Geen vuiltje aan de lucht. Als specialist in schone lucht hebben we jarenlang ervaring met het ontwikkelen en bouwen van Cleanrooms en operatie-
vccn nieuwsbrief MAGAZINE Een uitgave van de VERENIGING CONTAMINATION CONTROL NEDERLAND
kamers. Daarbij beschikken we over een revolutionair systeem, dat grote flexibiliteit biedt, vele gebruiksmogelijkheden kent, bijzondere snelle bouw en lage exploitatiekosten garandeert. Bovendien kunnen we de complete inrichting van uw laboratoria verzorgen, bieden wij u een complete range van geavanceerde laminar flow apparatuur en beschikken we over een eigen Validatie- en meetdienst voor luchttechnische metingen. Kortom: met Interflow is er geen vuiltje aan de lucht. Neem contact op met onze adviseurs of kijk op www.interflow.nl voor uitgebreide informatie.
DETERMINEREN VAN BACTERIËN IN EEN NOTEDOP VCCN CLEANROOM SYMPOSIUM Specialist in schone lucht
VCCN TECHNISCHE PUBLICATIES Interflow De Stek 15 · 1771 SP Wieringerwerf Tel. (0227) 60 28 44 · Fax (0227) 60 31 65
[email protected] · www.interflow.nl
Interflow is een onderdeel van BAM Techniek bv
jaargang 16 NUMMER 4 - DECEMBER 2003
Colofon Een uitgave van de Vereniging Contamination Control Nederland Redactie Ing. R.A.H.M. Geilleit M.A. Reinhold P.A. van Rij
Groot. In de kleinste dimensies.
Redactie-adres Verenigingsbureau VCCN De Mulderij 12 Postbus 311, 3830 AJ Leusden Telefoon 033 434 57 65 Fax 033 432 15 81 E-mail
[email protected] Concept & realisatie Coljé Reclame, Hoevelaken www.colje.nl Verschijningsdatum nieuwsbrieven 2003 juni, september, november, december
Cleanrooms zijn zo sterk als hun zwakste schakel. basan levert daarom uitsluitend producten die voldoen aan de hoogste kwaliteitseisen. Zo ondersteunt basan al meer dan twintig jaar high tech ondernemingen in hun cleanroom productieprocessen.
Profiteer van meer dan 20 jaar ervaring, op maat gesneden, individuele service concepten en de beste producten van de meest gerenommeerde fabrikanten. basan is marktleider in Europa op het gebied van cleanroomproducten en -accessoires. Dit dankzij de klantgerichte, kwaliteitsbewuste bedrijfsfilosofie.
www.basan.com basan b.v. Hoek 76 B-2850 Boom Phone +32 3 8 44 44 00 Fax +32 3 8 44 66 00 E-Mail
[email protected]
basan b.v. Minervum 7020 NL- 4817 ZL Breda Phone +31 76 57 22 660 Fax +31 76 57 22 681 E-Mail
[email protected]
basan GmbH Bachstraße 22 D-65830 Kriftel Phone +49 61 92 99 86-0 Fax +49 61 92 99 86-50 E-Mail
[email protected]
basan UK Ltd. Worting Business Park UK-Basingstoke RG23 8PX Phone +44 12 56 345 610 Fax +44 12 56 811 876 E-Mail
[email protected]
Nieuwe producten en diensten De inzendingen van informatie en gegevens voor deze rubriek wordt 4 weken vóór het verschijnen van de betreffende nieuwsbrief verwacht bij het Verenigingsbureau te Leusden. Inzenden van deze berichten kan uitsluitend door de aangesloten bedrijfsleden. Adverteren in de nieuwsbrief Het is mogelijk voor bedrijven (dus niet voor persoonlijke leden) advertenties te plaatsen in de VCCN-nieuwsbrief.
Editorial Bacteriën in een notedop. Dit laatste nummer van VCCN Magazine in 2003 is voor een groot deel gewijd aan bacteriën. Harry Thuis behandelt in zijn artikel de ontdekking van bacteriën (1676) door Antonie van Leeuwenhoek, de verschillende classificatiesystemen - een proces dat tot in de jaren 80 van de vorige eeuw doorging - en de nomenclatuur of naamgeving (begonnen door Linaeus in 1753). Identificatie van bacteriën is uiteraard van groot belang voor het nemen van effectieve corrigerende maatregelen. Wat hier zoal mis kan gaan wordt overzichtelijk behandeld. Tot slot een belangrijk thema: regelgeving en richtlijnen zoals GMP, EP, USP en ISO. Cleanroom Symposium 2004 & 7e Vakbeurs Contamination Control De commissie Lezingen & Conferenties is in volle voorbereiding om tot een interessant lezingenaanbod te komen voor het Cleanroom Symposium 2004. Het Symposium zal weer uit vier sessies bestaan, met een divers aantal onderwerpen: • Operatiekamers • Risico Based Analyse • Bio Safety • Visionair: waar staan we over 20 jaar? VCCN is weer terug waar het Cleanroom Symposium 6 jaar geleden begon: het Evoluon te Eindhoven. Donderdag 13 mei 2004 vindt dit symposium plaats. Op pagina 14 leest u het volledige programma. VCCN publicaties Pagina 13 geeft een volledig overzicht van de publicaties die VCCN de laatste 15 jaar heeft doen verschijnen. Alle publicaties zijn nog leverbaar.
Mede namens bestuur en verenigingsbureau wenst de redactie alle lezers een voorspoedig 2004 ! Paul van Rij Redactie VCCN Magazine
Tarieven die hiervoor (zwart/wit) gelden zijn: 1x 3x 1/1 pagina € 475,- € 1275,1/2 pagina € 275,- € 745,1/4 pagina € 175,- € 425,Bovengenoemde prijzen gelden voor bedrijfsleden van de VCCN. Bedrijven die geen lid zijn betalen bovengenoemde bedragen + 25%. Extra kosten per steunkleur € 165,- per plaatsing. Extra kosten full-color € 400,- per plaatsing. De extra kosten voor het plaatsen van een advertentie op de achterpagina bedragen + 10%. Het is ook mogelijk om op onze website te adverteren.
Inhoud Editorial
3
Determineren van bacteriën in een notedop
4
Geen Pas, Geen Toegang
12
VCCN Technische Publicaties
13
Jaarlijkse VCCN Cleanroom Symposium 14 CGC Register
15
Nieuwe Persoonlijke leden
15
Agenda
15
vccn nieuwsbrief
3
DETERMINEREN
van bacteriën in een notedop
Inleiding Antonie van Leeuwenhoek, de Delftse lakenkeurder, die met de voor zijn vak nodige lenzen experimenteerde, beschreef in 1676 als eerste bacteriën. Met behulp van een eenvoudige microscoop met één bolvormige lens van zeer goede kwaliteit observeerde hij levende vormen in water. Op 9 oktober 1676 schreef hij een brief gericht aan Henry Oldenburg redacteur van the Royal Society in London, een Engels gezelschap van geleerden. Hierin beschreef hij zijn ontdekking en noemde de levende vormen ‘animalicula’. De ontdekking van Leeuwenhoek werd niet meteen door de wetenschap geaccepteerd. Robert Hooke herhaalde later het experiment en bevestigde de ontdekking. In 1680 werd Antonie van Leeuwenhoek gekozen als lid van the Royal Society of Londen.(1)
Vanwaar teruggrijpen naar een ontdekking van ca. 325 jaar geleden? Antonie van Leeuwenhoek wist met een eenvoudige microscoop en een uitstekend waarnemend vermogen de basis te leggen voor de classificatie van bacteriën. De microscopie is ook heden ten dage een belangrijke methode en hulpmiddel bij het classificeren en identificeren van bacteriën. D.m.v. lichtmicroscopie (vergroting maximaal 2000 keer) en electronen-microscopie (vergroting enkele miljoenen) kunnen bacteriën op basis van hun vorm en celwandsamenstelling worden ingedeeld in groepen. Zo zijn er staaf-, bol- en spiraalvormen te onderscheiden. (figuur 1)
bolvorm Foto 1. Microscoop Antonie van Leeuwenhoek
H.C.W. Thuis, J. Koopman
staafvorm
spiraalvorm
Figuur 1. Drie vormen van bacteriën
»»
Maximale vergroting 500 keer, voor die tijd opmerkelijk.
> CLEANROOM VERPAKKINGEN > CLEANROOM IONISATIE
Het vormen van groepen wat eigenlijk niets anders is dan het organiseren van informatie, is een algemene definitie voor classificatie. Deze menselijke eigenschap wordt dagelijks toegepast waarbij op elkaar lijkende voorwerpen of organismen gegroepeerd worden. Voor de classificatie van organismen wordt een vaststaand schema gevolgd. De wetenschap die zich hiermee bezighoudt heet taxonomie. De naamgeving (nomenclatuur) en het bepalen van de soort (identificatie) vallen ook onder deze wetenschap.(2) Hieronder zal ik deze drie onderdelen classificatie, nomenclatuur en identificatie verder bespreken, beginnende met de classificatie. Bovendien zal ik kort ingaan op problemen, regelgeving en richtlijnen betreffende identificaties van bacteriën binnen de farmaceutische industrie.
Classificatie Haeckel bedacht in 1866 drie rijken voor de levende wereld: 1. Plantae (planten) 2. Animalia (dieren) en 3. Protista (eencelligen). In de jaren 50 van de vorige eeuw ontstond door de komst van de electronenmicroscoop een tweedeling in de Protista; cellen met een kernmembraan en cellen zonder kernmembraan. De laatste groep werd het vierde rijk en kreeg de naam Monera (prokaryotische eencelligen ook wel Procaryotae genoemd: bacteriën).(3) Protista bleef als rijk van de eencellige eukaryotische micro-organismen over (algen, gisten en protozoën). In 1969 stelde Robert Whittaker het vijf-rijken-systeem op met de Fungi als een apart vijfde rijk.(4) Een revolutie ontstond in de jaren 80 van de vorige eeuw toen Carl Woese het leven op deze planeet indeelde op basis van het onderling vergelijken van hun moleculaire samenstelling. Dit evolutiemodel is gebaseerd op het vergelijken van verschillen in de volgorden (sequenties) van nucleotiden in ribosomaal RNA, de vetzuursamenstelling van de celmembraan en de gevoeligheid voor antibiotica.(5) Voor bacteriën is gebleken dat de base volgorde van het 16S ribosomaal RNA gen een belangrijk instrument is voor de taxonomie. Grote delen van het rRNA zijn sterk geconserveerd en veranderingen in deze gebieden komen zelden voor. Daardoor kan de basenvolgorde in het rRNA (op enkele uitzonderingen na), gebruikt worden als een ‘moleculaire klok’, en kan inzicht worden verkregen in de fylogenetische relaties van organismen over zeer lange tijd.(6, 7)
Nomenclatuur Linnaeus was ook de grondlegger van de wetenschappelijke naamgeving; de binomiale nomenclatuur. Hij voerde dit systeem in 1753 in. Dit systeem houdt in dat elke soort een tweeledige naam ontvangt: het eerste deel is de naam van het genus waartoe de soort behoort, het tweede deel geeft de soort aan. De naam van het genus wordt met een hoofdletter geschreven en de naam van het species met een kleine letter. De classificatie van bacteriën op basis van uiterlijke kenmerken is moeilijk; bacteriën zijn klein en hebben eenvoudige vormen. In het begin werden voornamelijk groepen gemaakt op basis van een enkel kenmerk. Veelal werden hiervoor stofwisselings- of morfologische (vorm) kenmerken gebruikt. Deze werden ook voor de naamgeving van de desbetreffende bacterie toegepast. Bijvoorbeeld Stapylococcus aureus. Onder de lichtmicroscoop zien we na een kleuring volgens Gram, paarse ronde bacteriën (coc) in druiventrosvormige hoopjes (stafylo). Op een schapenbloedagar (voedingsbodem) groeit deze bacterie met goudgele (aureus) kolonies.
Het Drie Domeinen Systeem van Woese bestaat uit: I Bacteria (alle ‘gewone’ bacteriën, mycoplasma, cyanobacteriën, Gram-positieve en Gram-negatieve bacteriën) II Archaea (‘primitieve’ bacteriën, leven onder extreme omstandigheden) III Eukarya (dieren, ciliaten, groen planten, schimmels, flagellaten en microsporidia) Foto 2. Stapylococcus aureus kolonies op schapen-
> STATIC CONTROL
Wat u niet weet, weten wij.
De verdere indeling van een domein verloopt hiërarchisch met een geordende indeling in systematische eenheden. Dit biologische classificatie systeem werd door Linnaeus gedefinieerd en wordt zowel voor planten, dieren, schimmels en micro-organismen toegepast. (figuur 2)
DOMEIN PHYLUM
Bel gerust!
KLASSE SUB-KLASSE ORDE SUBORDE FAMILIE GENUS SPECIES
Figuur 2. Hiërarchische indeling van taxa (systematische eenheden)
Er zijn nog verdere onderverdelingen voor bacteriën mogelijk zoals bijvoorbeeld: subspecies, serotype, biotype en faagtype. WIJ BEGELEIDEN ONZE PRODUCTEN MET DESKUNDIG ADVIES EN
bloedagar.
Als startpunt voor de valide naamgeving van bacteriën wordt de lijst met officieel erkende bacterienamen de Approved Lists of Bacterial Names (International Journal of Systematic bacteriology 30:225-420, 1980) gezien.(8) Een nieuwe naam is valide indien deze gepubliceerd is in het tijdschrift International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology, voorheen the International Journal of Systematic Bacteriology. Vervolgens beslist een internationale commissie of de bacteriesoort als nieuw soort mag worden erkend. Het verslag van deze commissie wordt wederom in het bovengenoemde tijdschrift gepubliceerd.
»»
ZIJN EEN PARTNER IN HET KWALITEITSBELEID VAN ONZE KLANTEN
4
vccn nieuwsbrief
vccn nieuwsbrief
5
In 1990 werd er door Lapage, S. P. et al American Society for Microbiology, Washington, D.C. 1992 een boek gepubliceerd: the International Code of Nomenclature of Bacteria. Hierin worden de eisen beschreven waaraan moet worden voldaan voordat een bacteriesoort internationaal erkend wordt als nieuw soort. Zo mag een bacterie niet dezelfde naam krijgen indien deze reeds bezet is door een plant of dier. Bovendien mag er door de naamgeving geen gevaarlijke situatie ontstaan voor de gezondheid en de economie. Het kan voorkomen dat ziekmakende bacteriesoorten met een herkenbare naam op basis van verder taxonomisch onderzoek eigenlijk anders zouden moeten heten. Vanwege het bovengenoemde gevaar blijft de ‘oude’ naam gehandhaafd. Zo werd het voorstel tot naamwijziging van de verwekker van de pest Yersinia pestis in Yersinia pseudotuberculosis subsp. pestis verworpen.(9) Namen van bacteriesoorten en hun plaats in de hiërarchische indeling van taxa veranderen met name sinds de introductie van moleculaire technieken zoals 16S rRNA gen sequentiebepaling en DNA-DNA hybridisatie. Voorbeeld hiervan is de bacteriesoort Corynebacterium aquaticum, deze heet nu Leifsonia aquatica. Deze bacterie ziet er onder de microscoop als een corynebacterium uit (knotsvormige staaf) en komt voor in water. Corynebacterium aquaticum door Leifson in 1962 beschreven, werd niet opgenomen in The Approved Lists of Bacterial Names in 1980 (daarom staat de naam tussen herhalingstekens). De soort is op basis van een afwijkende celwand-samenstelling en een andere 16S rRNA gen sequentie geen lid van het genus Corynebacterium. Met drie andere species werd in 1999 een nieuw genus Leifsonia gevormd; Leifsonia aquatica sp. nov., Leifsonia shinshuensis, Leifsonia naganoensis en Leifsonia cynodontis.(10) Inmiddels werden aan dit genus weer twee species toegevoegd Leifsonia rubra sp. nov. and Leifsonia aurea sp. nov.(11) Uit het bovenstaande blijkt dat taxonomie geen statische aangelegenheid is. Zowel de naamgeving als het herrangschikken van soorten in bestaande of nieuwe genera is continue in beweging. Gelukkig zijn er voor wat betreft de naamgeving duidelijke internationale afspraken gemaakt.
erfelijke (genotypische) kenmerken beschreven. Het merendeel van de farmaceutisch microbiologische laboratoria gebruiken commerciële biochemische identificatie-sytemen. Met deze systemen wordt onderzocht of bacteriën stoffen al of niet kunnen omzetten en of ze al of niet bepaalde stoffen kunnen vormen. Vaak wordt dit zichtbaar gemaakt met een pH-indicator of door een reagens aan de cultuur toe te voegen waarbij een gekleurde verbinding ontstaat. Maar ook tijdens de isolatie of telling kan men op een voedingsbodem al dankzij de biochemische eigenschappen van een bacterie aan het uiterlijk de gezochte bacterie herkennen. Het beoordelen van de reacties gebeurt afhankelijk van het identificatiesysteem visueel of geautomatiseerd. Vervolgens worden de resultaten vergeleken met de in een determinatie-handboek beschreven of de in een database opgeslagen eigenschappen. We moeten ons realiseren dat er geen ‘Gouden Standaard’ bestaat voor het determineren van bacteriën. Het interpreteren van de resultaten is lastig en vereist ervaring en kennis. Het komt voor dat determinatie van een isolaat niet mogelijk is. Veelal zijn de databases van commerciële identificatie-systemen incompleet of meer op de klinische microbiologie afgestemd. De soorten die in het milieu, cleanrooms, water of materialen voorkomen zijn veelal moeilijk of niet met deze systemen te identificeren. Voor het opsporen van de bron van een contaminatie of voor het vastleggen van de huisflora van een cleanroom is een naam niet per se noodzakelijk. We kunnen ook uit de voeten met een determinatieprofiel zonder naam. Een profiel bestaat bijvoorbeeld uit een reeks biochemische eigenschappen. Een determinatieprofiel alléén is onvoldoende indien moet worden uitgesloten of een farmaceutisch product ziekmakende (pathogene) bacteriën bevat. Het isolatie- en determinatieprotocol van het laboratorium moet zo fijnmazig zijn zodat isolatie en determinatie van pathogenen zoals bijvoorbeeld: Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa en Escherichia coli geen probleem is. Het toegepaste derminatie-systeem moet robuust, betrouwbaar en reproduceerbare resultaten genereren. Bovendien moet het systeem gevalideerd en goedgekeurd zijn door de inspecterende instanties.
Identificatie Het identificeren of determineren van micro-organismen wordt in de kliniek uitgevoerd t.b.v. de diagnostiek en epidemiologie. In een farmaceutisch bedrijf worden micro-organismen gedetermineerd ter ondersteuning van het steriliteitsonderzoek, ruimtemonitoring, validaties van afvulprocessen, bioburden en troubleshooting bij productie calamiteiten. Identificatie van de contaminant levert een belangrijke bijdrage bij het vaststellen van de oorzaak van de contaminatie. Hoe komt een microbiologisch laboratorium erachter met welke bacterie men te maken heeft? Hiervoor moeten vastgestelde eigenschappen van de bacterie worden onderzocht zoals bijvoorbeeld: 1. aard van het materiaal waaruit de bacterie werd geïsoleerd, 2. groeiwijze, 3. microscopisch uiterlijk, 4. biochemische eigenschappen, 5. vetzuursamenstelling van de celwand, 6. antigene eigenschappen en 7. DNA kenmerken. In determinatie-handboeken w.o. Bergey’s manual of Determinative Bacteriology ninth edition worden deze fenotypische (uiterlijke) en
Waar kan het mis gaan? Het gevaar van misidentificatie ligt reeds in het begin van de identificatie. In veel biochemische identificatie-schema’s staat de Gram- kleuring als besliscriterium bovenaan. Deze bacterie kleuring, door Hans Christian Gram in 1844 ontwikkeld, is een van de meest belangrijke kleuringen in de microbiologie. Het al dan niet Grampositief zijn bepaalt de keuze van een specifieke biochemische reeks.(figuur 3) Uit ervaring weten we dat de Gram-kleuring niet robuust is. Misidentificaties ontstaan doordat bepaalde bacteriesoorten met een Gram-positieve celwand ontkleuren en hierdoor Gram-negatief lijken. Er onstaat een mengsel van Gram-positieve en Gram-negatieve bacteriën (Gram-variabel). (foto 3) De ontkleuring van het preparaat gaat bij sommige species zover zodat er alléén Gram-negatief gekleurde bacteriën zichtbaar zijn. Voor het vervolg van de determinatie betekent dit dat er een onjuiste keuze wordt gemaakt in een specifieke biochemische reeks.
»»
vccn nieuwsbrief
7
VCCN Bestuur en Verenigingsbureau wensen u goede feestdagen en een gelukkig 2004 !
Zo komt misidentificatie voor bij de twee groepen bacteriën: 1. Bacillus (Gram-positieve celwand) en ‘Pseudomonas achtigen’ (Gram-negatieve celwand). Enkele Bacillus species zijn Gram-variabel of kleuren Gram-negatief. In figuur 3 wordt weergegeven hoe met enkele eenvoudige biochemische testen en een gevoeligheidsbepaling met het antibioticum Vancomycine een betrouwbare identificatie van staafvormige bacteriën kan worden uitgevoerd. Naam test
Non-fermentors
Enterobacteriaceae
Bacillus
Coryneforme
Gram
negatief
negatief
positief
positief
of Gram-labiel
of Gram-labiel
kleuring KOH
+(-)
+(-)
-(+)
-
Sporen
geen
geen
aanwezig3
geen
AMINO-
positief
positief
negatief
negatief
Gevoeligheid
geen
geen
remming
soms
t.o.v. VAN-
remming
remming
20 NE _20E1
20E
PEPTIDASE
remming
COMYCINE Voorbeeld keuze
50 CH +20E1
CORYNE
API STRIP
bioMerieux® Figuur 3 Voorbeeld van determinatieschema voor staafvormige bacteriën 1) De 20E strip wordt meegenomen ter controle van suikeromzetting van non-fermentors 2) Circa 10% van de gevallen 3) Een aantal species sporuleerd niet onder labomstandigheden
De identiteit van het micro-organisme is van belang voor het nemen van effectieve corrigerende maatregelen. Bacillus species vormen sporen, deze overlevingsvorm is zeer resistent tegen uitdroging, hitte, druk en diverse desinfectiemiddelen.(foto 4) Middelen die werkzaam zijn t.o.v. ‘Pseudomonas achtigen’ werken niet per definitie tegen Bacillus species.
Foto 3. Gram kleuring van Bacillus subtilis, Gram positief (paars gekleurd) en enkele Gram-negatief (rose) ontkleurde staven)
Foto 4. Sporenkleuring van Bacillus sphaericus sporen (groen gekleurd)
8 vccn nieuwsbrief
Regelgeving en richtlijnen In regelgeving en richtlijnen voor de farmaceutische industrie zoals Good Manufacturing Practice (GMP), European Pharmacopoeia (EP), The United States Pharmacopeia (USP) en in International Standards (ISO, International Organization for Standardization) wordt het identificeren van micro-organismen niet in aparte paragrafen beschreven. Er bestaat geen ‘Gouden Standaard’ voor de identificatie van microorganismen. Wel worden enkele biochemische testen in de EP en USP beschreven. Zo wordt in de EP onder paragraaf 2.6.13 (Microbiological examination of non-sterile products. Test for specified micro-organisms) beschreven hoe groei van pathogeen verdachte bacteriën op selectieve voedingsbodems d.m.v. biochemische testen kan worden gedetermineerd. De combinatie: groei op selectieve voedingsbodems, specifieke groeiomstandigheden en de resultaten van biochemische en serologische testen maken het mogelijk dat verdachte groei van bijvoorbeeld Staphylococcus aureus of Salmonella species wordt gedetermineerd. Verder zijn determinatieresultaten van belang indien een steriliteitstest positief wordt bevonden. Deze test wordt in paragraaf 2.6.1 van de EP beschreven. Aangezien de impact van een positieve steriliteitstest groot is, wordt een onderzoek gestart naar de validiteit van de test. Een vergelijkend onderzoek tussen de eigenschappen van de microorganismen uit de steriliteitstest test en de testomgeving en gebruikte materialen vormen een belangrijk onderdeel van het onderzoek naar de validiteit van de test. De Europese GMP (Good Manufacturing Practice) voorziet in aanbevelingen t.b.v. de productie van steriele medicinale producten. De risico’s op microbiologische besmetting van het product worden door het volgen van de in Annex 1 vermelde aanbevelingen beperkt. Met de validatie van een aseptisch afvulproces wordt onder representatieve productieomstandigheden aangetoond of een product inderdaad aseptisch wordt afgevuld. Eventuele contaminaties van de met voedingsmedium afgevulde eenheden moeten worden onderzocht. Identificatie van contaminerende micro-organismen maken deel uit van dit onderzoek. Ook in de internationale standaard ISO 13408-1 (Aseptic processing of health care products Part 1) is identificatie van microorganismen een onderdeel van het onderzoek naar de mogelijke bron van contaminatie
»»
vccn nieuwsbrief
9
tijdens de validatie van een aseptisch afvulproces. Volgens ISO 146981 (Cleanroom and associated controlled environments, Biocontamination control Part 1) gaat de identificatie van isolaten afkomstig uit de kritische omgeving van het productieproces voor op de identificatie van isolaten uit een minder kritische omgeving. Identificatie tot op genus niveau is gewenst indien het onderzoek hierom vraagt. In andere gevallen is beperking tot het beschrijven van de basale kenmerken zoals bijvoorbeeld celvorm en kleurings-eigenschappen vaak voldoende.
Tot slot Het determineren van bacteriën is een veel gevallen een lastige noot om te kraken. Training van laboratoriumpersoneel in het herkennen van bacteriën op basis van uiterlijke kenmerken blijft belangrijk t.b.v. een juiste identificatie.
Sinds de introductie van DNA technieken is de naam en de plaats van een soort in het bacteriënrijk geen vaststaand gegeven. De taxonomische indeling van bacteriën op basis van erfelijke eigenschappen is in veel gevallen niet aantoonbaar d.m.v. de uiterlijke eigenschappen. Hierdoor onstaat er een verschil tussen het aantal bekende soorten en het aantal te onderscheiden species op basis van hun uiterlijke kenmerken. Zo zijn er 123 valide Bacillus species bekend waarvan slechts 30-34 species op basis van fenotypische eigenschappen te onderscheiden zijn.(12) Deze tekortkoming geeft aan hoe lastig het is om in een routine laboratorium bacteriën te identificeren. Een identificatiessysteem met zowel fenotypische als genotypische kenmerken zoals het bepalen van de 16S rRNA gen sequentie lijkt voorlopig het meest betrouwbaar voor het identificeren van bacteriën.
AANKONDIGING Voortaan uitsluitend gekwalificeerde mensen in uw cleanroom? Met de VCCN CleanroomPas ® bent u daarvan verzekerd! CURSUSPRIJZEN
NATIONAAL VCCN CLEANROOM GEDRAGSKEURMERK
Referenties 1 Dr. W.A.N. Moll Universiteit van Amsterdam. 2 Dr. Kenneth Todar University of Wisconsin-Madison Department of Bacteriology. 3 Haeckel, E (1866) Generelle Morphologie der Organismen (Reimer, Berlin). 4 R.M. Whittaker, Sciene 163, 150, 1969. 5 Carl R. Woese, Otto Kandler, Mark L. Wheelis Towards a natural system of organisms; Proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya. Proc.Natl. Acad. Sci. USA Vol. 87, pp. 4576-4579, June 1990. 6 Olsen G.J. , Lane D.J., Giovannoni S.J., Pace N.R.: Microbial ecology and evolution: a ribosomal RNA approach. Annual Review of Microbiology, 1986;40:337-365. 7 Woese C.R.: Bacterial evolution. Microbiological Reviews, 1987;51:221-271. 8 Approved Lists of Bacterial Names (International Journal of Systematic bacteriology 30:225-420, 1980). 9 JUDICIAL OPINION 60 “Rejection of the name Yersinia pseudotuberculosis subsp. pestis (van Loghem) Bercovier et al. 1981 and conservation of the name Yersinia pestis (Lehmann and Neumann) van Loghem 1944 for the plague bacillus.” Int. J. Syst. Bacteriol. (1985) 35:540. 10 Suzuki KI, Suzuki M, Sasaki J, Park YH, Komagata KK. Leifsonia gen. nov., a genus for 2,4-diaminobutyric acid-containing actinomycetes to accommodate ‘Corynebacterium aquaticum’ Leifson 1962 and Clavibacter xyli subsp. cynodontis Davis et al. 1984. J Gen Appl Microbiol. 1999 Oct;45(5):253-262. 11 Leifsonia rubra sp. nov. and Leifsonia aurea sp. nov., psychrophiles from a pond in Antarctica. Reddy GS, Prakash JS, Srinivas R, Matsumoto GI, Shivaji S. Int J Syst Evol Microbiol. 2003 Jul; 53(Pt 4): 977-84. 12 Modern methods for identification. N.A. Logan. Application and Systematics of Bacillus and Relatives, (2002) 123-140, ISBN 0-632-05758-0.
Internetadressen http://www.bacterio.cict.fr http://www.ncbi.nlm.nih.gov http://www.hgmp.mrc.ac.uk/GenomeWeb/taxon-gen-db.html
VCCN heeft een landelijk gedragskeurmerk ontwikkeld voor alle personen en organisaties die met cleanrooms te maken hebben. Dit keurmerk wordt ondersteund door een geheel nieuwe VCCN Cleanroom GedragsCursus (CGC). Deelnemers die deze cursus met goed gevolg afsluiten, ontvangen naast een certificaat ook de VCCN CleanroomPas®. Deze persoonsgebonden pas is voorzien van het VCCN Cleanroom GedragsKeurmerk. In één oogopslag kan een ieder zien dat de drager van de VCCN CleanroomPas® voldoende kennis en vaardigheden bezit en daarom gekwalificeerd is voor de toegang tot cleanrooms.
voor Leden VCCN voor Niet leden
€ 350,€ 550,-
CURSUSDATA 2004
• • • •
20 12 5 7
februari mei oktober december
LOCATIE
Zalencentrum ‘De Amershof’ te Amersfoort
PUBLICATIE VAN DEELNEMENDE ORGANISATIES
Bedrijven en instellingen die hun medewerkers deze cursus laten volgen, ontvangen eveneens een certificaat waaruit blijkt dat zij over mensen beschikken die gekwalificeerd zijn voor de toegang tot cleanrooms. Bovendien worden de namen van de organisaties vastgelegd in het CGC-register® en vervolgens gepubliceerd in diverse media, waaronder de VCCN-nieuwsbrief en de VCCN-website. U KUNT ER NIET OMHEEN !
Of u nu zelf over een cleanroom beschikt dan wel vanuit uw professie in cleanrooms moet verblijven, het is van het grootste belang dat uw mensen op de hoogte zijn van alle gedragscodes met betrekking tot cleanrooms. Dat verhoogt de betrouwbaarheid van uw organisatie en voorkomt tegelijkertijd mogelijke verstoringen binnen de cleanroom. Kortom, met de VCCN CleanroomPas® kiest u voor optimale zekerheid! Bijgaande cursusinformatie vertelt u er alles over.
Voortaan uitsluitend gekwalificeerde mensen in de cleanroom? Met de VCCN CleanroomPas® bent u daarvan verzekerd!
Met vriendelijke groet,
Dankwoord Speciaal bedank ik Dr F.A.G. Reubsaet voor zijn bijdrage aan de paragrafen classificatie en nomenclatuur. Afdelingshoofd Bijzondere Bacteriële Determinaties, Laboratorium voor Infectieziektendiagnostiek en Screening, RIVM
Auteurs
Ing. H.J.I. Rotteveel Coördinator Opleidingen VCCN
H.Thuis & J.Koopman Nederlands Vaccin Instituut Laboratorium voor Controle Biologische Produkten
De VCCN CleanroomPas®
DE MULDERIJ 12
3831 NV LEUSDEN
POSTBUS 311, 3830 AJ LEUSDEN
10
vccn nieuwsbrief
T. 033 - 434 57 65
F. 033 - 432 15 81
WWW.VCCN.NL - EMAIL:
[email protected]
GEEN PAS, GEEN TOEGANG STRIKTE CONTROLE DOOR DE AANGESLOTEN BEDRIJVEN
Geen toegang zonder VCCN CleanroomPas In 2002 is een succesvolle start gemaakt met de Cleanroom GedragsCursus en de bijbehorende CleanroomPas en het CGC Register. Bedrijven worden in het CGC Register opgenomen zodra een of
GEEN TOEGANG ZONDER UW VCCN CLEANROOMPAS
meerdere werknemers de Cleanroom GedragsCursus met goed gevolg
VCCN TECHNISCHE PUBLICATIES •
(1991)
• •
Syllabus VCCN/TNO lezingendag ‘Cleanroomkleding’ (1994) Syllabus TVVL/VCCN lezingendag
• • • • • • •
Syllabus lezingenmiddag ‘Moleculaire Contamination Control’ (2000) Syllabus lezingenprogramma VCCN Cleanroom Symposium (2001) Syllabus lezingenprogramma 1ste VCCN Nationale Cleanroomdag (2001) Syllabus lezingenprogramma VCCN Cleanroom Symposium (2002) Syllabus lezingenprogramma 2de VCCN Nationale Cleanroomdag (2002) Syllabus lezingenprogramma VCCN Cleanroom Symposium (2003) Syllabus lezingenprogramma 3de Nationale CleanroomDag (2003)
‘Kennisoverdracht binnen Contamination
cleanroomeigenaren in het Register opgenomen (zie voor de volledige
Control’ (1994)
lijst pagina 15 van dit Magazine).
•
Het achterliggende concept van Pas en Register geeft cleanroomeigenaren de mogelijkheid derden (toeleveranciers/reparateurs/
•
onderhoudsdiensten etc.) toegang tot hun cleanroom te weigeren indien
Syllabus VCCN/ISPE lezingendag
Prijzen Technische Publicaties
‘Cleanrooms: schoonmaken en
voor leden
€ 13,-
schoonhouden’ (1994)
voor niet-leden
€ 20,-
Syllabus VCCN/BCW lezingendag
(prijzen zijn exclusief verzendkosten)
‘Beheer en Onderhoud van de Cleanroom’
de betreffende persoon niet in het bezit is van een CleanroomPas. Daartoe heeft VCCN een bordje ontwikkeld, dat productiebedrijven naast
Syllabus luchtbeheersing in Operatiekamers
•
hebben afgelegd. Inmiddels zijn bijna 60 bedrijven, waarvan circa 20
Syllabus Contamination Control deel II
(1995) GEDRAGSKEURMERK
INFO: WWW.VCCN.NL
•
Syllabus VCCN lezingendag ‘Recente en toekomstige normen en
de deur van hun cleanroom kunnen bevestigen. Binnenkort zullen deze
GMP-richtlijnen voor cleanrooms en
bordjes kosteloos naar de betreffende bedrijven worden gezonden.
luchtfilters’ (1997)
GEEN CLEANROOMPAS, EERST MELDEN !
•
Syllabus VCCN lezingendag ‘Contamination Control Foodproduction’ (1997)
•
www.sesds.nl
Bedrijfsprocessen in de elektronica industrie zijn uiterst gevoelig. Wij spelen daarom in op de groeiende behoefte van het schoon en ESD veilig produceren, assembleren, repareren en installeren van elektronica door het inrichten van cleanrooms en het leveren van cleanroomproducten. Denkt u hierbij aan kleding,
ionisatie, verpakkingen, tafels, disposabless, handschoenen, RVS stellingen, trolleys, kleefmatten, foliematten, reinigingsdoeken, papier, wattenstaafjes en mondmaskers. Wilt u verder praten? Siemens ESD Services, Remmerden 5, 3911 TZ Rhenen, 0317 619116.
Get a bit more. Siemens.
Syllabus VCCN lezingendag ‘Cleanroom vs Isolatoren’ (1997)
•
Proceedings ICCCS Symposium
Werken in een schone omgeving?
september 1996, Den Haag
•
Syllabus 2e lustrum VCCN
Stabiliserende partner voor cleanroom services nodig?
‘Fundamentele aspecten van de cleanroom’ (1998)
•
Syllabus VHIG/VCCN lezingendag ‘Aanzet tot normstelling luchtkwaliteit operatiekamers’ (1998)
•
Syllabus BCW/NEVAC/VCCN lezingendag
Surf eens langs op www.sesds.nl
‘Vacuumtechniek in cleanrooms’ (1999)
•
Syllabus lezingenprogramma jaarvergadering 1999 ‘Bijzondere aspecten van de cleanroomtechnologie’ (1999)
•
Syllabus lezingenavond ‘Update normen en richtlijnen voor cleanrooms en luchtfilters’ (1999)
•
Syllabus lezingenprogramma jaarvergadering 2000 ‘Cleanroomfaciliteiten en beheersaspecten’ (2000)
12
vccn nieuwsbrief
vccn nieuwsbrief
13
JAARLIJKSE VCCN CLEANROOM SYMPOSIUM in combinatie met de 7de Vakbeurs Contamination Control 7de Vakbeurs Contamination Control Een aantal toonaangevende bedrijven zal op de vakbeurs aanwezig zijn. Tijdens de diverse pauzes is er voldoende tijd om de diverse stands uitgebreid te bezoeken.
DONDERDAG 13 MEI 2004 • EVOLUON TE EINDHOVEN Voorlopig programma 09.00 - 09.55
Registratie, koffie & thee, bezoek vakbeurs
09.55 - 10.00
Plenaire opening door de voorzitter
Het VCCN Cleanroom Symposium is specifiek voor degene die werkzaam zijn in het cleanroom vakgebied binnen de volgende werkvelden: • Electronica/Semiconductors industrie • Farmaceutische industrie • Levensmiddelen industrie • Gezondheidszorg (OK) • Leveranciers • Installateurs • Schoonmaakbedrijven
10.00 - 11.00
Sessie 1 Operatiekamers Sessie 2 Risico Based Analyse
13.30 - 14.15
VCCN Huishoudelijke vergadering
Uw voordelen
14.15 - 15.15
Sessie 3 Bio Safety Sessie 4 Visionair; wat gaat er gebeuren? Waar staan we over 20 jaar?
Voor wie?
11.00 - 11.30
Koffiepauze en bezoek vakbeurs
11.30 - 12.30
Sessie 1 Operatiekamers Sessie 2 Risico Based Analyse
12.30 - 14.15
Lunch en bezoek vakbeurs
• Ervaren sprekers uit het vakgebied • Een stimulerende en interactieve leeromgeving
15.15 - 15.30
Koffiepauze en bezoek vakbeurs
15.30 - 16.30
Sessie 3 Bio Safety Sessie 4 Visionair; wat gaat er gebeuren? Waar staan we over 20 jaar?
16.30 - 17.00
Afsluitende borrel
• Informele ontmoeting met cleanroom branche gerelateerde industrie en dienstverleners
Wat kost deelname aan het symposium? VCCN Leden VCCN Bedrijfsleden Niet leden
e 70,e 70,e 195,-
Wat kost een stand op de vakbeurs? VCCN Bedrijfsleden Niet leden
e 475,e 950,-
incl. maximaal twee personen standbezetting
Locatie Evoluon Noord Brabantlaan 1a 5652 LA Eindhoven www.evoluon.com
14
vccn nieuwsbrief
Nadere informatie is te verkrijgen bij het VCCN verenigingsbureau tel. 033 - 434 57 59 fax 033 - 432 15 81 e-mail:
[email protected] website: www.vccn.nl
VERENIGINGSNIEUWS GEDRAGSKEURMERK
INFO: WWW.VCCN.NL
CGC REGISTER De volgende bedrijven zijn op dit opgenomen in het CGC-register® ACADEMISCH MEDISCH CENTRUM AKZO-NOBEL ENGINEERING BV APOTH. TWENTEBORG KLINISCHE FARMACIE ZIEKENH. GROEP TWENTE APOTHEEK WILIHEMINA ZIEKENHUIS ASML ASTRON ATH BAM TECHNIEK AMSTERDAM BASAN NEDERLAND BV BIJL BV BIOTRADING BENELUX BV CAM IMPLANTS BV CANTORCLIN CATHARINA ZIEKENHUIS CANTORCLIN LIMBURG B.V. CLESTRA HAUSERMAN BV DE COLLEGIALE BEREIDING CRUCELL HOLLAND BV DBU CLEANROOMTECHNIEK B.V. DSM SOLUTECH EUROCLEAN FBU- SCHOONMAAK MANAGEMENT FEENSTRA FORT DODGE ANIMAL HEALTH HOLLAND FOM-INSTITUUT VOOR PLASMAFYSICA RIJNHUIZEN GEMA CLEANING NEDERLAND V.O.F. IMTECH UTILITEIT NOORD-WEST B.V. INITIAL HOKATEX INTERFLOW, BAM TECHNIEK KIMBERLY - CLARK KOOPMAN’S BEDRIJFSDIENST KROPMAN BV PHILIPS MDS RIVM RVS TECHNOLOGIES BV SANQUIN BLOEDBANK SANQUIN PLASMA PRODUCTEN SMB AALBERS STORK INDUSTRY SERVICES BV NOORDWEST BU PHARMACEUTICAL MAINTENANCE STORK INDUSTRY SERVICES BV NOORDWEST BU PHARMACEUTICAL MAINTENANCE STORK WORKSPHERE OOST STREEKLABORATORIUM GRONINGEN-DRENTHE STREEKLABORATORIUM VOOR DE VOLKSGEZONDHEID TNO-TPD UNIVERSITAIR MEDISCH CENTRUM VAN VONDEREN CLEANROOMS B.V. WIPAK BV WOLTER & DROS GROEP INGENIEURSBUREAU WOLTER & DROS B.V. ZIEKENHUISAPOTHEEK SCHELDEZOOM ZWANENBERG FOOD GROUP
AMSTERDAM Z.O. ARNHEM ALMELO ASSEN VELDHOVEN DWINGELO AMSTERDAM AMSTERDAM BREDA BARNEVELD MIJDRECHT LEIDEN WESTERVOORT EINDHOVEN GELEEN KRIMPEN A/D IJSSEL LOSSER LEIDEN IJSSELSTEIN HEERLEN AMSTERDAM UTRECHT HEERENVEEN WEESP NIEUWEGEIN HENDRIK IDO AMBACHT DEN HAAG VOORBURG WIERINGERWERF BREDA AMEIDE UTRECHT HEERLEN BILTHOVEN ALMERE NIJMEGEN AMSTERDAM BEMMEL WEESP VELSEN NOORD ENSCHEDE GRONINGEN GRONINGEN DELFT UTRECHT BERGEYK SITTARD AMERSFOORT ROTTERDAM GOES AALSMEER
AGENDA 2004 20 februari 2004 VCCN Cleanroom GedragsCursus, Amersfoort
12 mei 2004 VCCN Cleanroom GedragsCursus, Amersfoort
13 mei 2004 VCCN Cleanroom Symposium & 7de Vakbeurs Contamination Control, Eindhoven
5 oktober 2004 VCCN Cleanroom GedragsCursus, Amersfoort
27 oktober 2004 4de Nationale CleanroomDag, Bussum
7 december 2004 VCCN Cleanroom GedragsCursus, Amersfoort
NIEUWE persoonlijke leden De heer ing. R. van Leeuwen
Progress - pme
De heer F.P.L. Smets BSc.
Bovis Lend Lease
De heer Smets (1953), werkzaam bij Bovis Land Lease Microelectronics, heeft meer dan 21 jaar ervaring in consultancy, ontwerp en constructie management van cleanroom projecten, zowel in Azië als Europa. De laatste 7 jaar bij Bovis, voornamelijk als consultant bij Wafer fabrication plants. De heer Smets heeft zich tevens gespecialiseerd in veiligheid en design auditing.
vccn nieuwsbrief
15
