Nederland langs de Europese meetlat

IT— — — SE – – – – BE – EL – – DE – FR — ES – – PT – – EU(25) — UK – – – LV — AT – EE — FI DK — HU – – – – LT – – LU – – SI – – NL – – CZ – – – – – – MT – – – PL – – – CY – – – – IE — SK –

27,1

ES – 83,1 – FR

26,6

– 82,9

IT – 82,9 – –

25,8 25,6

– –

25,2 25,0 25,0

– – SE – 82,1

24,5

– –

23,9 23,8

– –

22,9 22,9 22,7 22,7 22,3 22,3

21,3 20,9 20,6 20,2 19,7

18,5

18,0

17,4

16,5 16,5

AT – 81,6 FI – 81,5

DE – – – – – – – – – – – – – FR – UK – IT – – – – – – – – – – – ES – PL – – – – – – – – – – – – – – NL – – – –

82,4

60,2 60,1 58,0

40,2 38,6

16,2

LU – – – – – – – – – – – – – – – FR – DE – – – BE – UK – EU(25) – IT – NL – – DK – SE – AT – – IE – FI – CY – EL – SK – HU – SI – ES – MT – PT – – CZ – PL – EE – LV – – – –

BE – 1,85 UK – 1,85 – – – – – – NL – 1,18 – EU(15) – 1,03 – DK – 0,93 DE – 0,87 FR – 0,85 – 46,0 – FI – 0,63 EL – 0,53 – – – IT – 0,19 ES – 0,16 – PT – 0,02

30,5 30,4

27,9 27,8 26,9 26,8 26,5 24,1 24,1 23,6 21,6 21,5 21,2 21,2 21,2 20,7 20,0 19,9 19,0 18,6 16,6 16,0 15,8 15,7

De Europese Unie wordt steeds belangrijker voor Nederland. Daarom heeft het Centraal Bureau voor de Statistiek deze publicatie samengesteld, waarin ons land op tal van gebieden wordt vergeleken met de andere EU-lidstaten. Voor wat betreft bevolking, economie, arbeid, welzijn en andere onderwerpen wordt Nederland langs de Europese meetlat gelegd. De publicatie is bedoeld voor iedereen die wil weten hoe Nederland er nu werkelijk voor staat binnen Europa.

DE – 82,4 – – – – – – – – – – – – FR – 60,2 UK – 60,1 IT – 58,0 – – – – – – – –Meer statistische informatie – –over de Nederlandse ES – 40,2 vindt u op de PL –samenleving 38,6 –CBS-website: www.cbs.nl. – –Hier staat ook een technische – –toelichting op de publicatie – –Nederland langs de Europese –meetlat. – – – – – NL – 16,2 – – –

LU – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – EL – – – PT – – – – – – – – IE – – – – ES – – – – – – – – – BE – – – – – – – FI – AT – DK – FR – UK –

3,91

2,37 2,13

1,51

1,26

0,56

0,01 -0,12 -0,12 -0,13 -0,24

— SE – – – – BE – EL – – DE – FR — ES – – PT – – EU(25) — UK – – – LV — AT – EE — FI DK — HU – – – – LT – – LU – – SI – – NL – – CZ – – – – – – MT – – – PL – – – CY – – – – IE — SK –

26,6

25,8 25,6 25,2 25,0 25,0

AT

Oostenrijk

BE

België

24,5

CY

Cyprus

23,9 23,8

CZ

Tsjechië

DE

Duitsland

DK

Denemarken

22,9 22,9 22,7 22,7 22,3 22,3

EE EL ES FI FR

21,3

HU

20,9

IE IT

20,6

Nederland langs de Europese meetlat 20,2 19,7

LT LU LV MT NL PL

18,5

18,0

17,4

16,5 16,5

ES – – FR – IT – – – – – – – SE – – – – – AT – FI – –

83,1 82,9 82,9

PT SE SI SK UK EU(15) EU(25)

82,1

81,6 81,5

LU – 46,0 – – Griekenland – Spanje – – Finland – Frankrijk – – Hongarije – – Ierland – – Italië – Litouwen – FR – 30,5 Luxemburg DE – 30,4 Letland – – Malta BE – 27,9 UK – 27,8 Nederland EU(25) – 26,9 Polen IT – 26,8 NL – 26,5 Portugal – ZwedenDK – 24,1 SE – 24,1 Slovenië AT – 23,6 Slowakije – IE – 21,6 Verenigd – 21,5 FI Koninkrijk CY – 21,2 Europese Unie (15) EL – 21,2 – 21,2 SK Europese Unie (25) HU – 20,7 SI – 20,0 ES – 19,9 MT – 19,0 PT – 18,6 – CZ – 16,6 PL – 16,0 EE – 15,8 LV – 15,7 –

Estland

BE – 1,85 UK – 1,85 – – – – – – NL – 1,18 – EU(15) – 1,03 – DK – 0,93 DE – 0,87 FR – 0,85 – – FI – 0,63 EL – 0,53 – – – IT – 0,19 ES – 0,16 – PT – 0,02

— — SE – – – – BE – EL – – DE – FR — ES – – PT – – EU(25) — UK – – – LV — AT – EE — FI DK — HU – – – – LT – – LU – – SI – – NL – – CZ – – – – – – MT – – – PL – – – CY – – – – IE — SK –

26,6

25,8 25,6 25,2 25,0 25,0 24,5 23,9 23,8

22,9

Nederland 22,9 langs de Europese meetlat 22,7 22,7 2004 22,3 DE – – – – – – – – – – – – – FR – UK – IT – – – – – – – – – – – ES – PL – – – – – – – – – – – – – – NL – – – –

82,4

60,2 60,1 58,0

40,2 38,6

16,2

22,3

21,3 20,9 20,6 20,2 19,7

18,5

18,0

17,4

16,5 16,5

ES – – FR – IT – – – – – – – SE – – – – – AT – FI – –

83,1 82,9 82,9

82,1

81,6 81,5

VOORWOORD –

inhoud

BEVOLKING BEVOLKING VERGRIJZING LEVENSVERWACHTING ASIELAANVRAGEN

5

– 6 – 8 – 10 – 12 – 14

ECONOMIE ECONOMIE PRODUCTIESTRUCTUUR CONCURRENTIEPOSITIE PRIJZEN INVESTERINGEN CONSUMPTIE KENNISECONOMIE INTERNATIONALE HANDEL

– – – – – – – – –

16 18 20 22 24 26 28 30 32

ARBEID ARBEIDSPRODUCTIVITEIT WERKLOOSHEID ARBEIDSPARTICIPATIE DEELTIJDWERK

– – – – –

34 36 38 40 42

OVERHEIDSFINANCIËN – 44 OVERHEIDSSALDO EN -SCHULD – 46 OVERHEIDSINKOMSTEN EN -UITGAVEN – 48 ENERGIE EN MILIEU – 50 ENERGIE – 52 MILIEU – 54 WELZIJN GEZONDHEIDSZORG GEZONDHEID ONDERWIJS SOCIALE COHESIE WONEN TOERISME DE MAATSCHAPPELIJKE POSITIE VAN VROUWEN

– – – – – – – –

56 58 60 62 64 66 68 70

FINANCIËN VAN DE EU – 72 INKOMSTEN UIT EN AFDRACHTEN AAN DE EU – 74 BRUTO BINNENLANDS PRODUCT EN BRUTO NATIONAAL INKOMEN – 77

AT BE CY CZ DE DK EE EL ES FI FR HU IE IT LT LU LV MT NL PL PT SE SI SK UK

Oostenrijk België Cyprus Tsjechi Duitsland Denemarken Estland Griekenland Spanje Finland Frankrijk Hongarije Ierland Italië Litouwen Luxemburg Letland Malta Nederland Polen Portugal Zweden Slovenië Slowakije Verenigd Koninkrijk

FI

EE SE LV IE

DK LT UK

NL PL BE

DE LU CZ SK

FR

AT HU SI

PT

ES

LU MT

IT

EL

MT 4

CY

Voorwoord Goed beleid dient gebaseerd te zijn op adequate en betrouwbare gegevens. Dat geldt in Nederland, maar ook in Europa. Bij dat laatste kan onder meer gedacht worden aan de uitkeringen in het kader van de Structuurfondsen, de naleving van het Stabiliteits- en Groeipact en het volgen van de realisatie van de Lissabondoelstellingen. Bij het voorbereiden, uitvoeren en toetsen van het beleid wordt in Europa veelvuldig gebruik gemaakt van informatie van de nationale statistische bureau’s zoals het Centraal Bureau voor de Statistiek. Samen met Eurostat en de Europese zusterorganisaties spant het CBS zich in om de onderlinge cijfers vergelijkbaar te maken en zo te komen tot een consistent Europees statistisch systeem. Dit is al voor een belangrijk deel gelukt, maar er is op dit terrein ook nog volop werk te verrichten.

tweede helft van 2004 zullen een extra impuls betekenen voor de informatiehonger naar gegevens over de (nieuwe) EU-lidstaten. Het CBS publiceert daarom in deze publicatie cijfers over Nederland, de andere lidstaten en waar mogelijk de nieuwe toetreders.

‘Europa’ zal steeds belangrijker worden voor politici, beleidsmakers, wetenschappers, producenten en consumenten. De uitbreiding van de Europese Unie van 15 naar 25 lidstaten per 1 mei 2004, de verkiezingen voor het Europees Parlement in juni 2004, en het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie tijdens de

Ik wens u veel leesplezier toe en ben zeer geïnteresseerd in uw oordeel. Uw reactie kunt u aan mij doorgeven via het e-mailadres [email protected].

Bij het samenstellen van Nederland langs de Europese meetlat zijn overwegend gegevens gebruikt van Eurostat, de OESO en het CBS. Een exacte bronvermelding per onderwerp staat op de CBSwebsite: www.cbs.nl. Waar nodig hebben wij daar ook aangegeven in hoeverre er wat omzichtiger met de gegevens omgesprongen moet worden omdat de eerder besproken Europese statistische eenheid nog niet op alle terreinen gerealiseerd is. Ook vindt u op de CBS-website de meest recente cijferreeksen voor Nederland.

De Directeur-Generaal van de Statistiek Drs. G. van der Veen Voorburg/Heerlen, februari 2004

5

BE – 1,85 UK – 1,85 – – – – – – NL – 1,18 – EU(15) – 1,03 – DK – 0,93 DE – 0,87 FR – 0,85 – – FI – 0,63 EL – 0,53 – – – IT – 0,19 ES – 0,16 – PT – 0,02

DE – – – – – – – – – – – – – FR – UK – IT – – – – – – – – – – – – ES – PL – – – – – – – – – – – – – NL – – – – –

82,5

59,6 59,3 57,3

40,7 38,2

16,2

BE EL DE FR ES PT

– – – – – – – – — – – – – — – – – — – —

25,8 25,6 25,2 25,0 25,0 24,5

bevolking EU(25) UK

23,9 23,8

LV 22,9 AT 22,9 EE 22,7 FI 22,7 DK — 22,3 HU – 22,3 – – – LT – 21,3 – LU – 20,9 – SI – 20,6 – NL – 20,2 – CZ – 19,7 – – – – – MT – 18,5 – – PL – 18,0 – – CY – 17,4 – – – IE — 16,5 SK – 16,5

ES – – FR – IT – – – – – – – SE – – – – – AT – FI – –

83,1 82,9 82,9

82,1

81,6 81,5

BEVOLKING, 2003 (x mln)

DE – – – – – – – – – – – – – FR – UK – IT – – – – – – – – – – – – ES – PL – – – – – – – – – – – – – NL – – – – EL – BE – PT – CZ – HU – SE – AT – DK – SK – FI – IE – LT – LV – SI – EE – CY – LU – MT –

82,5

59,6 59,3 57,3

Bevolking 40,7 38,2

16,2

11,0 10,4 10,4 10,2 10,1 8,9 8,1 5,4 5,4 5,2 4,0 3,5 2,3 2,0 1,4 0,7 0,4 0,4

Nederland is, gerekend naar inwonertal, het op zes na grootste land van de Europese Unie (25). Duitsland is het grootst met 82,5 miljoen inwoners. Ook het Verenigd Koninkrijk, Italië, Frankrijk, Spanje en Polen hebben meer inwoners dan ons land. De nieuwe lidstaten tellen samen zo’n 75 miljoen inwoners, tegen 380 miljoen voor de EU(15). In de meeste EU(15)-lidstaten groeit de bevolking, door natuurlijke aanwas en een positief migratiesaldo. Bij de nieuwe toetreders zijn de verschillen groot. In Cyprus en Malta bijvoorbeeld neemt de bevolking toe, terwijl deze in Hongarije, Tsjechië en de Baltische staten afneemt.

8

Voor het totaal van de nieuwe toetreders is er een bevolkingsafname, voornamelijk doordat het sterftecijfer hoger ligt dan het geboortecijfer. Met 479 inwoners per km2 is Nederland, op het eiland Malta na, het dichtstbevolkte land van de Europese Unie. In België, het land met de op twee na hoogste bevolkingsdichtheid, wonen 340 mensen per km2. In de EU(25) als geheel bedraagt de bevolkingsdichtheid 116 mensen per km2. In veel nieuwe lidstaten is de bevolkingsdichtheid minder. Van deze landen zijn de Baltische staten het minst dicht bevolkt.

Dicht bevolkt

BEVOLKINGSDICHTHEID, 2003 (inwoners per km 2)

BEVOLKING, MUTATIE 1990-2003 (%)

Estland

België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

Letland Litouwen Hongarije Tsjechië Slovenië Polen Italië Slowakije Verenigd Koninkrijk België Duitsland Finland Spanje Denemarken Zweden Oostenrijk Portugal Frankrijk Nederland Griekenland Malta Ierland Luxemburg

340 77 125 231 30 17 109 83 109 57 190 36 53 172 1 324 479 96 122 113 98 110 81 129 243 22

Europese Unie (25)

116

Cyprus Europese Unie (25) -20

-10

0

10

20

30

bevolking 9

GRIJZE DRUK (65-plussers in % van de bevolking van 15-64 jaar)

IT – – – SE – – – – BE – EL – – DE – FR – ES – – PT – – EU(25) – UK – – – LV – AT – EE – FI – DK – HU – – – – LT – – LU – – SI – – NL – – CZ – – – – – – MT – – – PL – – – CY – – – – IE – SK –

27,1

26,6

25,8 25,6 25,2 25,0 25,0 24,5 23,9 23,8

Vergrijzing 22,9 22,9 22,7 22,7 22,3 22,3

21,3 20,9 20,6 20,2 19,7

In Nederland zijn er twintig 65-plussers op elke honderd personen van 15-64 jaar. In de hele Europese Unie (25) bedraagt deze ‘grijze druk’ 24. Alle nieuwe lidstaten zitten daar, soms ver, onder. Bij vijf van de tien nieuwe leden ligt de grijze druk onder die van Nederland. Nederland is een van de minst vergrijsde landen van de EU. In 2002 telde Nederland 13,7 procent 65-plussers. Italië heeft verhoudingsgewijs het grootste aantal 65-plussers. In de EU(25) als geheel ligt dit percentage op 16. Tot 2025 zal het percentage 65-plussers

18,5

18,0

17,4

16,5 16,5 10

in de EU naar verwachting met ruim eenderde toenemen. In Nederland zal dit aandeel met meer dan de helft toenemen. Ook al zal de verwachte toename in Italië rond het EU-gemiddelde liggen, toch zal dit land, met 25 procent 65-plussers in 2025, het meest vergrijsde land van de Europese Unie blijven. De toename van de vergrijzing zal in de meeste nieuwe lidstaten waarschijnlijk sterker zijn dan gemiddeld in de landen van de EU(15). De vijf staten met de grootste toename van het percentage 65-plussers zijn alle nieuwe toetreders.

Minder vergrijsd

AANDEEL 65-PLUSSERS, MUTATIE 2001-2025 (%)

VERGRIJZING (65-plussers in % van de bevolking)

Portugal Griekenland Verenigd Koninkrijk Spanje Zweden België Italië Frankrijk Hongarije Denemarken Duitsland Estland Letland Luxemburg Litouwen Oostenrijk Ierland Nederland Slowakije Finland Polen Tsjechië Cyprus Slovenië

België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

1990 14,8 11,0 15,6 14,9 11,6 13,3 13,9 13,7 13,2 11,4 14,7 11,9 10,8 13,4 11,0 12,8 14,9 10,0 13,2 10,6 10,3 13,4 12,5 15,7 17,8

Europese Unie (25)

14,5

1)

1)

2002 16,9 11,4 14,8 17,1 15,2 15,2 16,2 17,6 15,3 11,2 18,2 15,5 14,2 14,1 12,6 13,7 15,6 12,5 16,5 14,5 11,4 17,1 13,8 15,6 17,2 16,0

2)

2)

2)

2)

2)

2)

Malta Europese Unie (25)

1)

0

20

40

60

80

1991

2)

2001

100

bevolking 11

LEVENSVERWACHTING VROUWEN, 2002 (jaren)

ES – 83,1 – FR — 82,9 IT – 82,9 – – – – – – SE – 82,1 – – – – AT – 81,6 FI – 81,5 – LU – 81,3 EU(25) – 81,2 – CY – 81,0 – DE – 80,7 EL – 80,7 NL – 80,6 MT – 80,5 PT — 80,4 UK – 80,4 – BE – 80,1 – – – – SI – 79,6 – – – DK – 79,2 – – – – – IE — 78,5 CZ – 78,5 PL – 78,4 – – – – – – – SK – 77,6 – LT – 77,4 – – EE — 77,0 LV – 77,0 – – – – HU – 76,5

Levensverwachting Vrouwen worden in Nederland gemiddeld 80,6 jaar oud. In tien landen van de Europese Unie (25) worden vrouwen ouder. In 1990 was de levensverwachting van vrouwen in Nederland nog een van de hoogste in de EU. Mede door het rookgedrag van Nederlandse vrouwen is de levensverwachting in ons land sindsdien nauwelijks toegenomen. In Frankrijk, Spanje en Italië leven vrouwen het langst (83 jaar). Binnen de EU(15) ligt de levensverwachting van vrouwen alleen in Ierland en Denemarken beneden de 80 jaar. In de nieuwe lidstaten is een levensverwachting voor vrouwen van minder dan 80 jaar eerder regel dan uitzondering.

12

De Nederlandse man heeft een levensverwachting van 75,9 jaar. Alleen in Italië en Zweden worden mannen ouder. In Estland, Letland en Litouwen worden mannen gemiddeld minder dan 66 jaar. Nederlandse mannen worden gemiddeld bijna 5 jaar minder oud dan vrouwen. In 2025 zal dit verschil naar verwachting nog maar 3 jaar zijn. Het verschil in levensverwachting tussen mannen en vrouwen ligt bij de EU(15)landen rond de 6 jaar. Bij een aantal nieuwe lidstaten is dit beeld drastisch anders. Zo is het verschil in levensverwachting tussen mannen en vrouwen in Estland maar liefst 12 jaar.

Levensverwachting vrouwen blijft achter

LEVENSVERWACHTING, MUTATIE 1990-2002 (jaren)

LEVENSVERWACHTING (jaren)

Litouwen België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

Estland Griekenland Ierland Letland België Cyprus Nederland Malta Spanje Verenigd Koninkrijk Slovenië Luxemburg Denemarken Duitsland Frankrijk Zweden Slowakije Portugal Hongarije Oostenrijk Italië Polen Finland

Europese Unie (25)

Mannen 74,5 76,1 74,7 74,7 65,2 74,9 75,6 75,4 68,2 73,0 76,8 65,5 65,9 74,9 75,8 75,9 75,6 70,2 73,4 72,1 69,5 75,7 72,1 75,5 77,7

Vrouwen 80,1 81,0 79,2 80,7 77,0 81,5 82,9 80,7 76,5 78,5 82,9 77,0 77,4 81,3 80,5 80,6 81,6 78,4 80,4 79,6 77,6 83,1 78,5 80,4 82,1

74,9

81,2

Tsjechië Europese Unie (25) -1

0 Vrouwen

1

2

3

4

5

Mannen

bevolking 13

ASIELAANVRAGEN (per 1 000 inwoners)

AT – – – – – – – – – SE – – – – – – – – IE – – – – – – – – – – LU – – – – – – – BE – UK – – – – – – – NL – – EU(15) – – DK – DE — FR – – – FI – EL – – – – IT — ES – – PT –

4,44

3,73

3,12

Asielaanvragen 2,44

1,85 1,85

1,18 1,03 0,93 0,87 0,85

0,63 0,53

In Nederland is het aantal asielaanvragen de laatste jaren sterk afgenomen, van 44 duizend in 2000 tot 19 duizend in 2002. In de Europese Unie (15) als geheel is het min of meer gestabiliseerd. In 2002 zijn in de EU(15) 380 duizend asielaanvragen ingediend. Het Verenigd Koninkrijk en Duitsland ontvingen de meeste asielaanvragers (respectievelijk 111 en 71 duizend). In het begin van de jaren negentig was het aantal asielzoekers in de Unie veel hoger. De piek werd in 1992 bereikt, met een totaal van bijna 700 duizend asielzoekers. Alleen al in Duitsland kwamen in dat jaar 438 duizend asielzoekers aan. Dat is meer dan het huidige aantal

0,19 0,16 0,02 14

asielzoekers in de gehele EU(15). De sterke toename in het begin van de jaren negentig hing samen met de val van de Muur in 1989 en met de oorlog in het voormalige Joegoslavië. In 2002 kwamen verhoudingsgewijs veel asielzoekers uit Irak, Turkije en het voormalige Joegoslavië. Nederland kreeg in dat jaar veel asielzoekers uit Angola, Sierra Leone en Afghanistan. Nederland ontving in 2002 per duizend inwoners ruim 1 asielzoeker, dat is iets boven het Europese gemiddelde. In Oostenrijk en Zweden lag dat rond de 4 per duizend, in Portugal, Italië en Spanje op minder dan 0,2 per duizend.

Afname asielaanvragen

ASIELAANVRAGEN (x 1 000)

ASIELZOEKERS NAAR HERKOMSTLAND, 2002 (% van het totaal)

800

600

400

200

0 1985

1990 Europese Unie (15)

1995 Nederland

2000

Europese Unie (15) Afghanistan 5,0 Algerije 2,1 Angola 1,7 China 2,6 Congo (Zaïre) 3,1 India 2,3 Irak 11,1 Iran 2,4 Joegoslavië (voormalig) 1) 9,2 Nigeria 2,9 Roemenië 1,4 Sierra Leone 1,2 Soedan 0,7 Somalië 2,6 Sovjet-Unie (voormalig) 2) 9,2 Sri Lanka 2,0 Turkije 6,8 Overig 33,8 Totaal

100

1)

Totaal van de voormalige Joegoslavische republieken

2)

Totaal van de voormalige Sovjet-republieken

Nederland 5,8 1,1 10,1 2,9 2,8 0,9 5,5 3,6 4,6 3,0 0,3 8,6 2,7 2,9 10,2 1,6 3,4 30,0 100

bevolking 15

LU – – – – – – – – – – – – – – – – – – – IE – – – DK – NL — AT – UK — BE – FR — SE –

189

125 113 111 111 107 107 105 105

LU – – – – – – – – – – – – – – – FR – DE – – – BE – UK – EU(25) – IT – NL – – DK – SE – AT – – IE – FI – CY – EL – SK – HU – SI – ES – MT –

46,0

30,5 30,4

27,9 27,8 26,9 26,8 26,5 24,1 24,1 23,6 21,6 21,5 21,2 21,2 21,2 20,7 20,0 19,9 19,0

CZ – – – – – – HU – – – – – – – – – – – – – – – SK – NL — – – PT — IT – ES – SE — BE – DK — EU(15) – FR — IE — UK – – DE – AT — FI – – – – – – – – – – – – – – – – – PL –

15,5

13,3

economie 5,3 4,7 3,6 3,4 3,2 2,7 2,7 2,3 2,1 1,9 1,9 1,6 0,8 0,5 0,4

-6,3

CZ – – EE – LV – – – – – – – – – – – LT – – – – – SI – SK – – –

33,6 33,0 32,6

29,1

27,5 27,2

BBP PER INWONER; KOOPKRACHTPARITEITEN, 2002 (EU15=100)

LU – – – – – – – – – – – – – – – – – – – IE – – – DK – NL — AT – UK — BE – FR – SE – FI – EU(15) — DE – IT – – – ES – – – CY – EL — PT – SI – MT – CZ – – – HU – – SK – PL – EE — LT – LV –

189

125

113 111 111 107 107 105 105 102 100 100 98

86

76 71 71 69 69 62

Economie Nederland is de zesde economie van de Europese Unie (25) en draagt bijna 5 procent bij aan het bruto binnenlands product (BBP) van de EU. Duitsland is met 22 procent de grootste economie, gevolgd door het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Deze drie landen samen maken meer dan de helft van de economie van de EU uit. Het Nederlandse BBP per hoofd van de bevolking is een van de hoogste binnen de EU. Alleen in Luxemburg, Denemarken en Ierland ligt het welvaartsniveau hoger. Vanaf 2000 was de BBP-groei in Nederland echter ruim lager dan in de meeste andere EU-landen. In de eerste zes maanden van 2003 kende Neder-

53 47 41 40 39 35 18

land zelfs een volumedaling van het BBP. Het BBP van de nieuwe toetreders samen is vrijwel gelijk aan dat van Nederland. De welvaart (afgemeten aan het BBP per hoofd gecorrigeerd voor prijsverschillen tussen landen) is bij de nieuwe toetreders gemiddeld de helft van die in de EU(15)-landen. De naderende toetreding tot de EU lijkt in de afgelopen jaren een impuls geweest te zijn voor de economische groei in deze landen. Bij een aantal van hen had de overgang van een staatseconomie naar een markteconomie al in de jaren negentig gezorgd voor een hogere economische groei.

Hoge welvaart

VERDELING EU(25)-BBP, 2002 Totaal EU(25): 9 607 mld euro

ECONOMISCHE GROEI (%)

5% 22%

15%

5%

7% 17%

13% 16%

Duitsland Verenigd Koninkrijk Frankrijk Italië Spanje Nederland Rest EU Nieuwe toetreders

1990-2002 Gemiddeld per jaar België 1,9 Cyprus 4,0 Denemarken 2,2 Duitsland 1,4 Estland 4,4 Finland 1,8 Frankrijk 1,8 Griekenland 2,6 Hongarije 2,6 Ierland 7,1 Italië 1,5 Letland -2,6 Litouwen -1,5 Luxemburg 4,8 Malta 4,0 Nederland 2,5 Oostenrijk 2,2 Polen 3,1 Portugal 2,5 Slovenië 2,0 Slowakije 4,4 Spanje 2,6 Tsjechië 0,5 Verenigd Koninkrijk 2,3 Zweden 1,9 Europese Unie 1)

1991-2002

2)

1993-2002

2,5 3)

1992-2002

4)

1) 2)

1)

1)

3)

2)

2003 Eerste half jaar 1,3 1,6 0,2 -0,2 4,3 1,4 0,2 . 2,5 1,4 0,5 7,5 8,0 . -0,6 -0,7 0,6 3,0 . 2,2 4,0 2,3 2,3 2,4 1,2 1,0

4)

Excl. Griekenland, Luxemburg en Portugal

economie 19

FINANCIËLE EN ZAKELIJKE DIENSTVERLENING (% van het BBP)

LU – – – – – – – – – – – – – – – FR – DE – – – BE – UK – EU(25) – IT – NL – – DK – SE – AT – – IE – FI – CY – EL – SK – HU – SI – ES – MT – PT – – CZ – PL – EE – LV – – – – – LT –

46,0

30,5 30,4

27,9 27,8 26,9 26,8 26,5 24,1 24,1 23,6 21,6 21,5 21,2 21,2 21,2 20,7 20,0 19,9 19,0 18,6 16,6 16,0 15,8 15,7

Productiestructuur Een maat voor de ‘verdienstelijking’ van een economie is het aandeel van de financiële en zakelijke dienstverlening. Hieronder vallen onder meer banken, verzekeraars en uitzendbureaus. Binnen de Europese Unie (25) staat Nederland wat dit betreft met 26,5 procent op een zevende plaats. Luxemburg staat bovenaan. Dit heeft te maken met het feit dat veel banken zich daar hebben gevestigd. De financiële en zakelijke dienstverlening is in de West-Europese landen uitgegroeid tot de grootste sector. Dit is ten koste gegaan van het aandeel van de industrie. Ook het aandeel van de landbouw is gedaald en ligt nu op 2,1 procent in de EU(25). Het aandeel

10,5 20

van de landbouw in de Nederlandse economie ligt daar 0,4 procentpunt boven. Nederland is een netto-exporteur van voedings- en landbouwproducten. Ook bij de nieuwe toetreders is de landbouw de kleinste sector, al is het aandeel over het algemeen groter dan in de meeste EU(15)-landen. Bij de nieuwe toetreders is de industrie veelal de grootste sector, al groeit ook hier het belang van de financiële en zakelijke dienstverlening. In het algemeen zijn de verschillen in productiestructuur tussen de nieuwe toetreders en EU(15)-landen de afgelopen tien jaar duidelijk kleiner geworden.

Dienstverlening relatief belangrijk

PRODUCTIESTRUCTUUR, 2002

LANDBOUW (% van het BBP)

2% 23%

21%

5%

Europese Unie (15)

28% 21%

Landbouw Industrie Bouw Handel, horeca, vervoer, communicatie Financiële en zakelijke dienstverlening Overheid en overige diensten 4% 20% 25%

Nieuwe toetreders

België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden Europese Unie (25)

1995 1,6 5,3 3,6 1,3 8,7 4,5 3,2 9,9 6,8 7,5 3,2 9,9 11,8 1,0 2,9 3,5 2,5 6,9 5,2 4,5 5,9 4,4 4,7 1,8 2,7

2002 1,2 4,1 2,4 1,1 5,4 3,5 2,6 7,0 3,7 3,3 2,6 4,7 7,1 0,6 2,8 2,5 2,3 3,2 3,5 3,0 4,4 3,2 3,2 0,9 1,8

2,8

2,1

17% 6%

28%

economie 21

ARBEIDSKOSTEN PER EENHEID PRODUCT, INCL. VALUTAKOERSVERANDERINGEN; 2002 (%-mutaties)

CZ – – – – – – HU – – – – – – – – – – – – – – – SK – NL — – – PT — IT – ES – SE — BE – DK — EU(15) – FR — IE — UK – – DE – AT — FI – – – – – – – – – – – – – – – – – PL –

15,5

13,3

Concurrentiepositie 5,3 4,7

3,6 3,4 3,2 2,7 2,7 2,3 2,1 1,9 1,9 1,6 0,8 0,5 0,4

De concurrentiepositie van een land is moeilijk in één cijfer te vangen. Het concurrerend vermogen wordt namelijk bepaald door vele indicatoren, zoals de samenstelling van het exportpakket, het opleidingsniveau van de bevolking, de fysieke en fiscale infrastructuur en de arbeidskosten per eenheid product. De meest gebruikte indicator is de arbeidskosten per eenheid product. In de tweede helft van de jaren negentig was de arbeidskostenstijging in Nederland lager dan gemiddeld in de Europese Unie (15). Over 2001 en 2002 stegen door relatief hoge loonstijgingen en een lage arbeidsproductiviteitsgroei de arbeidskosten in Nederland gemiddeld sterker dan elders binnen de EU(15). Met de meeste landen buiten het eurogebied was het verschil nog groter door de

-6,3 22

waardestijging van de euro. Door de verslechterde concurrentiepositie verloren Nederlandse exporteurs terrein op buitenlandse markten. Een hoog kostenniveau kan goederenproducenten doen besluiten de productie te verplaatsen naar landen met lagere lonen, zoals voormalige Oostbloklanden. De toetreding van deze landen tot de EU vergemakkelijkt deze stap. Tsjechië, Polen en Hongarije kenden in de tweede helft van de jaren negentig een verslechtering van hun concurrentiepositie. In 2002 lag de stijging van de arbeidskosten in Tsjechië en Hongarije zelfs ver boven het EU(15)-gemiddelde. Niettemin ligt het niveau van de arbeidskosten per eenheid product bij de nieuwe toetreders nog steeds relatief laag.

Sterk stijgende arbeidskosten per eenheid product

ARBEIDSKOSTEN PER EENHEID PRODUCT, INCL. VALUTAKOERSVERANDERINGEN; MUTATIE 1995-2002 (%)

ARBEIDSKOSTEN PER EENHEID PRODUCT, INCL. VALUTAKOERSVERANDERINGEN (%-mutaties) 1996-2000 Gemiddeld per jaar België 0,9 Denemarken 2,9 Duitsland 0,1 Finland 0,8 Frankrijk 1,9 Hongarije 4,2 Ierland 3,0 Italië 4,6 Nederland 2,1 Oostenrijk 0,3 Polen 7,2 Portugal 4,6 Spanje 3,7 Tsjechië 6,7 Verenigd Koninkrijk 10,1 Zweden 4,4

Duitsland Oostenrijk Spanje Finland België Frankrijk Denemarken Zweden Nederland Ierland Slowakije Italië

Europese Unie (15)

3,6

2001

2002

3,9 2,7 1,7 6,3 3,1 12,2 4,6 1,7 5,7 2,1 3,4 6,0 4,2 9,6 1,4 -3,9

2,7 2,3 0,8 0,4 1,9 13,3 1,9 3,4 4,7 0,5 -6,3 3,6 3,2 15,5 1,6 2,7

2,4

2,1

Polen Portugal Hongarije Verenigd Koninkrijk Tsjechië Europese Unie (15) 0

20

40

60

80

economie 23

INFLATIE, GEHARMONISEERDE CONSUMENTENPRIJSINDEX - HICP, JANUARI T/M NOVEMBER 2003 (%)

SK – 8,7 – – – – – – – – – – – – – SI – 5,8 – – – – – HU – 4,6 – – IE — 4,1 CY – 4,1 – EL – 3,5 PT – 3,3 ES – 3,1 LV — 2,9 IT – 2,8 LU – 2,6 SE – 2,4 NL – 2,3 FR — 2,1 EU(15) — 2,0 DK – 2,0 – – BE — 1,5 UK — 1,4 EE – 1,4 FI — 1,3 AT – 1,3 DE – 1,0 – PL – 0,6 – – – CZ – -0,2 – – – LT – -1,0

Prijzen De inflatie in Nederland lag in 2003 net boven die van de Europese Unie (15) als geheel. In 2003 stegen vooral de prijzen van alcoholhoudende dranken en energie in Nederland meer dan in de meeste andere Europese landen. In de voorafgaande jaren lag de Nederlandse inflatie ruim boven het EU-gemiddelde. In 2001 was de Nederlandse inflatie met 5,1 procent zelfs de hoogste door onder meer de verhoging van de BTW en de ecotaks. In de ons omringende EU-landen Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en België werd een aanmerkelijk lagere inflatie gemeten. In de periode 1996-2002 lag de inflatie

24

in vrijwel alle toetredende landen ruim boven het EU-gemiddelde. In 2003 is de inflatie in veel nieuwe lidstaten aanzienlijk lager uitgekomen, al is die van Hongarije, Polen en Slovenië nog steeds hoger dan die van Ierland, het land met de hoogste prijsstijging in de EU(15). Niet alleen de prijsstijgingen liggen in Nederland boven het EU(15)-gemiddelde, maar ook het prijsniveau. Binnen de EU(15) zijn de noordelijke lidstaten het duurst, terwijl Portugal, Griekenland en Spanje het goedkoopst zijn. Op Cyprus na ligt het prijsniveau in alle nieuwe lidstaten hier onder.

In de pas

RELATIEF PRIJSNIVEAU, 2002 (EU15=100)

INFLATIE, GEHARMONISEERDE CONSUMENTENPRIJSINDEX - HICP (%) 1996-2001 Gemiddeld per jaar België 1,7 Cyprus 2,7 Denemarken 2,1 Duitsland 1,2 Estland 8,4 Finland 1,8 Frankrijk 1,4 Griekenland 4,4 Hongarije 14,2 Ierland 2,9 Italië 2,4 Letland 3,9 Litouwen 6,9 Luxemburg 1,8 Malta 1) 2,4 Nederland 2,4 Oostenrijk 1,4 Polen 9,9 Portugal 2,7 Slovenië 8,3 Slowakije 8,0 Spanje 2,6 Tsjechië 6,2 Verenigd Koninkrijk 1,5 Zweden 1,4

Slowakije Letland Litouwen Tsjechië Hongarije Estland Polen Malta Slovenië Portugal Griekenland Spanje Cyprus Italië België Luxemburg Frankrijk Oostenrijk Nederland Duitsland Verenigd Koninkrijk Zweden Ierland Finland

Europese Unie (15)

1,8

2002 1,6 2,8 2,4 1,3 3,6 2,0 1,9 3,9 5,2 4,7 2,6 2,0 0,4 2,1 2,1 3,9 1,7 1,9 3,7 7,5 3,3 3,6 1,4 1,3 2,0

2003 jan. t/m nov. 1,5 4,1 2,0 1,0 1,4 1,3 2,1 3,5 4,6 4,1 2,8 2,9 -1,0 2,6 . 2,3 1,3 0,6 3,3 5,8 8,7 3,1 -0,2 1,4 2,4

2,1

2,0

Denemarken 0

20

40

60

80

100

120

140

1)

Detailhandelsprijzen

economie 25

INVESTERINGEN, 2002 (% van het BBP)

CZ – – EE – LV – – – – – – – – – – – LT – – – – – SI – SK – – – – PT – – HU – EL – – ES – – – – LU – – – DK – AT – – – PL – IT – EU(25) — NL – BE – FR – DE – CY – IE – UK – – FI – – – – – – – SE –

33,6 33,0 32,6

29,1

27,5 27,2

Investeringen

26,1

Ongeveer eenvijfde van het Nederlandse bruto binnenlands product (BBP) wordt gespendeerd aan investeringen door bedrijven en de overheid. Nederland ligt daarmee ongeveer op het gemiddelde van Europese Unie (15). Investeringen reageren in het algemeen sterker dan andere bestedingscategorieën op fluctuaties in het BBP. In het eerste half jaar van 2003 daalden de totale investeringen in de EU(15) licht. In Nederland nam de investeringsactiviteit evenals in 2002 sterker af dan in de EU(15). Na een gemiddelde investeringsgroei van 3 procent in het afgelopen decennium namen de investeringen in Nederland met 4,5 procent af in 2002. De omslag kwam sterk tot uitdrukking bij de investeringen in com-

25,6 25,2 24,5

23,5

22,5 22,3

21,1 20,8 20,7 20,7 20,4 20,2 20,0 19,3 19,1 19,0 18,2

16,3 26

puters. Binnen de EU was de investeringsdaling het grootst in Ierland. Deze volgde op een jarenlange uitbundige investeringsgroei. De meeste voormalige Oostbloklanden hebben investeringsquoten van meer dan een kwart van het BBP, met als uitschieter Tsjechië met een investeringsquote van eenderde van het BBP. Een groot deel van de investeringen in deze landen wordt gespendeerd aan de vervanging van verouderde kapitaalgoederen. In tegenstelling tot de EU(15)landen was de groei van de investeringen bij de meeste nieuwe toetreders in de eerste helft van 2003 dan ook positief. De hoogste investeringsgroei werd gerealiseerd in Estland, Letland en Litouwen.

Investeringsquote op Europees gemiddelde

INVESTERINGEN, EERSTE HELFT 2003 (%-volumemutaties)

INVESTERINGEN IN VASTE ACTIVA (BRUTO), NEDERLAND

1990-2000 gemiddeld per jaar

Ierland Nederland

2002

% volumemutaties mld euro

Duitsland Woningen

2,6

– 3,7

26,4

Bedrijfsgebouwen

1,0

– 5,6

16,0

3,9

– 0,8

11,5

Vervoermiddelen

3,4

– 8,8

9,2

Machines en installaties

1,8

0,7

15,1

België

Computers en overige vaste activa

6,1

– 6,4

17,0

Tsjechië

Verkoop van gebruikte vaste activa

3,7

11,7

-3,1

Totaal

3,0

-4,5

92,2

Denemarken Finland

Grond-, weg- en

Polen

waterbouwkundige werken

Frankrijk Zweden Slowakije

Italië Hongarije Oostenrijk Spanje Verenigd Koninkrijk Slovenië Litouwen Letland Estland Europese Unie (15) -15

-10

-5

0

5

10

15

20

economie 27

CONSUMPTIE HUISHOUDENS, 2002 (% van het BBP)

CY – – – – – EL – PL – UK – – – MT – – LT – – LV – – – – PT – IT – – DE – EU(25) – ES – EE – SK – AT – – BE – FR – SI – – HU – – CZ – – – FI – – NL – – SE – – DK – – – – – – IE – – – – LU –

69,3

67,2 66,4 66,4

64,4 63,4 62,7

60,4 60,2 58,6 58,4 58,2 57,3 57,3 56,8 55,4 54,8 54,6 53,8 52,2

50,9 49,9 48,9 47,9

Consumptie De consumptie van huishoudens in Nederland beslaat ongeveer de helft van het bruto binnenlands product (BBP). De consumptiequote ligt daarmee ruim onder het gemiddelde van de Europese Unie (25). Relatief het hoogst is de huishoudensconsumptie in Cyprus, Griekenland, Polen en het Verenigd Koninkrijk, waar het aandeel van de consumptie in het BBP tweederde of meer is. De groei van de consumptie door huishoudens laat ongeveer hetzelfde beeld zien als de BBP-groei. In de tweede helft van de jaren negentig trokken de consumptie en het BBP in Nederland sterk aan en lag de groeivoet hoger dan die in

45,1

42,8 28

de EU. Vanaf 2001 lag de Nederlandse consumptiegroei duidelijk lager en zakte Nederland onder het EU-gemiddelde. In 2003 was de consumptiegroei in Nederland, net als de BBP-groei, zelfs negatief. Niet alleen door huishoudens maar ook door de overheid wordt ‘geconsumeerd’. De overheidsconsumptie bestaat onder meer uit uitgaven aan zorg, onderwijs, defensie, justitie en openbaar bestuur. In Nederland maakt de overheidsconsumptie bijna een kwart van het BBP uit. Hiermee staat Nederland op een derde plaats in de EU(25). Alleen in Zweden en Denemarken ligt deze quote hoger.

Consumptie huishoudens relatief laag

CONSUMPTIE HUISHOUDENS (%-volumemutaties)

OVERHEIDSCONSUMPTIE, 2002 (% van het BBP)

6

4

2

0

-2 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Europese Unie (15)

Nederland

België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

21,4 17,7 26,3 19,2 19,7 21,7 23,9 15,6 23,1 15,1 18,8 19,4 20,1 18,0 20,3 24,5 18,6 17,9 21,2 20,6 20,1 17,8 22,3 20,0 28,1

Europese Unie (25)

20,5

economie 29

R&D-UITGAVEN (% van het BBP)

SE – – – – – – – – – – – FI – – – – – – – – – – – DE – DK – – FR – BE – – EU(25) – AT – NL – UK – LU – – SI – – – – CZ – IE – – IT – ES – HU – PT – EE – LT – PL – EL – SK – – LV – – – CY –

4,27

3,40

Kenniseconomie 2,51 2,40 2,23 2,17 1,93 1,90 1,89 1,89 1,71 1,57

1,30 1,17 1,07 0,96 0,95 0,84 0,78 0,69 0,68 0,64 0,64

Om het concurrentievermogen van de Europese economie op peil te houden, streven de regeringsleiders van de Europese Unie er naar dat er in 2010 minstens 3 procent van het bruto binnenlands product (BBP) wordt gespendeerd aan onderzoek en ontwikkeling (R&D). De Nederlandse R&D-uitgaven lagen daar in 2001 ruim onder. Het toepassen van nieuwe technologieën, zoals ICT, verloopt in Nederland echter voortvarend. ICT is voor de Nederlandse bedrijven een belangrijk hulpmiddel geworden om hun bedrijfsprocessen ook on line te kunnen uitvoeren. De Nederlandse bedrijven bevinden zich op dit punt dan ook in de voorhoede.

0,44

0,26 30

Het aantal bèta-afgestudeerden is in Nederland relatief gering. Om uit te groeien naar een beter concurrerende kenniseconomie wil de EU het aantal studenten in wiskunde, exacte vakken en technologie fors laten stijgen. Sinds 1995 is het aantal bèta-afgestudeerden in Nederland nauwelijks toegenomen. Dit in tegenstelling tot Oostenrijk, Portugal en Italië waar het aandeel bètaafgestudeerden ook gering is. De R&D-uitgaven liggen bij de nieuwe toetreders op een laag niveau. Het aantal bèta-afgestudeerden is relatief laag in Malta, Hongarije en Cyprus, terwijl Litouwen er in verhouding veel telt.

Lage R&D-uitgaven, wel ICT-minded

AFGESTUDEERDEN BÈTA-STUDIES, 2001 (per 1 000 inwoners van 20-29 jaar)

E-COMMERCE, 2001 (% van het aantal bedrijven)

Luxemburg 1) Malta

Denemarken Duitsland Finland Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

Hongarije Cyprus 1) Tsjechië Italië 1) Nederland Portugal Oostenrijk Estland Slowakije Polen Letland

Bedrijven die on line kopen 46 38 52 11 38 7 23 40 32 12 7 22 21 59

Bedrijven die on line verkopen 24 16 17 9 21 4 12 36 21 6 2 8 10 14

Duitsland Slovenië België Spanje Denemarken 1) Zweden Litouwen Finland 1) Verenigd Koninkrijk 1) Frankrijk 1) Ierland 0 1)

5

10

15

20

25

2000

economie 31

HANDELSINTEGRATIE, 2001 (% van het BBP)

BE – – – – – – – – – – EE – – SK – – – – MT – CZ – IE – – – LU – – HU – NL – – – – SI – – – – – – LT – – – – – – – LV – – AT – – – SE – – FI – DK – PT – DE – – PL – CY – – ES – FR – IT – UK – – – EL –

78,9

68,8 67,0

62,2 61,5 61,3 58,5

Internationale handel

56,0 54,9

51,3

45,4

38,2 35,8 33,0 30,3 29,4 29,4 28,5 25,8 24,7

Nederland is vanouds een open economie. Een van de indicatoren om de openheid van een economie te meten is de handelsintegratie, het gemiddelde van invoer en uitvoer in procenten van het bruto binnenlands product. In de Europese Unie (25) staat Nederland op de negende plaats in de ranglijst van EU-landen met de meest open economie. Wat betreft de omvang van de export is Nederland de op vier na grootste. Veel van onze ingevoerde goederen zijn afkomstig uit de Verenigde Staten en Azië en zijn bestemd voor het Europese achterland. Nederland exporteerde in 2002 dan ook 76 miljard euro meer naar de andere EU(15)-landen dan het

22,9 22,0 21,5 21,1 17,3 32

hieruit importeerde. Met de rest van de wereld was er daarentegen een handelstekort van 51 miljard euro. De nieuwe toetreders bevinden zich wat betreft hun exportwaarde vooralsnog onderaan de EU-ladder. Zij exporteren meer naar de EU(15)-landen dan ze importeren uit de EU(15). De samenstelling van het exportpakket van de nieuwe EU-landen bestaat gemiddeld meer uit industriële producten en minder uit chemische producten dan dat van de EU(15)-landen. Na de liberalisatie van de handel van de voormalige Oostbloklanden vanaf 1990 hebben deze landen hun handelsbanden met de EU-landen aangetrokken.

Open economie

SAMENSTELLING UITVOER, 2002 (%)

UITVOER NAAR LAND VAN BESTEMMING, 2002 (mld euro)

Europese Unie (15) België 164 Cyprus 0 Denemarken 40 Duitsland 355 Estland 2 Finland 26 Frankrijk 215 Griekenland 5 Hongarije 27 Ierland 61 Italië 141 Letland 1 Litouwen 3 Luxemburg 9 Malta 1 Nederland 199 Oostenrijk 51 Polen 27 Portugal 22 Slovenië 7 Slowakije 9 Spanje 88 Tsjechië 18 Verenigd Koninkrijk 174 Zweden 46

Finland Zweden Tsjechië Slowakije Slovenië Duitsland Oostenrijk Malta Verenigd Koninkrijk Luxemburg Italië Portugal Hongarije Ierland Polen Estland België Letland Litouwen Frankrijk Spanje Nederland Denemarken Griekenland

Rest van de wereld 62 0 20 293 1 22 135 6 9 33 124 1 3 2 1 59 32 12 6 4 6 38 8 122 40

Cyprus Europese Unie (25) 0

20

40

60

80

100

Voedsel en dranken Grondstoffen en minerale brandstoffen Chemische producten Industriële producten Machines en transportmiddelen

economie 33

Totaal 226 0 60 648 4 48 351 11 37 93 265 2 6 11 2 258 83 40 27 11 15 126 26 296 86

SE – – – DE – PT – BE – UK – DK – EU(15) – FR – LU – – – – – IT – – NL – – – – – – – – ES –

2,2

1,9 1,8 1,7 1,7 1,6 1,4 1,4 1,3

0,7 0,5

-0,3

PL – – – – – – – SK – – – – – – – – – – – – – – – – LT – – – – – – ES – – – LV – – EE – – – EL – DE – FR – FI – EU(25) – IT – – –

19,3

17,5

13,1

11,4 10,7 10,3 9,3 9,3 9,3 9,1 9,0 8,8

DK – – – – NL – – SE – – – – – UK – – – – – – AT – CY – PT – FI – – – – – CZ – DE – IE – – – LU – SI – FR – EU(25) – – EE – – – – LV – BE – LT – – – ES – – – SK – EL – HU – – IT – – – MT – – – – – – – PL –

75,9

74,4 73,6

71,7

arbeid 69,3 68,6 68,2 68,1

65,4 65,3 65,3 63,7 63,4 63,0 62,9 62,0

60,4 59,9 59,9 58,4 56,8 56,7 56,6 55,5 54,5

51,5

NL – 43,8 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – UK – 25,0

ARBEIDSPRODUCTIVITEIT, BBP PER GEWERKT UUR; GEMIDDELD 1995-2002 (%-mutaties)

IE – 5,3 – – – – PL – 4,8 – – – – – – SK – 4,1 – – – – – – – – – EL – 3,1 – HU – 2,9 FI – 2,7 CZ – 2,7 – AT – 2,5 – – SE – 2,2 – – DE – 1,9 PT – 1,8 BE – 1,7 UK – 1,7 DK – 1,6 EU(15) – 1,4 FR – 1,4 LU – 1,3 – – – – IT – 0,7 – NL – 0,5 – – – – – – – ES – -0,3

Arbeidsproductiviteit Door de voortgaande vergrijzing in Europa zal het arbeidsaanbod onder druk komen te staan. Als de toename van het arbeidsaanbod stagneert, wordt economische groei voor een belangrijker deel afhankelijk van de arbeidsproductiviteitsgroei. De arbeidsproductiviteit wordt bij internationale vergelijkingen vaak gemeten als het bruto binnenlands product (BBP) per gewerkt uur. Het niveau in Nederland is in vergelijking met andere Europese landen nog relatief hoog. De groei van de Nederlandse arbeidsproductiviteit is echter al enkele jaren erg laag. De relatief hoge economische groei in Nederland in de tweede helft van de jaren negentig werd dan ook vooral gerealiseerd door een hoge werk-

36

gelegenheidsgroei. Nederland had in de periode 1995-2002 een gemiddelde arbeidsproductiviteitsgroei van 0,5 procent per jaar. Alleen Spanje deed het in deze periode slechter. Door de aanhoudend lage groei van de arbeidsproductiviteit komt de positie van ons land binnen de Europese Unie onder druk te staan. Zo ligt de arbeidsproductiviteit in België inmiddels hoger en is het niveauverschil met Ierland nog slechts gering. Dat land behoort samen met Polen en Slowakije tot de snelste groeiers in Europa. Bij de nieuwe toetreders Hongarije, Polen, Slowakije en Tsjechië ligt de arbeidsproductiviteit vooralsnog veel lager dan in de EU(15)-landen.

Lage groei arbeidsproductiviteit

OPBOUW ECONOMISCHE GROEI UIT WERKGELEGENHEIDS- EN ARBEIDSPRODUCTIVITEITSGROEI, GEMIDDELD 1995-2002 (%) Ierland

ARBEIDSPRODUCTIVITEIT, BBP PER GEWERKT UUR (EU15=100)

1995 118 105 100 90 123 57 37 87 106 124 121 96 29 57 36 88 34 94 93

België Denemarken Duitsland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

Luxemburg Polen Hongarije Slowakije Finland Griekenland Spanje Portugal Nederland Zweden Verenigd Koninkrijk Frankrijk Denemarken

2002 121 107 104 98 123 64 41 113 101 123 114 104 36 59 43 78 37 96 98

Oostenrijk België Italië Tsjechië Duitsland Europese Unie (15) -2

0

2

4

6

8

10

Groei werkgelegenheid Groei arbeidsproductiviteit Economische groei

arbeid 37

WERKLOOSHEID, EERSTE HALFJAAR 2003 (% van de beroepsbevolking)

PL – – – – – – – SK – – – – – – – – – – – – – – – – LT – – – – – – ES – – – LV – – EE – – – EL – DE – FR – FI – EU(25) – IT – – – BE – CZ – MT – – – – SI – PT – – HU – SE – DK – UK – – IE – CY – AT – – NL – LU –

19,3

17,5

13,1

11,4 10,7 10,3 9,3 9,3 9,3 9,1 9,0 8,8 7,9 7,6 7,5

6,5 6,3 5,8 5,4 5,4 5,0

Werkloosheid In de eerste helft van 2003 had Nederland binnen de Europese Unie bijna de laagste werkloosheid met 3,6 procent. Alleen in Luxemburg was het percentage nog net iets lager. De werkloosheid in Nederland lag in de eerste helft van 2003 0,9 procentpunt hoger dan in 2002. Daarmee was de werkloosheidstoename veel groter dan gemiddeld in Europa. Bij de nieuwe toetreders lag de werkloosheid in het eerste halfjaar van 2003 gemiddeld hoger dan in de EU(15)-landen. Grote uitschieter was Polen met een percentage van bijna 20 procent. Bij de jeugd van 15-24 jaar was de werkloosheid in ons land met 6,8 procent in de eerste helft van 2003

4,6 4,4 4,3 3,6 3,5 38

het laagst van alle EU-landen. Het gemiddelde in de EU(25) lag bijna drie keer zo hoog. Ook hier valt Polen negatief op met een jeugdwerkloosheid van bijna 42 procent. Onder vrouwen is de werkloosheid in de meeste landen hoger dan onder mannen. In ons land was 3,7 procent van de vrouwelijke beroepsbevolking werkloos in de eerste helft van 2003 tegen 3,5 procent van de mannelijke. Vooral in Zuid-Europese landen is de werkloosheid onder vrouwen aanzienlijk hoger dan onder mannen. Bij de meeste nieuwe toetreders is het verschil in werkloosheid tussen mannen en vrouwen relatief klein.

Relatief weinig werklozen

JEUGDWERKLOOSHEID, EERSTE HALFJAAR 2003 (% van de beroepsbevolking)

WERKLOOSHEID, EERSTE HALFJAAR 2003 (% van de beroepsbevolking)

Nederland België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

Oostenrijk Ierland Denemarken Luxemburg Cyprus Duitsland Verenigd Koninkrijk Zweden Hongarije Portugal Slovenië Malta Tsjechië Letland België Frankrijk Finland Spanje Estland Griekenland Italië Litouwen Slowakije

Europese Unie (25)

Mannen 7,2 3,8 5,1 9,5 10,4 9,4 8,2 6,1 6,1 4,8 6,9 10,5 12,7 2,6 6,4 3,5 4,2 18,7 5,4 6,1 17,3 8,2 5,9 5,5 5,7

Vrouwen 8,8 5,0 5,7 8,9 10,0 8,9 10,5 14,1 5,4 4,1 11,8 10,8 13,6 4,8 10,1 3,7 4,5 20,1 7,3 7,1 17,8 16,1 9,7 4,4 5,0

8,2

10,0

Polen Europese Unie (25) 0

10

20

30

40

50

arbeid 39

ARBEIDSPARTICIPATIE, 2002 (% van de bevolking van 15-64 jaar)

DK – – – – NL – – SE – – – – – UK – – – – – – AT – CY – PT – FI – – – – – CZ – DE – IE – – – LU – SI – FR – EU(25) – – EE – – – – LV – BE – LT – – – ES – – – SK – EL – HU – – IT – – – MT – – – – – – – PL –

75,9

74,4 73,6

71,7

69,3 68,6 68,2 68,1

65,4 65,3 65,3 63,7 63,4 63,0 62,9 62,0

60,4 59,9 59,9 58,4 56,8 56,7 56,6 55,5

Arbeidsparticipatie In 2002 had bijna driekwart van de Nederlandse bevolking van 15 tot 64 jaar een betaalde baan. Alleen in Denemarken was de arbeidsparticipatie hoger. Het laagst was de deelname in Polen. Hier had maar iets meer dan de helft van de bevolking van 15 tot 64 jaar een betaalde baan. Gemiddeld was de arbeidsparticipatie in de Europese Unie (25) bijna 63 procent. Net als in de andere landen van de EU(25) is de arbeidsparticipatie van vrouwen in Nederland lager dan die van mannen. Dit verschil lag met 16 procentpunt op het gemiddelde in de EU(25). In de Scandinavische en Baltische landen zijn de verschillen het kleinst en in

54,5

51,5 40

Griekenland, Italië en Spanje het grootst. Iets meer dan de helft van de 50-64-jarigen in de EU(15)-lidstaten werkt. Nederland zat in 2002 met 56 procent net boven dit gemiddelde. In Zweden werkte bijna driekwart van de 50-64-jarigen nog, in Italië en België slechts 41 procent. In 2001 was de gemiddelde leeftijd waarop Nederlanders het arbeidsproces verlaten bijna 61 jaar. Dat ligt iets boven het gemiddelde van de EU(15)-lidstaten van ongeveer 60. Ieren werken het langst door, namelijk tot 63 jaar. In Luxemburg daarentegen stoppen ze voor hun 57e jaar. In alle landen van de EU(15) stoppen vrouwen eerder met werken dan mannen.

Hoge arbeidsparticipatie

ARBEIDSPARTICIPATIE VAN 50-64 JARIGEN, 2002 (%)

ARBEIDSPARTICIPATIE, 2002 (% van de bevolking van 15 tot 64 jaar)

Italië

België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

België Luxemburg Oostenrijk Griekenland Spanje Duitsland Frankrijk Ierland Nederland Portugal Finland Verenigd Koninkrijk Denemarken Zweden

Europese Unie (25)

Mannen 68,3 78,9 80,0 71,7 66,5 70,0 69,5 71,4 63,5 75,2 69,1 64,3 62,7 75,6 75,3 82,4 75,7 56,9 75,9 68,2 62,4 72,6 73,9 78,0 74,9

Vrouwen 51,4 59,1 71,7 58,8 57,9 66,2 56,7 42,5 50,0 55,4 42,0 56,8 57,2 51,6 33,6 66,2 63,1 46,2 60,8 58,6 51,4 44,1 57,0 65,3 72,2

71,0

54,7

Europese Unie (15) 0

20

40

60

80

arbeid 41

DEELTIJDWERKERS, 2002 (% van het aantal werknemers)

NL – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – UK – – – – SE – DE – DK – – BE – AT – – EU(25) – IE – FR – – FI – LU – PT – PL – LT – LV – MT – IT – ES – CY – EE – SI – CZ – EL – HU – – SK –

43,8

Deeltijdwerk 25,0

21,4 20,8 20,6 19,4 18,9 16,6 16,5 16,2 12,4 11,7 11,3 10,7 9,8 9,3 8,8 8,6 8,0 7,2 6,7 6,6 4,8 4,5 3,6

Nederlanders zijn al jaren kampioen deeltijdwerken. In 2002 had ruim vier op de tien werkende Nederlanders een deeltijdbaan. De andere landen van de Europese Unie blijven daar ver bij achter. Op de tweede plaats volgde het Verenigd Koninkrijk met een kwart deeltijdwerkers. Bij de nieuwe toetreders is deeltijdwerken veel minder in zwang dan bij de meeste EU(15)-landen. In Slowakije bijvoorbeeld werkte in 2002 maar 2 procent van de werkzame beroepsbevolking in deeltijd. Gemiddeld had in de EU(25) bijna 17 procent van de werkenden een deeltijdbaan. De Europese

1,9 42

deeltijders werkten gemiddeld 20 uur per week en de voltijders 40 uur. In alle landen van de Europese Unie is deeltijdwerk vooral een vrouwenaangelegenheid. Gemiddeld werkte bijna 30 procent van de vrouwen in de EU in 2002 in deeltijd. Onder mannen was dat maar 6,5 procent. In Nederland werkte een op de vijf mannen in deeltijd. Ook dit is erg hoog in vergelijking met de andere Europese landen. In Luxemburg bijvoorbeeld werkte minder dan 2 procent van de mannen in deeltijd, terwijl daar wel ruim een kwart van de vrouwen een deeltijdbaan had.

Met afstand koploper

DEELTIJDWERKERS, 2002 (% van het aantal werknemers)

DEELTIJDWERKERS, 2002 (% van het aantal werknemers)

Slowakije België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

Hongarije Griekenland Tsjechië Slovenië Estland Cyprus Spanje Italië Malta Letland Litouwen Polen Portugal Luxemburg Finland Frankrijk Ierland Oostenrijk België Denemarken Duitsland Zweden Verenigd Koninkrijk

Europese Unie (25)

Mannen 5,9 4,0 11,0 5,8 3,9 8,0 5,0 2,3 2,3 6,5 3,7 7,3 8,6 1,8 4,3 21,5 5,1 8,3 7,1 5,2 1,2 2,6 2,1 9,4 11,2

Vrouwen 37,7 11,3 31,4 39,5 9,6 17,1 29,7 8,1 5,1 30,5 16,7 11,2 11,0 26,4 18,9 72,8 35,7 13,4 16,4 8,3 2,7 17,0 8,3 44,0 32,9

6,5

29,8

Nederland Europese Unie (25) 0

10 Mannen

20

30

40

60

Totaal

arbeid 43

FI

– 2,4 – – – – EE – – DK – – – BE – SE – ES – – – LU – IE – AT – – – EL – – – IT – LT –

1,3 0,9

0,2 0,2 0,0

-0,6 -0,9 -1,0

overh

-1,7

-2,6 -2,6

SE – – – – – – – DK – – – FR – – – – HU – AT – – – SK – BE – – – FI – DE – – EU(15) – IT – NL – – EL – LU – PT – – – –

58,3

55,3

54,0

52,2 51,9

50,6 50,2

49,2 48,6 47,7 47,7 47,3 46,3 46,1 46,1

NL – -2,6 SI – -2,6 EU(15) – -2,7 UK – -2,8 PT – -2,9 LV – -3,0 CY – -3,5 CZ – -3,9

eidsfinanciën PL – -4,1

DE – -4,2 FR – -4,2 – – – – – – –

MT – -6,2 – – – – SK – -7,2 – – – – – – – – – HU – -9,2

CZ – – – – – PL – – – – – – UK – – ES – – – – – – – – – –

45,3

43,2

40,9 39,8

OVERHEIDSSALDO, RAMING EC HERFST 2003; 2003 (EU15-landen), 2002 (nieuwe toetreders), (% van het BBP)

FI – 2,4 – – – – EE – 1,3 – DK – 0,9 – – BE – 0,2 SE – 0,2 ES – 0,0 – – LU – -0,6 IE – -0,9 AT – -1,0 – – EL – -1,7 – – IT – -2,6 LT – -2,6 NL – -2,6 SI – -2,6 EU(15) – -2,7 UK – -2,8 PT – -2,9 LV – -3,0 CY – -3,5 CZ – -3,9 PL – -4,1 DE – -4,2 FR – -4,2 – – – – – – – MT – -6,2 – – – – SK – -7,2 – – – – – – – – – HU – -9,2

Overheidstekort en -schuld In het Stabiliteits- en Groeipact hebben de landen van de Economische en Monetaire Unie (EMU) met elkaar afgesproken dat het overheidstekort niet hoger mag zijn dan 3 procent van het bruto binnenlands product (BBP). In de tweede helft van de jaren negentig liepen de tekorten overal terug. In 2000 had de Europese Unie (15) als geheel zelfs een overschot op de overheidsbegroting. Sinds het begin van deze eeuw kennen de meeste landen in de EU weer overheidstekorten. In Nederland liep het overheidstekort in 2003 op tot 2,6 procent (raming Europese Commissie herfst 2003). De tekorten in Duitsland en Frankrijk lagen in 2002 al

46

boven de grens van 3 procent van het BBP. In 2003 zijn de tekorten in beide landen verder opgelopen. De overheidssaldi van de meeste nieuwe EU-lidstaten staan er weinig rooskleurig voor. Uitzonderingen zijn de Baltische staten. Estland realiseerde in 2002 zelfs een overschot op de begroting. Binnen de EMU geldt als criterium dat de overheidsschuld maximaal 60 procent van het BBP mag zijn of in een bevredigend tempo moet dalen. In België, Italië en Griekenland is de overheidsschuld vooralsnog zelfs groter dan het BBP. Nederland zit met de schuldquote ruim onder het EU-gemiddelde.

Beter dan het EU-gemiddelde

OVERHEIDSSALDO; RAMING EC HERFST 2003 (% van het BBP)

OVERHEIDSSCHULD (% van het BBP)

3

2

1

0

-1

-2

-3 1997

1998

1999

Europese Unie (15)

2000

2001

Nederland

2002

2003

1995

2002

2003

België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

134,0 61,7 69,3 57,0 6,0 57,1 54,6 108,7 61,9 82,9 123,2 10,6 16,8 5,6 64,9 77,2 69,2 41,6 64,3 25,1 28,6 63,9 13,7 51,8 73,6

105,8 58,6 45,5 60,8 5,8 42,7 59,0 104,7 56,3 32,4 106,7 15,2 22,7 5,7 66,4 52,4 67,3 41,8 58,1 28,3 42,6 53,8 27,1 38,5 52,7

103,5 . 42,9 63,8 . 44,6 62,6 100,6 . 33,5 106,4 . . 4,9 . 54,6 66,4 . 57,7 . . 51,3 . 39,6 51,7

Mutatie t.o.v. 1995 -30,5 -3,1 -26,4 6,8 -0,2 -12,5 8,0 -8,1 -5,6 -49,4 -16,8 4,6 5,9 -0,7 1,5 -22,6 -2,8 0,2 -6,6 3,2 14,0 -12,6 13,4 -12,2 -21,9

Europese Unie (15)

70,6

62,3

64,1

-6,5

overheidsfinanciën 47

OVERHEIDSUITGAVEN, OESO-DEFINITIE; 2002 (% van het BBP)

SE – – – – – – – DK – – – FR – – – – HU – AT – – – SK – BE – – – FI – DE – – EU(15) – IT – NL – – EL – LU – PT – – CZ – – – – – PL – – – – – – UK – – ES – – – – – – – – – – – – – – IE –

58,3

55,3

54,0

52,2 51,9

50,6 50,2

49,2 48,6 47,7 47,7 47,3 46,3 46,1 46,1 45,3

43,2

40,9 39,8

Overheidsinkomsten en -uitgaven In 2002 gaf de Nederlandse overheid ruim 211 miljard euro uit. Met een aandeel van ruim 47 procent in het bruto binnenlands product (BBP) lagen de overheidsuitgaven in Nederland daarmee vrijwel op het Europese gemiddelde. In Ierland is het beslag van de collectieve sector het kleinst, in Zweden het grootst. Dit was ook in 1995 het geval. In vrijwel alle landen daalde het aandeel van de overheidsuitgaven sindsdien, in de landen met de hoogste aandelen het meest. Afnemende werkloosheid en overheidstekorten en een lagere rentestand hebben in de jaren van economische voorspoed tot een lager aandeel overheidsuitgaven geleid. Het aandeel van de overheidsuitgaven

34,4 48

in het BBP daalde het sterkst in Finland. Het nam tussen 1995 en 2002 met ruim 10 procentpunt af. De belastingdruk in de Europese Unie bleef eind jaren negentig nagenoeg constant. Door beleidsmaatregelen nam in deze periode wel de belastingdruk op winst en arbeid af. De belastingdruk op consumptie nam daarentegen toe, voornamelijk door BTW-verhogingen. Door het gure conjuncturele klimaat namen de belastingopbrengsten in de afgelopen twee jaar in de meeste EU-landen af. De belastingdruk bij de nieuwe toetreders is sinds 1995 sterk afgenomen en bevindt zich inmiddels onder het EU(15)gemiddelde.

Overheidsuitgaven vrijwel op EU-gemiddelde

OVERHEIDSUITGAVEN, OESO-DEFINITIE; MUTATIE 1995-2002 (% van het BBP)

OVERHEIDSINKOMSTEN EN -UITGAVEN, NEDERLAND

1995

Portugal

2002

% van het BBP

Luxemburg Duitsland Frankrijk België

mld euro

Inkomsten Belastingen Sociale verzekeringspremies Overig

23,4 16,0 7,8

25,0 13,9 7,0

111,1 61,9 31,0

Totaal

47,3

45,9

204,0

Uitgaven Beloning werknemers Intermediair verbruik Investeringen Uitkeringen sociale zekerheid Rente Overig

10,8 6,3 3,0 21,6 5,9 3,9

10,5 6,9 3,3 18,7 3,1 5,0

46,7 30,8 14,6 83,2 13,8 22,1

Totaal

51,4

47,5

211,2

Vorderingensaldo

-4,2

-1,6

-7,1

Griekenland Verenigd Koninkrijk Polen Nederland Hongarije Denemarken Spanje Oostenrijk Tsjechië Italië Slowakije Ierland Zweden Finland Europese Unie (15) -15

-10

-5

0

5

overheidsfinanciën 49

SE – – – – – – CZ – LU – – – – – SK – – – PL – – – – – – – – – – – – – – –

-7,0

-15,0 -16,0

-23,0 -26,0

ene LU – – – – – – – – – – – – – – – – – – FI – – – – – SE – – – – BE – – – – NL – – – – FR – DE – – CZ – UK – IE – –

359

268

243

227

203

186 178 168 163 158

AT – 23,0 – DK – 21,0 – IE – 18,0 ES – 18,0 SI – 16,0 BE – 13,5 IT – 13,5 NL – 11,0 – PT – 9,0 – EU(15) – 6,0 FI – 5,0 DE – 3,0 HU – 3,0 EL – 1,0 UK – 0,5 FR – 0,0 – – – SE – -7,0 – – – – – CZ – -15,0 LU – -16,0 – – – – SK – -23,0 – – PL – -26,0 – – – – – – – – – – – – – – LV – -46,0 EE – -47,0 – – – – – – LT – -56,0

rgie en milieu AT – 156 EU(25) – 156 DK – 156 EE – 154 SK – 144 SI – 138 ES – 132 CY – 128 IT – 128 – EL – 115 – HU – 103 PT –

99

PL –

99

LT –

98

ENERGIEVERBRUIK PER INWONER, 2001 (GJ)

LU – – – – – – – – – – – – – – – – – – FI – – – – – SE – – – – BE – – – – NL – – – – FR – DE – – CZ – UK – IE – AT – EU(25) – DK – EE – SK – SI – ES – CY – IT – – EL – – HU – PT – PL – LT – – MT – LV –

359

268

Energie 243

227

203

186 178 168 163 158 156 156 156 154 144 138 132 128 128 115

Het energieverbruik in Nederland ligt op zo’n 200 gigajoule per inwoner. Dit is ruim meer dan het gemiddelde van de Europese Unie (25). Dit komt onder meer door het iets koudere klimaat en de relatief grote omvang van de petrochemie en de tuinbouw in ons land. In de meeste nieuwe landen ligt het energieverbruik per inwoner onder het EU-gemiddelde. Het gemiddelde energieverbruik per inwoner van de EU(25) is tussen 1995 en 2001 met 6 procent gestegen. Voor Nederland bedroeg de stijging 2 procent. Daarentegen is de energie-intensiteit (uitgedrukt in megajoule per euro bruto binnenlands product) in deze periode in vrijwel alle EU-landen afgenomen.

103 99 99 98 88 75 52

De afname van de energie-intensiteit was in Estland en Polen het grootst. De liberalisering van de energiemarkt stimuleert het importeren van elektriciteit uit het buitenland. Nederland is na Italië de grootste netto-importeur van elektriciteit in de EU. In 2001 kwam bijna eenzesde van het Nederlandse elektriciteitsverbruik uit het buitenland. De geïmporteerde elektriciteit komt voor het grootste deel uit Frankrijk en Duitsland. Na de liberalisering van een deel van de elektriciteitsmarkt in 1998 nam de invoer van elektriciteit sterk toe, ten koste van de binnenlandse productie. In de afgelopen jaren groeide de elektriciteitsproductie in Nederland echter weer.

Bovengemiddeld energieverbruik

ELEKTRICITEITSPRODUCTIE EN -IMPORT, 2001 (TWh)

ENERGIEVERBRUIK PER EENHEID BBP

2001

1995-2001 Gemiddeld per jaar

megajoule 9,2 9,9 4,7 7,0 33,7 10,3 7,4 9,2 18,2 5,3 6,1 20,7 25,8 7,2 8,5 7,6 6,0 18,5 8,2 12,7 33,2 8,1 26,9 6,1 8,8

%-mutatie -0,7 -0,1 -2,8 -1,1 -5,7 -1,7 -0,8 -0,5 -3,9 -4,3 -0,5 -3,3 -4,6 -3,8 -2,9 -2,3 0,0 -7,5 0,1 -2,7 -1,8 -0,1 -1,3 -1,9 -2,4

7,8

-1,4

Luxemburg Malta Cyprus België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

Letland Estland Litouwen Slovenië Ierland Slowakije Hongarije Denemarken Portugal Griekenland Oostenrijk Tsjechië Finland België Nederland Polen Zweden Spanje Italië Verenigd Koninkrijk Frankrijk Duitsland -100

0

100

Netto-import

200

300

400

500

600

Europese Unie (25)

Productie

energie en milieu 53

EMISSIE BROEIKASGASSEN; NOG TE REALISEREN REDUCTIE OM TE VOLDOEN AAN DE KYOTO-DOELSTELLING 2008-2012 (in %)

AT – 23 – DK – 21 – IE – 18 ES – 18 SI – 16 BE – 13,5 IT – 13,5 NL – 11 – PT – 9 – EU(15) – 6 FI – 5 DE – 3 HU – 3 EL – 1 UK – 0,5 FR – 0 – – – SE – -7 – – – – – CZ – -15 LU – -16 – – – – SK – -23 – – PL – -26 – – – – – – – – – – – – – – LV – -46 EE – -47 – – – – – – LT – -56

Milieu Tussen 2008 en 2012 moet de Europese Unie (15) de uitstoot van broeikasgassen hebben teruggebracht naar een niveau dat 8 procent lager ligt dan in 1990. De meeste landen van de Unie hebben een reductieverplichting, sommige mogen de uitstoot nog laten groeien. Nederland hoeft de uitstoot van broeikasgassen, waarvan CO2 de belangrijkste is, minder sterk te reduceren dan de EU als geheel. Luxemburg moest de uitstoot het sterkst beperken, maar heeft deze beperking in 2001 al ruimschoots gerealiseerd. De nieuwe leden van de Unie voldoen vrijwel allemaal al aan hun reductieverplichting. Wat de afstand tot de Kyoto-norm betreft, behoort Nederland tot de Europese middencategorie. De uitstoot van broei-

54

kasgassen neemt vooralsnog echter niet af. De uitstoot van methaan en lachgas is weliswaar sterk verminderd, maar de uitstoot van CO2 is toegenomen. Deze toename wordt vooral veroorzaakt door de groei van het verkeer en de toenemende elektriciteitsproductie. Oostenrijk, Luxemburg en Zweden wekken meer dan de helft van de elektriciteit op met duurzame energie. Frankrijk en België gebruiken vooral kernenergie. Nederland, Ierland en Griekenland wekken meer dan 90 procent productie van de elektriciteit op met fossiele energie. De bijdrage van windenergie, biomassa en andere vormen van duurzame energie is in Nederland gering, maar groeiend.

Reductie broeikasgassen nog niet gerealiseerd

ELEKTRICITEITSPRODUCTIE NAAR BRON, 2001 (% van het totaal)

Luxemburg Oostenijk Portugal Italië Denemarken Griekenland Ierland Nederland Verenigd Koninkrijk Spanje Duitsland Finland Zweden België Frankrijk 0

20

40

Kernenergie

60

80

100

EMISSIE BROEIKASGASSEN T.O.V. 1990 (%)

Kyoto-doelstelling 2008-2012 België -7,5 Denemarken -21 Duitsland -21 Estland -8 Finland 0 Frankrijk 0 Griekenland 25 Hongarije -6 Ierland 13 Italië -6,5 Letland -8 Litouwen -8 Luxemburg -28 Nederland -6 Oostenrijk -13 Polen -6 Portugal 27 Slovenië -8 Slowakije -8 Spanje 15 Tsjechië -8 Verenigd Koninkrijk -12,5 Zweden 4

Realisatie 2001 6 0 -18 -55 5 0 26 -3 31 7 -54 -64 -44 5 10 -32 36 8 -31 33 -23 -12 -3

Fossiele energie Europese Unie (15)

-8

-2

Duurzame energie

energie en milieu 55

DE – – – – – – – – – – – – – FR – – EL – – PT – – BE – NL – EU(15) – SE – DK – – –

10,7

9,5 9,4 9,2 9,0 8,9 8,9 8,7 8,6 HU – 333 LV – 329 – – – – – – – EE – 290 LT – 286 – SK – 276 – – – – PL – 251 – CZ – 239 – – – – – – IE – 195 SI – 191 DK – 189 UK – 181 BE – 180 DE – 171 EL – 166 FR – 166 NL – 165 EU(15) – 165 AT – 160 ES – 158 PT – 148 MT – 147

DK – – – – – – – – – – SE – – – – – – – EE – – – – – – LT – FI – LV – FR – AT – PT – CY – – BE – PL – EU(15) – MT – NL – IT – HU – DE – ES – UK – CZ – IE – SK – – – EL –

8,4

welzijn 7,4

6,7

6,0 6,0 5,9 5,8 5,7 5,7 5,6 5,2 5,1 4,9 4,9 4,8 4,6 4,5 4,5 4,4 4,4 4,4 4,4 4,3

3,8

IE EL PT ES IT EE LT UK CY LV EU(15) FR MT PL BE AT LU DE DK

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

21 20 20 19 19 18 17 17 16 16 15 15 15 15 13 12 12 11 11

UITGAVEN AAN GEZONDHEIDSZORG (% van het BBP)

DE – 10,7 – – – – – – – – – – – – FR – 9,5 – EL – 9,4 – PT – 9,2 – BE – 9,0 NL – 8,9 EU(15) – 8,9 SE – 8,7 DK – 8,6 – – IT – 8,4 – – – – – – – AT – 7,7 UK – 7,6 ES – 7,5 – CZ – 7,3 – – FI – 7,0 – – HU – 6,8 – – IE – 6,5 – PL – 6,3 – – – – – – SK – 5,7 LU – 5,6

Gezondheidszorg De uitgaven aan gezondheidszorg in ons land bedroegen in 2001 bijna 9 procent van het bruto binnenlands product (BBP). Nederland zit daarmee op het gemiddelde van de Europese Unie (15). Duitsland gaf het meest uit, namelijk bijna 11 procent. De uitgaven aan gezondheidszorg van de nieuwe toetreders Slowakije, Polen, Hongarije en Tsjechië lagen tussen de 5,7 en 7,3 procent van het BBP. In 1995 waren de uitgaven aan gezondheidszorg per inwoner in Nederland 5 procent hoger dan in de EU(15). Tussen 1995 en 2001 zijn de Nederlandse uitgaven aan gezondheidszorg relatief sterker toegenomen dan gemiddeld in de EU(15). In 2001 waren de uitgaven aan gezondheidszorg per inwoner in Nederland 15 procent hoger

58

dan gemiddeld in de EU(15). Alleen in Luxemburg en Duitsland lagen de kosten nog hoger. In Polen en Slowakije waren de kosten per inwoner slechts een kwart van die in Nederland. De opbrengsten van de gezondheidszorg zijn moeilijk te meten. Internationaal geldt als een indicator van de output het aantal uit ziekenhuizen ontslagen patiënten. Vergeleken met de meeste andere EU-landen is het aantal ontslagen patiënten per duizend inwoners in Nederland laag. Dit komt onder meer door een goed ontwikkeld thuiszorgsysteem en een verschuiving van ziekenhuisopnamen naar poliklinische behandelingen, dagverpleging en verpleeghuisopnamen in de afgelopen twintig jaar.

Uitgaven aan gezondheidszorg in % BBP gemiddeld

UIT ZIEKENHUIZEN ONTSLAGEN PATIËNTEN, 2000 (per 1 000 inwoners)

UITGAVEN GEZONDHEIDSZORG PER INWONER, KOOPKRACHTPARITEITEN (EU15=100)

Portugal

1995 111 111 133 83 117 72 40 72 88 126 105 103 25 67 . 69 53 78 99

België Denemarken Duitsland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

Nederland Spanje Ierland Polen 1) Griekenland 2) België Italië Zweden Denemarken Slowakije Duitsland 1) Tsjechië

2001 109 110 123 81 112 66 40 85 97 119 115 96 28 71 30 70 48 87 99

Luxemburg 3) Hongarije 3) Frankrijk Finland Oostenrijk 3) Europese Unie (15) 4) 0

50

100

150

200

250

300

1) 1999 2) 1998 3) Incl. dagen dagbehandeling 4) Excl. Verenigd Koninkrijk

welzijn 59

STERFTE AAN KANKER EN HARTZIEKTEN (per 100 000 inwoners van 25-64 jaar)

HU – 333 LV – 329 – – – – – – – EE – 290 LT – 286 – SK – 276 – – –

Gezondheid

– PL – 251 – CZ – 239 – – – – – – IE – 195 SI – 191 DK – 189 UK – 181 BE – 180 DE – 171 EL – 166 FR – 166 NL – 165 EU(15) – 165 AT – 160 ES – 158 PT – 148

Roken en (overmatig) drankgebruik zijn risicofactoren voor de gezondheid. In Nederland ligt het percentage rokers iets onder het gemiddelde van de Europese Unie (15). Ook het gebruik van alcohol per hoofd van de bevolking is lager dan gemiddeld. Binnen de EU(15) kent Griekenland het hoogste aandeel rokers en Zweden het laagste. Zweden is ook het enige EU-land waar minder alcohol wordt gedronken dan in Nederland. Het drankgebruik in Portugal, Luxemburg en Ierland ligt duidelijk boven het gemiddelde van de EU(15). In de nieuwe EU-landen is het percentage rokers ongeveer gelijk aan dat van de andere lidstaten, terwijl het alcoholgebruik gemiddeld iets lager is.

MT – 147 IT – 146 FI – 146 LU – 141 SE – 139 60

Het sterftecijfer voor hartziekten komt in Nederland iets onder het gemiddelde van de EU(15) uit. De cijfers voor de Zuid-Europese landen zijn het gunstigst, uitgezonderd Griekenland. Het hoge percentage rokers daar lijkt hiermee in overeenstemming. De sterftecijfers bij de nieuwe toetreders zijn gemiddeld hoger dan bij de andere EU-landen. Het Nederlands sterftecijfer voor kanker in de leeftijdsgroep tussen 25 en 64 jaar ligt iets boven het gemiddelde van de EU(15). Zweden en Finland kennen de laagste kankersterfte. Ook voor deze doodsoorzaak zijn de cijfers van de nieuwe lidstaten ongunstiger.

Redelijk gematigd in rook- en drankgedrag

STERFTE AAN KANKER EN HARTZIEKTEN (per 100 000 inwoners van 25-64 jaar)

ROKERS EN ALCOHOLCONSUMPTIE

Rokers, 1999 % bevolking 15 jaar of ouder België 37 Cyprus 25 Denemarken 38 Duitsland 34 Estland 31 Finland 30 Frankrijk 38 Griekenland 45 Hongarije 30 Ierland 32 Italië 27 Letland 39 Litouwen 31 Luxemburg 34 Malta 25 Nederland 31 Oostenrijk 38 Polen 34 Portugal 28 Slovenie 29 Slowakije 28 Spanje 37 Tsjechie 35 Verenigd Koninkrijk 35 Zweden 22

Zweden Luxemburg Finland Italië Malta Portugal Spanje Oostenrijk Nederland Frankrijk Griekenland Duitsland België Verenigd Koninkrijk Denemarken Slovenië Ierland Tsjechië Polen Slowakije Litouwen Estland

Alcoholconsumptie, 2000 liters per persoon per jaar 8,0 . 9,4 10,4 7,2 8,1 10,8 7,8 9,1 13,3 7,9 7,5 10,0 13,8 3,7 7,7 10,1 6,6 14,0 10,6 9,9 9,9 12,6 7,9 5,4

Letland Europese Unie (15)

Hongarije

34

Europese Unie (15) 0

100 Kanker

200

300

400

Hartziekten

welzijn 61

9,3

OVERHEIDSUITGAVEN VOOR ONDERWIJS, 2000 (% van het BBP)

DK – – – – – – – – – – SE – – – – – – – EE – – – – – – LT – FI – LV – FR – AT – PT – CY – – BE – PL – EU(15) – MT – NL – IT – HU – DE – ES – UK – CZ – IE – SK – – – EL –

8,4

7,4

Onderwijs 6,7

6,0 6,0 5,9 5,8 5,7 5,7 5,6 5,2 5,1 4,9 4,9 4,8 4,6 4,5 4,5 4,4 4,4 4,4 4,4 4,3

De overheidsuitgaven voor onderwijs in Nederland bedroegen in 2000 ongeveer 4,8 procent van het bruto binnenlands product (BBP). Dat is iets minder dan het gemiddelde van de Europese Unie (15). Van de EU(15)-landen gaf Denemarken het meest uit aan onderwijs, 8,4 procent van het BBP. In Griekenland daarentegen was dat slechts 3,8 procent. In de meeste landen van de EU(15) zijn de overheidsuitgaven voor onderwijs als percentage van het BBP in vergelijking met 1995 licht gedaald. Alleen in Denemarken, Griekenland en Portugal zijn ze gestegen. Bij de nieuwe toetreders zijn de gemiddelde overheidsuitgaven voor onderwijs vergelijkbaar met die in de EU(15).

3,8 62

Het onderwijsniveau van de Nederlandse bevolking is in vergelijking met de rest van Europa redelijk hoog. In 2002 had bijna 25 procent van de Nederlandse bevolking tussen 25 en 64 jaar een hogere opleiding. Dat is iets meer dan gemiddeld in de EU(15). In de ons omringende landen varieert het aandeel hoger opgeleiden van 22 procent in Duitsland tot ruim 29 procent in het Verenigd Koninkrijk. Onder de nieuwe toetreders is er ook een aantal landen waar het aandeel hoger opgeleiden hoger is dan in Nederland. Zo had in Litouwen 44 procent van de 25-64-jarigen een hogere opleiding.

Uitgaven iets onder EU-gemiddelde

ONDERWIJSNIVEAU VAN DE BEVOLKING VAN 25-64 JAAR, 2002 (%)

OVERHEIDSUITGAVEN VOOR ONDERWIJS (% van het BBP)

Tsjechië België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

Estland Slowakije Litouwen Duitsland Letland Verenigd Koninkrijk Zweden Polen Denemarken Oostenrijk Slovenië Finland Hongarije Nederland Cyprus Frankrijk Luxemburg België Ierland Griekenland Italië Spanje

Europese Unie (15)

1995 . 4,8 7,7 4,7 7,0 6,9 6,0 2,9 5,0 5,5 4,9 5,6 7,0 4,3 5,0 5,0 6,2 5,5 5,4 5,0 4,7 4,9 5,0 7,5

2000 5,2 5,6 8,4 4,5 6,7 6,0 5,8 3,8 4,5 4,4 4,6 5,9 6,0 . 4,9 4,8 5,7 5,1 5,7 4,3 4,4 4,4 4,4 7,4

5,2

4,9

Portugal Malta Europese Unie (15) 0

20

40

60

80

100

Lager secundair onderwijs of minder Hoger secundair onderwijs Hoger onderwijs

welzijn 63

AANDEEL RELATIEVE ARMOEDE (% van de bevolking)

IE – 21 – EL – 20 PT – 20 – ES – 19 IT – 19 – – EE – 18 – LT – 17 UK – 17 – CY – 16

Sociale cohesie

LV – 16 – EU(15) – 15 FR – 15 MT – 15 PL – 15 – – – BE – 13 – AT – 12 LU – 12 DE – 11 DK – 11 FI – 11 NL – 11 SI – 11 SK – 11

Inkomensongelijkheid en relatieve armoede vormen een indicatie voor de mate van sociale cohesie. In Nederland is de inkomensongelijkheid relatief gering. Het inkomen van de twintig procent rijkste mensen in 2001 was 3,8 keer zo hoog als dat van de twintig procent armste. Voor de Europese Unie (15) als geheel bedroeg die verhouding 4,4. Bij de nieuwe toetreders is de inkomensongelijkheid gemiddeld ongeveer even groot als bij de leden van de EU(15). In Nederland bestaat ook weinig relatieve armoede. In 2001 had 11 procent van de inwoners een besteedbaar inkomen dat minder dan zestig procent bedroeg van het doorsnee inkomen. Voor de EU(15)

HU – 10 SE – 10 – – – CZ – 8 64

was dat gemiddeld 15 procent. De relatieve armoede in de nieuwe lidstaten ligt op vrijwel hetzelfde niveau. Hierbij moet bedacht worden dat de omvang van de relatieve armoede samenhangt met de mate van inkomensongelijkheid. Het gemiddelde inkomen in de nieuwe lidstaten ligt echter wel op een aanzienlijk lager niveau. Ruim de helft van de EU(15)-inwoners die in 2001 een inkomen onder de armoedegrens hadden, bevond zich ook in minstens twee van de drie voorafgaande jaren in relatieve armoede. Nederland kent verhoudingsgewijs weinig mensen met een inkomen dat langere tijd onder de relatieve armoedegrens ligt.

Weinig armoede

AANDEEL RELATIEVE ARMOEDE, 2001 (% van de bevolking)

Zweden

INKOMENSONGELIJKHEID

1995 4,5 4,4 3,1 4,6 7,0 . 4,5 6,5 . 5,1 5,9 5,0 5,2 4,3 . 4,2 4,0 . 7,4 3,0 3,4 5,9 3,3 5,2 .

België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

Denemarken Nederland Duitsland Finland Oostenrijk Luxemburg België Frankrijk Verenigd Koninkrijk Spanje Italië Griekenland Portugal

Europese Unie (15)

Ierland

1)

0

5

10

Langdurige armoede

15

20

1997

2)

1996

3)

5,1

1)

2)

2) 2)

2)

2)

2001 4,0 . 3,1 3,6 6,1 3,5 4,0 5,7 3,4 4,5 4,8 5,5 4,9 3,8 4,5 3,8 3,5 4,5 6,5 3,2 . 5,5 3,4 4,9 3,4

3)

3)

3)

4,4

2000

25

Armoede

welzijn 65

HUISHOUDENS MET EIGEN WONING, 2000 (% van het totaal)

ES – 85,4 EL – 83,6 – IE – 82,3 – – – – – – IT – 75,4 – BE – 72,9 – LU – 70,8 UK – 70,5

Wonen

– FI – 68,1 – DK – 65,2 PT – 65,2 – EU(15) – 63,4 FR – 62,5 – SE – 59,9 – – – – – AT – 53,9 NL – 53,0 – – – – –

Ruim de helft van de Nederlandse huishoudens bewoont een eigen huis. Dat is in vergelijking met de andere landen van de Europese Unie (15) weinig. Alleen in Duitsland is het eigenwoningbezit nog lager. Spanje, Griekenland en Ierland kennen een eigenwoningbezit van meer dan 80 procent. Nederlanders zijn ruim behuisd. Per huishouden ligt het gemiddeld aantal kamers per persoon op 2,6. Slechts 1 procent van de Nederlandse huishoudens heeft per persoon minder dan één kamer tot zijn beschikking. In alle andere EU-landen is dat percentage hoger. Het ligt in een aantal zuidelijke landen zelfs boven de 20 procent. In Portugal klagen dan ook ruim twee keer zoveel huishou-

– – – – DE – 43,3 66

dens over gebrek aan woonruimte als in Nederland. Een kwart van alle huishoudens in de EU-landen heeft te maken met een ander veel voorkomend probleem, geluidsoverlast. In het dichtbevolkte Nederland geldt dat zelfs voor eenderde van de huishoudens. Toch ligt de kwaliteit van wonen in Nederland boven het EU-gemiddelde. In Nederland geeft een op de zeven huishoudens aan dat ze drie of meer woonproblemen ondervinden (gebrek aan ruimte, geluidsoverlast, onvoldoende licht in huis, geen adequate verwarming, vocht in huis, vervuiling door verkeer of industrie en vandalisme). Portugal scoort het slechtst.

Eigenwoningbezit relatief laag

HUISHOUDENS MET MINDER DAN ÉÉN KAMER PER PERSOON, 2000 (% van het totaal)

HUISHOUDENS MET DRIE OF MEER WOONPROBLEMEN, 2000 (% van het totaal)

Nederland Verenigd Koninkrijk Zweden België Denemarken Frankrijk Duitsland

België Denemarken Finland Frankrijk Griekenland Ierland Italië Nederland Oostenrijk Portugal Spanje Verenigd Koninkrijk

13,3 6,4 10,0 16,6 16,0 8,1 17,7 13,5 6,8 37,5 12,6 17,4

Europese Unie (15)

16,1

Luxemburg Oostenrijk Finland Ierland Spanje Portugal Italië Griekenland Europese Unie (15) 0

5

10

15

20

25

30

welzijn 67

ONTVANGSTEN UIT INKOMEND REISVERKEER, 2001 (% van het BBP)

CY – 22,0 – – – – – – – – – – – – – – – – MT – 14,9 – – – – – – – – – – – – – EE – 9,1 – EL – HU – – – – – ES – AT – CZ – SI – PT – SK – – LT – BE-LU – DK – IE – PL – IT – EU(25) – FR – SE – NL – LV – UK – FI – DE –

7,8 7,6

5,6 5,4 5,1 5,1 5,0 4,5 3,2 3,1 2,9 2,7 2,5 2,4 2,3 2,3 1,9 1,7 1,6 1,3 1,2 0,9

Toerisme Sinds het begin van de eenwording van Europa reizen de burgers steeds meer voor vakantie en zaken naar de andere Europese landen. Toerisme is een belangrijk bindend element en een belangrijke economische factor. Nederlanders besteden ongeveer eenzesde deel van hun vakantie-uitgaven in eigen land. Daarmee is Nederland vergelijkbaar met Denemarken en Ierland. Inwoners van Zuid-Europese landen blijken een veel groter deel van hun vakantie-uitgaven in eigen land te besteden. De ontvangsten uit het inkomende reisverkeer bedragen in Nederland 1,7 procent van het bruto binnenlands product (BBP). Het EU(25)-gemiddelde

68

is 2,3 procent. Voor de meeste nieuwe toetreders is het economische belang van buitenlandse toeristen groter, uitschieters daarbij zijn de eilandstaten Cyprus en Malta. In Nederland hebben buitenlanders een aandeel van 32 procent in het aantal overnachtingen in hotels en andere logiesaccommodaties. Dat is ruim onder het EU-gemiddelde. De bekende vakantielanden zitten daar flink boven, evenals een aantal van de nieuwe lidstaten. In Polen daarentegen vormen buitenlanders slechts een gering deel van de bezetting van hotels, pensions en campings. Dit aandeel is echter sinds 1995 sterk gegroeid.

Inkomsten uit toerisme aan de lage kant

UITGAVEN AAN VAKANTIES IN EIGEN LAND (% van de totale vakantie-uitgaven)

OVERNACHTINGEN DOOR BUITENLANDERS IN LOGIESACCOMMODATIES (% van het totaal)

Luxemburg België Denemarken Estland Nederland Ierland Verenigd Koninkrijk Oostenrijk Duitsland Zweden Finland Portugal Spanje Griekenland

België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden

1995 49,6 97,5 43,7 12,8 65,2 23,7 36,1 75,5 65,7 58,4 39,4 47,6 24,1 91,1 31,9 72,3 6,3 61,4 40,9 47,2 59,7 42,6 29,8 21,1

2002 54,7 96,1 37,3 13,9 74,1 26,8 39,1 75,6 56,2 72,2 42,1 52,4 48,9 91,5 32,0 70,3 16,0 60,0 54,5 40,8 65,3 42,0 28,2 22,8

Europese Unie (15)

38,3

42,3

1)

0

20

40

60

80

2001

2)

1)

2)

1) 1)

2)

2000

100

welzijn 69

GENDER EMPOWERMENT MEASURE

SE – 0,83 DK – 0,83 – – – – FI – 0,80 NL – 0,79 – – AT – 0,78 DE – 0,78 – – – – – – – – – – – – ES – 0,71 – – BE – 0,70 – – IE – 0,68 UK – 0,68 – – – – – PT – 0,65 – – – – – – – – SK – 0,60 PL – 0,59 SI – 0,58 CZ – 0,58 LV – 0,58 – – IT – 0,56 EE – 0,56 – – CY – 0,54 – – – EL – 0,52 HU – 0,52 – – LT – 0,50

De maatschappelijke positie van vrouwen De gender empowerment measure (GEM) signaleert de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen op het gebied van werk, inkomen en politiek. Een lage GEM-waarde geeft blijk van grote ongelijkheid tussen de mogelijkheden van mannen en vrouwen op politiek en economisch gebied. In vergelijking met de meeste andere landen van de Europese Unie (25) is de GEM-waarde van Nederland hoog. Zweden is van deze landen koploper. De nieuwe toetreders nemen de staartposities in. Het percentage vrouwen in hogere technische en wetenschappelijke beroepen is in Nederland bijna gelijk aan dat van mannen. In de Baltische staten is het

70

aandeel vrouwen hoger, maar ook de ongelijkheid groter. Het aandeel vrouwen in hogere managementfuncties is in ons land vrij laag. Alleen in Litouwen is op dit aspect bijna gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Verder is in Nederland het inkomen van vrouwen in verhouding tot dat van mannen laag, doordat vrouwen veel in deeltijd werken. Nergens in de EU echter komt het gemiddelde inkomen van vrouwen boven de 71 procent van dat van mannen uit. Ten slotte, het percentage vrouwen in de Nederlandse Tweede Kamer is redelijk groot in vergelijking met de meeste andere landen. Alleen in Zweden is er wat dit betreft bijna evenwicht tussen mannen en vrouwen.

Ongelijkheid relatief gering

AANDEEL VROUWEN IN DE 'TWEEDE KAMER', 2003 (%)

WERK EN INKOMEN

Malta

Vrouwen in hogere managementfuncties

Vrouwen in hogere technische en wetenschappelijke functies

%-aandeel België 19 Cyprus 18 Denemarken 21 Duitsland 27 Estland 35 Finland 28 Griekenland 25 Hongarije 34 Ierland 28 Italië 19 Letland 38 Litouwen 47 Nederland 26 Oostenrijk 29 Polen 32 Portugal 32 Slovenië 31 Slowakije 31 Spanje 32 Tsjechië 26 Verenigd Koninkrijk 30 Zweden 30

%-aandeel 50 43 51 50 70 57 47 61 49 44 68 69 48 48 60 50 54 61 45 53 43 49

Griekenland Hongarije Litouwen Cyprus Italië Slovenië Frankrijk Ierland Luxemburg Tsjechië Verenigd Koninkrijk Estland Portugal Slowakije Polen Letland Spanje Duitsland Oostenrijk België

Verhouding inkomen vrouwen / mannen

Nederland Finland Denemarken Zweden 0

10

20

30

40

50

welzijn 71

0,44 0,47 0,71 0,57 0,63 0,70 0,45 0,58 0,40 0,45 0,70 0,66 0,53 0,50 0,62 0,53 0,62 0,65 0,44 0,55 0,60 0,68

FI – 0,01 AT – -0,12 DK – -0,12 FR – -0,13 UK – -0,24 IT – -0,24 DE – -0,28 SE – -0,33

financi

– NL – -0,66

LU – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – EL – – – PT – – – – – – – – IE – – – – ES – – – – – – – – – BE –

3,91

2,37 2,13

1,51

1,26

0,56

LU – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – EL – – – PT – – – – – – – – IE – – – – ES – – – – – – – – – BE – – – – – – –

3,91

ën van de EU 2,37

2,13

1,51

1,26

FI – 0,01 AT – -0,12 0,56 DK – -0,12 FR – -0,13 UK – -0,24 IT – -0,24 DE – -0,28 SE – -0,33

NETTOPOSITIE: EU-ONTVANGSTEN (INCL. ADMINISTRATIEVE BETALINGEN)- EU-AFDRACHTEN, 2002 (% van het BNI)

LU – 3,91 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – EL – 2,37 – – PT – 2,13 – – – – – – – IE – 1,51 – – – ES – 1,26 – – – – – – – – BE – 0,56 – – – – – – FI – 0,01 AT – -0,12 DK – -0,12 FR – -0,13 UK – -0,24 IT – -0,24 DE – -0,28 SE – -0,33 – NL – -0,66

Inkomsten uit en afdrachten aan de EU In de Europese Unie vindt een herverdeling plaats van gelden van lidstaten. Sommige landen zijn nettobetalers, andere zijn netto-ontvangers. Nederland betaalde per saldo 178 euro per inwoner in 2002. Ons land droeg 4,5 miljard euro af aan de Europese Unie en ontving 1,6 miljard euro. De Nederlandse ontvangsten waren nagenoeg gelijk aan die in 2001, de afdrachten bijna 1 miljard euro lager. Dit laatste kwam omdat de gemaakte afspraken tijdens de in 1999 gehouden Europese Raad van Berlijn in 2002 voor het eerst structureel doorwerkten in de nettopositie. Met een nettobetaling van 0,66 procent van het bruto nationaal inkomen (BNI) was Nederland relatief de grootste nettobetaler. In abso-

74

lute zin was Duitsland de grootste nettobetaler. Belangrijke netto-ontvangers zijn Griekenland, Portugal, Ierland en Spanje. Deze landen ontvangen veel geld uit de landbouw- en structuurfondsen. In de inkomsten van de lidstaten zijn de administratieve betalingen van de EU opgenomen. Dit zijn betalingen die landen ontvangen voor de vestiging van EU-organen, zoals de Europese Commissie en het Europees Parlement in Brussel en het Europees statistisch bureau Eurostat en het Europees Gerechtshof in Luxemburg. Wanneer deze administratieve betalingen buiten beschouwing worden gelaten, zijn de Belgen en de Luxemburgers nettobetalers.

Relatief de grootste nettobetaler

ONTVANGSTEN UIT DE EUROPESE UNIE, 2002 (% van het BNI)

Verenigd Koninkrijk Nederland

EU-ONTVANGSTEN EN -AFDRACHTEN, 2002 (mld euro)

Ontvangsten

Afdrachten

België

4,5

3,0

1,5

Denemarken

1,5

1,7

-0,2

11,7

17,6

-5,9

1,2

1,2

0,0

12,2

14,2

-1,9

Griekenland

4,7

1,3

3,4

Ierland

2,6

1,0

1,6

Italië

8,2

11,3

-3,0

Duitsland

Zweden

Finland Duitsland

Frankrijk

Italië Oostenrijk Frankrijk Denemarken Finland

Luxemburg

1,0

0,2

0,8

Nederland

1,6

4,5

-2,9

Oostenrijk

1,6

1,8

-0,3

Portugal

3,9

1,2

2,7

15,2

6,6

8,7

Verenigd koninkrijk

6,2

10,2

-4,0

Zweden

1,2

2,1

-0,8

Spanje

België Spanje

Nettopositie

Ierland Portugal Griekenland Luxemburg 0

1

2

3

4

5

Structuurfondsen Landbouwfondsen Intern beleid Administratieve betalingen

financiën van de EU 75

BRUTO BINNENLANDS PRODUCT (BBP) EN BRUTO NATIONAAL INKOMEN (BNI), 2002

BBP

BNI

mld euro

Totaal mld euro

Per inwoner 1 000 euro

België

260,0

264,5

25,7

Cyprus

10,8

10,8

14,1

183,7

180,3

33,6

2 110,4

2 108,8

25,6

Denemarken Duitsland Estland

6,9

6,6

4,6

Finland

139,7

139,4

26,8

1 520,8

1 527,8

25,5

141,4

141,6

13,4

68,9

65,2

6,5

129,3

104,7

27,0

1 258,3

1 246,3

21,5

8,9

8,9

3,8

Litouwen

14,7

14,5

4,0

Luxemburg

22,4

20,2

44,9

4,1

4,0

444,6

435,5

27,0 26,6

Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland

Malta Nederland

1)

10,0

Oostenrijk

218,3

216,3

Polen

199,9

197,9

5,1

Portugal

129,3

126,6

12,6

Slovenië

23,3

23,3

Slowakije

25,1

24,6

696,2

687,6

Spanje Tsjechië Verenigd Koninkrijk Zweden Europese Unie (25) 1)

12,0 1)

4,6 17,1

73,9

74,2

7,2

1 660,1

1 690,6

28,2

255,4

253,8

28,3

9 606,7

9 574,0

21,1

Raming Europese Commissie

77

COLOFON uitgave: Centraal Bureau voor de Statistiek, februari 2004 ontwerp: WAT ontwerpers, Utrecht fotografie: Hans Oostrum fotografie, pagina 28, 60, 62; Zone 5, pagina 14, 24 druk: Drukkerij de Bink BV, Leiden