten koste van een accentverschuiving 2) Overheidsuitgaven om innovatie uit te lokken (waaronder de WBSO) in miljoen euro 3) Overheidsuitgaven als percentage van private uitgaven naar toepassingsgericht onderzoek en minder geld voor promovendi. ‘De groei van de overheidsuitgaven aan innovatiebeleid resulteert nauwelijks in extra private uitgaven aan R&D door bedrijven’, aldus de Rekenkamer in zijn rapport ‘Innovatiebeleid’. 21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 19

Stuur je exacte antwoord uiterlijk 22 november a.s. naar: [email protected]. Onder de inzenders verloten we een kadobon t.w.v. E 50,=. De uitslag wordt via onze website op 25 november a.s. bekend gemaakt.

Gegeven zijn twaalf ballen die er identiek uitzien. Eén van deze ballen heeft echter een afwijkend gewicht, maar je weet niet of deze zwaarder of lichter is. Je mag drie keer een weging doen met een ongemarkeerde balans. Kun jij bepalen welke bal afwijkend is en of deze zwaarder of lichter is dan de rest?

Puzzel: Mathijs Romans / consultant Alten PTS

Bezoek ook eens: http://techcorner.altenpts.nl

www.altenpts.nl Linie 544 7325 DZ Apeldoorn 055-5486200 Beukenlaan 44 5651 CD Eindhoven 040-2563080 Rivium 1e straat 85 2909 LE Capelle a/d IJssel 010-4637700

OPINIE

Vraag het de headhunter J.C. vraagt: Meer dan twee decennia ben ik nu elektrotechnisch ingenieur, de laatste jaren meer en meer opererende vanuit rollen op het vlak van de systeemarchitectuur. Al die tijd werk ik als zzp’er. Steeds vaker krijg ik echter de vraag van mijn opdrachtgevers of ik niet in vaste dienst wil treden. Ik bekleed immers zo’n sleutelrol binnen hun organisatie dat ze daar liever niet voor willen inhuren. De binding met het bedrijf zou dan te zwak zijn. Dat begrijp ik niet helemaal. Een vaste kracht kan toch net zo goed vertrekken. Mijn band met de klant is daarom toch net zo sterk? Ik overweeg nu toch serieus om met een klant te praten over een vast dienstverband. Het is een startupbedrijfje met een razend interessante technologie die bovendien een grote maatschappelijke relevantie heeft. Ik heb er erg veel zin in Anton van Rossum en wanneer ik niet in dienst treed, anton.van.rossum@ weet ik in ieder geval zeker dat ik ir-search.nl deze rol niet krijg. Nu is mijn vraag: kunt u mij helpen bij de salarisonderhandelingen? Dat klinkt misschien een beetje raar, maar het bedrijf heeft met de HR-manager ook een uitgesproken specialist aan zijn kant van de tafel. Is het dan niet redelijk om het gesprek te laten voeren door een expert die mijn belangen behartigt? En: wat zou een passend salaris voor mij zijn?

De headhunter antwoordt: Ik begrijp wel dat een bedrijf de voorkeur geeft aan een vast dienstverband. Als freelancer leef je toch van project naar project en dien je meerdere heren. Je hebt echter groot gelijk dat je de onderhandeling niet alleen wilt ingaan. Je hebt geen enkele ervaring met moderne arbeidsvoorwaarden. Wel denk ik dat je de onderhandeling de facto het beste zelf kunt doen. Het zal immers een onderhandeling op inhoud worden. Wanneer je een adviseur laat optreden als jouw vertegenwoordiger, zou het bedrijf dit toch wel vreemd kunnen vinden. Het doet namelijk enigszins afbreuk aan je geloofwaardigheid als senior indien je de onderhandeling niet zelf doet. Het management zou kunnen gaan denken dat je in iedere moeilijke situatie een adviseur inhuurt. Op de achtergrond iemand raadplegen is echter volledig geaccepteerd. De hoogte van het salaris is afhankelijk van de marktsituatie voor jouw domeinkennis en jouw specifieke vaardigheden. Ook je huidige inkomen speelt een rol. In een dienstverband krijg je naast salaris, vakantiegeld en vakantiedagen over het algemeen een aantal emolumenten zoals kostenvergoedingen, verzekeringen en pensioen. Je bent bijvoorbeeld verzekerd tegen arbeidsongeschiktheid. Bij elkaar opgeteld, kan dat een behoorlijke waarde vertegenwoordigen. Je vraagt je af wat je marktwaarde is en wat voor salaris je kunt vragen. Ik zou het eerder omdraaien. Zeg dat je een marktconform salaris wil en vraag om een aanbieding. De uitkomst van de onderhandeling geeft vaak een goede indicatie. Wanneer ze je naar je inkomen vragen, zou ik naar waarheid de huidige jaaromzet of de gewogen omzet van drie jaar noemen, whatever is best. Mocht je dit liever niet prijsgeven, dan kun je dit zeggen en vertellen dat je een serieus bod zeker zult overwegen. Normaal gesproken zul je een schriftelijke aanbieding krijgen, vergezeld van een toelichting op de arbeidsvoorwaarden. Afhankelijk van de aanbieding zul je snel weten hoe serieus ze nu werkelijk zijn. Wat eruit komt? Wie weet. Zoals de Engelsen zeggen: the proof of the pudding is in the eating.

De Universiteit Tilburg en de TUE moesten er respectievelijk in 2007 en 2008 niks van weten, maar de Vrije Universiteit Brussel ziet er geen been in om Marcoen Cabbolet alsnog de doctorstitel toe te kennen met zijn deeltjestheorie die indruist tegen zowel de kwantummechanica als de algemene relativiteitstheorie. ‘Summa cum laude’ nog wel. Voor wie een gewone laserpointer te gewoon vindt: Wicked Lasers komt met een exemplaar dat ruim 130 km ver kan schijnen. De pointer is bedoeld voor militaire toepassingen en wordt met beschermbril geleverd. De Californische Asic-ontwerper JVD lanceert een nieuwe dienst voor het terugbrengen en klonen van ‘uitgestorven’ analoge en mixed-signal IC’s. Met veel gevoel voor marketing dopen ze deze dienst Jur-Asic Parts. De Leidse universiteit dacht zijn kas een beetje te spekken door obligaties uit te geven voor de monumentale panden, à duizend euro per stuk. Na twee jaar heeft ze de stekker uit het project getrokken. Er waren te weinig belangstellenden. Het succes van Apple is ‘die andere’ Steve niet naar het hoofd gestegen. Medeoprichter en miljardair Steve Wozniak ging net als iedereen een nachtje in de rij staan voor de nieuwe Iphone 4S. Om er eentje voor zijn vrouw te kopen, beweerde hij. Zet een aap achter een typmachine en hij zal uiteindelijk Hamlet van Shakespeare produceren. In theorie klopt deze stelling, maar in de praktijk bestaat het heelal er niet lang genoeg voor, en zelfs met een groot aantal apen blijft de kans miniem dat het gebeurt. Dus moet je maar vals spelen, dachten de mensen achter het Million Monkeys Project. Zij lieten softwareapen blokken van negen willekeurige karakters produceren en gingen na of die ergens in een toneelstuk van Shakespeare passen. Op die manier zijn nu alle werken van de beroemde Engelsman ‘herschreven’. Britten zijn toch al meer van de thee, dus hebben ze voor koffie maar een nieuwe toepassing verzonnen: als brandstof. Door koffiebonen te vergassen, wist een stel knutselaars uit Durham een auto met een gemiddelde snelheid van 107 km/uur te laten rijden. De Coffee Car stootte een op hout gestookte Amerikaanse recordhouder uit het Guiness Book of Records. Pieter Edelman / Paul van Gerven

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 21

INTERVIEW MET LEX VAN GIJSEL

‘Je zit in feite m In 2004 namen twaalf mkb-bedrijven het moedige besluit om vergaand kennis met elkaar te delen en een researchlaboratorium op te richten, zodat ze met hun beperkte middelen toch iets substantieels kunnen neerzetten. Ondertussen is Devlab uitgegroeid tot een expertisecentrum voor draadloze netwerktechnologie met verbanden richting het bedrijfsleven, de onderzoekswereld en het onderwijs. Een gesprek met directeur Lex van Gijsel over het bijzondere initiatief. Pieter Edelman

H

et is de laatste vrijdag van september als we Lex van Gijsel spreken op zijn kantoor op de TUE-campus. Hij heeft ’s ochtends nog een gaatje in zijn agenda weten te vinden voordat de maandelijkse bijeenkomst losbarst van het Devlab-samenwerkingsverband, waar hij de dagelijkse leiding van verzorgt. De rest van de dag zal gevuld zijn met de bestuursvergadering, presentaties en de borrel, een belangrijke netwerkactiviteit voor het initiatief. ‘Als we het Devlab-verhaal vertellen, valt dat aspect er meestal buiten. Maar het hele netwerk met andere bedrijven, met universiteiten, met hoogleraren, met onderzoeksinstituten, dat is minstens zo belangrijk’, zegt Van Gijsel. De kernfunctionaliteit is echter gezamenlijk onderzoek. De huidige elf leden van Devlab zijn allemaal mkb’ers die hun relatief kleine slagkracht voor research bundelen om een vuist te kunnen maken. De kennis die ze binnen het partnerschap ontwikkelen, kunnen de leden vervolgens vrij gebruiken. Het consortium richt zich sinds een paar jaar vooral op draadloze sensornetwerken. De binnen Devlab ontwikkelde technologie wordt ondertussen uitgeprobeerd in omgevingen uiteenlopend van seniorenwoningen tot kassen, en hogescholen en universiteiten gebruiken haar in hun practica. Devlab ontstond uit de Devclub, een netwerk van zo’n vijftig bedrijven van de FHI voor de branche Industriële Elektronica. ‘Laat me de historie toelichten. Dan kan ik vertellen hoe het is ontstaan en dan weet je ook gelijk waaróm het is ontstaan’, steekt Van Gijsel van wal. ‘Die Devclub komt zo’n vier keer per jaar bijeen voor een excursie of een interessante lezing. Eén keer per jaar is dat uitgebreider in Lemmer, met één inhoudelijke dag gevolgd door een dag dat iedereen in zeilbootjes klimt. Ook zit er een overnachting bij met een avond aan de bar, je kent dat wel. Binnen die sfeer is het idee ontstaan om een researchlaboratorium op te zetten.’ ‘Als je met een aantal bedrijven samen research doet en zelf aan technologie-innovatie doet, dan kun je een stapje voorlopen op bedrijven die dat niet doen’, gaat Van Gijsel verder. ‘Alleen voor mkb-bedrijven is het natuurlijk heel lastig om re-

22 |

| nr. 12 | 21 oktober 2011

met je concurrent aan tafel’ search te organiseren. Je bent daar te klein voor. Als je al een paar procent van je omzet kunt reserveren voor research, dan heb je daar een halve FTE voor. Daar komt niet zo heel veel significants uit. Maar als je het samen doet, creëer je kritische massa en begint het wat te betekenen. En dan kun je ook de juiste contacten leggen om research­ initiatieven van de grond te krijgen.’ In 2004 was de oprichting van de coöperatie Development Laboratories, kortweg Devlab, een feit. Twaalf mkb’ers van diverse pluimage en verspreid over het land waren de initiatiefnemers: Arcap, Betronic, Chess, Connect, Dizain-Sync, Mediatronix, NBG Industrial Automation, Protonic, Salland Electronics, Technobis, Van Mierlo Inge­ nieursbureau en Vitelec.

Zwart op wit De redenatie klinkt logisch. Toch is het een vrij unieke constructie, denkt Van Gijsel. Niet veel bedrijven durven het namelijk aan om veel van hun expertise met anderen te delen. ‘Het idee heeft bij de Devclub een aantal jaren gesudderd, want het is niet iets waar je gemakkelijk ja tegen zegt. Je gaat in feite kennis delen met elkaar. Daar heb je wel een basis voor nodig van onderling vertrouwen; je zit in feite ook met je concurrent aan tafel.’ Belangrijke voorwaarde is dan ook dat het samenwerkingsverband uitsluitend aan de precompetitieve kant van de research zit. De focus ligt op het ontwikkelen van nieuwe principes en technologieën, niet op de applicatiekant, hoewel de lidbedrijven elkaar daar natuurlijk wel weten te vinden. De opzet bleek tot nu toe een goede basis om vanuit te werken. ‘Het is allemaal niet zo strak geregeld. Dat die kennis wordt gedeeld met alle leden is tot voor kort alleen maar mondeling afgesproken. Alleen omdat een aantal leden nu concreet bezig is producten te ontwikkelen met die technologie, hebben we het zwart op wit vastgelegd.’ Het bestuur bestond bij de oprichting uit afgevaardigden – doorgaans de directeur – van elk lidbedrijf. Op een gegeven moment begonnen de activiteiten van het initiatief echter flink te groeien: Devlab ging steeds meer partnerschappen aan met andere bedrijven en research- en onderwijsinstellingen, en de geldstromen namen navenant toe. Daarom ging het initiatief in 2009 op zoek naar iemand die de dagelijkse leiding op zich kon nemen. Dat werd Van Gijsel. Een erg spannende zoektocht was het niet. ‘Ze heb-

ben gewoon plat een vacature gepubliceerd en daar heb ik op gereageerd’, lacht hij. ‘Ik was op dat moment op zoek naar iets anders, en toen ik dit las, leek me dat erg mooi. Wat je hier tegenkomt, is dat kleine bedrijven, grote bedrijven, studenten, hoogleraren allemaal met elkaar samenwerken. Dat leek mij zo’n fantastische gedachte, dus toen heb ik gereageerd. En het blijkt echt zo te zijn.’ Voordat hij directeur werd van Devlab, heeft Van Gijsel diverse functies in verschillende bedrijfstakken gehad. Na zijn studie elektrotechniek aan de Technische Universiteit Eindhoven werkte hij bij het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (NLR) als ontwikkelaar en later projectleider. Daarna bekleedde hij functies als systeemarchitect en afdelingsleider bij Philips Medical Systems (nu Healthcare), was hij als zelfstandige actief in projectleiding en procesverbetring bij verschillende mkb-bedrijven en was hij vanuit Yacht Detachering projectleider bij ASML en Daf Trucks. ‘Mijn ervaring in de diverse bedrijfstakken helpt nu bij het samenbrengen van die verschillende culturen in de Devlab-formule’, meent Van Gijsel.

kunnen optreden. Dat is niet bedacht om dadelijk een vlinder te gaan vermarkten, maar om richting te geven aan het onderzoek. Op de weg ernaartoe doe je de innovaties die je kunt gebruiken’, legt Van Gijsel uit. De projecten werden afgetrapt door promovendi en afstudeerders bij universiteiten – Devlab hengelde al direct contacten met een aantal hoogleraren binnen. ‘Maar toen er een paar jaar voortgang in zat, kwamen de draadloze sensornetwerken eigenlijk vanzelf bovendrijven als iets waarvan de Dev­ lab-leden en een aantal hoogleraren vonden dat we daar verder op moesten inzoomen. Het komt eigenlijk voort uit de communicatie tussen de vlinders en het idee dat ze als zwermen moeten kunnen optreden. Samen met inspiratie vanuit het netwerk dat ondertussen was ontstaan rond Devlab heeft dat geleid tot een serie projecten rond draadloze sensornetwerken. En dan geïnspireerd op biologische systemen, hoe die zijn georganiseerd. Dat is een compleet andere manier van denken dan ingenieurs gewend zijn. Dat maakt het ook zo interessant.’ Vanaf dat moment verdween de Atalanta een beetje naar de achtergrond en gingen de medewerkers van de lidbedrijven de onderzoekskar trekken. Er werden verschillende projecten gestart en consortia gevormd tussen Devlab-leden en spelers daarbuiten: bedrijven, hogescholen, met name Fontys en Windesheim in Zwolle, universiteiten, vooral de drie TU’s en de VU, en onderzoeksinstituten zoals Holst, Roessingh R&D en de buren van het Esi. Devlab treedt in die projecten op als penvoerder en leden kunnen al dan niet meedoen. ‘Als je maar vaak genoeg groepjes hebt waarin uiteindelijk iedereen wel een keer meedoet, dan kruisbestuift dat elkaar. De kennis is immers voor alle leden beschikbaar, ook als ze in een deelproject zitten’, verklaart Van Gijsel. ‘We moedigen ze trouwens wel altijd aan om mee te doen. Dat is dé manier om kennis naar je bedrijf te halen.’ Voorlopig denkt Devlab met draadloze sensornetwerken vooruit te kunnen. ‘Afgelopen juni hebben we onze researchagenda weer

‘Onze draadloze sensornetwerken zijn georganiseerd zoals biologische systemen. Dat is compleet anders dan ingenieurs gewend zijn’

Zwermen vlinders De focus op draadloze sensornetwerken is pas de laatste jaren gekomen. Bij de oprichting van Devlab stonden de oprichters voor de vraag op welke vlakken ze samen konden optrekken. Brainstormsessies met de centrale vraag: ‘Waar wil je over tien jaar staan als er geen belemmeringen zouden zijn?’ leverden een lange – en niet altijd even rea­ listische – lijst ideeën op. Daaruit werden uiteindelijk enkele projecten gedestilleerd, bedoeld als kapstok voor het ontwikkelen van de technologie. ‘Een daarvan was het Atalanta-project, een elektromechanische vlinder met een spanwijdte van zo’n tien centimeter en flapperende vleugels. Die moet zijn eigen energie uit de omgeving halen of ergens tanken, er moet sensoriek aan boord zijn zodat hij een idee heeft van de omgeving, hij moet kunnen navigeren, hij moet kunnen communiceren met andere vlinders zodat ze in zwermen

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 23

INTERVIEW MET LEX VAN GIJSEL uitgebreid afgestemd. Dan zie je wel nieuwe onderwerpen oppoppen, maar ook dat we voorlopig door moeten gaan met het focusgebied waarmee we bezig zijn.’

Groot en log In de zeven jaar sinds de oprichting is de samenstelling van Devlab sterk veranderd. Van de oprichters zijn er zeven over: Chess, Connect, Mediatronix, NBG Industrial Automation (nu Sioux Electronics), Salland, Van Mierlo en Vitelec. Twee van de oprichters zijn in de crisis over de kop gegaan, de andere drie zijn afgehaakt. Daar staat tegenover dat Almende, ICY, Kitt en Nanosens zich erbij hebben aangesloten, waardoor het totaal toch uitkomt op elf. Elk lid betaalt één procent van de brutoloonsom als lidmaatschapsgeld. ‘We zijn niet heel actief op zoek naar nieuwe leden; we hebben niet de ambitie om heel groot te worden. Het zouden ook wel twintig leden kunnen zijn, maar het moet ook weer niet heel groot en log worden’, vindt Van Gijsel. Ondanks de wisselingen vormt Devlab naar de buitenwacht toe één geheel, denkt Van Gijsel. ‘Dat is wel een voordeel. Je wordt niet gezien als een paar losse bedrijven maar echt als een organisatie met continuïteit erin. Onze bedrijven overlappen elkaar in hun ex-

re™ and Intel® Co CPUs Celeron® l® QM67 with Inte

‘Valorisatie is bekend, maar de weg de andere kant op is er ook en daar spelen we een steeds grotere rol in’

Who’s got the most COM Express® experience? Ask Kontron!

ETXexpress®-SC 125 X 95 mm

ETXexpress®-SC with Intel® Core™ i3/i5/i7 and Celeron®, 16 GB, DDR3 ECC, SATA 3, USB 3.0 and new DDI graphics interfaces. COM Express® basic form factor with pin-out Type 2 or Type 6. For the highest perfomance!

www.asm-muenchen.de

Most experience + biggest portfolio = greatest security for you! All Kontron COM Express® form factors, starter kits, support, software and training can be found at www.kontron.com/mysafechoice Or call us toll-free on: 00-800-KONTRONAG

COM Express® is a trademark of PICMG.

COM Express® basic Consistent bandwidth, from Intel® Celeron® up to Quad Core Power!

If it’s embedded, it’s Kontron. 24 | 19_eu_90x266.indd 1

| nr. 12 | 21 oktober 2011 19.09.2011 14:47:3

pertisegebieden en markten, maar hebben ook verschillen. Daardoor zijn we steeds herkenbaarder geworden voor bijvoorbeeld de universiteiten, de subsidie-instanties en bedrijven als Philips.’ In april sloot Devlab een verregaande overeenkomst met Imec Nederland, onderdeel van het Holst Centre, om kennis te delen. ‘Met Devlab zien we ook dat er een kennisuitwisseling op gang komt tussen de universiteiten en de mkb-bedrijven. Van de universiteiten naar de industrie, dat is valorisatie, dat is bekend. Maar de weg de andere kant op is er ook, en we zien nu steeds meer dat we daar een rol in spelen. We zitten met die hoogleraren aan tafel om projecten te definiëren. Daardoor ben je ook samen aan het definiëren wat researchonderwerpen zijn voor de universiteiten. Vanuit ons zit daar automatisch marktkennis in. Dat is iets wat er op universiteiten minder is. Die circulatie willen we de komende jaren echt verder uitbouwen. We zien dat iedereen daar enthousiast over is. We hebben er laatst bijvoorbeeld over gesproken om draadloze sensornodes mee te geven aan een uitrukkend brandweercorps, dat ze dan ad hoc kan uitrollen in een onbekend gebouw (zie ook pagina 33, PE). De nodes moeten dan zelf uitvinden waar ze zich bevinden in het pand en informatie verzamelen over de omgeving, of ze kunnen een brandweerman in de gaten te houden. Je ziet dan dat de hoogleraren weer met allerlei onderwerpen aankomen waar je studenten en promovendi op kunt zetten.’

THEMA DRAADLOOS

RF-functies in mobiele telefoon kruipen bij elkaar Smartphones raken steeds meer verbonden met hun omgeving. Voor de platforms van ST-Ericsson betekent dit dat ze steeds meer draadloze connectiviteit moeten bieden: Bluetooth, FM, GPS, WLan en steeds vaker ook NFC. Manager voor de analoog- en RF-ontwikkeling Mark Tomesen over de trends en uitdagingen in IC-ontwerp voor mobieltjes. Nieke Roos

B

egin dit jaar lanceerde ST-Ericsson zijn geïntegreerde Novathor-oplossing voor smartphones. Het platform bestaat grofweg uit een applicatieprocessor met een dualcore Arm Cortex-A9 die de gebruikersinterface verzorgt en de programmatuur die daarin draait, een HSPAmodemchip die de communicatie onderhoudt met het cellulaire netwerk en enkele connectiviteits-IC’s voor functionaliteit als Bluetooth, FM-radio, GPS, WLan en steeds vaker ook NFC. Daarnaast is er een blok voor powermanagement. De connectiviteit die Novathor biedt, wordt voor een belangrijk deel verzorgd door silicium dat is ontwikkeld in België en Nederland. Zo is de Bluetooth-FM-GPScombochip op het platform een coproductie van de ST-Ericsson-sites in Nijmegen en Zaventem en het Delftse IC-designhuis Catena. ‘Het Bluetooth-stuk komt uit onze keuken’, vertelt Mark Tomesen, manager analoog- en RF-ontwikkeling bij de Nijmeegse divisie, ‘de GPS-functionaliteit uit Zaventem en de FM-radio uit Delft. Catena is altijd een belangrijke partner geweest voor FM, met name de groepen in Science Park Eindhoven en het Zweedse Kista.’ Op de elfde verdieping van het Fiftytwodegrees-gebouw richten Tomesen en zijn mensen zich vooral op RF-design, niet alleen voor Bluetooth maar ook voor WLan – Novathors Wifi-functionaliteit komt eveneens bij hen vandaan. Daarnaast maken ze analoge schakelingen zoals AD’s, DA’s, PLL’s en switch-mode power supplies. ‘Dertig van de ruim vijftig mensen doen puur IC-ontwerp’, aldus Tomesen. ‘Verder hebben we lay-outcapaciteiten, een groep die onze producten valideert en een team dat onze klanten ondersteunt bij de integratie.’ Digitale ontwerpen maakt de voormalige NXP-club ook, maar niet zo veel. ‘Vijf tot tien

procent van wat we hier doen, is digitaal’, schat Tomesen. ‘Dan gaat het met name om het digitaliseren van transmitters, waarbij we in feite klassieke analoge functies op een andere manier implementeren. Omdat het zo dicht tegen de fysica aan zit, is het niet veel anders dan analoog design. Het blijven ook analoog-ontwerpers die het doen.’

Toenemende cohabitatie Een van de Nijmeegse specialiteiten is het combineren van verschillende RF-signalen op één chip zonder dat deze elkaar in de weg zitten. ‘Daar maken we systeemoplossingen voor, waarbij we onder meer de klokken, signalen en interfaces zorgvuldig kiezen’, zegt Tomesen. ‘We definiëren welke blokken wanneer mogen werken en op welke frequenties ze dat dan mogen doen. Ook bepalen we de fysieke designaspecten, zoals waar de isolatie moet komen, en maken we de testcases voor validatie.’ Cohabitatie, zoals Tomesen het geruisloos samenwonen van verschillende signalen noemt, wordt steeds belangrijker. ‘Goedkoper is de trend. Dat betekent zo veel mogelijk IP op één chip. Een paar jaar geleden was het credo om bijvoorbeeld Bluetooth en FM bij het modem te stoppen. Nu zie je de connectivity steeds meer geclusterd worden op een eigen chip, apart van het cellulaire. Deze integratie drukt de kosten: waar je vijf jaar geleden een Bluetooth-chip voor kreeg, daar heb je straks een hele connectiviteits-IC voor. Het wordt echter ook steeds meer een kunst om alles met elkaar samen te laten werken.’ ST-Ericsson biedt thans Bluetooth, FM en GPS in verschillende single-chipbundelingen, vrijwel allemaal ontworpen in de Lage Landen. De sites in Nijmegen en Zaventem werken aan uitgebreidere combinaties. Nieuwe technologieën staan te trappelen om zich

naast de oude te nestelen op dezelfde chip. WLan komt eraan en daarachter ook NFC. Beide zitten nu nog vaak als stand-alone IC’s in een handset, maar volgens Tomesen komt daar snel verandering in. Zijn club is druk bezig om de nieuwe IP-blokken toe te voegen. De toenemende cohabitatie brengt ook de nodige antenne-uitdagingen met zich mee. Tomesen: ‘Een gemiddeld smartphoneplatform heeft wel zeven antennes: voor Bluetooth, FM en GPS elk eentje, een voor WLan op 2,5 GHz en een voor 5 GHz, een voor cellulair en zelfs twee als er Mimo op zit. Die vechten allemaal om een plekje boven in de telefoon, waar de gebruiker het apparaat niet vasthoudt en dus het minste signaal blokkeert. Vroeger was cellulair het meest kritiek en zat die antenne daar, maar met de komst van GPS heeft dat de beste plek gekregen. Bij een satelliet zit je namelijk altijd aan de grens, waardoor een hand voor de GPS-antenne al te veel kan zijn.’ Antennes is niet de business van Tomesen en zijn mensen, dus deze problematiek lijkt wat verder van hun bed. ‘Voor onze designers is dat inderdaad zo. Hoewel wij referentieplatforms leveren mét gematchte antennes, zijn het uiteindelijk de klanten die bepalen welke antennes zij eraan hangen en hoe. Onze mensen van customer support helpen ze daar echter bij. Voor hen zijn de antenneuitdagingen daarom wel degelijk van belang.’

Beste kaarten Voor de Nijmegenaren is WLan de technologie van het moment. ‘Er was een tijd dat FM heel belangrijk was. Nu is het iets meer aan de zijlijn geraakt. We bouwen het nog steeds in, bijvoorbeeld om radio-ontvangst mogelijk te maken op headsets en telefoons en om muziek van een mobieltje te streamen naar de autoradio. Het is echter geen speerpunt meer. In Bluetooth hebben we de laatste

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 25

Uitreiking tijdens

Action Award

2011

Tijdens de beurs en conferentie Bits&Chips 2011 Embedded Systemen, op 18 november in het Evoluon te Eindhoven, zal het High-Tech Systems Platform de vijfde Action Award uitreiken. De prijs is een erkenning van branchegenoten voor het meest aansprekende businessproject. Het doel is om zichtbaar te maken dat binnen de hightechindustrie uitzonderlijke prestaties worden verricht. Eerdere winnaars waren Philips Healthcare, Vanderlande, Thales en Océ.

Oproep voor kandidaten

Alle technologiebedrijven met aansprekende projecten komen in aanmerking voor de Action Award, zowel leden van het HTSP als niet-leden. Een onafhankelijke jury, bestaande uit experts en topmannen uit de hightech, beoordeelt de inzendingen op inhoud, aanpak, resultaat, herhaalbaarheid en duurzaamheid. Belangrijk criterium is de wijze van samenwerking met andere bedrijven, kennisinstituten zoals TNO of het Holst Centre en (technische) universiteiten. Dit is het hoofdthema van de conferentie en een actueel onderwerp dat de HTSP-leden herkennen en waarvan ze het belang onderkennen. De samenwerking moet betrekking hebben op product- of applicatieontwikkeling, technologische innovatie of milieu en duurzaamheid.

High-Tech Systems Platform Het High-Tech Systems Platform bestaat uit ruim twintig bedrijven die behoren tot de wereldtop op het gebied van (nano)elektronica, embedded software en mechatronica. Leden zijn Alsi, ASML, Besi, Best Sorting, Bosch Rexroth, Demcon Advanced Mechatronics, Fei Company, Fokker Aerostructures, Frog AGV Systems, Hauzer Techno Coating, Hembrug, Honeywell Enraf, Lamers High Tech Systems, Nucletron, Océ, OTB, Panalytical, Philips Healthcare, Singulus Mastering, Stirling Cryogenics, Thales en Vanderlande. Belangrijke bindende factor is dat zij intensief samenwerken met voor een deel dezelfde hoogwaardige toeleveranciers en kennisinstituten. Doel van het HTSP is om de industrietak te promoten en samenwerking tussen de bedrijven te bevorderen. Het platform is het meest innovatieve industriële cluster van Nederland.

Inzendingen kunnen uiterlijk 28 oktober worden ingediend bij Jos van Erp, FME-vertegenwoordiger bij het HTSP, via onderstaand post- of e-mailadres: Vereniging FME-CWM Jos van Erp FME-afgevaardigde High-Tech Systems Platform High Tech Campus 84 5656 AG Eindhoven T +31 79 3531100 M +31 6 50254100 E [email protected] I www.fme.nl

THEMA DRAADLOOS twee jaar een flinke slag gemaakt. Dat hebben we heel klein gekregen. De standaard is nu echter vrijwel uitontwikkeld. Daar gebeurt niet zo veel meer in. Het momentum ligt momenteel bij WLan.’ Een belangrijke recente ontwikkeling is Wifi Direct. ‘Bluetooth kent het idee van profielen: apparaten herkennen elkaar en weten wat ze van elkaar kunnen verwachten. Wifi Direct voegt dit concept toe aan WLan’, legt Tomesen uit. ‘Dat maakt het bijvoorbeeld mogelijk om met een mobiele telefoon ­automatisch contact te leggen met een groot scherm in de buurt dat WLan ondersteunt en daar HD-video naartoe te streamen. De hoge throughput die dit vereist, is Bluetooth te machtig maar WLan op het lijf geschreven. De designuitdaging is de modulatievorm voor de dataoverdracht. Die is digitaal, maar op zo’n hoge resolutie dat het bijna analoog is, zo weinig vervorming kun je je veroorloven. Om toch de performance te halen, combineer je eigenlijk een heleboel analoge trucs met digitale technieken als predistortie.’ Een andere interessante richting is WLan op 60 GHz. ‘Omdat 2,5 GHz al zo vol zit, komen er steeds meer toepassingen op 5 GHz. De stap daarna is 60 GHz. Die band is vrijgegeven en daar zie je nu de eerste ­ontwikkelingen. De applicaties zijn wel heel anders, want hoe hoger de frequentie, hoe ongunstiger de propagatiekarakteristieken: 900 MHz reikt heel ver, 2,5 GHz wat minder ver maar nog steeds een heel eind, 5 GHz is nog beperkter en bij 60 GHz kom je bijna niet meer door muren heen. Als je line-of-sight hebt, zoals bij de communicatie tussen een mobieltje en een nabij scherm, is dat echter geen probleem. Bovendien kun je op 60 GHz een enorme

ST-Ericsson

throughput halen vanwege de grote bandbreedte die daar beschikbaar is. Hoe hoger de frequentie, hoe moeilijker de band namelijk is af te bakenen, dus hoe groter de brokken die worden vrijgegeven.’ Hoewel WLan op de meeste fronten beter of op zijn minst gelijkwaardig is, ziet Tomesen Bluetooth niet zo snel verdrongen worden. ‘WLan heeft inderdaad een groter bereik en een veel hogere throughput. Daardoor is het aan de ene kant veel breder toepasbaar, maar aan de andere kant ook veel minder powerefficiënt. Bluetooth is juist op maat gesneden voor een selecte verzameling toepassingen en voor die applicaties is het heel energiezuinig. Dat geldt al helemaal voor Bluetooth Low Energy. WLan is weliswaar terug te schalen en in Nijmegen kijken we intensief naar mogelijkheden om het stroomverbruik verder terug te dringen, maar het wordt nooit zo efficiënt. Daarbij kun je met Bluetooth heel snel een verbinding leggen, binnen een seconde. Dat is ook erg aantrekkelijk.’ Zigbee, dat van de Bluetooth-concurrenten de beste kaarten heeft als het gaat om energiezuinigheid, staat op de Nijmeegse radar, maar meer nog niet. ‘We houden het in de gaten’, vertelt Tomesen. ‘Zigbee kan interessant worden als grote groepen dat in hun mobieltjes willen hebben. Dat zie ik nu nog niet. Headsets is een ander toepassingsgebied, maar daar heb je met Bluetooth al een gevestigde technologie. Die miljarden Bluetooth-devices druk je niet zomaar even uit de markt, of je moet flink wat extra’s te bieden hebben in termen van bereik, energieconsumptie of snelheid. Ook dat heb ik nog niet ontdekt. Gebruikers zijn heel tevreden met wat ze krijgen bij Bluetooth.’

Het Novathor-platform van ST-Ericsson bestaat grofweg uit een applicatieprocessor, een modemchip, enkele connectiviteits-IC’s en een blok voor powermanagement.

In april 2008 voegden NXP en STMicro­ electronics hun draadloze en mobiele activiteiten samen in de joint venture ST-NXP Wireless. Daarbij nam het Nederlandse halfgeleiderbedrijf genoegen met een aandeel van twintig procent, in ruil voor 1,55 miljard euro. De inbreng van beide partijen, zowel wat betreft personeel als omzet, was wel gelijk. Een half jaar later liet NXP zich voor 92 miljoen dollar uitkopen door ST en Ericsson Mobile Platforms, die vervolgens samen verder gingen op fiftyfiftybasis. ST-Ericsson is een fabless halfgeleiderbedrijf dat zijn chips laat maken bij foundry’s, bij voorkeur bij moederbedrijf ST in Crolles. De activiteiten zijn in drieën onder te verdelen: de applicatieprocessor, het modem (de baseband) en de andere connectivity. Op dit moment telt de joint venture ongeveer 6700 medewerkers, van wie 85 procent werkzaam is in de R&D. Het hoofdkwartier staat in Genève. Andere belangrijke centra liggen in Frankrijk, Zweden, China en India. Vorig jaar boekte het bedrijf een omzet van 2,3 miljard dollar. In de Lage Landen heeft ST-Ericsson drie ontwikkelsites: twee voormalige NXP-clubs in Nederland en een gewezen ST-vestiging in België. De ruim vijftig koppen tellende Nijmeegse divisie focust vooral op analoogen RF-design voor connectivity. In Eindhoven werken bijna veertig mensen aan vectorprocessoren voor de baseband. De site in Zaventem herbergt ongeveer tachtig man en richt zich hoofdzakelijk op GPS.

Beveiligd en persoonlijk Een aandachtsgebied dat bij ST-Ericsson in Nijmegen snel in belang wint, is NFC. Het stroomverbruik ligt lager dan bij Bluetooth en de tijd die het kost om een verbinding op te zetten, is korter. ‘Met een tiende seconde is NFC daar een factor tien sneller in’, weet Tomesen. ‘Dat maakt de technologie zinvol voor applicaties waarbij een snelle reactie gewenst is. Een tag op een poster zou een NFC-mobieltje bijvoorbeeld direct naar de bijbehorende website kunnen leiden. Het voordeel boven QR-codes is dat zo’n tag programmeerbaar is. Als je NFC integreert in een connectivity-IC, zou je het ook kunnen gebruiken om het eerste contact tot stand te brengen, waarna je bijvoorbeeld overschakelt naar WLan om grote hoeveelheden data over te sturen.’ In de vorm van het zogeheten secure element biedt NFC bovendien beveiligd geheugen om toepassingen op te slaan. ‘Dat kun je koppelen aan het abonnement dat je hebt met een mobiele telefoon. De resulterende combinatie van beveiligd en persoonlijk geeft weer heel nieuwe mogelijkheden. Bekendste voorbeeld is de elektronische portemonnee. Technisch zitten daar niet zo veel haken en ogen aan. De grootste uitdaging is om iedereen de meerwaarde ervan te laten inzien. Net als bij overgang van laptop naar smartphone, waar we ook middenin zitten, kan dat zomaar tien jaar duren.’

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 27

Naam Peter Simonsen Functie Design Engineer, Embedded Software Vakgebied Duurzame Energie Zo heeft LabVIEW mij geholpen Realistische simulaties uitvoeren met totale controle over de applicatie Meest recente project Een testarchitectuur ontwikkelen voor het verifiëren van windturbinebesturingssystemen

NI LabVIEW

LabVIEW makes me better because I can

SIMULATE real-world systems

>>

Leer nu hoe LabVIEW u succesvol kan maken op ni.com/labview/better

National Instruments Netherlands BV ■ Pompmolenlaan 10 ■ Postbus 124 ■ 3440 AC Woerden ■ Tel +31 348 433 466 ■ Fax +31 348 430 673 Chamber of Commerce ■ # 301 168 13 ■ Utrecht ©2011 National Instruments. Alle rechten voorbehouden. National Instruments, NI en ni.com zijn handelsmerken van National Instruments. Andere vermelde producten en firmanamen zijn handelsmerken of handelsnamen van hun respectievelijke bedrijven. 03233

0348 433 466

THEMA DRAADLOOS Bluetooth-‘uitvinder’ Jaap Haartsen is nog niet erg onder de indruk van de nieuwe mogelijkheden van de Low Energy-variant.

Dat Apple zijn Iphone 4S heeft uitgerust met Bluetooth 4.0, heeft tot veel speculatie geleid over de mogelijkheden van de nieuwste Bluetooth-versie. Jaap Haartsen, de man die aan de wieg stond van de originele standaard, ziet voor de meeste applicaties in ieder geval nog geen duidelijke voordelen. Bram Semeijn

H

Bluetooth 4.0 moet zich nog bewijzen

et aantal verkochte Bluetooth-apparaten neemt nog steeds snel toe. Het afgelopen jaar gingen er 1,2 miljard exemplaren over de toonbank en in 2013 zullen dat er zo’n twee miljard zijn, aldus marktvorser In-Stat. Bluetooth 4.0, waarvan de specificaties begin 2010 zijn vrijgegeven, zien de onderzoekers daarbij als een van de aanjagers achter de opgaande trend. Op het eerste gezicht lijken er duidelijke verbeteringen te zijn in de 4.0-versie van Bluetooth. Belangrijke nieuwe eigenschap is het Bluetooth Low Energy-protocol (BLE). Hiermee is een verbinding energiezuiniger tot stand te brengen: BLE meet een piekstroom van twintig milliampère, tegen dertig milliampère voor het klassieke Bluetooth Basic Rate (BR). Ook kan BLE aanmerkelijk sneller een verbinding opzetten: in drie milliseconden is er contact, terwijl dat bij Bluetooth BR ongeveer een seconde duurt. De draagwijdte is vergelijkbaar, ongeveer tien meter. BLE is niet achterwaarts compatibel met Bluetooth BR. Versie 4.0 kan echter wel in dual mode worden uitgevoerd. Een masterapparaat, bijvoorbeeld een smartphone, kan

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 29

Mechatronica

MCT

Motion control tuning In deze cursus wordt, startend in het tijddomein, de complete basis van de regeltechniek herhaald, in een modern kader geplaatst, experimenteel getoetst en toegepast op een mechanisch servoprobleem. Hierbij komen alle relevante aspecten van motion control aan de orde, inclusief het gebruik van voorwaartssturing. Duur: 6 dagen Kosten: 4495 euro Datum: start 15 november 2011 Locatie: Eindhoven

Systeem

Sysarch

System architect(ing) Deze training geeft de systeemarchitect een duidelijk beeld van zijn rol, verantwoordelijkheid en zijn taken binnen een multidisciplinaire ontwikkelomgeving. De Sysarch-training reikt instrumenten aan om architecturale zaken te benaderen, een balans te vinden in soms conflicterende eisen, een roadmap op te zetten en om werkende oplossingen te ontwikkelen. De training geeft een overzicht van het speelveld van de systeemarchitect en biedt inzicht in de brede variëteit van alle invalshoeken waar de architect rekening mee dient te houden. Duur: 5 dagen Kosten: 2750 euro Datum: 21 - 25 november 2011 Locatie: Eindhoven

Elektronica

CMOS-Basic

Nanometer CMOS ICs basics In deze driedaagse tutorial wordt de ontwikkeling van nanometer CMos-IC’s behandeld. De training is met name bedoeld voor ingenieurs die werkzaam zijn in elektronische productontwikkeling en -engineering en regelmatig IC-specificaties moeten opstellen en lezen, samples moeten testen, technische details moeten bespreken met leveranciers en klanten. Duur: 3 dagen Kosten: 1200 euro Datum: 7 - 9 december 2011 Locatie: Eindhoven

www.hightechinstitute.nl

THEMA DRAADLOOS dan worden uitgerust met een chipset die BLE, Bluetooth BR en Bluetooth HS (High Speed) ondersteunt, terwijl eenvoudigere apparaten zoals sensoren enkel in singlemode BLE werken.

Advertentiefrequenties Volgens Jaap Haartsen is BLE in veel opzichten gelijkwaardig aan het klassieke Bluetooth. Het is enkel de wijze van contact maken die duidelijk anders is. Als projectleider bij Ericsson stond Haartsen aan de wieg van de originele standaard en hoewel hij niet meer direct betrokken is bij de specificatie van de nieuwe versies, heeft hij als CTO van Tonalite, de doorstart van Sony Ericsson in Emmen, nog altijd veel met de techniek te maken (zie kader). Bluetooth gebruikt frequency hopping om een verbinding te leggen. Daarbij is de 2,4-GHz-band onderverdeeld in 79 frequentiekanalen van 1 MHz. Bij een connectie maakt het radiosignaal steeds slechts korte tijd gebruik van één kanaal, zo’n 625 microseconden, om vervolgens te verspringen naar een ander. Het idee hierachter is dat het de kans verkleint op een botsing van twee signalen die hetzelfde kanaal willen gebruiken. Iedere verbinding volgt immers zijn eigen patroon en mogelijke interferentie is altijd maar van korte duur. Wanneer een Bluetooth-apparaat nu een verbinding wil maken met een soortgenoot, zendt het over de hele frequentieband intensief radiosignalen uit, net zolang tot het het ontvangende apparaat heeft gevonden. Dit kan even duren (ongeveer een seconde), omdat de ontvanger de kanalen ‘beluistert’ met een zeer lage duty cycle, bijvoorbeeld tien milliseconden elke seconde. De zender moet dus betrekkelijk lang intensief signalen verzenden, waardoor een verbinding opzetten ook betrekkelijk veel stroom kost. De Low Energy-variant legt de verbinding fundamenteel anders. Voor BLE zijn er drie startfrequenties gedefiniëerd. Apparaten die nog geen verbinding hebben, zenden op deze frequenties radiosignalen uit om hun aanwezigheid te adverteren. ‘Dat is het fundamentele verschil’, zegt Haartsen. ‘Bij Bluetooth ging ik ervan uit dat het apparaat enkel de frequentieband beluistert als je niets doet. Je wilt niet nodeloos signalen de lucht in sturen, daar krijg je enkel vervuiling van. BLE transmit daarentegen met een lage duty cycle en om een verbinding te maken, moet een apparaat de advertentie­ frequenties beluisteren.’ Dit verkort de tijd om contact te leggen. Ook kost het opzetten van de verbinding minder stroom. Kanttekening is dat de energievoordelen van BLE minder spelen bij het vasthouden van een connectie. Ook is de verbinding minder robuust. Waar Bluetooth BR dus 79 kanalen gebruikt van

1 MHz breed, heeft BLE 39 kanalen van 2 MHz, waardoor er een grotere kans is op signaalbotsingen en dus een grotere kans op een verstoorde verbinding. De nieuwe wijze waarop BLE contact maakt, is volgens Haartsen onder meer mogelijk geworden door versoepelde regelgeving voor de 2,4-GHz-frequentieband. In de beginjaren van Bluetooth diende een apparaat ook in slaapstand zo’n 75 kanalen te overspringen. Dat was een extra maatregel om vervuiling op de band te voorkomen. Omdat de industrie echter steeds meer wilde doen op 2,4 GHz, ging door veel regels een streep. ‘Toen we in 1994 met Bluetooth begonnen, had ik voor ogen dat er enkel spraak en data over een verbinding zouden gaan. In de loop der tijd zijn er allerlei nieuwe applicaties gekomen, waar ook weer extra kwaliteitseisen voor zijn opgesteld. Voor een kleine sensor die af en toe een paar bits verzendt, heeft het veel te veel voeten in de aarde om aan al die normen te voldoen.’

Bluetooth Sig Haartsen is nog niet erg onder de indruk van de nieuwe mogelijkheden van Bluetooth

Tonalite

Tonalite uit Emmen maakt kleine accessoires voor op het lichaam die contact onderhouden met een smartphone, tablet of laptop. Zo ontwikkelde het onder meer een draadloze headset en een horloge waarmee een Ipod op afstand is te bedienen. Bluetooth speelt hierbij een centrale rol. Door de master-slavestructuur van de verbinding is een piconet van maximaal zeven apparaten te creëren, wat de technologie geschikt maakt voor accessoiretoepassingen. Ook zijn connecties een stuk robuuster dan bij bijvoorbeeld Wifi, dat frequentiekanalen van 20 MHz breed gebruikt en daardoor eerder last heeft van interferentie dan Bluetooth, waar de kanalen maar 1 MHz breed zijn. In een vorig leven was het Emmense bedrijf een ontwikkel- en productieafdeling van Ericsson met honderden werknemers. In 2003 doekten de Zweden de productie echter op en kwam de ontwikkeling met 125 mensen onder de vlag van Sony Ericsson. Twee jaar geleden werd duidelijk dat ook deze vestiging dicht moest als onderdeel van een reorganisatie waarbij de joint venture zijn wereldwijde R&D concentreerde en in totaal tweeduizend arbeidsplaatsen verloren gingen. Daarop startten de Emmense activiteiten door als Tonalite, met ongeveer de helft van de overgebleven 65 personeelsleden. De naam verwijst onder meer naar een granietsoort, wat de harde kern van werknemers symboliseert.

Low Energy. ‘Voor sommige applicaties is BLE wellicht aantrekkelijk. Het excelleert in scenario’s waarbij de connectie er niet is en af en toe even moet worden opgezet. Zo is het handig wanneer een temperatuurmeter aan het raam constant signalen verzendt naar een willekeurige gebruiker die langs komt. Een hartsensor zendt daarentegen constant een signaal naar dezelfde gebruiker.’ Voor negentig procent van de applicaties zijn de voordelen nog niet duidelijk, stelt de Tonalite-CTO. Met BLE is bijvoorbeeld geen muziek te streamen. Veel van de nieuwe mogelijkheden zijn ook gewoon te ondervangen met Bluetooth BR. Hiermee is het energieverbruik eveneens behoorlijk te drukken door de duty cycle laag af te stellen en de verbinding in stand te houden. Doordat Bluetooth BR al langer bestaat en de productievolumes hoog zijn, zijn de chipsets bovendien tegen betrekkelijk lage kosten te maken. De BLEchips moeten echter nog in fabricage worden genomen en zijn vanwege de lage volumes relatief duur. Een potentieel nadeel van BLE is dat het op het masterapparaat standaard in dual mode functioneert. Het is heel goed mogelijk dat door de asymmetrische werking van het systeem de master juist meer stroom moet verbruiken om de verbinding te leggen dan bij Bluetooth BR. Daarbij moet wel worden aangetekend dat de energieconsumptie voor Bluetooth sowieso niet erg hoog is in vergelijking met andere technieken. Het vasthouden van een Wifiverbinding kost een apparaat gemiddeld veel meer stroom en is daarom veel meer een aandachtspunt. Ten slotte zet Haartsen vraagtekens bij de grote opeenvolging van verschillende Bluetooth-standaarden. Behalve de basisvariant en de energiezuinige editie heeft de ontwikkelaarsgemeenschap verzameld in de Bluetooth Special Interest Group (Sig) inmiddels een uitvoering geïntroduceerd met een grotere datacapaciteit: Bluetooth EDR (Extended Data Rate) haalt drie megabit per seconde, waar Bluetooth BR niet verder komt dan 1 Mb/s. Ook is er een uitbreiding gekomen genaamd Alternate Mac/Phy (Amp), die het mogelijk maakt om een verbinding op te zetten met een Bluetooth-protocol en vervolgens voor de fysieke transmissie gebruik te maken van andere hardwarelagen, zoals Wifi en Ultrawideband. Voor Haartsen is het allemaal wat veel van het goede. Volgens hem heeft de Bluetooth Sig de jaren na de oprichting in 1998 veel werk verzet, maar is de groep nu wel klaar: de specificaties zijn geformuleerd, de kwaliteitsnormen vastgesteld en de indus­ trie zit om de tafel. Redactie Nieke Roos

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 31

THEMA DRAADLOOS

Draadloze sensornetwerken in brand Vier Fontys-studenten hebben zes weken gewerkt aan een experiment met een Zigbee-netwerk van veertig nodes in een brandend huis. Onlangs hebben ze hun concept overtuigend aangetoond in aanwezigheid van genodigden uit de brandweerwereld en afgevaardigden van de media. De demonstratie liet zien dat draadloze sensornetwerken van grote waarde kunnen zijn bij de fysieke beveiliging van brandweerlieden.

Met twee lagedrukwaterspuiten brengt de brandweer een waterscherm aan tussen de twee mobiele Zigbee-nodes en de bevelvoerder.

Wim Hendriksen Jan Otten

H

oe vaak maak je als ontwikkelaar mee dat je een huis in brand mag steken om je software te testen? Afgelopen juni en juli hebben studenten voor het lectoraat Architectuur van Embedded Systemen van de Fontys Hogeschool ICT het gebruik van Zigbee-netwerken in brandende gebouwen onderzocht en zelfs een woning in de hens laten zetten om problemen te signaleren die kleven aan die toepassing. Opdrachtgever was de Tilburgse dienstverlener in openbare veiligheid Public Safety Innovation. Het project is uitgevoerd in het kader van de SBIR-regeling (Small Business Innovation Research) Fysieke Bescherming fase 1. Hulpverlening in grote gebouwencomplexen zit vol gevaren voor de operationele publieke veiligheidsdiensten zoals de brandweer. Op onbekend terrein, vaak zonder stroom en afgesloten van de buitenwereld moeten deze hulpdiensten reddingswerk verrichten met gevaar voor eigen leven. Deze voorstudie heeft onderzocht of we de fysieke bescherming van brandweerlieden kunnen verbeteren door binnen gebouwen Zigbee-netwerken te gebruiken.

We weten dat elektronica en water niet zo goed samengaan. Brandbestrijding is echter vooral een kwestie van véél water. Daarbij is elektronica gespecificeerd tot tachtig graden Celsius, terwijl een beetje brand pas begint bij enkele honderden graden. Elektronica en vuur is dus evenmin een goede combinatie. Het gebruik van Zigbee geeft nog een paar extra uitdagingen. Zo werkt de technologie op 2,4 GHz, een frequentie die sterk door water wordt gedempt. Bovendien ioniseert vuur de lucht; grote vraag is wat er van het radiosignaal overblijft bij een flinke brand. De invloed van rook en roetneerslag op de signalen is helemaal onduidelijk. Hier staat tegenover dat het leven van brandweermensen kan afhangen van de correcte werking van de apparatuur, dus zij stellen de simpele eis: ‘the show must go on’. Samengevat: de niet-functionele requirements hebben een dwingende invloed op het ontwerp van het product.

Handige eigenschappen Een oude stelling luidt dat er in theorie geen verschil is tussen theorie en praktijk, maar dat de praktijk vaak anders uitwijst. Dit geeft het nut aan van praktijkgericht onderzoek.

De gebruikte Zigbee-modules zijn drie versies van NXP’s Jennic 5148-familie: high-power uitvoeringen, normale exemplaren met externe antenne en varianten met PCB-antenne.

Ook in dit project hebben we daarom demonstrators gemaakt en gekeken wat er in de praktijk gebeurt, en ook hier zijn de resultaten soms weer verrassend. In theorie verwachten we problemen met bluswater en hoge temperaturen. Als het water een belemmering vormt, dan kunnen we bij Zigbee bijvoorbeeld kiezen voor de 868-MHz-band in plaats van 2,4 GHz. Lagere frequenties hebben namelijk minder last van watermassa’s. Hoge temperaturen zullen tot gevolg hebben dat een deel van de Zigbee-nodes het zal begeven. De grote vraag is of het hele netwerk voldoende robuust is om dit op te vangen door het berichtenverkeer via andere routes naar de bestemming te krijgen. De opdrachtgever had drie extra vragen. De eerste was of de bevelvoerder in de aanstormende brandweerauto al informatie kan krijgen over het gebouw en de brandhaard, zodat hij zijn aanvalsplan al klaar kan hebben voor de plaats van bestemming is bereikt. De tweede vraag was of hij informatie kan krijgen waar de brandweermensen in het gebouw zijn. De derde vraag was of het

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 33

Heeft u ze al gezien? Oscilloscopen van de T&M expert Snel en efficiënt, eenvoudig in gebruik, nauwkeurige resultaten. Onze nieuwste productlijn bestaat uit drie prestatieklassen en totaal negen bandbreedtes. Bekijk ze zelf eens:

¸RTO: snelste en nauwkeurigste oscilloscopen tot 2 GHz De RTO oscilloscopen detecteren en analyzeren sneller dan conventionele oscilloscopen. Het unieke gepatenteerde digitale triggersysteem zorgt voor uiterste nauwkeurigheid, en het intelligente bedieningsconcept met touchscreen maakt het gebruik een plezier.

¸RTM: universele oscilloscopen tot 500 MHz De krachtige mogelijkheden en prima specificaties resulteren in een uitstekende prijs/prestatieverhouding en maken de RTM de ideale oplossing voor alle dagelijkse metingen.

HAMEG®HMO: basis oscilloscopen van 70 MHz tot 350 MHz Onze dochter HAMEG Instruments ontwikkelt krachtige en laaggeprijsde instrumenten voor beperkte budgetten, waaronder nu ook een volledige serie digitale mixed-signal oscilloscopen tot 350 MHz. Vanaf € 1.148,- excl. BTW. Kijk voor details op www.scope-of-the-art.com

Kijk voor prijsgunstige test- en meetapparatuur van Rohde & Schwarz, HAMEG, e.a. ook op

Tel: 030-6001721 E-mail: [email protected]

THEMA DRAADLOOS mogelijk is een spraakverbinding op te bouwen die altijd werkt. In de praktijk hebben we een test uitgevoerd om zowel uitspraken te kunnen doen over deze vragen als over de theoretische kwesties. Prominente eis was het gebruik van Zigbee. De reden is dat we verwachten dat dit de komende jaren breed wordt uitgerold in gebouwen en dat we daar dan te zijner tijd gebruik van kunnen maken. Daarnaast zijn ad hoc draadloze sensornetwerken zelfherstellend en zelfconfigurerend. Dat zijn handige eigenschappen in zware omstandigheden als brandende kelders en parkeergarages. De brandweer kan zijn eigen infrastructuur meenemen in het gebouw en het netwerk zal zichzelf tijdens de bluswerkzaamheden aanpassen aan de veranderende omstandigheden. Met onbetrouwbare hardware en onbetrouwbare verbindingen kunnen we zo toch een betrouwbaar systeem neerzetten. Dat heeft immers geen single point of ­failures in de gevaarlijke gebieden. De beperkingen van Zigbee zijn niet relevant. Met een maximum van een paar honderd knooppunten kan de hele Nederlandse hulpverlening niet op één netwerk, maar bij een zeskoppige bemanning van één brandweerauto is dat geen probleem. Daarnaast is er een coördinatornode nodig die de boel beheert, het berichtenverkeer in goede banen leidt en de beveiliging regelt. Deze vormt een single point of failure als hij ermee ophoudt. Wij houden de coördinator echter buiten het brandende gebouw, waardoor dat risico beperkt blijft.

Bevelvoerder-pc Plaats van handeling voor onze test was het Veiligheidsoefencentrum (VOC) in Tilburg. Daar staat een huis waar brandweermensen kunnen oefenen en waar ook brand kan worden gesticht. Dit gebouw hebben we op 12 juli voorzien van veertig Zigbeenodes, waarvan er vier waren aangesloten op een brandmelder. Buiten het pand was één node (de coördinator) aangesloten op een pc met een groot beeldscherm waarop de bezoekers van de demonstratie de voortgang konden volgen. Dit scherm toonde wat de bevelvoerder in de toekomst gaat zien op zijn tabletcomputer. Alle ontvangen berichten (gericht aan de coördinator) hebben we opgeslagen in een logfile op de pc ter evaluatie achteraf. De gebruikte Zigbee-modules waren drie versies van NXP’s Jennic 5148-familie: highpower uitvoeringen, normale exemplaren met externe antenne en varianten met PCBantenne. We hebben voor Jennic gekozen vanwege de softwareontwikkelomgeving en de time-of-flight-engine. Deze engine is overigens een ongedocumenteerd stuk hardware zonder ondersteuning, dus op dat punt was het een miskoop. De meegeleverde softwareontwikkelomgeving is echter uitmuntend.

De kaart op het beeldscherm geeft aan waar de brandweermannen zijn. De Zigbee-knooppunten bouwen een meshnetwerk op, waarbij elke node berichten kan versturen naar elke andere node binnen het bereik van hun radio’s. Bij onze test hebben we elke node opgehangen op een vastgelegde plaats. Twee hebben we er meegegeven aan de brandweermannen die tijdens de brand het gebouw betraden. Deze nodes ‘pingden’ de vaste nodes elke seconde. Zij stuurden de ontvangen signaalsterkte op hun beurt door naar de bevelvoerder-pc, die vervolgens het sterkste signaal opzocht, de kamer bepaalde waar de bijbehorende node hing en op de kaart op het beeldscherm aangaf in welke kamer de brandweerman op dat moment was. De twee mobiele nodes hebben we tijdens de proef met het waterscherm ook gebruikt om de signaalsterkte te meten tussen hen en de coördinator.

Vervormend plastic De ochtend hebben we besteed aan het ophangen, debuggen en kwalificeren van het Zigbee-netwerk. Bij de eerste test hebben we het bereik van de gebruikte modules gemeten. Uit deze kwalificatie van het systeem zonder brand en water bleek dat bij een bereik van tweehonderd meter in de open lucht nog steeds een goede ontvangst mogelijk is. Met twee lagedrukwaterspuiten heeft de brandweer vervolgens een waterscherm aangebracht tussen de twee mobiele nodes en de bevelvoerder. Wij hebben daarnaast nog een losse verbinding opgezet met een Zigbeeradio op 868 MHz. De verwachting was dat de ontvangen signaalsterkte zou afnemen, maar het tegendeel bleek waar: het signaal werd sterker met het waterscherm, althans bij de 2,4-GHz-nodes. Waarom is niet duidelijk. Misschien werkt bluswater op de grond als een spiegel, misschien doen waterdruppels iets met het radiosignaal, misschien speelt de automatic gain control in de ontvanger op. Bij de 868-MHz-node nam de signaalsterkte wel af, maar ontvangst bleef mogelijk. Radiocommunicatie via Zigbee is dus goed te doen in waterige omstandigheden. Na binnenkomst van de ‘getuigen’, genodigden uit de brandweerwereld, schrijvende pers en twee tv-ploegen, is het vuur in het huis aangestoken. De brandmelder boven de

vlammen meldde inderdaad binnen een paar minuten de brand, die werd getoond op het beeldscherm. De brandweermannen met mobiele nodes gingen het gebouw in en waren ook op het scherm te volgen. Het systeem raakte zo nu en dan wel het spoor bijster, maar gaf meestal de goede posities aan. Merk op dat we geen enkel filteralgoritme hebben toegepast en dat elke foutieve meting meteen op het scherm zichtbaar was. Evaluatie achteraf laat zien dat een simpel filter over vijf metingen de problemen oplost. Het Zigbee-netwerk is de hele middag in de lucht geweest, waarbij er maar een paar nodes even zijn weggevallen. De elektronica heeft zich redelijk goed gehouden in de omgeving van een brand. Onder toeziend oog van de tv-ploegen is het vuur geblust en hebben we de schade opgenomen. Slechts één node bleek het niet te hebben overleefd: de vervormende plastic behuizing had in de hitte van de strijd een print uit zijn connector geduwd. Evaluatie van de logfile achteraf laat verder zien dat er geen verschil is in de netwerk- en radiokarakteristieken zonder of met brand. Radiocommunicatie via Zigbee is dus ook mogelijk in de buurt van houtvuur; de rook en de vlammen zijn niet van invloed op het gedrag.

Geestdrift en vaart De eerste twee vragen van de opdrachtgever, of de bevelvoerder vooraf informatie kan krijgen over de brandhaard en tijdens de bluswerkzaamheden over de positie van zijn mensen, kunnen we hiermee positief beantwoorden. De derde vraag, over de mogelijkheid om een spraakverbinding in stand te houden, hebben we tijdens de test niet kunnen adresseren. We hebben wel literatuuronderzoek uitgevoerd en daaruit blijkt dat dat onder voorwaarden moet kunnen. Een van die voorwaarden is dat het netwerk op 2,4 GHz werkt, een andere is dat de spraak vrijwel de volledige bandbreedte tot zijn beschikking heeft. De opdrachtgever is zeer tevreden met de resultaten. De proef heeft hem zelfs nieuwe ideeën gegeven. Bij de Fontys-studenten zorgde de korte lijnen met de opdrachtgever voor geestdrift. Hun begeleiders hebben geleerd dat het zaak is om opzij te springen als studenten gemotiveerd zijn om iets te doen dat eigenlijk niet kan, omdat ze dan flink vaart maken. Ten slotte hebben ook de aanwezige brandweercommandanten de test als zeer positief ervaren. Zij zagen meteen het nut in van een dergelijk systeem. Wim Hendriksen is lector bij de Fontys Hogeschool ICT en Jan Otten is oprichter en CEO van Public Safety Innovation, specialist in innovatieve initiatieven voor een veiligere leef- en werkomgeving. Redactie Nieke Roos

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 35

THE HIGH TECH INSTITUTE

LEADERSHIP IN TECHNOLOGY AND INNOVATION

Elektronica

Signal integrity - workshop (SI-WS)

1, 8 en 15 november 2011 (3 halve dagen)

Cooling of electronics (CoE) 9 - 11 november 2011 (3 dagen)

Bits on chips - an introduction (BoC) 5 december 2011 (1 dag)

Discrete-time signal processing (DTSP) start 5 december 2011 (18 avondsessies)

outlined:

Nanometer CMOS ICs basics (CMOS-Basic) 7 - 9 december 2011 (3 dagen)

Microelectromechanical systems (MEMS) 12 - 14 december 2011 (3 dagen)

Electronics for non-electronic engineers - bachelor level (ENE-BSc) start 10 januari 2012 (43 sessies)

Design of analog electronics - embedded analog 1 (DAE-AE1) start 30 januari 2012 (7 dagen)

Design of analog electronics - analog IC design (DAE-IC) start 19 maart 2012 (11 dagen)

Electromagnetic compatibility - design techniques (EMC-DT) 16 - 20 april 2012 (5 dagen)

Design of analog electronics - embedded analog 2 (DAE-AE2) start 24 april 2012 (5 dagen)

Mechatronica

Dynamics and modelling (DAM)

31 oktober - 2 november 2011 (3 dagen)

Design principles basics (DPB) start 2 november 2011 (5 dagen)

Mechatronics system design - part 2 (Metron2) 7 - 11 november 2011 (5 dagen)

Design for ultra high and ultra clean vacuum (UHV2) 7, 8, 14, 15 november 2011 (3,5 dagen)

Motion control tuning (MCT)

start 15 november 2011 (6 dagen)

Advanced motion control (AMC)

28 november - 2 december 2011 (5 dagen)

Mechatronics system design - part 1 (Metron1) 12 - 16 december 2011 (5 dagen)

Machine vision for mechatronic systems (MVMS) 26 en 27 januari 2012 (2 dagen)

Iterative learning control (ILC) 14 en 15 februari 2012 (2 dagen)

Introduction in ultra high and ultra clean vacuum (UHV1) 12, 19, 26 maart en 2 april 2012 (4 dagen)

Experimental techniques in mechatronics (ETM) 3 - 5 april 2012 (3 dagen)

Actuators for mechatronic systems (AMS) 8, 9 en 10 oktober 2012 (3 dagen)

Optica

Applied optics (AP-OPT)

start 1 november 2011 (15 ochtendsessies)

Modern optics for optical designers (CMOP) februari 2012 (27 ochtendsessies)

Software Systeem Tools

Object-oriented analysis and design - fast track (OOAD) start 7 november 2011 (6 dagen)

System architect(ing) (Sysarch) 21 - 25 november 2011 (5 dagen)

Labview: introduction in language and programming 1 (Labview) 23 - 25 november 2011 (3 dagen)

Programming in Labview 2 (Labprog) 1 - 3 februari 2012 (3 dagen)

Skills

Lateral thinking (LATH) november 2011 (2 dagen)

Six thinking hats (6-Hats) 7 en 8 mei 2012 (2 dagen)

Networking (NETW) voorjaar 2012 (1 dag)

Alle trainingen worden gehouden in Eindhoven of omgeving.

Logo HTI specs: Font: Calibri Font colors: CMYK en zwart 100% Verloop: radial, loc

Mechatronica

DAM

Dynamics and modelling Deze driedaagse basiscursus gaat in op de essentiële aspecten van machinedynamica die de prestatie van mechatronische precisiesystemen beïnvloeden. Na de cursus zijn deelnemers zich bewust van de impact en de risico’s van machinedynamica op de algehele systeemprestaties en in staat machine- of productconcepten te beoordelen en te optimaliseren door gerichte modelvorming en simulatie. De nadruk ligt op modelvorming in de conceptuele fase van het ontwerp ter ondersteuning van ontwerpbeslissingen en ter reductie van risico’s. Duur: 3 dagen Kosten: 1795 euro Datum: 31 oktober - 2 november 2011 Locatie: Eindhoven

Elektronica

CoE

Cooling of electronics Om kostbaar herontwerp en vertraagde marktintroductie te voorkomen, dient thermisch beheer vanaf het begin onderdeel te zijn van het ontwerpproces. Deze training introduceert thermisch ontwerp en koeling van elektronische componenten, modules en systemen vanuit een industrieel oogpunt. Deze zienswijze is belangrijk voor verschillende applicaties, zoals halfgeleiders en vermogenselektronica, en door de snelle opmars van leds tegenwoordig ook voor verlichting. Twee zeer ervaren docenten leren de deelnemers thermische problemen, die zij tijdens alle fases van het creatieproces van een product kunnen tegenkomen, op te lossen. Duur: 3 dagen Kosten: 1650 euro Datum: 9 - 11 november 2011 Locatie: Eindhoven

Tools

Labview

Labview: introduction in language and programming 1 Tijdens deze uitgebreide driedaagse training leren deelnemers om de basisvaardigheden voor LabVIEW onder de knie te krijgen. De training geeft een stevige basiskennis van LabVIEW, de grafische programmeeromgeving van National Instruments. Deelnemers zijn na drie dagen in staat om applicatieprogramma’s voor metingen, dataacquisitie en analyse te lezen en te wijzigen in praktische situaties. Duur: 3 dagen Kosten: 1600 euro Datum: 23 - 25 november 2011 Locatie: Eindhoven original:

www.hightechinstitute.nl

THE HIGH TECH INSTITUTE

LEADERSHIP IN TECHNOLOGY AND INNOVATION

AGENDA

WEGWIJZER

Cursussen

Events

CH I P O NT W ER P

Benelux

Altium Nanoboard 24 oktober, Markelo 14 november, Markelo Altium Designer advanced 25 oktober, Markelo 15 november, Markelo Designen voor optimaal gebruik van boundary-scan 26 oktober, Markelo Leren communiceren binnen een technische projectomgeving 27 en 28 oktober, Markelo Altium Designer 7 en 8 november, Markelo Spice simulation with Altium Designer 22 november, Markelo Fundamentals of VHDL 28 - 30 november, Markelo www.transfer.nl

Systemverilog for verification 24 - 26 oktober, Borne C++ 31 oktober en 1 november, Borne Introduction to SystemC for verification 7 - 9 november, Borne Advanced VHDL 10 en 11 november, Borne www.dizain-sync.com

Teststand 1: test development 25 - 27 oktober, Zaventem Labview Real-Time 1 31 oktober en 1 november, Woerden 15 en 16 november, Zaventem Labview FPGA 2 en 3 november, Woerden 17 en 18 november, Zaventem Labview core 1 7 - 9 november, Woerden 12 - 14 december, Woerden 12 - 14 december, Zaventem Labview core 2 10 en 11 november, Woerden 15 en 16 december, Woerden 15 en 16 december, Zaventem www.ni.com/netherlands Matlab fundamentals 1 - 3 november, Eindhoven 6 - 8 november, Mechelen Matlab for data processing and visualization 8 november, Eindhoven Matlab programming techniques 9 november, Eindhoven Matlab for building graphical user interfaces 10 november, Eindhoven Simulink for system and algorithm modeling 16 en 17 november, Eindhoven Interfacing Matlab with C code 29 november, Eindhoven Deploying Matlab-based applications – Java Edition 30 november, Eindhoven www.mathworks.nl Workshop STM32F4 series 3 november, Breda www.silica.com

Calibre rule writing 24 - 27 oktober, Almelo Modelsim advanced topics 28 oktober, Almelo DXDesigner for Expedition PCB Flow 31 oktober - 2 november, Almelo Advanced verification jumpstart 4 november, Almelo Design capture for Expedition PCB Layout 7 en 8 november, Almelo Ces for Expedition PCB (V2007) 9 en 10 november, Almelo Omnify empower 14 - 16 november, Almelo I/O Designer 17 en 18 november, Almelo Expedition PCB introduction (V2007) 21 - 24 november, Almelo Hyperlynx advanced high-speed PCB analysis 28 - 30 november www.innofour.com

Operational amplifiers: theory & design 7 - 10 november, Delft www.mead.ch Blootstelling aan elektromagnetische velden 9 - 11 november, Eindhoven Elektromagnetische compatibiliteit Start 10 november, Eindhoven In-depth theory of electrical machines Start 14 november, Eindhoven Electric components Start 16 november, Eindhoven The design and application of industrial linear motors Start 16 november, Eindhoven www.poatechniek.nl DSP concept explained with well-chosen exercises Start 14 november, Leuven www.imec.be

3D Printing Event 2011 25 oktober, Eindhoven www.3dprintingevent.com Voorlichtingsbijeenkomst WBSO 25 oktober, Amsterdam 3 november, Nieuwegein 15 november, Middelburg 22 november, Rotterdam www.agentschapnl.nl Food automation & labtech 8 november, Nieuwegein www.fhi.nl Biomimicry 8 november, Scherpenzeel www.mikrocentrum.nl Leo-Congres 2011 – Servicerobotica 10 november, Enschede www.leorobotics.nl Printed and organic electronics 10 november, Eindhoven www.mikrocentrum.nl

| nr. 12 | 21 oktober 2011

SoC and FPGA Design Crypto and Security IP Video IP DO-254 IP

DI ENS T V ER L ENI NG Alten PTS Linie 544 7325 DZ Apeldoorn Tel +31 55 3601880 Rivium 1e straat 85 2909 LE Capelle aan den IJssel Tel +31 10 4637700 Beukenlaan 44 5651 CD Eindhoven Tel +31 40 2563080 [email protected] www.altenpts.nl

ICT.Open 14 en 15 november, Veldhoven www.ictopen2011.nl Micro Nano Conference 2011 15 en 16 november, Ede www.micronanoconference.nl

VIANEN BEST DEVENTER ROTTERDAM AMSTERDAM GRONINGEN DHAKA

CIMSOLUTIONS B.V. Havenweg 24 4131 NM Vianen Tel +31 347 368100 Fax +31 347 373777 [email protected] www.cimsolutions.nl

Bits&Chips 2011 Embedded Systemen 18 november, Eindhoven Info: [email protected] www.embedded-systemen.nl 17e Nederlandse Testdag 29 november, Enschede www.testdag.nl High Tech Seminar 29 november, Eindhoven www.sogeti.nl

ENTER Mbedded BV Science Park 5001 5692 EB Son Tel +31 40 2141020 [email protected] www.enter-mbedded.nl

Precisiebeurs 2011 30 november en 1 december, Veldhoven www.precisiebeurs.nl Silica Technical Seminar 2011 7 december, Breda www.silica.com Rapidpro 2012 25 en 26 januari 2012, Veldhoven www.mikrocentrum.nl

Hightech Mechatronica 2012 29 maart 2012, Veldhoven Info: [email protected] www.hightechmechatronica.nl

38 |

Barco Silex Rue du Bosquet 7 1348 Louvain-la-Neuve Tel +32 10 454904 [email protected] www.barcodesignservices.com

ESPRIT ICT Group Bastion 1-5 5491 AN Sint-Oedenrode Tel +31 413 271412 [email protected] www.esprit-it.nl

Fourtress BV Meerenakkerplein 20 5652 BJ Eindhoven Tel +31 40 2661080 Fax +31 40 2661081 [email protected] www.fourtress.nl

D IS TRIBUTI E

HIGH TECH SOLUTIONS Linie 506 7325 DZ Apeldoorn Tel +31 55 3606135 [email protected] www.hightech.nl

TOOLS

The MathWorks BV Dr. Holtroplaan 5b 5652 XR Eindhoven Tel +31 40 2156700 Fax +31 40 2156710 [email protected] www.mathworks.nl

RS Components Bingerweg 19 2031 AZ Haarlem www.rsonline.nl www.rsonline.be

P ROJ ECTBUR EA U HUMIQ B.V. Science Park Eindhoven 5006 5692 EA Son Postbus 6420 5600 HK Eindhoven Tel +31 40 2669100 Fax +31 40 2669101 [email protected] www.humiq.nl

Specialist in electronic & FPGA design Adeas Luchthavenweg 81.039 5657 EA Eindhoven Tel +31 40 2350060 Fax +31 40 2350666 www.adeas.nl

Profit Consulting Apeldoorn Profit Software Improvement Tweelingenlaan 4, Apeldoorn Tel +31 55 5762822

Advertentie-index

Profit Consulting Eindhoven High Tech Campus 69, Eindhoven Tel +31 40 8009955 Profit Consulting Amsterdam Science Park Amsterdam 400, Amsterdam Tel +31 20 8884128 Dekimo - Layers Brusselsesteenweg 708 9050 Gent Tel +32 9 2310790 www.dekimo.com

[email protected]

Regio Midden Herculesplein 24, Utrecht Tel +31 88 8275000

Rijschoolstraat 11 3000 Leuven Tel +32 16 441414

Campus Blairon 429 2300 Turnhout Tel +32 14 638908

Regio Zuid Dillenburgstraat 25-3, Eindhoven Tel +31 88 8275100 Regio West Poortweg 10, Delft Tel +31 88 8275200 Regio Noord Zuiderzeelaan 21, Zwolle Kapteynlaan 17, Leek Tel +31 88 8275300

TASS B.V. Larixplein 6 5616 VB Eindhoven Tel +31 40 2503200 Fax +31 40 2503201 [email protected] www.tass.nl

TOPIC Embedded Systems Eindhovenseweg 32c 5683 KH Best Tel +31 499 336979 Fax +31 499 336970 [email protected] www.topic.nl

National Instruments Pompmolenlaan 10 3447 GK Woerden Tel +31 348 433466 Fax +31 348 430673 [email protected] www.ni.com/netherlands

Nspyre Postbus 85066 3508 AB Utrecht Tel +31 88 8275000 Fax +31 88 8275099 [email protected] www.nspyre.nl

TASS Belgium N.V. Gaston Geenslaan 9 3001 Leuven Tel +32 16 241680 Fax +32 16 241689 [email protected] www.tass.be

Advertentie Alten PTS Bits&Chips 2011 Embedded Systemen Blue-led CIMSOLUTIONS EVOC Hightech Banen The High Tech Institute Hightech Mechatronica 2012 High-Tech Systems Platform Kontron MathWorks National Instruments Rohde & Schwarz RUTRONIK

Pagina 20 40 14 2 32 4 30, 36 12 26 24 7 28 34 8

Sioux Embedded Systems B.V. Esp 405 5633 AJ Eindhoven Tel +31 40 2677100 Fax +31 40 2677101 [email protected] www.sioux.eu

Technolution B.V. Zuidelijk Halfrond 1 P.O. Box 2013 2800 BD Gouda Tel +31 182 594000 [email protected] www.technolution.eu

Ook in de wegwijzer? De wegwijzer geeft informatie over bedrijven die actief zijn in de markt voor hightech systemen. Vermelding is op jaarbasis. Voor meer informatie en reserveringen, neem contact op met de afdeling sales, [email protected].

21 oktober 2011 |

| nr. 12 | 39

Goudsponsor

18 nov emb er 20 11 | E voluon | E ind ho v e n | N L

Cosponsors

Sponsors

In samenwerking met Standhouders AcQ Inducom Adeas Alten PTS Altran ASML CIMSOLUTIONS Embedded Systems Institute ENTER Mbedded Fourtress Green Hills Software GreenPeak Technologies The High Tech Institute HUMIQ IBM INDES-IDS Kontron MathWorks MonkeyProof Solutions National Instruments Nspyre Parasoft Netherlands Prodrive Profit Nederland Programming Research PROMEXX Technical Automation Remedy IT RTI Sioux Embedded Systems Sogeti Nederland TASS Technolution Telerex Texas Instruments Texim Europe TMC Embedded Vector Fabrics Verifysoft Technology Verum Wind River Yacht Yrz

Er zijn nog sponsor- en standplaatsen beschikbaar. Voor meer informatie: [email protected] of +31 24 3505544.

Bent u er ook bij op 18 november in het Evoluon?

KEYNOTESPREKERS

Inschrijvingen geopend. Ga naar www.embedded-systemen.nl/bezoekers en meld u nu aan.

Eric Meurice (ASML) Maarten Steinbuch (TUE)

www. emb ed d ed - s y s temen. nl