Voeding en gewichtsbeheersing in de praktijk

E e n

s t u d i e

o v e r …

Voeding en gewichtsbeheersing in de praktijk

9

Documentatie- en Informatiecentrum van de Tiense Suikerraf finaderij.

I N H O U D S O P G A V E

INHOUDSOPGAVE I∑ nleiding

3

Nieuwe inzichten Een complex probleem Het belang van gewichtsbeheersing

4

Een verontrustende trend Gewoon overgewicht of obesitas Gezondheidsrisico’s F∑ actoren van invloed op de energiebalans

6

Vetten en overgewicht Onderzoek naar het verband tussen vetinname en overgewicht Vetrijke voeding en de neiging tot overeten Vetrijke voeding en energiemetabolisme Wat minder vet verdient de voorkeur K ∑ oolhydraten en gewichtsbeheersing

9

Indeling van koolhydraten Koolhydraten en energiemetabolisme Energiebalans, enkelvoudige en complexe koolhydraten

11

Verschillende koolhydraten en gewichtsregeling H ∑ et CARMEN-project

E ∑ en “simpele” oplossing Energie-inname Energieverbruik

2

12 14

Vo e d i n g e n g e w i c h t s b e h e e r s i n g i n d e p r a k t i j k

Inleiding Nieuwe inzichten

Overgewicht is een

Specialisten leggen momenteel minder de nadruk op het zoeken naar het juiste

Obesitas is een groot probleem voor de

dieet of de juiste medicatie om de schade

volksgezondheid geworden in het meren-

een halt toe te roepen, maar meer op de

deel van de Europese landen. Er wordt op

preventie. Men streeft er met andere woor-

die onderling verband houden.

dit vlak heel wat onderzoek verricht naar

den naar het gewicht ook op lange termijn

De risicofactoren zijn van

de mogelijke oorzaken en er is ook al veel

te controleren, met als doel het “kleine

over gepubliceerd. Deze onderzoeken rich-

beetje” dat langzaam maar zeker voor extra

probleem met verschillende oorzaken en aspecten

uiteenlopende aard : biologisch,

ten zich met name op de invloed van het

kilo's zorgt, te vermijden. Juist hier spelen

genetisch, sociaal-economisch,

voedingspatroon op de energiebalans. Veel

koolhydraten een belangrijke rol.

gedragsmatig. Ze hebben vooral

aandacht gaat hierbij uit naar de koolhydraat-vetverhouding.

Een complex probleem

Specialisten beginnen meer

Er bestaat al min of meer consensus over

Als het op gewichtstoename aankomt,

en meer het belang

de invloed van een vetrijke voeding op

denkt men meestal alleen aan de beper-

in te zien van preventie.

overgewicht; vetten zijn immers zeer calo-

king van vet in de voeding. Maar de kern

rierijk en stimuleren de eetlust. Over de

van het probleem schuilt in feite in het vin-

invloed van een koolhydraatrijke voeding

den van een evenwicht. Om een duurzaam

zijn er echter nog heel wat vragen: wat zijn

resultaat te bereiken, is een verschuiving

de verschillen tussen vetten en koolhydra-

van de koolhydraat-vetverhouding nood-

ten en tussen enkelvoudige en complexe

zakelijk. Dat wil zeggen: minder verzadigd

koolhydraten, met betrekking tot hun

vet moet samengaan met meer vezels en

invloed op de totale energieopname ener-

meer koolhydraten in welke vorm dan ook.

zijds en het metabolisme anderzijds ?

Dit alles moet uiteindelijk weer in even-

te maken met voeding.

wicht zijn met de totale energiebehoefte. Zowel uit epidemiologisch als klinisch voedingsonderzoek blijkt dat een beperking

Hoewel werd aangetoond dat een voe-

van de vetinname de beste kans op ge-

dingspatroon met een hoog vetgehalte de

wichtsreductie biedt. Dit gaat echter meestal

energiebalans uit evenwicht brengt, bestaat

gepaard met een hogere koolhydraatcon-

er recent epidemiologisch onderzoek waarin

sumptie. De betekenis in de praktijk van

wordt aangegeven dat de prevalentie van

de hierdoor verkregen koolhydraat-vetver-

overgewicht nog steeds toeneemt. Dit

houding en de vraag of er hierbij verschil

ondanks de pogingen van voorlichtings-

bestaat tussen de complexe en enkelvoudige

instanties om de vetinname te beperken.

koolhydraten, is onderzocht in een grootschalig onderzoek. Dit onderzoek is in vijf

Daarbij wordt ook bezorgdheid geuit over

Europese landen uitgevoerd en draagt de

de toename in consumptie van voedings-

naam CARMEN (Carbohydrate Ratio

middelen die rijk zijn aan suikers, omdat

Management in European National diets).

suikers de energiedichtheid van de voeding

3


zouden verhogen. Men veronderstelt na-

balans veroorzaken, en dus zouden suikers

melijk dat een voedingspatroon met veel

de gedoodverfde dikmakers zijn. Dit wordt

suikers vanzelfsprekend veel vet bevat, en

vandaag de dag echter weerlegd door de

dat alleen een voedingspatroon dat rijk is

resultaten van verschillend wetenschap-

aan complexe koolhydraten veel vezels

pelijk onderzoek. Echter, alleen uit een

bevat en hierdoor bijdraagt tot verzadiging.

goede combinatie van diverse onderzoeks-

De enkelvoudige koolhydraten zouden om

methoden kunnen we meer over de cau-

deze redenen, in tegenstelling tot complexe

sale (voedings-)factoren van overgewicht

koolhydraten, een verstoring van de energie-

te weten komen.

Het belang van gewichtsbeheersing Een verontrustende trend

10% bij vrouwen. Dit was tien jaar geleden ongeveer 2% minder.

Figuur 1 Overgewicht in Nederland van 1981 tot 1998 naar leeftijd

Epidemiologisch onderzoek toont aan dat,

De Verenigde Staten spannen echter nog

zowel in Europa als in de Verenigde Staten,

steeds de kroon in alle categorieën, met in

het aantal mannen, vrouwen en zelfs kin-

de jaren 1988-1994 20% obesen bij man-

deren met overgewicht verontrustend toe-

nen en 25% bij vrouwen.

neemt. Dit ondanks alle initiatieven die

Helaas vormen kinderen geen uitzonde-

door de gezondheidszorg worden genomen

ring op de regel. In de Verenigde Staten,

en ieders voornemen om fit te willen blij-

waar men over gedetailleerde statistieken

ven. (Zie figuur 1 en 2).

beschikt, is het aantal kinderen dat obees

35

is in vijf jaar tijd verdubbeld.

30

Zo is in België 11% van de bevolking echt

Bovendien stelt men over het algemeen

25

te zwaar (BMI > 30). Uit een evaluatie

met het ouder worden een systematische

van het aantal mensen met overgewicht

verhoging van het gewicht vast. Een verho-

(BMI > 25) blijkt dat er tussen 1987 en

ging die bij vrouwen in het bijzonder tot

20 15

1993 alleen al in de categorie mannen van

extreme obesitas kan leiden.

10

45 tot 54 jaar een verdubbeling opgetreden

Men dient zich ook te realiseren dat zelfs

5

is. In deze leeftijdsgroep neemt het aantal

een lichte verstoring van de energiebalans

personen met overgewicht bij vrouwen

op den duur kan leiden tot een aanzien-

systematisch met de leeftijd toe, terwijl

lijke verhoging van het aantal obesen.

65+ met overgewicht 45-64 met overgewicht 20-44 met overgewicht

het bij mannen stagneert.

Zo zal de prevalentie van obesitas in tien

In Nederland bedraagt de prevalentie

jaar tijd van 10 naar 15% stijgen wan-

65+ met aanzienlijk overgewicht 45-64 met aanzienlijk overgewicht 20-44 met aanzienlijk overgewicht

van obesitas (BMI > 30) in de groep van

neer de gemiddelde BMI van 25 kg/m2

20-60 jarigen ongeveer 8% bij mannen en

naar 26 kg/m2 gaat. Dit vindt plaats als

0 '81

'85

'90 =

'95

'98

4


het gemiddelde gewicht met 3kg toeneemt

Een BMI tussen 20 en 25 wordt over het

(bij een lengte van 1,75m en een oorspron-

algemeen als normaal beschouwd voor een

kelijk gewicht van 76,6 kg). Een overschot

volwassen persoon uit een geïndustrialiseerd

op de energiebalans van 6 kcal per dag is

land. Een BMI tussen 25 en 30 wordt als

voldoende om in tien jaar tijd die 3 kg aan

overgewicht beschouwd en bij een BMI van

te komen.

boven de 30 spreekt men van obesitas, die

Dit betekent ook dat een verlies van enkele

als extreem wordt bestempeld wanneer hij

kilo’s op bevolkingsniveau een groot voor-

hoger dan 35 is.

deel voor de volksgezondheid zal opleveren.

Gezondheidsrisico’s Gewoon overgewicht of obesitas De mortaliteitscurve als functie van de BMI Om de begrippen juist te omschrijven,

neemt exponentieel toe. Dat betekent dat

hebben experts een verband gelegd tussen

het risico sneller toeneemt dan de BMI-

gewicht en lengte. Dit verband wordt

schaal en dus absoluut niet te verwaarlozen

meestal uitgedrukt door de afkorting van

is. Integendeel: een persoon met een BMI

de Engelse term Body Mass Index. De BMI

gelijk aan 30, die dus op het randje van

wordt berekend door het gewicht (in kg) te

overgewicht naar obesitas zit, heeft een

delen door de lengte (in m) in het kwadraat:

mortaliteitsrisico dat 25% hoger ligt dan dat van personen met een BMI lager dan 25. Met een BMI van 35 verdubbelt dit risico en wanneer de BMI hoger dan 40 is, ver-

Deze vergelijking houdt dus zowel rekening

Figuur 2

drievoudigt het.

met de gewichtstoename als met de groei.

Tevens bevordert overgewicht het ontstaan

Zoals alle kengetallen heeft ook deze BMI

van o.a. ischemische cardiopathieën (vooral

een beperkte betekenis. Alhoewel er an-

wanneer de vetophoping zich situeert ter

dere benaderingen voor het kwantificeren

hoogte van de buikstreek), hypertentie,

van overgewicht worden gebruikt, is de BMI

type-II-diabetes, galstenen en tal van reu-

vooralsnog de meest praktische.

matische en respiratoire aandoeningen.

% van de

MI

et hoog B

gevallen m

Jaar Mannen

Preventieve gewichtscontrole is noodzakelijk bij alle leeftijden ; in minstens één derde van de gevallen is de oorsprong van overgewicht bij de volwassene immers terug te vinden in de kindertijd of adolescentie.

5

Vrouwen

In België stelde men een verhoogde prevalentie vast van overgewicht, zowel bij mannen als bij vrouwen.


Factoren van invloed op de energiebalans Overgewicht is het gevolg van een ver-

Zelfs zeer bescheiden fysieke activiteit maakt

Zonder het mechanisme exact te kennen,

stoorde energiebalans: de energieopname,

een gezonde gewichtsbeheersing mogelijk.

is de wetenschap het er over eens dat er in

of het aantal ingenomen calorieën, is hoger

Iemand met voldoende lichamelijke acti-

de etiologie van de gewichtstoename een

dan het verbruik van energie, of het aantal

viteit verbrandt vetten beter dan iemand

genetische factor meespeelt. Het is echter

verbruikte calorieën. Deze verstoorde balans

met weinig lichaamsbeweging.

moeilijk om erfelijkheidseffecten te onderscheiden van de omgevingsfactoren.

is zelden te wijten aan één bepaalde duidelijk omschreven oorzaak. In tegenstelling

Voor een man van 65 kilo bijvoorbeeld,

Deze genetische voorbestemdheid heeft

tot wat men nog vaak denkt, is obesitas

volstaat het dagelijks één, of beter twee,

echter niets bindends; het komt pas tot

niet enkel het resultaat van een te uitge-

uurtjes met een snelheid van 20 km/uur te

uiting bij een verkeerd voedingspatroon

sproken voorkeur voor lekker eten. Zo zijn

fietsen om, zelfs wanneer hij ouder wordt,

en/of een verkeerde levenswijze.

er personen die regelmatig vetrijk eten maar

geen buikje te krijgen.

toch weinig aankomen en nooit obees worden. Ook blijken sociaal-economische

Figuur 3

aspecten een belangrijke rol te spelen. Opsplitsingen dagelijkse energieverbruik en bepalende factoren (Ravussin et all. Pathophysiology of obesity, 1992, The Lancet, 340 : 404-408)

Rekening houdend met de interactie tussen bepaalde fysiologische processen en

Bepalende factoren

100

omgevingsfactoren, stellen onderzoekers voor om de individuen in twee catego-

Bijkomende fysieke activiteit

rieën in te delen: de HF of “high-fat”

Intensiteit Duur Lichaamsgewicht

fenotypes en de LF of “low-fat” fenotypes. Zo zou bij bepaalde jonge volwassen man-

75

compenseerd kunnen worden door een metabolisch profiel dat gewichtstoename belet. Het gaat hier echter om recente beschouwingen die nog bevestigd moeten worden. Zoals uit figuur 3 op te maken valt, is

% ideaal energieverbruik

nen bijvoorbeeld een vetrijke voeding ge-

Spontane fysieke activiteit Thermogenese na de maaltijd

50

Wakkere toestand

lichaamsbeweging een belangrijke bepa-

25

lende factor. Een gebrek aan lichaamsbeweging draagt in ruime mate bij tot de gewichtstoename. Een onderzoek uitge-

Slaapmetabolisme

Basismetabolisme

Genetica Sympatisch zenuwstelsel Hoeveelheid en samenstelling van de voedingsinname hormonen en sympatisch zenuwstelsel

+

Arme massa Vetmassa Leeftijd Geslacht Genetica Hormonen/sympatisch zenuwstelsel

voerd in België door onderzoekers van de Vrije Universiteit Brussel, de Katholieke

0

Universiteit Leuven en de Universiteit van Gent op ongeveer 11.000 volwassenen,

Naast de voeding kunnen verschillende risicofactoren van fysiologische maar ook van sociaal-economische aard de energiebalans uit evenwicht brengen. De voornaamste boosdoener van obesitas als veel voorkomende welvaartsziekte, is de steeds teruglopende energiebehoefte doordat we minder bewegen en onze energieopname daar onvoldoende aan aanpassen.

bevestigt de conclusies van een uitgebreid Fins onderzoek uit 1991 en laat geen twijfel bestaan: fysieke activiteit houdt negatief verband met het BMI-niveau. 6


Vetten en overgewicht

demiologisch onderzoek waaraan 10.000

Figuur 4

personen deelnamen, gaf aan dat de BMI veel minder stijgt als gevolg van een

richting wijst, erkent de meerderheid van

gematigde vetinname bij een gelijktijdige

de experts dat er een positief oorzakelijk

inname van koolhydraten in de vorm van

verband bestaat tussen het percentage

fruit, groenten, granen of vezels.

energie geleverd door vetten en overgewicht. Veel recent epidemiologisch onderzoek

Er is ook een associatie tussen de evolutie

geeft aan dat er een belangrijke correlatie

van de prevalentie van obesitas in bepaalde

bestaat tussen de vetinname enerzijds en

landen en de toename van vetconsumptie.

gewichtstoename anderzijds. (Zie figuur

Er is echter ook bevolkingsonderzoek be-

4 ‘Zeven landen studie’). Experimentele

kend waarbij de vetinname niet gerelateerd

gegevens bevestigen deze conclusie.

is aan de gewichtstoename of een reductie

Verhouding tussen het % vetten in de dagelijkse voeding en het gemiddeld gewicht in zeven landen (Overgenomen van Lissner L.)

Gemiddeld relatief gewicht

Hoewel niet al het onderzoek in dezelfde

105 Verenigde Staten 100

Nederland

Italië=

Finland Joegoslavië= Griekenland

95 90

Finland Joegoslavië=

85

Japan

in vetinname niet de verwachte resultaten

Onderzoek naar het verband tussen vetinname en overgewicht

geeft. (Dit fenomeen staat bekend als de Amerikaanse paradox). Uit puur epidemiologische studies kan echter geen oor-

De Wereldgezondheidsorganisatie

zaak-gevolg relatie worden aangetoond.

(WHO) heeft een onderzoek uitgevoerd

Zo worden de laatst genoemde resultaten

in 48 landen over de hele wereld. Dit

door deskundigen ook wel verklaard als het

onderzoek, de WHO-Monica Survey,

mogelijke resultaat van onderrapportage van

toont een direct verband tussen de BMI

de vetinname en het storend effect van de

van de bevolking en het percentage energie

gelijktijdige afname in lichamelijke activiteit.

afkomstig uit vetrijke voedingsmiddelen.

Drie meta-analyses van gecontroleerde interventieonderzoeken laten zonder uit-

Een zeer grootschalig Duits onderzoek,

zondering zien dat ad libitum vetarme

uitgevoerd in het kader van een programma

voeding gewichtstoename verhindert (bij

over volksgezondheid, betrof 200.000 man-

een normaal gewicht) en bij personen met

nen en vrouwen met overgewicht : de

overgewicht leidt tot een bescheiden doch

gemiddelde BMI die 27,4 bedroeg bij

significante gewichtsreductie. Bij de in deze

een energieverbruik in de vorm van vetten

analyses meegenomen experimenten liet

lager dan 40%, steeg tot 29,1 wanneer dit

men de proefpersonen veelal vrij om de

verbruik 46 % overschreed. In tegenstel-

vermindering van calorieën al dan niet

ling tot het voorgaande bleek dat, wanneer

(gedeeltelijk) te compenseren door kool-

het percentage energie afkomstig van kool-

hydraten. Dit in tegenstelling tot de zgn.

hydraten toenam, de BMI verminderde.

iso-calorische studies. Dit waren echter

Een in de Verenigde Staten uitgevoerd epi-

meestal korte termijn studies.

Twee belangrijke mechanismen treden gelijktijdig op bij de interactie tussen vetten en gewichtstoename. Ten eerste ziet het er naar uit dat zowel mensen als dieren de neiging vertonen om bij een vetrijke voeding zowel passief als actief te overeten. Ten tweede verwerkt ons lichaam calorieën afkomstig van vetten anders dan die van koolhydraten. Zo zal ons lichaam het teveel aan ingenomen calorieën afkomstig van vetten makkelijker omvormen en opslaan dan calorieën afkomstig van koolhydraten, hetgeen gewichtstoename uiteraard in de hand werkt.

7

0

10

20

30

40

50

Resorptie van vetten uit de voeding (% energie)


Vetrijke voeding en de neiging tot overeten

Zoals alle zoogdieren heeft ook de mens van nature de neiging om het teveel aan calorieën op te slaan, om zo fluctuaties in

Vet heeft een hoge energiedichtheid, dus

de bevoorrading op te vangen. Het is effi-

bij een vetrijke voeding passen er veel

ciënter om vet dan om koolhydraten op

calorieën op een bord. Bovendien zijn er

te slaan. Vetopslag kost slechts 4% van de

aanwijzingen dat voeding met veel vetten

totaal ingenomen hoeveelheid calorieën.

een minder verzadigende werking heeft

De opslag van koolhydraten kost drie tot

dan een voeding met koolhydraten. Zo

zes maal zoveel: 12% voor de glycogenese

kon men bijvoorbeeld vaststellen dat voe-

en 23% voor de novo-lipogenese (omzet-

ding met veel vetten niet alleen een klei-

ting van glucose in vet). Het teveel aan

nere uitzetting van de maag tot gevolg

koolhydraten wordt eerder geoxideerd

heeft, gelet op het aantal calorieën, maar

dan opgeslagen (zie verder bij koolhy-

dat bovendien de maaglediging versnelt

draatmetabolisme). Tenslotte verloopt de

doordat de verblijftijd in de dunne darm

oxidatie van vet minder makkelijk bij

korter is. Deze twee factoren spelen mede

personen die de aanleg hebben om dik te

een belangrijke rol in het complexe

worden dan bij slanke personen.

mechanisme van verzadiging en eetlust.

Bij post-obese vrouwen waarbij de ener-

Personen die veel vet eten, ervaren sneller

gieopname met 50% - onafhankelijk van

een hongerig gevoel na de maaltijd en

de energiebalans - verhoogd is middels de

hebben een grotere mate van honger vóór

vetinname, werd vastgesteld dat de vet-

de maaltijd. (Zie figuur 5).

ten snel worden opgeslagen, terwijl de koolhydraten niet meer oxideren en het totale

Figuur 5

energieverbruik per 24 uur vermindert.

honger. Eetlust heeft veelal te maken

Slanke personen beheersen hun metabo-

met een aangename affectieve toestand

lisme en de oxidatie van vet heel wat

die o.a. geconditioneerd is door vroegere

beter. Er is dus sprake van een zichzelf

ervaringen met voedingsmiddelen. Vandaar

versterkend effect.

het belang van opvoeding en de keuze van

Verschillende graden van honger in de loop der tijd te kennen gegeven door gebruikers van diëten met een hoog ( ) en een laag ( ) vetgehalte

80 Graad van honger

Eetlust is echter iets totaal anders dan

voedingsmiddelen op zeer jonge leeftijd. Tot slot: vetrijke voedingsstoffen zijn over

Wat minder vet verdient de voorkeur

het algemeen makkelijker te kauwen, dit in tegenstelling tot producten met veel vezels

Om in onze landen het risico op overge-

en andere samengestelde koolhydraten.

wicht, dat uiteindelijk zal leiden tot obesitas, te beperken, raden de verantwoordelijke

70

Vetrijke voeding en energiemetabolisme

60 50 40

instanties een vermindering (van 10 tot 30%) aan van het gebruik van vet in de voeding. Als dit gepaard gaat met een

30 20 10 Voor de= Na de= 15 maaltijd maaltijd

30

45

60

120

Tijd verstreken na de maaltijd (minuten)

180

Calorieën afkomstig van vetten zullen snel-

toename van koolhydraatrijke voedings-

ler tot een gewichtstoename leiden dan

middelen, dan wordt, zoals we later zullen

calorieën afkomstig van eiwitten of kool-

zien, niet alleen de energiebalans makke-

hydraten, omdat ze makkelijker worden

lijker in evenwicht gehouden, maar ook

opgeslagen en moeilijker oxideren.

de honger gestild en blijft men slank.

8


Koolhydraten en gewichtsbeheersing Op wereldschaal zijn koolhydraten de

Koolhydraten kunnen in twee hoofdcate-

Indeling van koolhydraten

gorieën worden ingedeeld:

belangrijkste en goedkoopste energiebron voor het organisme. In de westerse landen

Er zijn verschillende soorten koolhydraten.

verschaffen ze 40 tot 45% van de behoefte

Hoewel vroeger alleen een chemische inde-

Deze worden ter hoogte van het colon

aan energie. Uit de Voedselconsumptie-

ling volgens ketenlengte werd gehanteerd,

afgebroken door specifieke bacteriën;

peiling die in 1997–1998 in Nederland

wordt nu ook meer rekening gehouden

gehouden is, blijkt dat 23% van de totale

met de voedingskundige benadering (zie

Deze worden ter hoogte van het maag-

energieopname uit enkelvoudige koolhy-

FAO/WHO Rapport).

darmkanaal geabsorbeerd en vormen een

draten bestaat. Gemiddeld is bijna de helft

De chemische indeling weerspiegelt na-

van de dagelijkse hoeveelheid hiervan van

melijk slechts ten dele de fysiologische

Niet-verteerbare koolhydraten kunnen

nature aanwezig in voedingsmiddelen; de

waarde van deze koolhydraten.

(door een fermentatieproces) uiteindelijk

Samengestelde koolhydraten bestaan uit

• de verteerbare koolhydraten.

bruikbare energiebron.

wel beschikbaar zijn voor het lichaam.

rest wordt door de consument of door de fabrikant aan de voeding toegevoegd.

• de niet-verteerbare koolhydraten.

Figuur 6 Diverse koolhydraten en hun aanwezigheid als zodanig in voedingsmiddelen.

meerdere moleculen glucose. Zij vertegenwoordigen eveneens 23% van de totale ener-

Koolhydraten

gieopname. In Nederland wordt dus 46%

Bron

van de totale energieopname door koolhy-

Verteerbaar

draten geleverd. Volgens de WHO zou men

Monosachariden

bij een ideaal voedingspatroon zelfs 55% van

Glucose

Fruit, frisdranken, bakkerijproducten, zoetwaren

de energie moeten halen uit koolhydraten.

Fructose

Fruit, honing, groente en vruchtendranken

Aan koolhydraten wordt een energetische

Disachariden

waarde van 4 kcal of 17 kJ per gram toe-

Lactose

gekend. We wijzen erop dat deze waarde

Maltose

Bier

voor vetten veel hoger ligt, namelijk 9 kcal

Sacharose

Biet- en rietsuiker, groente, fruit, frisdranken, bakkerijproducten, zoetwaren

of 37 kJ per gram. Er gaan geluiden op dat

Zuivelproducten

Suikeralcoholen

het beter zou zijn aan elke categorie koolhydraten een eigen energetische waarde

Sorbitol

toe te kennen in plaats van één algemene

Suikervrije kauwgum, suikervrije chocolade

Oligosachariden

waarde. Koolhydraten die het colon berei-

Maltodextrinen

Koffiemelkpoeders, puddingpoeders

ken zouden slechts een gemiddelde ener-

Dextrinen

Korst van brood, beschuit

getische waarde van 2 kcal of 8 kJ per

Polysachariden

gram vertegenwoordigen.

Zetmeel

Granen, aardappelen, meel, pasta, rijst, peulvruchten

Niet-verteerbaar Oligosachariden Raffinose, stachyose

Peulvruchten

Polysachariden

9

Cellulose

Groente, fruit, volkoren graanproducten

Hemicellulose

Bonen, ongeraffineerde granen


Koolhydraten en energiemetabolisme

is in geval van nood. De mens kan een

Figuur 7

beperkte hoeveelheid koolhydraten in de vorm van glycogeen opslaan (500 gram).

Fysiologische eigenschappen

In het maag-darmkanaal worden de ver-

Volgens een recent onderzoek zou, indien

van koolhydraten

teerbare koolhydraten langzaam afgebro-

men bijvoorbeeld een overschot van 1.010

ken door de werking van enzymen. De

gram koolhydraten absorbeert, het ver-

vertering start in de mond dankzij de

stoorde evenwicht van de glycogeenreserve

werking van het speeksel en gaat verder

beperkt blijven tot slechts 137 gram. Het

in de maag onder invloed van de lage pH

teveel aan koolhydraten zou maar zelden

van dit orgaan. Het zetmeel dat vervolgens

omgezet worden in vet.

• Aanvoer van energie • Invloed op verzadiging/ maaglediging • Controle van glucose in het bloed en insulinemetabolisme • Glycosylatie van proteïnen

in de dunne darm terecht komt, ondergaat daar de werking van het alfa-amylase

De dagelijkse absorptie van een minimum

van het pancreas. Aan het einde komen de

aan koolhydraten is noodzakelijk om aan

koolhydraten, die nu herleid zijn tot het

de glucosebehoefte van het organisme te

stadium van monosachariden - hoofdzake-

voldoen. Het gevoel van verzadiging valt

lijk glucose -, terecht in de darmwand en

samen met een inname van koolhydraten

worden ze via het bloed naar de lever

die overeenkomt met de dagelijkse oxi-

gebracht waar ze door het organisme ver-

datie ervan.

• Spijsvertering en fermentatie • Invloed op de darmfunctie/ constipatie • Invloed op de microflora van het colon

werkt worden. (Zie figuur 7). Koolhydraten worden snel geabsorbeerd De inname van koolhydraten brengt een

en dragen vrijwel onmiddellijk bij tot de

thermogenetische reactie op gang, welke

thermogenese, een verschijnsel dat een rol

groter is dan die bij vetten. Dit betekent

speelt bij het controleren van de eetlust.

dat er meer energie nodig is voor de ver-

Vetten daarentegen verteren langzaam en

werking van het voedsel. Daarnaast veroor-

aangezien de toevoer van vetten slechts te

zaakt een teveel aan koolhydraten een eigen

verwaarlozen is indien rekening wordt ge-

oxidatiemechanisme doordat de cellulaire

houden met de vetweefsels, heeft deze toe-

assimilatie en de oxidatie van de glucose

voer bijna geen effect op het hongergevoel.

gestimuleerd wordt. Vetten zouden een dergelijke zelfregulerende reactie niet opwekken. Zelfs een even-

De koolhydraat-vetverhouding

tuele overtollige dosis lijkt gemetaboliseerd te worden, terwijl een overschot aan vetten

Koolhydraten zijn, in tegenstelling tot vetten, uitstekende controleurs van de eetlust.

(zoals eerder vermeld) onmiddellijk wordt

Hierdoor zal men zich minder makkelijk overeten.

vertaald door de opslag daarvan met het

Het evenwicht van de energiebalans is essentieel als men een ongemerkte gewichts-

risico van gewichtstoename.

toename wil vermijden. Dit evenwicht is makkelijker te beheersen met een koolhydraatrijke voeding dan met een vetrijke voeding. Met name “simpelweg” doordat de

Boven een bepaalde waarde wordt over-

totale energieopname zal dalen, maar waarschijnlijk, in mindere mate, ook doordat als

tollige glucose omgevormd tot glycogeen

gevolg van metabolische verschillen het totale energieverbruik zal toenemen.

en zowel in de lever als in de spieren

Voedingspatronen waarbij minstens 55 % van de energie gehaald wordt uit koolhy-

opgeslagen. Deze hoeveelheid doet dan

draten verminderen het risico van opslag van vet.

dienst als energiereserve die beschikbaar

10


Energiebalans, enkelvoudige en complexe koolhydraten Welke effecten hebben de verschillende

Bovendien blijkt uit voedselconsumptie-

relatieve overgewicht. Beschikbare onder-

soorten koolhydraten nu op het even-

onderzoek dat personen met een lage

zoeksresultaten tonen aan dat koolhydraten

wicht van de energiebalans ? Beschikbare

suikerinname meer vet consumeren en

doeltreffend bijdragen tot het evenwicht

resultaten uit epidemiologische en expe-

daardoor juist meer overgewicht te ver-

van de energiebalans, dit in tegenstelling tot

rimentele onderzoeken lijken het tradi-

wachten is. Het aantal experimenten naar

vetten. Bovendien is er voldoende aanlei-

tionele onderscheid tussen enkelvoudige

de effecten van verschillende koolhydraten

ding om te veronderstellen dat onderscheid

en complexe koolhydraten niet te recht-

is beperkt.

tussen enkelvoudige en complexe kool-

vaardigen. Uit allemaal blijkt één zeer

hydraten hierbij niet relevant is. Om dit in

waarschijnlijke hypothese, een hypothese

Een andere wijd verspreide overtuiging is

de praktijk te toetsen, is de grootschalige

die wordt bevestigd door het “CARMEN-

dat de voorkeur voor zoet leidt tot overeten

interventiestudie (acroniem CARMEN)

Project”. De effecten zijn vergelijkbaar.

en dat dit nadelig is voor ons lichaamsge-

opgezet en uitgevoerd. De FAO heeft de

wicht. Verschillende onderzoekers hebben

term “complexe koolhydraten” laten ver-

de voorkeur van mensen voor zoete en

vallen. Bovendien stelt de FAO dat er geen

vette voedingsstoffen onderzocht. Obesen

enkele reden is om onderscheid te maken

bleken niet meer of minder voorkeur voor

tussen van nature aanwezige en toege-

De publieke opinie is dat suikers, met

zoet te vertonen. De voorkeur voor vet laat

voegde suikers.

name tafelsuiker, meer gewichtstoename

wel een positief verband zien met het

Verschillende koolhydraten en gewichtsregeling

tot gevolg hebben dan, bijvoorbeeld, de koolhydraten die aanwezig zijn in graanproducten. Studies naar het energiemetabolisme tonen echter aan dat het lichaam enkelvoudige koolhydraten niet efficiënter behandelt dan complexe koolhydraten. Dit is in overeenstemming met bevindingen uit observationeel onderzoek. Deze studies geven namelijk eenduidig aan dat er een negatief verband bestaat tussen suikerinname en obesitas.

11


Het CARMEN-project Verband tussen onderzoeksmethoden

haalden daarbij het grootste deel van hun eten bij een als supermarkt ingericht laboratorium waarbij er een keuze was uit 100

2. Observationeel epidemiologisch onderzoek Observatie van samenhang tussen kenmerken binnen geselecteerde groep. Geen oorzakelijk verband. Associatie : (hypothese vormend).

tot 150 producten. Voorwaarde was daarbij dat men moest kiezen uit de alternatieven die thuis hoorden in hun experimentele groep. Een dubbele controle was ingebouwd om er zeker van te zijn dat de gewenste

Beschrijvend epidemiologisch onderzoek

3. Experimenteel (clinical trials ed.) Geselecteerde kleine groepen, gecontroleerd meten van effecten. (hypothese vormend).

Grote bevolkingsgroepen: is er een relatie tussen 2 of meer meetbare verschijnselen? Correlatie : (hypothese vormend).

verhouding voedingsstoffen werd genuttigd. Er werden geen restricties gesteld aan de dagelijks geconsumeerde hoeveelheid voedingsmiddelen. Zodoende werd het werkelijke leven zoveel mogelijk nagebootst, maar toch voldoende beïnvloed om de noodzakelijke verandering in voed-

4. Interventie onderzoek (CARMEN) Grotere aantallen, praktijk gericht, statistisch te bewerken. Ingrijpen om één effect te meten in (semi-) gecontroleerde omgeving. Verband : oorzaak- gevolg (hypothese toetsend).

selkeuze te waarborgen. De 400 vrijwilligers werden willekeurig toegewezen aan ofwel de seizoensgroep (geen interventie) ofwel een van de drie

In de zoektocht naar de oorzakelijke (voe-

Universiteit van Maastricht, was een samen-

interventiegroepen: de controlegroep (CD:

dings) factoren van overgewicht geeft - bij

werkingsverband tussen instituten in vijf

40% vet), de groep met een lage vetcon-

een goed onderbouwde hypothese - een

Europese landen: Nederland, Denemarken,

sumptie met de nadruk op enkelvoudige

lange termijn gerandomiseerd, gecontro-

Groot-Brittannië, Spanje en Duitsland.

koolhydraten (SCHO) en de groep laag in vet met een hoge intake van complexe

leerde interventiestudie (RCT) uiteindelijk de harde wetenschappelijke bewijzen. Het

Het onderzoek volgde 400 vrijwilligers

koolhydraten (CCHO).

aantal RCT’s naar vetarme voeding en

in goede gezondheid, zowel mannen als

De vervanging van vetten door koolhy-

gewicht is beperkt. Daarnaast waren er

vrouwen van 20 tot 55 jaar, afkomstig uit

draten werd niet bewust opgelegd. Het

geen RCT’s bekend waarin ook de invloed

de vijf genoemde landen. Allen vertoonden

doel was te komen tot een verlaging van

van het soort koolhydraat (enkelvoudig/

ze een (gematigde) obesitas, met andere

de vetinname met 10% en tegelijkertijd

samengesteld) in de koolhydraat-vetratio

woorden: een BMI hoger dan 26 maar

een verandering in de ratio enkelvoudige/

op de gewichtbalans werd meegenomen.

lager dan 35. Al deze vrijwilligers volgden

samengestelde koolhydraten van de ge-

een voedingspatroon dat kenmerkend was

bruikelijke 1.0 naar 1.5 en 0.5 resp. in de

CARMEN is een RCT naar de langeter-

voor het landelijk gemiddelde. Een voe-

SCHO- en CCHO-groep.

mijneffecten van de verandering in de

ding dus waarbij de hoeveelheid vetten

Uit de uiteindelijke resultaten bleek dat de

koolhydraat-vetratio door verlaging van

ongeveer 40% van de totale energiehoe-

SCHO-groep “toevallig” evenveel calorieën

de vetinname, gepaard gaande met een

veelheid levert. Tijdens dit zes maanden

gebruikt had als de CD-groep, terwijl de

relatieve toename in de consumptie van

durende onderzoek mochten de deelnemers

CCHO-groep genoegen nam met een

koolhydraten. Dit Europese onderzoek,

hun dagelijkse leven leiden, zonder iets aan

beperkte hoeveelheid.

geleid door Professor W.H.M. Saris van de

hun gewoontes te wijzigen. De vrijwilligers 12


Tijdens het experiment veranderden de

Ondanks het hoge gebruik van enkelvou-

proefpersonen hun voeding met succes ;

dige koolhydraten, zijn de effecten op de

enkel ten gevolge van een veranderde

energiedichtheid zodanig dat dit een daling

samenstelling van het voedselpakket.

van lichaamsgewicht tot gevolg heeft. In deze studie was ondanks een 7,2% verho-

De resultaten waren duidelijk. De contro-

ging in enkelvoudige koolhydraten geen

legroep kwam aan, terwijl de vrijwilligers

daling in de vezelinname te zien. Er was

in beide groepen met een hogere koolhy-

ook geen verschil in vezelinname tussen

draat-vetverhouding afvielen. In zes maan-

de verschillende koolhydraatgroepen.

den daalde zowel het lichaamsgewicht als de vetmassa van deze proefpersonen signi-

Tenslotte was er in deze studie geen sprake

ficant ten opzichte van de controlegroep.

van negatieve effecten op de diverse rele-

Er was echter geen significant verschil

vante bloedlipiden. Dit is consistent met

tussen de twee koolhydraatgroepen. Zoals

analyses van eerder uitgevoerde ad libitum

eerder aangegeven, kunnen echter de rela-

voedingsinterventies waarbij gewichtsver-

tief kleine veranderingen in vetmassa van

lies optreedt. Zeer waarschijnlijk worden

1,9 en 2,4 en de gewichtsreductie van 1,7 en

eerder waargenomen negatieve effecten

2,6 uit dit experiment, net als de effecten

op de bloedlipiden bij een iso-calorische

gecalculeerd in de eerder genoemde meta-

voeding laag in vet en hoog in koolhy-

analyses (1,6 gram/dag per energieper-

draten hierdoor teniet gedaan.

centage vetverlaging), uiteindelijk een aanzienlijke impact hebben op de daling van de prevalentie van obesitas. Er dient hierbij te worden opgemerkt dat deze studie niet opgezet is om een maximaal gewichtsverlies bij individuen te bewerkstelligen.

13


Een “simpele” oplossing

Energie-inname

• Ook bij gewichtsbeheersing is het

liefst dagelijks of minstens één keer per

gebruik van suiker niet uit den boze.

week, aan lichaamsbeweging te doen.

• Het is niet nodig om calorieën te tellen.

Bij het reduceren van de vetinname

Hierbij hoeft niet direct gedacht te

Een andere keuze van voedingsmiddelen

kunnen suikers behulpzaam zijn. Met

worden aan sport op topniveau. Stap

is bovendien langer vol te houden en

andere woorden, een boterham met

bijvoorbeeld eens wat vaker op de fiets

veroorzaakt geen jojo-effect zoals streng

jam of suiker in de yoghurt past prima

en verkies zo mogelijk de trap boven de

energiebeperkte diëten. Het gebruike-

in een voedingspatroon waarbij het

lift of wandel dagelijks twintig minuten

lijke voedingspatroon met 40 % vet zal

lichaamsgewicht beheerst wordt.

met de hond.

onvermijdelijk leiden tot overgewicht

• Suiker kan uitstekend als smaakmaker

naar mate we ouder worden. Beperk

fungeren in een laag calorisch vetarme

daarom de regelmatige consumptie van

voeding.

vetrijke voedingsmiddelen zonder deze echter volledig uit het voedingspatroon

Energieverbruik

te schrappen. Vergeet niet dat we een bepaalde hoeveelheid vetten nodig hebben.

• Te weinig lichaamsbeweging brengt de

Vetrijke voedingsmiddelen leveren vetop-

balans tussen energieopname en ener-

losbare vitaminen en essentiële vetzuren.

gieverbruik uit evenwicht en kan daar-

• Met meer koolhydraten is de energie-

door makkelijk tot overgewicht leiden.

balans makkelijker in evenwicht te hou-

Lichaamsbeweging is noodzakelijk om

den. Alle soorten koolhydraten zijn

het teveel aan calorieën te verwerken.

hierbij welkom.

De ideale situatie bestaat uit regelmatig,

14


Literatuur • Acheson K.J.& al. 1989. Glycogen storage capacity and the novo lipogenesis

• Piatti P.M. & al. 1993. Insulin sensitivity and lipid levels in obese subjects

during massive carbohydrate overfeeding in man. Am. J. Clin. Nutr. 48, 240-247

after slimming diets with different complex and simple carbohydrates content. Int. J. Obes. 17, 375-381

• Astrup A. & al. 2000.The role of dietary fat in body fatness: evidence

• Rissanen A. & al. 1991. Determinants of weight gain and overweight in

from a preliminary meta-analysis of ad libitum low fat dietary intervention studies. Br.J.Nutr. 83, 25-32

adult Finns. Eur.J. Clin. Nutr. 45, 419-430

• Roberfroid M. & al. 1993. The biochemistry of oligo-fructose, a non • Blaak E.E. & Saris W.H.M. 1995. Health aspects of various digestible carbohydrates. Nutr. Research 15, 1547-1573

digestible fibre: an approach to calculate its caloric value. Nutr. Rev. 51, 137-146

• Blundell J.E. and Cooling J. 1999. High-fat and low-fat (behavioural)

• Rosenbaum M. & Leibel R.L. 1998. The physiology of body weight

phenotypes: biology or environment ? Proceedings of the Nutrition Society 58, 1-5

regulation: relevance to the etiology of obesity in children. Pediatrics, march 1998

• Blundell J.E. & J.I.Macdiarmid. 1998. Passive overconsumption fat intake

• Saris W.H.M. 1998. Verlaging vetinname voorkomt overwicht. Voedings

and short term energy balance. Annals N.Y. Acad Sci. 827, 392-407

Magazine 2, 10-12

• Connor W.E. & al. 1997. Should a low-fat, high-carbohydrate diet be

• Saris W.H.M. & al.2000. Randomised controlled trial of changes in dietary

recommended for everyone ? New Engl. J. Med. 337, 562-563 and 338, 128-129

carbohydrate/fat ratio and simple vs. complex carbohydrates on body weight and blood lipids : the CARMEN study. Int.J.Obes.24,1310-1318

• Drewnowski A. & al. 1992. Food preferences in human obesity: carbo-

• Schutz Y. & Jéquier E. 1989. Failure of dietary fat intake to promote fat

hydrates vs fats. Appetite 18, 207-211

oxydation: a factor favoring the development of obesity. Am. J. Clin. Nutr. 50, 307- 314

• FAO “CARBOHYDRATES IN HUMAN NUTRITION” Report of a Joint FAO/WHO Expert Consultation 14 – 18 april 1997, FAO Food and Nutrition Paper nr. 66 , Rome 1998

• Seidell J.C.1999. Overgewicht als volksgezondsheidsprobleem. Flair

• Hulshof K. & Kruizinga A. 1999. De inname van toegevoegde en van

• Seidell J.C.1997. Time trends in obesity: an epidemiological perspective.

nature aanwezige suikers. Voedselconsumptiepeiling 1997-1998. TNOrapport nr. V99.515

Flow Symposium: “koolhydraten en gewichtsbeheersing”

Horm Metab Res 29:155-158

• Seidell J.C.1999. Prevention of obesity: The role of the food industry. • Katan M.B. & al. 1997. Beyond low-fat diets. New Engl. J. Med. 337,

Nutr.Metab.Cardiovasc.Dis. 9: 45-50

563-566 and 338, 129

• Warwick Z. & Schiffman S. 1992. Role of dietary fat in caloric intake • Kleges R. & al. 1992. A longitudinal analysis of the impact of dietary intake and physical activity on weight change in adults. Am. J. Clin. Nutr. 55, 818-822

and weight gain. Neurosci. Biobehav. Rev. 16, 585-596

• WHO. 1998. Obesity : preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO consultation on obesity. Geneva 1997

• Lawton C.L. & al. 1993. Dietary fat and appetite control in obese subjects: weak effects on satiation and satiety. Int. J. Obes. 17, 409-416

• Lissner L. & Heitmann B. 1995. Dietary fat and obesity : evidence from epidemiology. Eur. J. Clin. Nutr. 49, 79-90

• Melanson K.J. & al. 1997. Fat oxydation in response to four graded energy challenges in younger and older woman. Am. J. Clin. Nutr. 66, 860-866

15

• Ursin G. & al. 1993. Dietary patterns associated with low-fat diet in the National Health examination follow up study. Am. J. Epidemio. 137, 916-927

Koolhydraten en gewichtsbeheersing slechts tijdelijk soelaas. Meer bewegen blijkt

wens. De aandacht zal dus meer uit moeten gaan naar gewichtsbeheersing gedurende het

Realisatie :

voor de gemiddelde volwassene een vrome

hele leven, om te voorkomen dat je, ongemerkt, systematisch enkele kilo’s aankomt.

Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat het hierbij het belangrijkste is dat de hoeveelheid vet in de voeding wordt beperkt. In de praktijk blijkt een lager gebruik van vet in de voeding te resulteren in een hogere consumptie van koolhydraten en ook van suiker. Een effect dat sommigen verontrustte. Dankzij recent wetenschappelijk onderzoek, waaronder het CARMEN-onderzoek min

Het aantal personen dat te zwaar is neemt in

het haast vanzelf gedeeltelijk compenseren

de West-Europese landen schrikbarend toe.

van een lager vetgebruik door een grotere

Het dreigt een serieus volksgezondheidspro-

inname van koolhydraatrijke voedingsmid-

bleem te worden en daarom zijn overgewicht

delen eigenlijk geen bezwaar vormt. Kool-

en obesitas al lange tijd het onderwerp van

hydraten kunnen juist een positieve rol spelen

wetenschappelijk onderzoek. Omdat de voor-

bij de controle van het lichaamsgewicht. Met

naamste oorzaak van overgewicht vooral gezien

name “simpelweg” doordat de totale energie

wordt in een te hoge energieopname gepaard

inname zal dalen, maar waarschijnlijk ook

gaande met een te laag verbruik van energie,

doordat, als gevolg van metabolische verschil-

luidt het advies dan ook in het algemeen:

len, het totale energieverbruik zal toenemen.

gebruik minder calorieën en beweeg meer.

Een nieuw gegeven is ook dat het verschil

Beide aanbevelingen lijken echter nog geen

tussen de zgn. complexe koolhydraten en de

concreet resultaat op te leveren. Energiebe-

enkelvoudige koolhydraten hierbij van

perkte diëten vragen om discipline en brengen

ondergeschikt belang is.

Documentatie- en Informatiecentrum van de Tiense Suikerraffinaderij.

Verantwoordelijke uitgever: J.P. Sandron - Tervurenlaan, 182 - 1150 Brussel

of meer als praktijkproef, weten wij nu dat

Voeding en gewichtsbeheersing in de praktijk

Recommend Documents