FIGUUR 1 Wereldleider als bron van duurzame oplossingen voor meer voedselzekerheid en voedselveiligheid, gezondheid en geluk
Werelduitdagingen
Wereldoplossingen
Wereldleider
Meer met Minder Energie Bevolkingsgroei en vergrijzing
Klimaatverandering
Economische en sociale ongelijkheid
Ruimte
VOEDING GEZONDHEID GELUK
Verstedelijking
Mineralen
Water
#1
Toegevoegde waarde
#1
Kennis en innovatie
#1-2
Marktaandelen en exportposities
#1
Productiviteit
#1
Duurzaamheid
FIGUUR 2 Met significante investeringen in de sector realiseren we grote ambities in 2020
Jaarlijkse investering en resultaat 2020 [EUR miljard]
Ambities 2020
? 10
1,3
3,0-4,0 Actieagenda 8,7
Provincies en gemeenten Sector (bedrijven en kennisinstellingen)
? Impact op andere sectoren, Multiplier-effecte
Toegevoegde waarde
Investering
Toegevoegde waarde
Internationaal ondernemerschap
Kennis, onderzoek en onderwijs
Duurzaamheid
Ruimte en infrastructuur
Sectororganisatie, Imago
Rijksoverheid
Toegevoegde waarde +1,3 miljard
Verdubbelen groei toegevoegde waarde
Internationaal ondernemerschap #1 (=) Regisseur (virtuele) wereldhandel #1 (=) Uitgangsmaterialen , sierteelt en toeleverende industrie #2 ( ) Voedingstuinbouw #1 (=) Productiviteit Europa ( ) Geen handelsbarrières en level playing field ennis,onderzoek en onderwijs K #1 ( ) Kennispositie Tuinbouw, top 5 in deelgebieden 15 30 Nederlandse wereldmarktleiders 1.650 3.000 Instroom MBO 600 1.500 Instroom HBO/WO Duurzaamheid 2% per jaar 30% / 48% 100% 20% 100%
Hogere energie-efficiënte Minder CO2-uitstoot tuinbouw/glastuinbouw Klimaatneutrale nieuwe kassen en bedrijven Duurzame energie Nul emissie van gewasbestrijdingsmiddelen Duurzaam substraat en bodemverbeteraars glastuinbouw
Ruimte en infrastructuur Duurzaam en innovatief 15%
Goed ontsloten Greenports met voldoende ruimte Multimodaal transport
I mago en branding Verbetering #1 (=) #2 ( )
Populaire sector om in te werken Spontane bekendheid sierteeltproductieland Spontane bekendheid voedingstuinbouw
ector organisatie S Toonbeeld 100%
Efficiënte organisatie van sector met veel MKB Bedrijven voldoen aan MVO-gedragscode
Het Nederlandse tuinbouwcluster van kennis tot klant
VOEDINGSTUINBOUW
Belangrijke spelers in de waardeketen (niet limitatief)
R&D
SIERTEELT
FIGUUR 3
Veredeling & opkweek
Teelt
Afzet
Handel (incl. hoveniers)
Retail & overige afnemers
FIGUUR 4
Een grote verscheidenheid aan toeleveranciers
Belangrijke toeleveranciers (niet limitatief)
Zaadbehandeling
Kassenbouw
Water systemen
Consulting
Tuinbouw en Uitgangsmaterialen waardeketen
Energie systemen
Gewasbescherming & groei medium
Klimaatbeheersing
Verwerking, ICT, transport & logistiek
FIGUUR 5
Gezonde trek
Aankoopmotieven van voeding (schaal: 1 = onbelangrijk, 7 = zeer belangrijk) Gezondheid
4,5
Veiligheid
4,1
Productkwaliteit
4,1
Ambachtelijkheid
3,7
Milieuvriendelijkheid
3,5
Rechtvaardigheid
3,2
Dierenwelzijn
3,0
FIGUUR 6
Groeiende zorg om gezondheid en kosten
Hartaandoeningen [% NL bevolking] 1,9 1,2
1,4
Diabetes [% NL bevolking]
1,8
1,4
2,8
2001 2003 2005 2007 2009
2,8
3,9
3,4
4,1
2001 2003 2005 2007 2009
Gezondheid in Nederland Kosten gezondheidszorg NL [EUR miljard] 47
59
66
71
Overgewicht [% NL bevolking] 79
11,7
2000 2002 2004 2006 2008
1996
11,2
2000
Kinderen
46,9
46,5
44,1
38,9
13,2
12,8
2004
2008
Volwassenen
FIGUUR 7
Te weinig groenten en fruit gevaarlijker dan het verkeer
Sterfgevallen per jaar
4.500
6,4 maal zoveel sterfgevallen door gebrek aan groenten en fruit dan verkeersdoden 700
Gebrek aan groenten en fruit
Verkeersdoden
FIGUUR 8
Dat verdient een bloemetje
Reden voor aankoop snijbloemen in [%] Felicitatie verjaardag
24%
Bezoek
18%
Huwelijk
12%
Zomaar
9%
Bedankje
8%
Overig
29%
FIGUUR 9
Nederland Sierteeltland
Toeristen die bloemen als eerste associëren met Nederland [%] Frankrijk
25%
Groot-Brittannië
14%
Verenigde Staten
13%
Duitsland
5%
FIGUUR 10 Wereldtop in kennis
Wereld ranking van de HEEACT op het gebied van landbouw wetenschap [score] Universiteit California
92
Wageningen Universiteit
82
Cornell Universiteit
76
Universiteit van California - Berkeley
67
Universiteit van Wisconsin - Madison
66
Universiteit van Florida
61
Michigan State Universiteit
61
Universiteit van Minnesota - Twin Cities
60
Harvard Universiteit
58
Universiteit Gent
55
FIGUUR 11 Kweektuin van innovatie
Kwekersrechtaanvragen in tuinbouw veredeling, 2010 [# kwekersaanvragen]
Patentaanvragen in tuinbouw techniek, 1999-2008 [# patentaanvragen]
1,000
900
922
900
857
800
800
700
700
600
600 500
497
500
496 424
483
400
346
400 286
300
284
300
215 200
200 108
100
65
60
52
193
177
156
127
100 26
25
0
0 NL
FR
DE
US
CH
ES
ET
JP
AU
IL
US
DE
JP
NL
FR
IT
GB
AU
KR
IL
FIGUUR 12 Het meest innovatieve MKB, hoge R&D uitgaven
Patentaanvragen MKB bedrijven 2003-2007 [# per jaar]
Bedrijven TOP-25 uitgaven aan R&D 2010 [EUR miljoen]
Leen Huisman B.V.
40
Maxi Miliaan B.V.
34
Keygene N.V.
24
1. Philips
617
2. ASML
376
3. Shell
356
Triolliet Mullos B.V.
23
12. Rijk Zwaan
44
Pamgene B.V.
23
13. Tata
44
Pantarhei bioscience B.V.
23
14. Fokker
Rexnord Flattop Europe B.V.
21
15. IHC
Afa Polytek B.V.
21
16. Nunhems
Silicon Hive B.V.
20
17. FEI
Weweler B.V.
20
18. Enza
40 36 34 30 24
19. Sanquin
22
20. Teijin
20
21. Sioux
18
22. Vanderlande 23. KeyGene
17 15
24. DHV
14
25. Dow
13
FIGUUR 13 Wereldspeler in de wereldhandel
Export en import van tuinbouwproducten1) van en naar Nederland (2010)
Europa [EUR 14.450 miljoen] Europa [EUR 2.900 miljoen] Azië [EUR 395 miljoen] Azië [EUR 1.180 miljoen]
Amerika [EUR 455 miljoen] Amerika [EUR 2.600 miljoen] Afrika [EUR 160 miljoen] Afrika [EUR 1.420 miljoen]
Export vanuit Nederland 1) Zonder uitgangsmaterialen
Export naar Nederland
EXPORT Σ = EUR 15.540 miljoen Overig = EUR 80 miljoen
IMPORT = EUR 8.200 miljoen Overig = EUR 100 miljoen
FIGUUR 14 Een cluster van winnaars
Bedrijfsnaam
Product/Dienst
Werelwijde positie
Klimaat- en procesbeheersing in de glastuinbouw sector
1
Coating van zaden
1
Sierteelt veiling
1
Biologische gewasbescherming en natuurlijke bestuiving
1
Sierteelt handel
1
Anthurium vermeerdering en veredeling
1
Bloembollen bemiddelaar
1
Veredeling en vermeerdering van uitgangsmateriaal voor tuinbouw & landbouw gewassen
1
FIGUUR 15 40% van de agrarische omzet
Rol van de tuinbouw [% omzet van totale landbouw] 1951
1971
14%
20%
25%
1991 8%
15% 39%
53% 65%
61%
2007
2008
14%
12%
40%
39% 46%
Akkerbouw
2009
39% 49%
Veeteelt
Tuinbouw
12%
49%
FIGUUR 16 EUR 12,5 miljard productie
Productiewaarde van de Topsector T&U [EUR miljard]1)
11,5 1,8
12,2 2,0
12,6
Aandeel in de productiewaarde in 2010 [%]
12,5 11,3
2,4
16%
2,0
Toeleveranciers
17%
Snijbloemen
1,7
Bloemkwekerijplanten
5,0
5,3
5,2
2,5
2,5
2,5
4,9 2,1
5,2
8%
2,4
2,6
2,6
2,6
2006
2007
2008
2009
2010
Sierteelt
Voedingstuinbouw
Uitgangsmaterialen
1) Totale waarde van de in Nederland geproduceerde eindproducten
Bloembollen Boomkwekerijproducten
4% 5%
2,7
2,2
Toeleveranciers
16%
21%
13%
Groenten Vers fruit Uitgangsmaterialen
FIGUUR 17 EUR 17 miljard export
Export inclusief re-export [EUR miljard] CAGR ‘00-’10
20
17
+3,7%
9
+4,8%
6
+2,0%
1
+5,2%
15
10
5
0 2000 Totaal
2001
2002
2003
Voedingstuinbouw
2004 Sierteelt
2005
2006
2007
Uitgangsmaterialen
2008
2009
2010
FIGUUR 18 Spill-overs naar andere (top)sectoren
Agro&Food
Logistiek
Verkoopwaarde van verwerkte voedingstuinbouwproducten ~ EUR 900 miljoen
1 op de 6 vrachtvliegtuigen door Schiphol vervoert tuinbouwproducten en totale doorvoerwaarde door Rotterdam is EUR 5,2 miljard
DIRECT INDIRECT INDIRECT
Glastuinbouw levert ~15% van het huis-houdelijk gebruik aan elektriciteit in Nederland Energie
1,4% van BNP INDIRECT EUR 12,5 miljard productie EUR 16,8 miljard export INDIRECT 450.000 banen
Productiewaarde van kassenbouw en High Tech installaties ongeveer EUR 2 miljard High Tech materialen en systemen
FIGUUR 19 Tuinbouw en Uitgangsmaterialen heeft vele waardevolle cross-overs met andere topsectoren
Cross-overs Water
Logistiek
uurzaam en efficiënt D gebruik van water (reduce, re-use en recycle) Vermindering van emissies naar gronden oppervlaktewater D roogte en zout tolerantie U rban indoor farming
I nfrastructuur Ketenregie en logistieke optimalisatie (o.a. door ICT, track & trace, RFID) M ulti-modale netwerken D uurzaamheid van vervoer en conditionering
High Tech materialen en systemen Besturing, precisietechnieken, sortering, verpakking, verwerking en afzet (o.a. robotisering, smart systems) Gecontroleerde teelt (o.a. LED, bio-nanotechnologie) Logistiek (o.a. RFID track & trace)
Creatieve Industrie ector imago S A rchitectuur (belang van groen in publieke ruimte) Esthetische kas Product design
Tuinbouw en Uitgangsmaterialen Bio-based economy (ontwikkeling inhoudstoffen voor andere sectoren door veredeling, faciliteren optimale fractionering door veredeling, gebruik bio-based materialen) ezondheid G (gezonde voeding, productie geneesmiddelen) Technologie (ondersteunende technologie, systeembiologie, synthetische biologie)
Life Sciences
ezonde voeding G (o.a. betere smaak, minder vet) Gezondheidbevorderend (o.a. tegen obesitas, anti-oxidanten)
ezonde voeding G Duurzaamheid Biodiversiteit Fytosanitair beleid Bodembeheer Plantaardige eiwitten Ketensamenwerking
Agro&Food
Chemie
uurzame en decentrale D energieproductie (flexibiliteit in energielevering door WKK, decentrale locale energiesystemen, CO2 afvang/distributie, duurzame warmteproductie, duurzame elektriciteitsproductie)
Energie
FIGUUR 20 Gebouwd op historische sterktes
De pijlers onder het succes
Topsector Tuinbouw en Uitgangsmaterialen Ligging rote markt in achterland G H oog productieve grond Logistieke hubs (Schiphol en Haven van Rotterda Gematigd zeeklimaat
Innovatief, duurzaam ondernemerschap H andelsgeest, durf en lef Wereldwijde export en handel in producten en kennis Sterk MKB karakter Koploper in innovatie & duurzaamheid door hoge eisen in Nederland Coöperatief en internationaal ondernemerschap Breed en diep assortiment Coöperatieve bank
Gouden Driehoek nieke samenwerking U overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen: Vroeger: Onderzoek– Voorlichting – Onderwijs N u: Gouden Driehoek H oog kennisniveau
FIGUUR 21 Rijk vertegenwoordigd
Overzicht belangrijke spelers in de Topsector Tuinbouw en Uitgangsmaterialen 1 Bedrijfsleven Overkoepelende organisaties
Belangenorganisaties
1 Bedrijfsleven
Regionale clusters
2 Kennisinstellingen
2 Instellingen voor kennis ontwikkeling
3 Overheid
HBO
MBO
3 Overheid Provincies
Gemeentes
Bedrijven (voorbeelden)
FIGUUR 22 Meer, ouder en verstedelijkt
Wereldbevolking [miljard mensen]
Vergrijzing [% mensen >65 jaar]
Verstedelijking [miljard mensen]
30
10
CAGR: 1,9% 7,65 6,33
25
8
6,68 20
6 15 4 10 2
5
2010
2015
2020
0% 1980
2000
2020
2040
2060
0 2000
2010
2020
2030
2040
2050
Nederland
Steden in minder ontwikkelde landen
Europa
Platteland in minder ontwikkelde landen
China
Steden in meer ontwikkelde landen Platteland in meer ontwikkelde landen
FIGUUR 23 Rijker maar nog niet gelijker
BNP Wereld BNP [EUR ‘000]
Nederland en BRIC BNP/capita [EUR ‘000]
50
+3%
CAGR ‘10-’15 3%
45
45 40 40 35 35 30
30
25
25
20
20
10
10
5
5
0 2010
12%
15
15
6% 16%
2011
2012
2013
2014
2015
0 2010 Rusland
14% 2011
2012 Brazilië
2013 India
2014 China
2015 Nederland
FIGUUR 24 Klimaatverandering bedreigt ecosystemen
Wereld biodiversiteit [Living Planet Index, 1990=100]
CO2 uitstoot1) [miljard ton]
Wereld bosoppervlak [miljard ha]
+44% 100 36
4.20
CAGR: -2,2%
95 90
4.15
85 80
25
4.10
75
-0,06
70
4.05
65 60
4.00
55 50 2000
2005
2010
2015
2020
50 1990
Noot: 2020 gegevens afkomstig uit Roland Berger analyse; 1) Op basis van uitstoot uit fossiele brandstoffen
1994
1998
2002
2006
0 1990
2000
2010
2020
FIGUUR 25 Energie, ruimte en water is schaars
Beschikbaar wereld landbouwareaal [miljard ha]
Verbruik energie [GJ/capita/jaar] +2%
5,0
+1% 227
202
4,5 96
70 2000
2020
Nederland
2000
2020
Wereld
Meer met minder: ruimte, water, energie Verbruik huishoudelijk water [m3/capita/jaar]
Beschikbaarheid drinkwater [‘000 m3/capita]
60
8 6
40
4 20 0 1990
2 2000
2010
2020
2030
Noot: 2020 gegevens afkomstig uit Roland Berger analyse
0 1990
2000
2010
2020
FIGUUR 26 Een fractie van het ruimtebeslag
Gebruik areaal in Nederland [‘000 ha] Tuinbouw en Uitgangsmaterialen areaal
Landbouw areaal 2.035
882
958
1.995
748
1,052
1.974
44
46
93
92
205 49
100
993
195
205
2000
2005
2009
Tuinbouw
195
776
195
Blijvend grasland
195
Akkerbouw
58
57
56
2000
2005
2009
Sierteelt
Voedingstuinbouw
Uitgangsmaterialen
FIGUUR 27 Almaar productiever
Productiviteit in tuinbouw Arbeidsproductiviteit [NGE1)/AJE2)] 48 +31% 44
40
36
32
28
24 1994
1998
2002
2006
2010
1) Nederlandse Grootte Eenheid (Opbrengsten in euro’s minus specifieke kosten als energie en uitgangsmaterialen), 1 NGE in 2010 is EUR 1.420; 2) Arbeidsjaareenheid
FIGUUR 28 Meer waarde per vierkante meter
Gemiddelde jaarlijkse waardegroei 2000-2009 [NGE1)/ha] 4,0% 3,6% 3,0%
1,4%
-0,3% -1,3% Opengrond groente
Glasgroente
Opengrond bloem(bollen)
Glas bloemen
Fruit
Boomkwekerij
1) Nederlandse Grootte Eenheid (Opbrengsten in euro’s minus specifieke kosten als energie en uitgangsmaterialen), 1 NGE in 2010 is EUR 1.420
FIGUUR 29 De hoogste opbrengst per vierkante meter
Vergelijking van opbrengst per hectare voor geselecteerde gewassen [ton/ha] 671
500
475 411
227 223 149 69
43
23 Tomaat
48
66
Paprika
Nederland
Groot Brittannië
Spanje
China
85
22
16 komkommer
Duitsland
FIGUUR 30 Veel minder water dan vroeger en dan anderen
Impact innovatie op waterverbruik [gem. waterverbruik in liter per kg tomaat]
Tuinbouw waterverbruik [miljoen m3]
-60%
Israel (veld)
51
Spanje (plastic tunnel)
14 36 16
22
2003 Leidingwater
60
Spanje (plastic tunnel met ventilatie)
10
25
11
8 9
14 2004
40
8 2005 Grondwater
27
26
7
9
12
8
21 7
27
Nederland (kasteelt)
22
Nederland (recirculatie)
15
9 8 2006
9 2007
Oppervlaktewater
5 2008
Nederland (gesloten kas)
4
FIGUUR 31 Meer dan een derde minder aardgas
Primair brandstof verbruik in de glastuinbouw1) [m3 aardgas equivalent/m2]
50
-36%
40
30
30
10 1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
1) Fossiele brandstof die nodig is voor de productie van de energie input minus de fossiele brandstof die elders wordt uitgespaard door energie output van de glastuinbouw
FIGUUR 32 Een kwart minder CO2
Ontwikkeling CO2 emissie teelt [kg/m2] -25%
73 66 61 54
1990
2000
2005
2009
FIGUUR 33 Een vijfde minder gewasbeschermingsmiddelen
Gemiddeld gewasbeschermingsmiddelen verbruik in de tuinbouw sector [kg/ha]
-21%
58 46
2004
2008
FIGUUR 34 De consument wil gemak…
Markt voor kant-en-klaarmaaltijden in Nederland [EUR miljoen]
CAGR: 7%
453
492
523
554
579
408
2002
2003
2004
2005
2006
2007
FIGUUR 35 … en gezondheid
Percentage consumenten dat in 2007 probeert gezonder te eten [%]
22%
78%
Probeert gezonder
Niet mee bezig
FIGUUR 36 Naar EUR 10 miljard toegevoegde waarde
Toegevoegde waarde per schakel in het tuinbouwcomplex [EUR miljoen]
CAGR: 2,5% CAGR: 1,2% 6.797 428 1.874 74
Primair
7.597 339
CAGR: 1,2%
3.102 8.662 276
4.421
3.880
2000
2009
Verwerking
9.968 1.306
Toelevering1)
2020 Distributie
1) Toelevering behelst de bruto toegevoegde waarde van kassenbouwers, klimaatsystemen, substraatleveranciers en andere toeleveranciers, alsmede de bruto toegevoegde waarde van uitgangsmaterialen voor het tuinbouwc luster en de bruto productiewaarde van uitgangsm aterialen voor het landbouwcluster (landbouwzaden en pootaardappelen)
FIGUUR 37 De hoogste toegevoegde waarde per arbeidskracht
Toegevoegde waarde per arbeidsjaareenheid in de tuinbouw, 2008 [EUR ‘000 ] Nederland
40
Denemarken
37
Belgie
31
Duitsland
23
Groot Brittannië
22
Frankrijk
21
Spanje
18
Griekenland
12
Hongarije
10
Oostenrijk
10
Tsjechië
8
FIGUUR 38 Export door heel Europa
Export van tuinbouwproducten1) uit Nederland (2010, Σ = EUR 15.540 miljoen)
32% Duitsland Σ = EUR 5.000 miljoen
4% Rusland Σ = EUR 560 miljoen
12% Groot Brittannië Σ = EUR 1.880 miljoen
3% Zweden Σ = EUR 440 miljoen
10% Frankrijk Σ = EUR 1.480 miljoen
3% Polen Σ = EUR 420 miljoen
6% België Σ = EUR 860 miljoen
2% Denemarken Σ = EUR 360 miljoen
4% Italië Σ = EUR 590 miljoen
25% Overig Σ = EUR 3.950 miljoen
1) Zonder uitgangsmaterialen
FIGUUR 39 #1 in sierteelt, #3 in voedingstuinbouw
Export wereldwijd Voedingstuinbouw [USD miljard]
Sierteelt ex. bloemb. [USD miljard]
Sierteelt [USD miljard]
Bloembollen [USD miljard]
Nederland
Nederland
Spanje
12,4
Nederland
VS
12,1
Colombia
Chili
Colombia
Ecuador
Israël
Ecuador
België
Nieuw Zeeland
België
Nederland
9,6
China
7,2
11,8
0,9
Mexico
5,9
Italië
VS
Italië
België
5,6
Duitsland
Frankrijk
Duitsland
Italië
4,7
Denemarken
Brazilië
Denemarken
Turkije
4,0
VS
Duitsland
VS
Frankrijk
4,0
Kenia
Groot Brittannië
Kenia
Zimbabwe
België
Zimbabwe
Chili
3,5
12,7
FIGUUR 40 Een hybride samenwerking tussen publiek en privaat
Hybride PPS model Programma’s
Model
Succesfactoren
Strategisch onderzoeksprogramma
I
u
tfo
‘KERN’ KENNISINSTELLINGEN
Toegepaste onderzoeksprojecten i-laterale projecten B Resultaten en IE voor deelnemende/betalende partijen A parte financiering
nd
Toepassingen
rm
ubliek – privaat P Kennis en IE gedeeld tussen alle partijen Gezamenlijke financiering
s t r i e e l Pl a
ptimale organisatie strategisch en O toegepast onderzoek langs gehele R&D waardeketen Voldoende omvang programma voor continuïteit en kritische massa Flexibele toetreding nieuwe partners Locatie: Strategisch onderzoek virtueel, toegepast onderzoek dichtbij bedrijven (b.v. Tuinbouwcentrum Bleiswijk en plan voor Seed Campus in Noord Holland)
FIGUUR 41 Investeren in zaaien, starten en groeien
Definitie &D: strategisch en toegepast onderzoek, R ontwikkeling van product concept
Investeringscyclus
Risico
“Vallei des doods”
R&D
Seed
Cumulatieve investering
eed: piloting en demonstratie van S prototype product tart-up: opschalen en initiële marketing, S productie en verkoop xpansie: groei en expansie van een E bedrijf dat nog op break-even balanceert of net winstgevend wordt
Start-up
Expansie
Herfinancing
erfinanciering: herstructurering van de H financiering van het bedrijf tijd
Early-stage Applicatiegebied T&U Revolverend Innovatiefonds
Later-stage
FIGUUR 42 Een Gouden Ring voor regie en implementatie
Leden operationeel Comité Topteam + vertegenwoordigers vanuit: Bedrijven Kennis instellingen
T&U Board
oorzitter Greenport Holland V Voorzitter T&U Bestuur kennisinstellingen Vertegenwoordiger EL&I REGIE Bepaalt terms of reference, obv actieagenda Vult Operationeel Comité in Keurt budget goed
‘De Gouden Ring’
Operationeel Comité Bestuur Greenport Holland (tuinbouw bedrijfsleven)
T&U Bestuur kennisinstellingen (op te richten)
OPERATIONEEL Voert actieagenda uit
Projectorganisatie
Toegevoegde waarde
Internationaal ondernemerschap
Ruimtelijke ordening & Infrastructuur
Kennis, Onderzoek & Onderwijs
Imago/ Branding
TACTISCH Stuurt implementatie actieagenda Vult projectorganisatie in Stelt prioriteiten A lloceert middelen aan meest kansrijke gebieden & sectoren
Duurzaamheid
…..
