uvv Verantwoordelijke uitgever: Sonja Eggerickx ISSN Afgiftekantoor Brussel X Verschijnt tweemaandelijks ste jaargang nr

ISSN 0772-6627 • Afgiftekantoor Brussel X Verantwoordelijke uitgever: Sonja Eggerickx Verschijnt tweemaandelijks 2009 - 26ste jaargang nr. 2

info uvv

Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

UNIE VRIJZINNIGE VERENIGINGEN VZW HOOFDREDACTIE Anne-France Ketelaer

Federaal Secretariaat Marina Van Haeren Brand Whitlocklaan 87 REDACTIEMEDEWERKERS 1200 Sint-Lambrechts-Woluwe T 02 | 735 81 92 F 02 | 735 81 66

Franky Bussche Liza Janssens Klaas Nijs Sonny Van de Steene Jenoff Van Hulle Emily Verté

LAY- OUT [email protected] GrafiekGroep

CONFORM DE WET TOT BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER TEN OPZICHTE VAN DE VERWERKING VAN PERSOONSGEGEVENS (8 DECEMBER 1992) DELEN WIJ U MEE DAT EEN AANTAL VAN UW PERSOONSGEGEVENS OPGENOMEN WORDEN IN ONS ADRESSENBESTAND. UVV ZAL, ALS HOUDER VAN DIT BESTAND, UW GEGEVENS VERWERKEN IN HET KADER VAN VOLGEND DOELEIND: VERSPREIDEN VAN PUBLICATIES EN INTERNE COMMUNICATIE. SCHRIFTELIJK VERZOEK, GERICHT AAN MEVROUW MARINA VAN HAEREN, SECRETARIS-GENERAAL, BRAND WHITLOCKLAAN 87 TE 1200 SINT-LAMBRECHTSWOLUWE, KAN U EEN OVERZICHT KRIJGEN VAN DE DOOR UVV OVER U OPGESLAGEN PERSOONSGEGEVENS. ONJUISTE GEGEVENS VERBETEREN WIJ OP UW VERZOEK.

OP

OP DIT NUMMER KAN U STEEDS DOORMAILEN NAAR [email protected], DEZE WORDEN, NA OVERLEG EN GOEDKEURING DOOR DE KERNREDACTIE, GEPLAATST OP DE WEBSITE BIJ DE RUBRIEK REACTIES VAN DE DESBETREFFENDE UVV-INFO OF VERSCHIJNEN IN DE VOLGENDE UVV-INFO.

REACTIES

UVV- info

www.uvv.be

WORDT GRATIS VERSPREID BINNEN DE VRIJZINNIGE GEMEENSCHAP. DE REDACTIE VAN UVV-INFO IS NIET VERANTWOORDELIJK VOOR DE INHOUD VAN DE DOOR DERDEN GELEVERDE ARTIKELS.

INhoud

PAGINA

Van de redactie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Dossier: Darwin? ¬ Uit de evolutionaire kast. Een beeldenstormer op kousenvoeten. - Jasmien Peeters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 ¬ De oorsprong van soorten, 150 jaar later. - Nathalie Gontier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 ¬ De vloeibare Darwin: levensbeschouwing en zingeving in evolutie. - Wiske Verhaest en Tom De Mette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 ¬ Darwin vs. het creationisme. - Klaas Nijs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 ¬ “De natuur trekt zich van ons geen bal aan.” Interview met Johan Braeckman. - Jenoff Van Hulle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 ¬ “Ik zie hem overal aan het werk!” Interview met Dirk Draulans. - Sonny Van de Steene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 ¬ Darwin, alife and kicking… ook bij jongeren? Interview met Reen Tallon. - Patrick Bruggeman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 ¬ Down House, de woning van Darwin. - Franky Bussche. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 ¬ Mevr. Darwins muffinpudding - Jasmien Peeters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 ¬ Een voor u geselecteerde Darwin-literatuurlijst. - Franky Bussche. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Actualiteit ¬ Opiniestuk ‘60 jaar morele dupliciteit (oftewel: het mensenrechtenbeleid van de bange blanke man)’ - Sonja Eggerickx . . . . . . . . . . . . . 35 ¬ Opiniestuk ‘Zalig Kerstfeest maar niet voor homo’s’ - Sonja Eggerickx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 ¬ Opiniestuk ‘Zet een kanarie in het Pantheon!’ - Joseph M. Asselbergh. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 ¬ Persbericht ‘Voor kwaliteit en onafhankelijkheid van de pers!’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 ¬ Persbericht Hoopvol Brussel - Charles Picqué, Jos Chabert, Marina Van Haeren e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 ¬ Lezersbrief ‘Ja, we bestaan’ - Sonja Eggerickx. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 ¬ Samenwerken aan het vrijzinnig-humanistische project . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 ¬ De Zangfaculteit - Het leven zoals het is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Brieven aan Darwin ¬ Gerard Bodifees brief aan Darwin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 ¬ Anne Provoosts brief aan Darwin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Een moreel consulent vertelt… ¬ A walk to remember… - Ilse Rotsaert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Internationaal ¬ Religie onbelangrijk voor Europeanen - Jenoff Van Hulle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 ¬ Vrij-on-zinnig - Jenoff Van Hulle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Kruiswoordraadsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Jongeren en cultuur ¬ Spore: Darwin of God? - Emily Verté . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Info Vrije Universiteit Brussel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Centra Morele Dienstverlening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

UVV-Info | 26ste jaargang nr. 2 Maart - April 2009 Verschijnt tweemaandelijks Verantwoordelijke uitgever: Sonja Eggerickx

Va n de Redactie FEESTJE BOUWEN DIT VOORWOORD VERSCHIJNT NET TE LAAT OM ‘LANG ZAL CHARLES LEVEN’ TE ZINGEN: OP 12 FEBRUARI 2009 VIERDEN FANS OVERAL TER WERELD DARWINS 200STE VERJAARDAG. TOCH HEBBEN WE REDENEN OM TE FEESTEN: HET IS MÉÉR DAN EEN EER OM DARWIN TE HONOREREN ALS EEN VAN DE GEESTELIJKE STAMVADERS VAN HET VRIJZINNIG HUMANISME. DE UNIE VRIJZINNIGE VERENIGINGEN WIJDT MET GEPASTE FIERHEID EEN VOLLEDIGE UVV-INFO AAN DARWINS EVOLUTIETHEORIE. EEN SCHATPLICHTIGE HOMMAGE: HIJ HEEFT MEE BAAN GERUIMD VOOR EEN HUMANISTISCHE ZINGEVING EN ZELFBEPALING. BOEGBEELD VAN DE REDE KWATONGEN BEWEREN DAT DARWIN (‘FETISJ VAN HET NEOLIBERALISME’) EN DE EVOLUTIETHEORIE (‘EEN MYTHOLOGISCHE VERDICHTING’) OP HUN PARADIGMATISCHE RETOUR ZIJN. DARWIN BLIJFT EVENWEL EEN HEROÏSCH BOEGBEELD VAN DE REDE. HIJ WAS EEN MAGISTRAAL WETENSCHAPPER DIE DE INTELLECTUELE MOED HAD OM AAN DOGMA’S EN CONVENTIES VOORBIJ TE GAAN. EEN PIONIER DIE EEN LANS BRAK VOOR REDELIJKHEID EN VRIJ ONDERZOEK . DE EVOLUTIETHEORIE INSPIREERT NOG STEEDS EN ZINDERT NA IN TAL VAN WETENSCHAPPELIJKE DISCIPLINES. GEHARREWAR DARWIN LEGDE IN 1837, NA ZIJN VIJF JAAR DURENDE AVONTURENREIS MET DE BEAGLE, AARZELEND DE EERSTE PUZZELSTUKKEN VAN ZIJN EVOLUTIETHEORIE. IN ALLE STILTE EN BESCHEIDENHEID WERKTE HIJ VERDER. PAS IN 1859 HAASTTE HIJ ZICH OM ZIJN IDEEËN, NA MEER DAN TWINTIG JAAR HARD LABEUR, TE PUBLICEREN. COLLEGA-WETENSCHAPPER WALLACE SPEELDE IMMERS MET GELIJKAARDIGE IDEEËN EN WAS NIETSVERMOEDEND OP WEG OM SCOOP AF TE SNOEPEN. HET LEVEN VAN DARWIN, 19DE EEUWSE HUMAN INTEREST, LEEST ALS EEN TREIN. NIET ALLEEN WAS DARWIN EEN WETENSCHAPPER VAN FORMAAT, ZIJN CORRESPONDENTIE SCHETST HEM OOK ALS EEN AIMABEL MAN, KIND VAN HET VICTORIAANSE TIJDPERK EN EEN WARME VADER VAN 10 KINDEREN. DARWIN WAS EEN REVOLUTIONAIR TEGEN WIL EN DANK . HIJ WAS VEELEER EEN BEDACHTZAME NATUURONDERZOEKER DIE NIET NODELOOS WILDE BRUUSKEREN: HET GEHARREWAR OVER ZIJN THEORIE SLOEG HIJ VAN AAN DE ZIJLIJN GADE.

DARWINS

GOD NOCH GEBOD DE MEESTE VAN DARWINS TIJDGENOTEN GELOOFDEN NOG STEEDS IN GOD. MORALITEIT, RELIGIE EN REDE LAGEN MIJLENVER BUITEN HET BEREIK VAN WETENSCHAPPELIJKE VERKLARINGEN. VOOR DE LEEK STOND HET SCHEPPINGSVERHAAL UIT GENESIS BUITEN KIJF: MEN GELOOFDE DAT DE SOORTEN ONVERANDERLIJK WAREN. NET ZOALS HET GETAL PI ALTIJD 3,14159… ZAL BLIJVEN EN DE DEFINITIE VAN EEN PARALLELLEPIPEDUM VASTSTAAT. ER WÀS BOVENDIEN GEEN VALABEL VERKLARINGSMODEL VOOR HANDEN. DE VOORUITSTREVENDE INTELLIGENTSIA FLIRTTE WEL LINKS EN RECHTS MET ONHANDIGE THEORIEËN (BIJVOORBEELD LAMARCK : HET ORGANISME WIL ZELF VERANDEREN, HEEFT CREATIVITEIT EN INVENTIVITEIT, AANGELEERDE OF VERWORVEN EIGENSCHAPPEN WORDEN OVERDRAGEN AAN NAKOMELINGEN), MAAR DIE

HINGEN VAKER MET HAKEN EN OGEN AAN ELKAAR DAN DAT ZE HET MATERIALISME EEN DIENST BEWEZEN. UITEINDELIJK SCHETSTE DARWIN EEN MECHANISME MET GOD NOCH GEBOD: DE DOOD ALS EEN CREATIEVE KRACHT DIE ENKEL DE NUTTIGE VARIATIES SELECTEERT. GEEN VOORZIENIGHEID, GEEN EINDBESTEMMING, ENKEL DUIZELINGWEKKENDE ONVERSCHILLIGHEID… HET ANTROPOCENTRISME KREEG NOG MAAR EENS EEN UPPERCUT VAN JEWELSTE: DE MENS WERD ‘GEDEGRADEERD’ VAN KROON OP DE SCHEPPING TOT EEN ‘SOORT ONDER DE SOORTEN’.

BUITENSPEL GEDRIBBELD GOD WERD BEHENDIG BUITENSPEL GEDRIBBELD DOOR DE ELOQUENTE DARWIN, MAAR OOK DE MENS TUIMELDE PROMPT VAN ZIJN PIËDESTAL . EEN KLEIN DUWTJE VOLSTOND: DARWIN SCHREEF MAAR ÉÉN ENKELE ZIN OVER DE MENS IN ZIJN MAGNUM OPUS. MAAR IEDEREEN DIE ON THE ORIGIN OF SPECIES LAS, KON WELHAAST NIET ANDERS DAN CONCLUDEREN DAT OOK DE HOMO SAPIENS SAPIENS HET LEVENSLICHT ZAG IN DE STRIJD OM HET BESTAAN. NOCHTANS BEPERKTE DARWIN ZICHZELF VOORZICHTIGHEIDSHALVE TOT “MUCH LIGHT WILL BE THROWN ON THE ORIGIN OF MAN AND ITS HISTORY.” DE MENS DE MAAT VAN ALLE DINGEN EN EEN GOD IN ’T DIEPST VAN ZIJN GEDACHTEN. EEN MAGERE TROOST OF EEN BEVRIJDING VAN EEN GODSDIENSTIG KEURSLIJF? POLYDACTYLIE. HAD DE MENS TWAALF VINGERS, ZOU HIJ DAN EEN VIRTUOZER PIANIST ZIJN? OF ZOUDEN WE TIJDENS HET TYPEN STRUIKELEN OVER ONZE VINGERS? AAN WELKE VINGER ZOUDEN WE ONZE TROUWRING DRAGEN? ZOUDEN NAGELBIJTERS MEER FRUSTRATIE WEG KNAGEN? ZOU CHANEL MEER ‘LE VERNIS N° 159’ VERKOPEN? ZOUDEN WE MEER VINGERS IN DE PAP HEBBEN? HOE ZOU ‘EEN WELGEMEENDE F*CK YOU’ ER UIT ZIEN? DE COVER IS NIET GEHEEL VAN DE POT GERUKT: POLYDACTYLIE KOMT VAAK VOOR. IN 2005 IS IN DE AMERIKAANSE STAAT OREGON BIJVOORBEELD VINCENT GEBOREN MET 14 VOLWAARDIGE TEENTJES EN 12 VOLWAARDIGE VINGERTJES. IN HET NAJAAR PUBLICEERT UVV EEN CAHIER OM DUIMEN EN VINGERS, ONGEACHT HET AANTAL , BIJ AF TE LIKKEN: EEN SELECTIE BRIEVEN VAN DARWIN (HIJ SCHREEF ER MEER DAN 14.000) WORDEN BEANTWOORD DOOR BEKENDE EN MINDER BEKENDE PERSONEN. DARWIN HAD IN ZIJN STUDEERKAMER EEN SPIEGEL ZÓ OPGEHANGEN, DAT HIJ DE POSTBODE KON ZIEN WANNEER DEZE DE WEG NAAR ZIJN HUIS INSLOEG. DWANGMATIG E-MAIL CHECKEN IS EEN PEULENSCHIL . IN DEZE UVV-INFO LEEST U ALVAST DE FIJNE BIJDRAGEN VAN AUTEURS GERARD BODIFEE EN ANNE PROVOOST. KIJK OOK GERUST REIKHALZEND UIT NAAR DE DARWIN-ACTIVITEITEN DIE UVV IN IEDERE VLAAMSE PROVINCIE EN BRUSSEL ORGANISEERT. HET LAMARCKISME IS REEDS LANG GEFALSIFIEERD: UW KINDEREN ZULLEN ER GEEN GIRAFFENNEK AAN OVER HOUDEN... MOREEL CONSULENT

JASMIEN PEETERS CMD MECHELEN EN

MOREEL

PATRICK BRUGGEMAN CONSULENT CMD VILVOORDE

Dossier

Uit de evolutionaire kast Een beeldenstormer op kousenvoeten Jasmien Peeters moreel consulent CMD Mechelen

OUDE IK

LIEFDE ROEST NIET.

BLIES, ALS ARDENT

DARWIN

Lanterfantende amateursportman BEWONDERAARSTER , HET STOF VAN M ’N EINDVERHANDE -

LING EN SCHOFFELDE TERUG IN DE LEVENSBESCHOUWELIJKE COULISSEN VAN

DARWIN.

IN DIT ARTIKEL BEKIJKEN WE HOE HIJ, ALS MELKMUIL NOG STUDENT THEOLOGIE , UITEINDELIJK EEN STAATSBEGRAFENIS KREEG ALS ZELFVERKLAARD AGNOST.

WE SCHETSEN HOE WETENSCHAP

EN LEVENSBESCHOUWING ALS EEN DUBBELHELIX DOORHEEN ZIJN PARCOURS SLINGEREN .

4

MAART-APRIL 2009

In zijn kindertijd is er aan godsdienstige invloeden geen gebrek. Gedoopt in de anglicaanse kerk, dompelt zijn moeder hem onder in het unitarisme (één persoon in de godheid). Als kind krijgt hij op internaat de bijnaam Gas, omdat hij samen met zijn oudere broer Erasmus uren experimenteert in hun geïmproviseerde chemielab in het tuinhuis. Als scholier scheert hij vooral als speelvogel hoge toppen. Als hij van huis naar het internaat rent, bidt hij tot God om op tijd te komen en hij verwondert zich erover hoe goed hij wordt geholpen. Voorbestemd om net als zijn liberale vader arts te worden en de familietraditie verder te zetten, vertrekt hij op zestienjarige leeftijd naar de medische faculteit van Edinburgh. Hij is echter gedegouteerd door de brute en chaotische sfeer die er heerst. Hij walgt van bloed en dissecties, en de amputatie op een kind is hem levenslang bijgebleven. Zijn vader is allerminst gelukkig met Charles’ weerzin en gebrek aan studieijver. Hij vreest dat zijn zoon een ‘lanterfantende amateursportman’ zal worden, die zijn tijd verdoet met jagen, kevers verzamelen en paardrijden. De oplossing dient zich aan in de gedaante van… priesterstudies. Met het respectabele beroep van geestelijke zal Darwin in een landelijke parochie toch de tijd en ruimte hebben voor zijn passie voor natuurwetenschappen. En ja, in februari 1826 vertrekt Darwin naar Camebridge! Darwin schrijft in zijn autobiografie dat het bespottelijk lijkt dat hij ooit priester wilde worden, gezien hoe fel zijn gelovige tijdsgenoten hem later hebben aangevallen. De dingen zouden anders uitdraaien…

Flitsende carrousel Als jonge wetenschapper wordt hij immers door kapitein Robert Fitzroy uitgenodigd om als gentleman-gezelschapsheer mee te reizen met het schip de H.M.S. Beagle, om de kust van Zuid-Amerika in kaart te brengen. Met de financiële steun van zijn vader gaat, in navolging van zijn idool en ontdekkingsreiziger von Humboldt, een droom voor de jonge Darwin in vervulling. In een brief aan Fitzroy schrijft hij (10 oktober 1831): “I am daily becoming more anxious to be off... What a glorious day the 4th of November will be to me- My second life will then commence, and it shall be as a birthday for the rest of my life.” Profetische woorden, want vijf jaar en twee dagen later, in 1836, keert onze avonturier terug als een zelfbewuste jongeman. Wellicht was zijn reis, een flitsende carrousel van indrukken en ervaringen, een betere leerschool voor zijn kritisch denkvermogen dan de schoolbanken van menig universiteit. Darwin was een natuurhistorische boekenworm, maar geen droogstoppel. Vanuit Buenos Aires schrijft hij aan zijn zus Caroline: “I am become quite a Gaucho, drink my Mattee & smoke my cigar, & then lie down & sleep as comfortably with the Heavens for a Canopy as in a feather bed.- It is such a fine healthy life, on horse back all day, eating nothing but meat, & sleeping in a bracing air, one awakes as fresh as a lark” (20 september 1833). Al was het geen plezierreisje: hij is getuige van de gruwelen van slavernij, de afschuwelijke genocide van de indianen in Argentinië, een verwoestende aardbeving in Chili, de grandeur van het Braziliaanse regenwoud, het weinig benijdenswaardige lot van de ‘wilden’

“…wij moeten erkennen dat de mens met al zijn nobele kwaliteiten… nog steeds het onuitwisbare stempel draagt van zijn eenvoudige afkomst.” CHARLES DARWIN

op Tierra Del Fuego… Grote stukken van het traject reist hij alleen te paard over land. Zijn niet aflatende zeeziekte zal ongetwijfeld meegespeeld hebben. Misschien ontwikkelde hij tijdens deze solo-etappes het noodzakelijk basisvertrouwen in het eigen observeren en redeneren. Een vertrouwen dat van kolossaal belang zal blijken bij het uitwerken van zijn ideeën omtrent evolutie. Als autodidact zonder formeel diploma verdient hij zijn wetenschappelijke sporen tijdens zijn wereldreis. Hij stuurt met regelmaat brieven en reisverslagen, maar ook specimen fauna en flora naar Groot-Brittannië. Terug thuis kan hij fier zijn op een indrukwekkende collectie.

Eerste barstjes Het is aan boord van de Beagle dat zijn geloof zijn eerste barstjes begint te vertonen. Nochtans plagen zijn reisgenoten hem soms omdat hij de Bijbel zo letterlijk neemt: “For quoting the Bible as an unanswerable authority on some point of morality” (autobiografie). Maar gaandeweg, door de lectuur van wetenschappelijke boeken te koppelen aan zijn eigen observaties, taant zijn geloof in Genesis en de schepping van de wereld door God. Op reis verloor hij niet alleen zijn Britse upper class naïviteit maar ook zijn

geloof in een Almachtige en Algoede God. Het zal van dan af enkel nog verder eroderen. Het plan om priester te worden, sterft bij zijn terugkeer in 1836 een stille dood, want Darwin, ook nu gesteund door zijn vader, begint aan de beschrijving van zijn waardevolle natuurhistorische verzameling. Terug thuis heeft hij massa’s werk voor de boeg en stort hij zich op zijn gigantische collectie planten, dieren en fossielen. Hij zet zijn tanden in het saillante vraagstuk van de soorten en zal niet meer lossen. Naarmate hij het mechanisme van Natuurlijke Selectie op het spoor komt en uitpluist, rafelt zijn geloof in het christendom.

Archimedische eureka Tijdens de studie van zijn reisverzameling werpen de hiaten in de conventionele natuurtheologie hem de handschoen toe en dagen ze zijn gezond verstand uit. Hij gaat vastberaden op zoek naar creatieve oplossingen. Van een ‘Archimedische eureka’ was bij zijn wetenschappelijk werk geen sprake. Van ijdele speculatie nog minder. Hij was integendeel de gebiologeerde workaholic van hypotheses, experimenten en observaties. Van check en dubbel check. De man die het adagium van Poincaré als het ware belichaamde (‘Het denken mag zich nooit onderwerpen… uitsluitend aan de feiten zelf, want zich onderwerpen betekent het einde van alle denken.’) Darwin werd minder gedreven door roem en faam. Het was de zoektocht naar waarheid die hem inspireerde en hem vleugels gaf… “for I believe there exists, & I feel within me, an instinct for truth, or knowledge or discovery, of something same nature as the instinct of virtue…” (brief aan Henslow, hoogleraar Botanica, 1 april 1848).

MAART-APRIL 2009

5

Dossier

In januari 1874 woonde hij een spirituele seance bij zijn broer bij. Tegen Emma zei hij later dat het allemaal bedrog was en dat er heel veel bewijsmateriaal zou nodig zijn om hem van het tegendeel te overtuigen. Enige tijd later wordt de charlatan ontmaskerd… In The Descent of Man schrijft hij gepassioneerd over het ‘weldadig plezier’ om de onjuistheid van bepaalde visies aan te tonen, zo een dwaalweg af te sluiten en de weg naar de waarheid te openen.

Voldoende feitenmateriaal In 1844 legt hij de laatste hand aan een 230 pagina’s tellend essay. Hij schetst hierin zijn ideeën, maar vindt het te vroeg om uit de evolutionaire kast te komen. Niet alleen vreest hij de reacties, maar hij wil ook eerst voldoende feitenmateriaal verzamelen om zijn theorie te onderbouwen en te stutten met argumenten. Zijn ideeën bekendmaken zou hij pas 15 jaar later doen. Maar dat zijn theorie té waardevol en baanbrekend was om verloren te gaan, daar was hij van overtuigd. Hij maakt een soort testament op waarin hij aan zijn echtgenote vraagt om de paper te publiceren, mocht hem iets overkomen. Hij trekt hier een aanzienlijke som geld voor uit. Later zou het wetenschappelijke eerbewijzen regenen en krijgt hij de erkenning die hij verdient. Maar de eerste 20 jaren werkt hij alleen, ‘with a little help from his friends’.

Haar in de teleologische boter In de eerste helft van de 19de eeuw gingen wetenschap en godsdienst nog onafscheidelijk hand in hand. Het geloof in de Schepping was vanzelfsprekend. Een natuuronderzoeker bestudeerde met veel liefde en bewondering het geniale werk van God. De schijnbare doelgerichtheid in de natuur leek zijn bestaan enkel te bejubelen en te bevestigen: het oor ontworpen om geluidsgolven op te vangen, de longen ontworpen om gas uit te wisselen tussen lucht en bloed… Men koppelde aan de schijnbare doelmatigheid in de natuur het bestaan van een intelligent ontwerp. Maar Darwin,

6

MAART-APRIL 2009

spelbreker, legde voorzichtig een weldoordachte haar in deze teleologische boter. Hij biedt als eerste een volwaardige materialistische verklaring voor de fascinerende complexiteit in de natuur. Hij illustreert hoe de blinde krachten van natuurlijke selectie de wondere wereld verwezenlijken. Ziedaar! Op 22 november 1859 biedt Darwin met zijn On the Origin of Species de intellectuele mogelijkheid van een atheïsme. Velen bedanken in de daaropvolgende jaren de intelligente ontwerper voor bewezen diensten en bieden hem zijn welverdiende pensioen aan.

Groteske levensbeschouwelijke consequenties Darwin wist dat zijn ontdekking van het mechanisme van natuurlijke selectie een baanbrekende wetenschappelijke vooruitgang zou mogelijk maken. Hebben zijn ideeën hem die eerste jaren soms eenzaam gemaakt? Hij worstelde alleen met alle existentiële implicaties die zijn theorie met zich mee bracht. Pas in 1844 nam hij enkele bevriende wetenschappers in vertrouwen. Zo schrijft hij aan zijn goede vriend Hooker, Brits botanicus, de legendarische woorden: “…I am almost convinced (quite contrary to the opinion I started with) that species are not (it is like confessing a murder) immutable” (11 januari 1844). Natuurlijke selectie betekent een radicaal ander perspectief op het leven en de wereld. Langzaam sijpelen de groteske levensbeschouwelijke consequenties van zijn wetenschappelijk werk door: geen opperste rechtvaardigheid, geen onzelfzuchtigheid, geen absolute zin, geen onsterfelijke ziel… De duizelingwekkende onverschilligheid van evolutie gaat nergens heen. Blind toeval regeert, met de scepter van meedogenloze competitie.

Migraine, flatulentie, braakneigingen Een staande ovatie voor de intellectuele moed en volharding van Darwin. Hij wijdde zijn leven aan een revolutionair idee met de impact van een copernicaanse omwenteling. Als dissident miste Darwin het comfort van de alge-

mene consensus, maar wellicht lag er voor hem meer intellectuele voldoening in zijn wetenschappelijk onderzoek. Twijfelde hij in de desolate uren van zijn slapeloze nachten al eens een keer aan zijn eigen gezond verstand? Zelfs de feiten konden niet verhinderen dat Darwin leed aan migraine, flatulentie, braakneigingen, insomnia… Sommige auteurs stellen dat hij de psychische spanningen die zijn werk met zich mee brachten, somatiseerde. Anderen geloven dat hij ziek is geworden op zijn reis met de Beagle (bijvoorbeeld de ziekte van Chagas). De literatuur biedt hieromtrent geen uitsluitsel. Maar de eerste hypothese klinkt zeker aannemelijk: de metafysische implicaties van zijn ideeën zorgden voor veel interne spanningen. Bovendien werkte hij (te) hard en legde de lat voor zichzelf hoog.

De evolutionaire dans In 1871 publiceert hij The Descent of Man. Waar hij in On the Origin of Species angstvallig zwijgt over de mens, wijdt hij er later een heel boek aan. Leidmotief: het idee dat evolutie de verschillen tussen mensenrassen onderling, en tussen mens en dier (ook wat betreft mentale vermogens) verklaart. De mens is niet het werk van een afzonderlijke scheppingsdaad maar stamt af van een of andere minder hoog georganiseerde vorm. Ook onze morele kwaliteiten ontspringen de evolutionaire dans niet: hun fundament ligt in onze sociale instincten, die ongetwijfeld eveneens werden verworven door natuurlijke selectie.

Definitieve wig Het vooruitzicht als een eenzame vrijgezel oud te worden, schrikt Darwin af. Hij vraagt zijn jongste nicht Emma Wedgewood ten huwelijk. Hun verstandshuwelijk (1839) groeit uit tot een stringente band en een diepe liefde. In 1851 stierf de negenjarige Annie, de oudste dochter en oogappel van Darwin, na een jaar lang ziek geweest te zijn. Darwin was een rationeel wetenschapper, maar zijn peperkoeken vaderhart brak van verdriet. Een daguerreotype (soort foto) van Annie hield Darwin sindsdien gezelschap in

zijn werkkamer. Emma vond troost in haar christelijke geloof, zoniet Darwin. De Darwins bleven de plaatselijke parochie steunen, maar Charles nam niet langer deel aan zondagse kerkbezoeken. Hij maakte liever een wandeling. De dood van zijn dochter sloeg een definitieve wig tussen hem en een christelijke God.

Ook het lijden (van mensen, maar evengoed van andere levende wezens) en de dood waar hij als natuuronderzoeker zo vaak getuige van was, kan Darwin, halfzacht ei, moeilijk verzoenen met de Bijbel. Hij geeft in een brief (22 mei 1860) aan zijn gelovige vriend en Amerikaans botanist Asa Gray zelf het voorbeeld van de sluipwesp (Ichneumonidae) die zijn

called a theist depends on the definition of the term: which is much too large a subject for a note. In my most extreme fluctuations I have never been an atheist in the sense of denying the existence of a God. - I think that generally (& more and more so as I grow older) but not always, that an agnostic would be the most correct description of my state of mind” (7 mei 1879). Darwin was een beeldenstormer op kousenvoeten: hij heeft zich nooit antikerkelijk opgesteld, noch gebonden aan een bepaalde ideologische strekking. Controverse schuwde hij, omdat hij geloofde dat dit zelden iets oplevert, maar integendeel een afschuwelijk tijdverlies en veel irritatie veroorzaakt. Bovendien beet hij liever zijn tong af dan anderen (en vooral zijn echtgenote Emma) te kwetsen met gratuite sceptische uitspraken over geloof en godsdienst.

Verbonden met al wat leeft L’Atelier de l'artiste, een daguerreotype uit 1837 door Louis Daguerre.

Darwin heeft het geloof van Emma altijd gerespecteerd, al zocht hij naar een wankel evenwicht tussen eerlijkheid en respect. Emma vreesde dat Darwins opvattingen hen in het hiernamaals zouden scheiden. Ze deelden liefde en leven, maar waren op levensbeschouwelijk vlak mijlenver van elkaar verwijderd. Toewijding en zorg wisten deze kloof evenwel te overbruggen. Niet alleen om Darwins wetenschappelijke capaciteiten te prijzen, vervallen we in idolate superlatieven. Ook de zachtheid van zijn karakter, zijn mededogen, eenvoud en vriendelijkheid werden alom geprezen.

Weerzinwekkende doctrine Darwins grootvader, vader en broer waren bovendien liberale vrijdenkers. In zijn autobiografie schrijft hij nauwelijks te kunnen begrijpen waarom mensen willen dat het christendom de waarheid vertelt. Want dat impliceert dat mensen die niet geloven, waaronder bijna al zijn vrienden, eeuwigdurend gestraft worden. En dat is volgens Darwin een weerzinwekkende doctrine.

eitjes legt in rupsen. De parasiet, evolutionair bijzonder goed uitgerust met een legboor, verzekert zich van vers vlees: hij eet zijn verlamde gastheer van binnenuit levend op, een trage en gruwelijke dood voor de rups.

Valse bescheidenheid Wie zich verdiept in Darwins oeuvre, zijn brieven, boeken en autobiografie, en naar een sluitend antwoord zoekt wat betreft zijn (on)geloof, raakt al gauw het levensbeschouwelijke noorden kwijt: hij is niet steeds consistent in zijn uitspraken en wekt de indruk zich te verbergen achter onwetendheid, noem het boudweg valse bescheidenheid. Hij vond dat hij als wetenschapper slecht geplaatst was om metafysische uitspraken te doen. Drie jaar voor hij overlijdt, schrijft hij aan auteur Fordyce: “What my own views may be is a question of no consequence to any one except myself. - But as you ask, I may state that my judgment often fluctuates. Moreover whether a man deserves to be

Darwin is gestorven op 19 april 1882. Zijn laatste woorden zouden zijn geweest: “I am not the least afraid to die.” Het verhaal dat hij zich op zijn sterfbed tot het christendom bekeerd zou hebben, is een hardnekkige fabel. Wars van metafysische aangelegenheden, blijkt uit zijn oeuvre dat Darwin, geniaal en genereus, zich verbonden voelde met al wat leeft. Hij eindigt The Descent of Man met de zin “…wij moeten erkennen dat de mens met al zijn nobele kwaliteiten… nog steeds het onuitwisbare stempel draagt van zijn eenvoudige afkomst.” Moraliteit mag dan een materialistische oorsprong hebben, tussen levende wezens onderling bestaat een verwantschap die soorten, ras, stand en generaties overstijgt, en ons verbindt door de eeuwen, verleden en toekomst heen. Meer lezen? • Darwin Correspondence Project: www.darwinproject.ac.uk • De Laender Jan. Het verdriet van Darwin. Over de pijn en de troost van het rationalisme. 2004, acco. • Darwin, Charles. De afstamming van de mens en selectie in relatie tot sekse. 2002, uitgeverij Nieuwezijds. • Darwin, Charles. The Autobiography of Charles Darwin. 2003, Icon Books Ltd.

MAART-APRIL 2009

7

Dossier

De oorsprong van soorten,

150 jaar later Nathalie Gontier Faculty of Science, Section Philosophy of the Life Sciences, University of Lisbon, Portugal & Centrum voor Logica en Wetenschapsfilosofie, Vrije Universiteit Brussel, België

IN 2009

IS HET

200

JAAR GELEDEN DAT

CHARLES DARWIN,

MODERNE EVOLUTIETHEORIE , GEBOREN WERD. GEBOORTEDAG VAN BOEK ,

ON

DARWIN

BOVENDIEN

DE GRONDLEGGER VAN DE

WORDT DIT JAAR NIET ENKEL DE

HERDACHT, HET IS TEVENS EXACT

150

JAAR GELEDEN DAT ZIJN

THE ORIGIN OF SPECIES BY MEANS OF NATURAL SELECTION

(DE

OORSPRONG VAN

SOORTEN DOOR MIDDEL VAN NATUURLIJKE SELECTIE), VOOR HET EERST GEPUBLICEERD WERD.

DIT

BELANGRIJK WERK FUNDEERDE NIET ENKEL DE MODERNE EVOLUTIEBIOLOGIE , HET LEIDDE

BOVENDIEN OOK TOT DE ONTWIKKELING VAN EEN SECULIERE LEVENSBESCHOUWING. HERDENKINGEN ZIJN DAAROM REDEN GENOEG OM DE OUDE THEORIEËN VAN LUEREN IN HET LICHT VAN DE HEDENDAAGSE EVOLUTIEBIOLOGIE .

DE 2009

DARWIN TE EVA-

WELKE

ASPECTEN VAN

DARWINS THEORIE WORDEN VANDAAG NOG STEEDS AANVAARD? ZIJN ASPECTEN VAN ZIJN LEER VERWORPEN? EN IS NATUURLIJKE SELECTIE HET ENIGE MECHANISME WAARLANGS DE EVOLUTIE VAN LEVEN ZICH VOLTREKT?

DEZE VRAGEN WORDEN IN DIT ARTIKEL VAN NADERBIJ BEKEKEN.

In 1831 ging de toen tweeëntwintigjarige Darwin aan boord van het schip HMS Beagle en begon hij aan een reis rond de wereld die vijf jaar zou duren. Het doel van de wereldreis was, naast chronometrische onderzoekingen, het in kaart brengen van de kusten van Patagonië en Tierra Del Fuego (Burrow, 1972). De tocht ging van Engeland naar de oost- en westkust van Zuid-Amerika waarna de Beagle koers zette voor de Stille Zuidzee om vervolgens aan te meren in, onder andere, NieuwZeeland, Australië, Tasmanie en ZuidAfrika; om daarna terug naar ZuidAmerika te reizen alvorens het huiswaarts naar Engeland vaarde. Het zijn voornamelijk de grote hoeveelheid fossielen die hij vond in Zuid-Amerika samen met de rijke biodiversiteit eigen aan de Galapagoseilanden, zo herkende Darwin later zelf, dat aan de basis zouden liggen voor zijn idee dat soorten evolueren of ‘transmuteren’ zoals hij het noemde. Het zou echter meer dan twintig jaar duren vooraleer Darwin zijn theorieën omtrent de veranderlijkheid van soorten zou kenbaar maken in zijn magnum opus. Wat was de kerngedachte van de Origin? Aan de basis van Darwins evolutietheorie ligt het idee dat soorten enerzijds, en individuen die tot deze soorten behoren anderzijds, een enorme variatie vertonen, zowel lichamelijk als gedragsmatig. Sommige lichamelijke of gedragsmatige eigenschappen laten een organisme beter toe om te overleven in een bepaalde omgeving dan andere eigenschappen: ze helpen in de “strijd om te bestaan” zoals Darwin het noemde. Een jachtluipaard met sterke poten en een grote snelheid bijvoorbeeld kan makkelijker gazellen ten prooi maken. Giraffen met een

8

MAART-APRIL 2009

lange hals kunnen beter aan de opperste bladeren van de bomen. Zulke voordelige eigenschappen worden adaptaties genoemd. Naast adaptaties bestaan er ook heel wat lichamelijke en gedragsmatige eigenschappen die een organisme eerder hinderen en de overlevingskansen eerder belemmeren. Een olifant kan haar kalf verstoten omdat ze de geur van haar kalf niet herkent. Een appendix bijvoorbeeld kan ontsteken en zonder medische ingreep kan dit dodelijk zijn. Bovendien is deze variatie in eigenschappen vaak erfelijk, kinderen lijken sterk op hun ouders. Eigenschappen kunnen dus doorgegeven worden van de ene generatie op de andere. Organismen die eigenschappen bezitten die hun overlevingskansen vergroten, met andere woorden organismen die aangepast zijn of adaptief zijn aan die omgeving, zullen vaak ook meer kinderen hebben dan organismen met maladaptieve eigenschappen. Deze laatsten zijn soms niet in staat om te overleven in de omgeving waaraan zij niet goed aangepast zijn; of overleven soms niet lang genoeg om een vruchtbare leeftijd te bereiken; of zijn door hun maladaptieve eigenschappen minder goed in staat om bij te dragen aan de overlevingkansen van hun kinderen. Daarom zal er op lange termijn een natuurlijke selectie plaatsvinden. Organismen met nadelige eigenschappen zullen langzaam verdwijnen, terwijl organismen met voordelige eigenschappen natuurlijk geselecteerd worden. Dit wil zeggen, ze zullen omwille van hun betere overlevingskansen hun eigenschappen makkelijker doorgeven aan de volgende generatie en zo zullen op lange termijn voordelige eigenschappen zich verspreiden over de populatie. Natuurlijke selectie kan er

op deze manier uiteindelijk zelfs voor zorgen dat het spectrum van eigenschappen die alle organismen binnen een bepaalde soort vertonen, verschuift. Bepaalde eigenschappen, kunnen verdwijnen omdat de organismen niet meer in staat zijn ze door te geven aan een volgende generatie. En soms kunnen ook nieuwe eigenschappen ontstaan, die, indien voordelig ook natuurlijk geselecteerd, natuurlijk verspreid zullen worden over de volgende generaties. Dergelijke verschuivingen kunnen over een lange tijdsspanne uiteindelijk leiden tot het ontstaan van nieuwe soorten uit oude soorten. Op lange termijn kunnen individuen van een bepaalde soort zo sterk gaan verschillen van de oorspronkelijke leden van die soort dat ze niet langer seksueel compatibel zijn. Meer bepaald, de voorouders van een soort zouden, indien terug tot leven gebracht, niet langer in staat zijn om vruchtbare nakomelingen te produceren met hedendaagse leden van diezelfde soort. Maar toch kunnen de jongere generaties onderling, en de voorouders onderling, wel vruchtbare nakomelingen produceren. In zo’n geval spreekt men van speciatie: het ontstaan van een nieuwe soort. Speciatie kan eveneens ontstaan wanneer leden van dezelfde soort gedurende een groot aantal generaties gesplitst worden van elkaar, doordat ze bijvoorbeeld uitwijken uit hun oorspronkelijke omgeving en andere gebieden gaan bewonen. Als dergelijke scheiding lang aanhoudt, dan kan het spectrum van aanwezige eigenschappen in beide groepen dusdanig verschillen dat de twee groepen wel onderling maar niet met elkaar vruchtbare nakomelingen kunnen produceren. Dit zijn, in een notendop, de kern-

gedachten die aan de basis liggen van Darwins evolutieleer. Hoe is deze theorie aangepast doorheen de 150 jaar die volgden na de eerste formulering door Darwin? Het basisprincipe van natuurlijke selectie is nog steeds hetzelfde, maar de moderne evolutietheorie heeft Darwins ideeën wel uitgebreid en in zekere mate ook gecorrigeerd (Gontier, 2006). Darwin dacht bevoordeeld dat alle lichaamscellen een rol speelden in de doorgave van erfelijk materiaal (door hem gemullen genoemd). En in navolging van Lamarck ging ook Darwin ervan uit dat erfelijk materiaal modificeerbaar was en in een verbeterde vorm doorgegeven kon worden. Vandaag weten we dat genen de dragers zijn van erfelijk materiaal; dat genen niet modificeerbaar zijn en dus niet in een verbeterde staat doorgegeven kunnen worden; en dat enkel de genen aanwezig in de sekscellen een rol spelen bij de erfelijkheid. Bovendien weten we dat de erfelijkheid verloopt volgens vaste wetten die Gregor Mendel voor het eerst geformuleerd heeft. En, dankzij Hugo de Vries weten we dat nieuwe eigenschappen ontstaan ten gevolge van genetische mutaties enerzijds, of, zo weten we dankzij Thomas Hunt Morgan, ten gevolge van genetische recombinaties. De Moderne Synthese, het standaardparadigma binnen de moderne evolutiebiologie (het neodarwinisme) wordt dan ook een synthese genoemd precies omdat het Darwins mechanisme van natuurlijke selectie combineert met Mendels erfelijkheidsleer, de Vries’ mutatietheorie, en Morgans en andere populatiegenetici hun ideeën omtrent het ontstaan van variatie en speciatie.

MAART-APRIL 2009

9

Dossier

De Moderne Synthese kan echter niet alle aspecten van de evolutie van leven verklaren. Wanneer men aanneemt dat leven evolueert op basis van natuurlijke selectie, dan impliceert dit dat de evolutie van soorten een traag en gradueel proces is waarbij kleine mutaties over een zeer lange tijdsspanne uiteindelijk zullen leiden tot speciatie.

Homo habilis

Dergelijke attitude impliceert ook dat er een serie van fossiele intermediairen gevonden moet worden, een idee dat Darwin reeds postuleerde. Wanneer men bijvoorbeeld aanneemt dat mensen zijn geëvolueerd uit aapachtigen op basis van natuurlijke selectie, dan impliceert dit dat paleontologische opgravingen moeten leiden tot het vinden van de beenderen van een serie van tussenwezens, niet langer aap, maar nog geen mens. En hoewel er een hele reeks van hominiden (mensachtigen) zijn gevonden die we kunnen plaatsen na de evolutie van de aap en voor de evolutie van de mens, waaronder de welgekende Homo habilis en de Homo erectus, kunnen deze soorten niet echt intermediairen genoemd worden. We kunnen met grote zekerheid zeggen dat ze onze voorouders zijn en dat we uit hen zijn geëvolueerd, maar dit zijn reeds ‘echte’ soorten. Er bestaan, voor zover gekend, geen tussenvormen tussen bijvoorbeeld Homo habilis en Homo erectus en toch zijn de beenderen van deze verschillende soorten al dusdanig verschillend van elkaar om ze te erkennen als een nieuwe soort.

10

MAART-APRIL 2009

Het gebrek aan intermediairen werd lange tijd toegeschreven aan een gebrek aan paleontologische opgravingen. Vandaag gaan een toenemende groep van onderzoekers er echter van uit dat evolutie zich niet steeds traag en gradueel moet voltrekken, zoals Darwin dacht. Integendeel, evolutie kan zich sprongsgewijs voordoen. Stephen J. Gould en Niles Eldredge (1993), beide paleontologen, ontwikkelen in de jaren 70 van de vorige eeuw in dit verband de theorie van punctuated equilibrium. Beide zijn experten in de cambrische periode. Dit is een periode die 540 miljoen jaar geleden begon en zo’n 55 miljoen jaar duurde. In deze periode deed zich rond 530 miljoen jaar geleden een ware explosie voor van phyla van meercellige organismen. Deze periode wordt met andere woorden gekenmerkt door een explosie van meercellige organismen met verschillende lichaamsvormen, veelal zonder dat er intermediairen gevonden kunnen worden tussen deze verschillende lichaamsvormen. Wel kan er een grote variatie van genera en soorten binnen deze phyla onderscheiden worden. De theorie van punctuated equilibrium stelt dat soorten vrij snel kunnen evolueren en eigenlijk relatief weinig veranderen eens ze geëvolueerd zijn. De variatie van eigenschappen binnen een soort kan sterk verschillen, maar deze micro-evolutie leidt niet noodzakelijk tot speciatie, enkel tot een verschuiving van eigenschappen. Opdat speciatie (macro-evolutie) zich voltrekt moeten andere biologische processen zich voordoen, biologische processen die de auteurs macromutaties noemden. De onderliggende processen van zulke macromutaties waren voor de auteurs toentertijd ongekend. Vandaag echter kunnen we wel verklaren hoe evolutie zich soms sprongsgewijs kan voltrekken, dit wil zeggen hoe nieuwe soorten kunnen evolueren uit oudere zonder intermediairen. De moleculaire biologie heeft aangetoond dat genetisch materiaal kan opgedeeld worden in structurele genen en regulatieve genen. Structurele genen zijn genen die coderen voor bepaalde eigenschappen zoals haarkleur, lengte, de vorm van lippen enz. Regulatieve

genen daarentegen zijn genen die langs de proteïnen waarvoor ze coderen andere genen kunnen aan en uitzetten. Op deze manier zijn regulatieve genen in staat de opbouw van een organisme, de lichaamsvorm enz. te orchestreren. We weten bijvoorbeeld dat dezelfde regulatieve genen geactiveerd zijn bij de ontwikkeling van de lichaamsvorm van een zeester en de lichaamsvorm van een mens. En de genen die actief zijn bij de ontwikkeling van vliegen hun facetogen zijn ook actief bij de ontwikkeling van onze ogen. Wat verschilt, is het tijdstip van activatie van deze regulatieve genen en de interactie die deze genen aangaan met andere genen langs de proteïnen waarvoor ze coderen. Een kleine mutatie in een dergelijk regulatief gen kan daarom, van de ene generatie op de andere, leiden tot de ontwikkeling van nieuwe structuren en lichaamsvormen. Degelijke mutaties kunnen zelfs zorgen voor speciatie, indien de mutatie zorgt voor een seksuele incompatibiliteit tussen de oude en nieuwe generatie. Op deze manier kan evolutie zich dus zeer snel voltrekken, soms zelfs van de ene op de andere generatie. De studie van deze genetische interacties omhelst vandaag een specifiek veld dat de epigenetica wordt genoemd, ook wel bekend als de discipline die onderzoek doet naar de relatie tussen de evolutie van individuen en hun ontwikkeling tijdens hun levensloop (evo/devo: evolution/evolutie en development/ontwikkeling). Evolutie op basis van natuurlijke selectie impliceert tevens dat evolutie een lineair proces is. Grootouders geven hun erfelijke eigenschappen door aan ouders die hun eigenschappen doorgeven aan hun kinderen. Kinderen kunnen hun genetische eigenschappen niet doorgeven aan hun grootouders. Nieuwe soorten ontstaan derhalve uit oude soorten door diversificatie en speciatie. Evolutie op basis van natuurlijke selectie wordt daarom vaak voorgesteld als een boomstructuur, waar een individuele stam leidt tot een serie van dikke takken (genera), gevolgd door een geweldige variatie van twijgjes

(soorten) aan die takken waaraan dan bladeren groeien (individuen). Van deze takken, of met andere woorden van soorten, wordt bovendien aangenomen dat ze niet kunnen kruisen of in elkaar smelten en ze kunnen evenmin, eens gegroeid, krimpen of ‘teruggroeien’ tot de knop waaruit ze eens ontstonden.

ogenetische theorie en deze werd, in haar moderne vorm, voor het eerst geformuleerd door Lynn Margulis (1998) in de jaren 60 van de vorige eeuw. Alle organismen die de aarde bevolken kunnen opgedeeld worden in twee grote celtypen: prokaryoten, meestal eencelligen en voornamelijk bacteriën, en eukaryoten, meercellige

Darwins principe van natuurlijke selectie is vandaag nog steeds een belangrijk mechanisme dat deels verklaart hoe soorten kunnen evolueren door afsplitsing van oudere soorten. Het is echter niet het enige mechanisme dat aan de basis ligt van evolutie. Symbiogenese is een evolutionair mechanisme dat verklaart hoe soorten kunnen ontstaan door samenvoeging van bestaande soorten. En punctuated equilibrium, gecombineerd met epigenetica, verklaart hoe evolutie zich niet enkel traag voltrekt, zoals Darwin dacht, maar hoe evolutie snel kan plaatsvinden.

Stamboom van de mens

Toch kunnen dergelijke processen, zoals kruising van soorten zich voordoen in de natuur. Meer zelfs, er wordt vandaag aangenomen dat dergelijke processen zich wel eens meer kunnen voordoen dan splitsingen, alleen kan men deze kruisingen niet verklaren op basis van de theorie van evolutie op basis van natuurlijke selectie. De theorie die dergelijke kruisingen wel kan verklaren heet de endosymbi-

Kenmerkend aan deze cellichaampjes is dat zij ook genetisch materiaal bezitten. De studie van dit genetische materiaal toont echter aan dat deze cellichaampjes ooit op zich levende bacteriën waren. Twee miljard jaar geleden zijn verschillende bacteriën in symbiose gaan leven met elkaar. Symbiose houdt in dat verschillende soorten in zeer nauw contact met elkaar gaan leven, soms zelfs in elkaar, vergelijkbaar met darmflora, bacteriën die in onze darmen leven. De symbiose van deze vroege bacteriën werd permanent en onomkeerbaar, en leidde op deze manier tot symbiogenese: het ontstaan van nieuwe meercellige soorten door de samensmelting van eencelligen. Mitochondria bijvoorbeeld zijn afkomstig van purperbacteriën, die lang geleden andere eencellige organismen penetreerden, en chloroplasten zijn geëvolueerd uit cyanobacteriën. Symbiogenese is derhalve een evolutionair mechanisme dat zich voltrekt langs symbiose. Het verklaart hoe soorten kunnen ontstaan door samensmelting in plaats van afsplitsing.

organismen zoals planten, dieren en schimmels. De cellen van alle meercellige, eukaryotische organismen bevatten naast een celkern, met daarin het genetisch materiaal dat georganiseerd is op chromosomen, ook kleine cellichaampjes. Voorbeelden van zulke cellichaampjes zijn mitochondria, die betrokken zijn bij de verwerking van zuurstof, en chloroplasten, cellichaampjes die aanwezig zijn in alle plantencellen en die een rol spelen bij de fotosynthese.

Bronnen • Burrow, J.W. 1972 ‘Introduction.’ In Darwin, C. The origin of species by means of natural selection or the preservation of favoured races in the struggle for life edited with an introduction by J.W. Burrow. Harmondsworth: Penguin. • Darwin, C. 1859 The origin of species. London: Murray. • Gontier, N. De oorsprong en evolutie van leven, 15 van het standaardparadigma afwijkende thesen? Brussel: VUBPRESS. • Gould, S.J. & Eldredge, N. 1993 Punctuated equilibrium comes of age. Nature 366 (6452, 1993): 223-227. • Margulis, L. 1998 The symbiotic planet. London: Phoenix, Orion Books.

MAART-APRIL 2009

11

Dossier

De vloeibare Darwin: levensbeschouwing en zingeving in evolutie Wiske Verhaest en Tom De Mette Vrije Universiteit Brussel

HET

VALT MOEILIJK TE ONTKENNEN OF TE WEERLEGGEN DAT DE EVOLUTIETHEORIE VAN

CHARLES DARWIN

VAN EEN HEEL GROTE INVLOED IS GEWEEST OP ONS WESTERSE WERELD -

BEELD EN DERHALVE OOK OP ONZE DENKSFEREN, WAARBINNEN WE DOORGAANS ZOWEL ALS INDIVIDU EN ALS GEMEENSCHAP TOT EEN LEVENSBESCHOUWING KOMEN .

MISSCHIEN

KUN-

NEN WE EEN LEVENSBESCHOUWING OMSCHRIJVEN ALS EEN RICHTLIJN OF REFERENTIEPUNT BESTAANDE UIT ZOWEL RATIONELE ALS SPIRITUELE ELEMENTEN DIE MEE DE ONTWIKKELING VAN ONZE ZINGEVING BEPALEN .

ZINGEVING,

ALS GEDEELDE MENTALE REPRESENTATIES VAN

MOGELIJKE RELATIES TUSSEN DINGEN, MENSEN EN GEBEURTENISSEN, VERVULT VOLGENS

BAUMEISTER (1991)

TWEE FUNCTIES IN ONS LEVEN: WE LEREN PATRONEN IN DE WERELD

RONDOM ONS ONDERKENNEN OM TE KUNNEN VOORSPELLEN WAT ER KAN GEBEUREN ÉN WE KUNNEN ONS LEVEN VORMGEVEN DOORDAT HET BESLISSINGEN, GEDRAG EN EMOTIES REGULEERT.

ZIN

GEVEN IS DUS ZOWEL BETEKENIS ALS RICHTING GEVEN.

WIJ

TRACHTEN IN WAT

VOLGT NA TE GAAN HOE MENSEN VANDAAG OMGAAN MET DE COMBINATIE VAN VERSCHILLENDE DENKSFEREN EN ZIN GEVEN AAN HUN DAGELIJKS LEVEN.

Levensbeschouwing en hedendaags zin geven bevraagd In 2005 werden 2000 Vlamingen bevraagd over levensbeschouwing en zingeving (Verté en Verhaest, 2005). Ruim de helft (57,3%) van de Vlamingen geeft in dit levensvragenonderzoek aan dat hun levensbeschouwing een invloed heeft op hun dagelijkse leven. Zonder hun levensbeschouwingen zou het leven van de één op de drie Vlamingen (34%) er naar eigen zeggen heel anders uitzien. We gingen na hoe die invloed zich ondermeer kan uiten. Bij het nemen van belangrijke beslissingen speelt de levensbeschouwing een rol voor bijna de helft van de mensen (48,4%). Toch geeft twee derde van de Vlamingen (67,7%) aan dat onze beslissingen gebaseerd dienen te zijn op beschikbaar bewijsmateriaal. Een kwart van de mensen neemt hierin geen stelling in. Ook speelt levensbeschouwing voor een derde van de respondenten (31%) een leidende rol in hun politieke opvattingen, terwijl ruim een kwart van de Vlamingen (27,9%) hierover geen uitgesproken mening heeft. Acht op de tien Vlamingen zijn wel van mening dat politiek los moet staan van godsdienst. Het onderzoek schetste daarnaast een beeld van hoe wetenschap (rede) en geloof (religie) zich tot elkaar verhouden als bronnen van kennis om het leven richting te geven. Ruim de helft (57,1%) van de Vlamingen is algemeen van mening dat geloof en wetenschap als denkwijzen naast elkaar kunnen bestaan, terwijl 16% meent van niet. Volgens twee derde van de Vlamingen (69,7%) dient kennis over de wereld wel verkregen door middel van observatie, experiment en

12

MAART-APRIL 2009

rationele analyse. Slechts 6,5% is het hier niet mee eens en bijna een kwart van de Vlamingen neemt geen stelling in. Dat het geloof ons veel kan leren over de wereld en de mensen, wordt door een derde van de mensen beaamd (37%) of ontkend (30%), terwijl ook een derde geen mening heeft (32,9%). Hoewel werd vastgesteld dat mensen die zichzelf in mindere mate of geheel niet gelovig beschouwen wetenschappelijke kennisverwerving sterker onder schrijven als richtinggevend, geven zowel gelovigen als niet-gelovigen duidelijk blijk van openheid naar meerdere bronnen van kennis. Er is daarnaast geen onderscheid tussen gelovigen en niet-gelovigen meer vast te stellen wanneer kennis als zoektocht naar de waarheid wordt gezien: de meeste mensen (85,8%) menen dat we nooit alles zullen weten over de wereld, ook niet dankzij de wetenschap. Drie kwart van de Vlamingen (75,3%) meent dan ook dat geen enkele waarheid definitief is.

De invloed van postmodernisme De postmoderne conditie waarin we verondersteld worden te leven, is gekenmerkt door het wegvallen van zekerheden, die ons worden aangereikt door grote verhalen al dan niet ontstaan en ontwikkeld binnen het wetenschappelijke denkraam of de geloofsfeer. In ieder geval betreft het hier telkens verhalen die ons in staat stellen tot een bepaald wereldbeeld te komen, oftewel een idee te vormen van hoe de wereld nu juist in elkaar zit en op basis hiervan richting te geven aan ons leven. De evolutietheorie van Darwin is eigenlijk net zo’n groot verhaal dat bepalend is

voor ons wereldbeeld en dus ook voor onze beschouwing van en zingeving aan het leven in die wereld. Grote verhalen zijn doorgaans gegrond in een alomvattend concept. In het geval van Darwin kunnen we stellen dat dit concept neerkomt op (biologische) evolutie en meer in het bijzonder de natuurlijke selectie. Zoals we konden afleiden uit de eerder vermelde onderzoeksresultaten, kunnen mensen zich vinden in elementen van tal van verschillende levensbeschouwelijke visies en vaak in wisselende verhoudingen. Mensen zijn als het ware puzzelaars die hun beschouwelijke visie, hun levensbeeld van de wereld bijeensprokkelen. Als we aannemen dat dit puzzelwerk een

manier is om antwoorden te vinden op de grote levensvragen en we bovendien die levensvragen als problemen opvatten waarvoor verschillende oplossingen mogelijk zijn, dan komen we tot een opmerkelijke analogie tussen de totstandkoming van levensbeschouwing en wetenschap. Deze analogie is schatplichtig aan Karl Popper. Elke wetenschappelijke theorie of empirische bevinding biedt een oplossing voor een openstaand probleem en problematiseert tegelijk voorgaande oplossingen. Hierbij speelt het principe van trial and error. In de wetenschap worden allerlei hypothesen getest en de hypothese die deze test het best doorstaat, wordt -voorlopig althans-een aanvaarde

MAART-APRIL 2009

13

Dossier

theorie. Als blijkt dat nieuwe bevindingen of volgende hypothesen deze theorie kunnen weerleggen, dan wordt ze geëlimineerd en vervangen door een nieuwe theorie. Van belang bij dit selectieproces is net dat het een onophoudelijk proces kan blijven, waarbij geen enkele oplossing ooit dé definitieve oplossing is of geen enkele theorie ooit als absolute en onbetwistbare waarheid kan gelden. Een theorie die botst met de ervaring van de werkelijkheid zorgt immers voor nieuwe informatie (Buskes, verwijzend naar Popper, 2008: 260-261). In het oplossen van het levensbeschouwelijke vraagstuk volgen mensen een gelijkaardige methode: de bruikbaarheid van een zingevingskader wordt voortdurend getoetst aan dagdagelijkse ervaringen en bijgesteld waar nodig. Hoewel de cognitieve component van persoonlijke zingeving moeilijk kan betwist worden, is kennis van de wereld niet de enige en ook niet noodzakelijk de dominante component in de wijze waarop wij structuur, richting en coherentie geven aan ons bestaan. Waarden en (levens)doelen zijn motieven die eveneens een rol spelen. Ook concrete (en soms ook minder concrete) levensgebeurtenissen en hoe we deze ervaren, zijn van invloed op onze zingeving. Kennis, waarden en ervaringen staan niet los van elkaar, maar zoeken naar overeenstemming om het leven zin te geven (cf. Reker en Wong, 1988). Wellicht moet het bij Darwin en diens levensbeschouwing niet anders zijn geweest. Ook over hem is geweten dat zijn persoonlijke levenservaringen meermaals zijn levensbeschouwelijke visie in vraag hebben gesteld. Met andere woorden: niet alleen zijn bevindingen als wetenschapper hebben een rol gespeeld in de ontwikkeling van zijn levensovertuiging en zijn wereldbeeld, maar evengoed strikt persoonlijke gebeurtenissen die zo’n diepe impact op hem hebben gehad, moeten mee aan de bron liggen van twijfels en uiteindelijk het verlies van zijn geloof. De dood van zijn tienjarig dochtertje Anne Elisabeth (Annie) in 1851 wordt vaak als de aanleiding

14

MAART-APRIL 2009

gezien voor dit geloofsverlies. Maar het is evenzeer zo dat Darwins hele leven gekenmerkt werd door nogal wat levensbeschouwelijke turbulentie waarbij naast eigen levenservaringen ook tal van wetenschappelijke inzichten, theologische (o.a. Paley en Pusey) en filosofische opvattingen (o.a. Hume en Comte) van invloed zijn geweest (cf. Brown, 1986). Hoewel we Darwin bezwaarlijk een postmodernist kunnen noemen, blijkt hij a posteriori op levensbeschouwelijk vlak net zo’n puzzelaar als de hedendaagse bricoleur.

Levensbeschouwing als vloeiend algoritme Dat het principe van trial and error niet enkel van toepassing is op de cognitieve component van zingeving, vindt vandaag gevolg bij verschillende auteurs. Dat wil echter niet zeggen dat zingeving bewust, rationeel of intentioneel gebeurt. Onder meer met betrekking tot de stelling dat waarden door een individu gekozen worden op basis van hun bruikbaarheid in functie van het dagelijks leven, zien we de idee van toetsing terugkeren. Ons dagdagelijks handelen is hier een belangrijke motivator voor de waarden die we onderschrijven, niet vanzelfsprekend omgekeerd. In dit expressief individualisme (oa. Taylor, 1991; Bellah, 1985) is de mens een autonoom individu dat zijn of haar unieke en authentieke zelf realiseert en ontplooit, en van daaruit het eigen leven vormgeeft. Dit individu wil (en moet) het leven zelf zin geven en construeert derhalve een leefstijl uit de bronnen die voorhanden zijn. Waarden zijn bijgevolg een middel tot zelfexpressie geworden, een manier om zichzelf te realiseren via erkenning door anderen. Gauchet (1998, Nl. vertaling 2006) stelt dan ook dat overtuigingen en waarden identiteiten worden. Individuen verbinden hun identiteit niet langer met wat hen overstijgt, maar eerder met wat hen kenmerkt en onderscheidt van anderen. Net die bijzonderheden vormen in sociaal opzicht de basis voor contact met de anderen. Het indi-

vidu kiest zijn gemeenschap en versterkt zo zijn zelfgekozen identiteit. Dit ondermijnt het vanzelfsprekend behoren tot een zekere gemeenschap en stelt het individu verantwoordelijk voor het ontwikkelen van een eigen sociaal netwerk. Met betrekking tot identiteit biedt ook Bauman interessante overwegingen in het licht van wereldbeeld, zingeving en levensbeschouwing. In de visie van Bauman (1997) is het postmoderne wereldbeeld uitgegroeid tot vloeiende of vloeibare moderniteit, waarbij individuele identiteit wordt opgebouwd rond een leefstijl die is gekenmerkt door consumptie. Het individu maakt constant keuzes op basis van een zo groot mogelijke openheid van opties om te verwerven en het zo veel mogelijk vermijden van engagementen ten aanzien van gemeenschap en maatschappij. De constructie van identiteit is bijgevolg niet meer gebaseerd op solide fundamenten binnen een sociaal-maatschappelijk kader, maar is veeleer experimenteel van aard geworden. Met de opties en de middelen die voorhanden zijn, bouwt het individu een eigen leefstijl uit die gekenmerkt is door zowel instrumentele als doelgerichte rationaliteit (Bauman, 2004: 49). De vergelijking van die experimentele identiteitsconstructie wordt wel eens gemaakt met de leefstijl van Don Juan, waarbij een solide, cohesieve identiteit construeren als een opgave en een beperking van individuele vrijheid wordt beschouwd die enkel leidt tot inflexibiliteit (Bauman, 2004: 53). Het mag duidelijk zijn dat het individu als zingever tot bricoleur verworden is. Deze levensbeschouwelijke bricolage kunnen we dan ook omschrijven als het zelf maken van kleine betekenissystemen met beschikbare middelen om tegemoet te komen aan de voortdurende verandering in de ervaring met de wereld (Hervieu-Léger, 2005). De bronnen die het individu hiervoor ter beschikking heeft, zijn toegenomen onder invloed van globalisering, migratie en nieuwe technologische ontwikke-

lingen (digitale media). De toegang tot contact met andere levensbeschouwelijke opvattingen is sterk verruimd. Daarbij is het comfort om in contact te zijn (‘being in touch’) zonder de ongemakken van aanraking (‘touching’) van opmerkelijk belang: we vervangen de paar diepgaande relaties door een massaal netwerk van dunne, oppervlakkige contacten, aldus Bauman (2004: 69). We zien voorts ook de aard van bronnen veranderen. Uit eerdere visies die we aan bod brachten, kunnen we een levensbeschouwelijk consumentisme afleiden, waarbij steeds meer goederen en diensten worden verbonden met waarden die op hun beurt een bepaalde identiteit voorstaan. In die zin is levensbeschouwing alsmaar dichter bij het dagelijkse leven gaan staan en verdwijnt nagenoeg de notie van transcendentie naar de achtergrond. De levensbeschouwelijke horizon is mobiel geworden, gekristalliseerd tot een pro-

visionele horizon van begrijpen of verstaan en waarbij het postmoderne subject een interpretator is van een flux van boodschappen zonder transcendente resolutie (Vattimo, 1999). Tot slot: het is mogelijk om een parallel te maken met het algoritme in de evolutietheorie van Darwin. Dit algoritme bestaat uit variatie, selectie en replicatie, in het licht van overleving en vooruitgang. Op levensbeschouwelijk vlak kan de hedendaagse bricoleur bedacht worden met de vloeibare variant van dit algoritme, waarbij het individu beschikt over een ruime variatie van keuzes, vervolgens over de vrijheid beschikt daarin een selectie te maken en volgens in zijn eigen proces van identiteitsconstructie tot een replicatie komt van zingeving die evenwel nooit definitief is, maar voortdurend opnieuw kan getoetst en vervangen worden.

Referenties • Bauman, Z. (1997) Postmodernity and its discontents. Cambridge: Polity Press. • Bauman, Z. (2004) Identity. Conversations with Benedetto Vecchi. Cambridge: Polity Press. • Baumeister, R. (1991) Meanings of Life. Londen: The Guilford Press. • Bellah, R. N. (1986) Habits of the heart. Individualism and commitment in American Life. New York: Harper and Row. • Brown, F.B. (1986). The Evolution of Darwin’s Theism. Journal of History of Biology, Vol. 19, No. 1 (Spring 1986), pp. 1-45. D. Reidel Pubishing. • Buskes, C. (2008) Evolutionair denken. De invloed van Darwin op ons wereldbeeld. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds. • Gauchet, M. (1998) La réligion dans la democratie. Parijs: Gallimard. (Nederlandse vertaling (2006) Reiligie in de democratie. SUN, Amsterdam). • Hervieu-Léger, D. (2005) Bricolage vaut-il dissémination? Quelques réflexions sur l’operationnalité sociologique d’une métaphore problématique. Social Compass, 52 (3), pp. 295-208. • Reker, G. & Wong, P. (1988). Aging as an individual process: Toward a theory of personal meaning. In: J. E. Biren & V. L. Bengston (Eds.), Emergent theories of aging, New York: Springer, pp. 214–246. • Taylor C. (1991), The Ethics of Authenticity, Harvard University Press, Cambridge. • Vattimo, G. (1999, Eng. vertaling). Belief (Credere di Credere). Cambridge: Polity Press. • Verté, D. & Verhaest, W. (2006). Het levensvragenonderzoek. UVV-info, uitgave van de Unie Vrijzinnig Verenigingen. Extra editie jaargang 2006. Brussel: UVV.

MAART-APRIL 2009

15

Dossier

Darwin vs. het creationisme Klaas Nijs consulent-stafmedewerker

HET MOET GEZEGD ZIJN: WEINIG THEORIEËN KRIJGEN ZOVEEL CREATIEVE TEGENKANTING TE VERWERKEN ALS DE EVOLUTIETHEORIE VAN

DARWIN, DIE EEN DOORN IN HET OOG BLIJFT VAN WAT

GEMEENZAAM DE CREATIONISTEN WORDT GENOEMD: EEN BONTE VERZAMELING VAN (FUNDAMENTALISTISCHE) GELOVIGEN DIE DE THEORIE KOST WAT KOST VERWERPEN ALS WAARHEID EN VECHTEN VOOR GELIJKE KANSEN VOOR CREATIONISTISCHE OORSPRONGSTHEORIEËN IN HET ONDERWIJS. VOORLOPIG VOORAL POPULAIR IN

AMERIKA , MAAR ONDERTUSSEN OOK AL TERUG TE VIN-

DEN IN DE ISLAMITISCHE WERELD EN -DICHTER BIJ HUIS- IN DE

NEDERLANDSE ‘BIBLE BELT’.

“Alles wat daar een beetje van afwijkt, zoals homoseksualiteit, abortus, euthanasie, rechten van het individu, daar zijn ze heel sterk tegen. Er zit daar in feite een heel conservatieve maatschappelijke agenda achter.” STEFAAN BLANCKE

Nochtans was het niet altijd hommeles tussen gelovigen en Darwin. Op het eind van de 19de eeuw, toen zijn theorie over de oorsprong van soorten begon door te breken aan de andere kant van de plas, lagen de meeste kerken en hun bezoekers hoegenaamd niet wakker van de ‘hersenspinselen van die vreemde vogel’. Ieder zijn meug was zo’n beetje de teneur. De problemen begonnen eigenlijk pas in de jaren 1910, toen het onderwijssysteem in de VS grondig werd hervormd. Stefaan Blancke, onderzoeker bij de Universiteit Gent en specialist in alles wat naar creationisme neigt, vertelt dat de grotere toegang van kinderen tot het onderwijs conservatieve Amerikanen schrik aanjoeg, aangezien de darwinistische evolutietheorie sinds de eeuwwisseling een prominente plaats had verworven in de schoolboeken biologie. Als leraars kinderen massaal zouden vertellen dat ze eigenlijk afstammen van dieren, zouden deze zich ook snel als dieren gaan gedragen, of dat was althans de vrees. Gekoppeld aan een algemene afkeer voor de oprukkende modernisering en de daarbij horende schrik voor het verlies van de prominente plaats voor geloof binnen de maatschappij kwam er een eerste

16

MAART-APRIL 2009

sterke tegenreactie. ‘Goede christenen’ bonden de strijd aan met de evolutieleer, die God zou verdrijven uit de samenleving en de mensen tegen elkaar ging pitten in een dog-eat-dog world. Vreemd genoeg vonden ze hierin een bondgenoot bij de zogenaamde ‘progressieven’ in de overheid en vooral bij de figuur van William Jennings Bryan, een vooraanstaand lid van de Democratische partij en meervoudig presidentskandidaat. Die partij profileerde zich toentertijd op basis van een programma dat ‘morele vooruitgang’ wilde realiseren door het stemmen van wetten met een morele grondslag. Deze gedachte lag mee aan de basis van de wettelijke afschaffing van de slavernij en de prohibitiewetten in de VS. Maar hun objectieve bondgenootschap met de fundamentalistisch-christelijke kant van Amerika, met wie ze de vrees deelden voor de sociale gevolgen van het darwinisme, maakte uiteindelijk wel dat ze steeds meer in een conservatieve hoek gedrukt raakten. Anti-evolutionaire wetten maakten opmars en in de ondertussen beruchte Scopes-zaak wist Bryan de belangen van de staat Tennessee in deze met succes te verdedigen, waardoor het pad werd geëffend om evolutie zowat 30 jaar lang uit de schoolboeken te weren. Vrij van zorgen over amorele lessen biologie hielden de creationisten zich in die tijd vooral bezig met discussies onder elkaar over de meest kleine details van Genesis en het daarbij bijhorende pseudowetenschappelijke geneuzel. Het gemeenschappelijk gelovig front verkruimelde onder het gebrek aan een gemeenschappelijke vijand en

waar het vooral de oude aardecreationisten waren, die vroeger de plak zwaaiden en aan de grondslag lagen van het initiële succes van deze beweging, waren het nu vooral de jonge aardecreationisten die steeds meer aanhang vonden. Waar de oude aardecreationisten wel nog aanvaardden dat de aarde er al langer was en dat de dagen in Genesis eigenlijk moesten geïnterpreteerd worden als lange periodes, waren de jonge aardecreationisten, die vooral bestonden uit Seven Day Adventists, er rotsvast van overtuigd dat ze werkelijk zo’n 6.000 jaar oud is. Een stelling die ze nog steeds, tegen alle bewijzen in, gebruiken. En toen daalde de hemel neer op aarde, of ging, beter gezegd, de aarde de hemel in. De lancering van de Sputnik in een baan rond de aarde (1957) schokte de Amerikaanse samenleving. De strijd om de verovering van de ruimte dreigde in het voordeel van de Sovjets beslecht te worden. Het was alle hens aan dek om het wetenschappelijk tij te doen keren, te beginnen met een grondige hervorming van de wetenschappelijke opleidingen in het Amerikaanse onderwijs. De lessen biologie stonden voortaan -tot spijt van velen- weer in het teken van de evolutieleer. Het verzet ertegen nam evenzeer weer toe, maar een uitspraak van het Amerikaans Hooggerechtshof in 1968 maakte hier een scherp einde aan door antievolutiewetten, zoals die van Tennessee, ongrondwettelijk te verklaren en tegelijkertijd het bijbelse scheppingsverhaal uit de klaslokalen te weren. Een tegenreactie bleef, zoals te verwachten was, niet lang uit en de gevonden oplossing was op zijn minst

creatief te noemen: vanaf nu zou creationisme zich in een wetenschappelijk jasje kleden en bekend staan als creation science. Het bijbelse scheppingsverhaal werd overgoten met een sausje van ‘wetenschappelijke’ argumenten en de evolutieleer werd met eenzelfde beweging meteen ook ‘wetenschappelijk’ tegengesproken. En als de ene opgewaardeerd wordt en de andere neergesabeld, komen ze op een gelijk niveau van wetenschappelijkheid te staan en verdienen ze het allebei als gelijkwaardig onderwezen te worden in de scholen. Althans toch volgens proponenten van het wetenschappelijk creationisme, die zich echter vergisten in de verbetenheid van het Amerikaans Hooggerechtshof om de grondwettelijk bepaalde scheiding van Kerk en Staat te garanderen. In 1987 werden de ondertussen in het leven geroepen equal time-wetten dan ook als ongrondwettelijk verklaard. Deze tweede, grondige nederlaag dwong de beweging om zich wel van haar creatiefste kant te tonen en een middel te vinden om het etiket ‘religie’ ten alle koste van haar gedachtegoed te verwijderen. “En zo is men met intelligent design op de proppen gekomen,” aldus Stefaan Blancke. “Maar als je goed kijkt naar hoe die mensen zich verenigen en met welke argumenten ze naar voor komen, dan zie je wel heel duidelijk dat het eigenlijk weer een nieuwe verschijningsvorm van creationisme is.” In de leer van het intelligent ontwerp (Intelligent Design of ID) vermijdt men angstvallig alle verwijzingen naar een (bepaalde) God, maar stelt men dat bepaalde biologische fenomenen zodanig complex zijn dat we hun bestaan niet zomaar kunnen toeschrijven aan mechanismes zoals

MAART-APRIL 2009

17

Dossier

natuurlijke selectie en de daaruit volgende geleidelijke evolutie, maar dat deze het werk moeten zijn van een intelligent ontwerper, wiens identiteit of hoedanigheid (meestal) onbenoemd blijft. De werking van het oog of nog, het bacterieel zweepstaartje, zijn veel geciteerde voorbeelden van dergelijk intelligent ontwerp, onderschraagd

“Uit een onderzoek, gevoerd in 2001, blijkt dat 1 op de 2 Amerikanen eigenlijk een jonge aardecreationist is. En maar 1 op 10 aanvaardt de (wetenschappelijke) evolutietheorie. Beangstigende cijfers, eigenlijk…” STEFAAN BLANCKE

door pseudowetenschappelijke concepten zoals ‘onherleidbare complexiteit’ (zie ook kaderstuk). “In zekere zin zijn ze zelfs nog meer uitgesproken in hun bedoelingen dan de creationisten. Eén van de bekendste denktanken van het ID, dat nu de Centre for Science and Culture heet, maar vroeger de Centre for the Renewal of Science and Culture werd genoemd, formuleert bijvoorbeeld niet alleen ‘wetenschappelijke’ bezwaren tegen de evolutietheorie, maar richt zijn pijlen ook meer algemeen tegen de seculiere maatschappij en de idee van basisrechten waarop onze moderne maatschappij gestoeld is. Men zou daar liever willen teruggrijpen naar een systeem van Natural Law, de wetten die God vastgelegd heeft, zoals deze genoteerd staan in de Bijbel. Alles wat daar een beetje van afwijkt, zoals homoseksualiteit, abortus, euthanasie, rechten van het individu, daar zijn ze heel sterk tegen. Er zit een heel conservatieve maatschappelijke agenda achter en samenwerking met groeperingen die de tien geboden als wet zouden willen gebruiken, is niet uitgesloten. Je ziet daar zelfs het fenomeen van aparte vergaderingen voor mannen en vrouwen terug opduiken, om maar iets te noemen.”

18

MAART-APRIL 2009

Er bestaat wel een spanningsveld tussen de jonge aardecreationisten, voor wie de letterlijkheid van de Bijbel een belangrijk gegeven is, en de aanhangers van het intelligent ontwerp, maar beide groepen hebben ondertussen ook vrucht ontdekt in samenwerking, in het bestrijden van de gemeenschappelijke vijand. “Phillip Johnson zegt bijvoorbeeld dat hij eigenlijk graag een grote tent wil maken, eentje waaronder álle creationisten kunnen schuilen. Voorlopig noemen ze dat dan design en de belangrijkste gemeenschappelijke doelstelling is evolutieleer uit de scholen te weren, en in één beweging ook het materialisme en secularisme buiten te kuisen. Een keer dat die strijd beklonken is, hebben ze nog een heerlijke tijd om over de details van de Schepping te kunnen discussiëren. Best wel cynisch. Maar wegens het belang van die letterlijkheid van Genesis dus Onherleidbare complexe systemen -Irreducible complex systems: Omdat dit begrip centraal staat in de leer van ID, geven we er graag een klein beetje meer uitleg over. Een onherleidbaar complex systeem (an irreducible complex system) wordt door Michael Behe, één van de grondleggers van de ID-beweging, gedefinieerd als “een systeem dat samengesteld is uit diverse goed bij elkaar passende en samenwerkende delen die bijdragen aan de basisfunctie, en waarbij de verwijdering van één van de onderdelen leidt tot een falen van het systeem. Dergelijk onherleidbaar complex systeem kan niet direct worden geproduceerd (dat wil zeggen als gevolg van een voortdurende verbetering van de aanvangsfunctie die middels hetzelfde mechanisme blijft werken) door kleine opeenvolgende wijzigingen van het voorgaande systeem, want elke voorloper van een onherleidbaar complex systeem waaraan een onderdeel ontbreekt, functioneert per definitie niet.” Vertaling uit Engels: Stefaan Blancke, Waarom is de muizenval-analogie van Michael Behe misleidend en wetenschappelijk niet overtuigend?

niet zo gemakkelijk aanvaardbaar voor iedere YEC-aanhanger (nvdr.: YEC – jonge aardecreationisme oftwel young earth creationism).” Het fenomeen blijft trouwens niet beperkt tot de VS. Ook in de islamitische wereld zie je het creationisme als beweging sterk opkomen, met de onlangs door de Yayha-organisatie gratis verspreidde Atlas of Creation als niet onbesproken hoogtepunt. Ook in Nederland is de creationitische beweging relatief sterk. “Ze spreken daar zelfs over een eigen zogenaamde ‘Bible Belt’; die loopt ten Oosten van Nederland en maakt dan een lus naar Zeeland. Er is in die streek bijvoorbeeld een plan op poten gezet om een creationismemuseum op te richten in de Hoge Veluwe, naar het voorbeeld van de Amerikanen. Daar bestaan al vrij concrete plannen rond. Ze gaan daar nu ook een folderactie organiseren, waarbij ze een 8-bladige folder willen verdelen onder zo’n 6 miljoen adressen. Dat zou zo’n €400.000 moeten kosten, geld dat ze willen ophalen door predikanten en kerkraden aan te schrijven. Ter vergelijking, een project als dat van Johan Braeckman kost zo’n €200.000 voor vier jaar… en ondertussen kan je in Nederland zelfs al stickers kopen voor op de brievenbus, naar analogie met die tegenreclame, met daarop: ‘Geen creationisme, wel darwinisme’.” “In België is er op dat vlak wel een iets andere traditie, hetgeen waarschijnlijk te maken heeft met onze rooms-katholieke achtergrond. Hier is echter ook wel een onderzoek gedaan naar de vraag of men aanvaarde dat de mens afkomstig zou kunnen zijn van een andere diersoort en daar bleek dat 25% het niet wist en 25% er niet mee akkoord was. Ik denk dus dat er wel een mogelijke voedingsbodem zou kunnen bestaan voor creationisme, moesten ze het op de een of andere manier hier van de grond kunnen krijgen. Ik denk trouwens dat de meeste mensen zich er ook niet goed van bewust zijn dat wat zij denken soms nauwer aansluit bij creationisten dan bij de evolutieleer. Niet iedereen weet wat die theorie nu juist precies inhoudt en

het is ook niet zo eenvoudig. Het lijkt wel eenvoudig en dat is eigenlijk het probleem. Over fysica bijvoorbeeld zul je niet veel mensen zich horen uitspreken, dat gaat wat boven hun hoofd, maar evolutietheorie, dat gaat over onszelf en we denken al snel dat we daar dan ook iets over kunnen vertellen, maar eigenlijk is dat allemaal heel complex

Maar goed, ondertussen werd ook intelligent ontwerp aan een rechterlijke toets onderworpen. In Dover, Pennsylvania, werd in 2004 in de lokale schoolraad besloten dat de lessen biologie voortaan vooraf zouden gegaan worden door de mededeling dat de evolutietheorie gewoon een theorie was en geen feit. Leerlingen dienden zich bewust te zijn

FSM, Flying Spaghetti monster© www.venganza.org

en duurt het wel even voor je ze onder de knie hebt. Mensen gaan de theorie nogal snel op een intuïtieve manier gaan invullen, op een eigen wijze inkleden en dat nodigt heel gemakkelijk uit tot verkeerde interpretaties.” “De creationisten en ID’ers zijn trouwens ook gewoon zeer sterk in het construeren van pseudoargumenten. Als je niet oplet, ben je al snel mee in hun redenering. Ze halen citaten uit de context, citeren papers die nooit hebben bestaan, construeren de evolutietheorie gewoon fout en leiden er dan absurde consequenties uit af… Het zijn natuurlijk ook geen domme jongens, Johnson bijvoorbeeld is professor in de rechten aan de University of Berkeley, Demsky heeft doctoraten in de wiskunde en de filosofie, er zitten biochemisten tussen en ga zo maar verder. Als leek heb je ook eenvoudigweg geen tijd om dat allemaal te gaan controleren en alles lijkt zo wetenschappelijk.”

van het feit dat er ook andere theorieën bestaan over het ontstaan van het leven, zoals intelligent ontwerp. Een aantal ouders legden hierop klacht neer bij de rechtbank. De rechter kwam tot de conclusie dat intelligent design wel degelijk religie is en dus geen plaats had in de lessen wetenschap. Het zou echter tegen de traditie van de creationisten ingaan als ze hierop geen reactie formuleerden, voortaan scharen ze zich achter de oproep om ‘critical thinking’ (kritisch denken) te stimuleren. Ze hanteren nu ook een heel gamma aan democratische termen, zoals balanced treatment, equal time en fairness. Zo appeleren ze aan het sterk democratische gevoel dat bij de meeste (gematigde) Amerikanen leeft. “Let op”, zegt Stefaan Blancke, “het gaat dan wel enkel over kritisch denken ten aanzien van de evolutietheorie! Eerst had je dus het creationisme, dan het wetenschappelijk creationisme, dan het intelligent ont-

werp en nu dus het kritisch denken en academische vrijheid enzovoorts. Die moeten dan de deur openen voor creationistische leerkrachten, want als je bezwaren mag formuleren tegen evolutieleer dan kom je bijna automatisch bij creationitische bezwaren terecht. Het is nog maar zeer de vraag in hoeverre het eerste amendement, dat de scheiding van Kerk en Staat vooropstelt, hierop van toepassing zal zijn. Maar goed, er is één voordeel en dat is dat het in de VS is toegestaan historisch te reconstrueren voor de rechtbank. Men zou zo kunnen aantonen dat de aangehaalde argumenten niet nieuw zijn en in religieuze hoek te situeren vallen. Hopelijk heeft de rechter daar dan oor naar.” FSM - de kerk van de Flying Spaghetti Monster Het Vliegend Spaghettimonster is de God van een geloof dat het vliegend spaghettimonsterisme (the Church of the Flying Spaghetti Monster) heet en dat door een zekere Bobby Henderson is begonnen op het internet. Deze beweging is bedoeld als parodie op het besluit van de regionale overheid van de Amerikaanse staat Kansas om tijdens biologielessen naast de evolutieleer verplicht ook de theorie van het intelligent ontwerp te onderwijzen. Henderson stuurde een officiële brief naar de Kansas Board of Education (de onderwijscommissie van Kansas) waarin hij eiste dat in de klas aan het geloof in het Vliegende Spaghettimonster evenveel tijd zou worden besteed als aan de christelijke en andere scheppingsverhalen, gezien deze ook binnen het kader van intelligent ontwerp paste. Veel onderwijzers uit Kansas steunden de actie omdat satire één van de weinige wapens was die ze nog in de strijd konden gooien tegen de beslissing. Dit ‘geloof’ is sindsdien een waar internetfenomeen geworden, met volgelingen die de woorden van hun ‘noedelige meester’ preken als het enige ware geloof. Deze volgelingen noemen zich soms ook pastafari (een woordspeling op rastafari).

MAART-APRIL 2009

19

Dossier

“De natuur trekt zich van ons geen bal aan” Interview met Johan Braeckman Jenoff Van Hulle consulent-stafmedewerker

HET

BUREAU VAN PROF. DR . J OHAN

WIJSBEGEERTE

VAN DE

GENTSE

BRAECKMAN

VOOR

LETTEREN

OP EN NAAST DE SCHRIJFTAFEL LIGGEN BOE-

MIJ , OP EEN SALONTAFELTJE , EEN EXEMPLAAR VAN

CONFRONT CREATIONISM . I NTELLIGENT

SCIENTISTS

DESIGN AND BEYOND. EEN EMPIRISCH BEWIJS VOOR

HETGEEN IK UIT VERSCHILLENDE BRONNEN HAD VERNOMEN , WAS GELEVERD:

BRAECKMAN

EN

UNIVERSITEIT LIGT ER IETWAT CHAOTISCH BIJ. IN HET MID -

DEN STAAT EEN ANTIEKE BRUINE SCHRIJFTAFEL . KEN , VEEL BOEKEN.

OP HET DEPARTEMENT

JOHAN

IS EEN AUTORITEIT OP HET VLAK VAN EVOLUTIETHEORIE EN HIJ STELT ALLES IN

HET WERK OM VRIEND EN VIJAND OP EEN GOED ONDERBOUWDE MANIER TE INFORMEREN OVER HET WERK VAN

DARWIN.

“Mensen liggen niet wakker van het feit dat tijd en ruimte relatief zijn of dat E= mc², maar wel van de idee dat ze zijn geëvolueerd uit een aapachtige voorouder” Johan Braeckman is 43 jaar en studeerde Wijsbegeerte aan de Universiteit Gent en Menselijke Ecologie aan de Vrije Universiteit Brussel. In 1993-1994 studeerde hij Environmental History en Human Ecology aan de Universiteit van Californië in Santa Barbara. En in 1997 promoveerde hij tot doctor in de Wijsbegeerte aan de Universiteit Gent op het proefschrift De natuurlijke orde tussen noodzaak en toeval, welwillendheid en vijandschap, ontwerp en evolutie: de darwinistische transitie. Op dit moment is hij onder andere ook voorzitter van De Maakbare Mens, een humanistische organisatie die het publiek kritisch en correct wil informeren over medische en biotechnologische ontwikkelingen. “Onlangs bezocht ik het Creation Museum in Amerika”, vertelt Johan Braeckman. “In dit museum wordt de Bijbel voorgesteld alsof het een wetenschappelijk handboek is. Het initiatief kostte zo’n 27 miljoen dollar en ondertussen kwamen er al ongeveer 500.000 bezoekers over de vloer. Het is alsof je in een parallel universum loopt.” Hoe komt het dat evolutietheorie en religie zo nauw verweven zijn? Om eerlijk te zijn denk ik dat we het nog niet exact weten. Daarvoor is meer

20

MAART-APRIL 2009

©

onderzoek naar de geschiedenis van de evolutietheorie en haar maatschappelijke impact nodig. Maar wat zeker meespeelt, is het feit dat evolutietheorie een wetenschappelijke theorie is die over ons gaat: wie zijn we, waar komen we vandaan, waar gaan we naar toe, hoe maakbaar zijn we, de verhouding tussen nature en nurture enz. Of om het met een boutade te zeggen: mensen liggen niet wakker van het feit dat tijd en ruimte relatief zijn of dat E= mc², maar wel van de idee dat ze zijn geëvolueerd uit een aapachtige voorouder. Het doet iets met ons mensbeeld. Inderdaad. Het biedt een ander mensbeeld dan dat wat je in andere tradities vindt, religieuze maar ook wetenschappelijke. Zo bestaat er vandaag binnen de wetenschap en filosofie veel discussie over evolutiepsychologie. Voor mij is het evident dat je over de menselijke psychologie nadenkt vanuit de vraag: hoe ontwikkelde onze psychologie zich. Maar dit blijkt niet voor iedereen even vanzelfsprekend te zijn. Niet alleen onder creationisten, maar ook in academische kringen leeft de idee dat

een evolutionair mensbeeld aanleiding geeft tot pessimisme. De mens zou dan niets anders zijn dan een laagje vernis met daaronder agressie, bedrog enz. Alsof je een soort cynische kijk op de mens ontwikkelt wanneer je een evolutionaire perspectief accepteert.

PETER JONCKHEERE

-

WWW.GRAFIEKGROEP.BE

Mao, Stalin, Lenin en Hitler vertrokken allemaal van zo’n model. Zo beweerde Lenin dat mensen als ijzererts zijn. Je gooit ze in de oven en je bakt ervan wat je wil. We kennen allemaal de gevolgen van zijn visie. Natuurlijk moet je het kneedbaarheidsmodel in zijn historische context plaatsen.

Welk alternatief stellen ze dan voor? Hoe bedoelt u? Men gaat er liever vanuit dat de mens een stuk boetseerklei is, dat je kan kneden tot alles wat maar wenselijk is. Dergelijke visie ligt in de lijn van het Britse empirisme met filosofen zoals John Locke en David Hume, en het twintigste-eeuwse behaviorisme. En deze visie heeft aanhangers zowel in religieuze middens als in links-progressieve academische hoek. Men vindt elkaar daar door de gezamenlijke verwerping van het mensbeeld achter de evolutietheorie. De vraag die voor mij dan fundamenteel is, luidt: heeft men dat mensbeeld wel goed begrepen?

In de zeventiende eeuw sprak John Locke over de mens als a white paper, een blank slate; de mens die wordt geboren als een onbeschreven blad. Wat betekende dat de slaaf, prins en koning als baby fundamenteel gelijk waren. Het was de maatschappij en de historische context die hen zo verschillend maakte. Toen ging van die visie een sterke emancipatorische kracht uit, iets waarvan we nog steeds de vruchten plukken.

En?

In 2001 publiceerde u een boek met de titel Darwins moordbekentenis. Wie of wat heeft Darwin vermoord?

Ik denk het niet. Bovendien kan men moeilijk ontkennen dat het kneedbaarheidsmodel ook excessen heeft gekend.

Toch wel een aantal zaken, denk ik. Ten eerste maakte hij komaf met een mensbeeld dat wij nu predarwinistisch

MAART-APRIL 2009

21

Dossier

noemen, namelijk dat de natuur er is voor de mens en zich aanpast aan onze noden. Het zijn wij die aangepast zijn aan de natuur en niet omgekeerd. De natuur trekt zich van ons geen bal aan. Ten tweede doorprikte hij de christelijke visie van het intelligent design. Het oog en het kniegewricht zijn niet door God gecreëerd, maar zijn het resultaat

geen elementaire deeltjesfysica. Dus volgens Darwin was het best mogelijk dat materie en ruimte door God geschapen waren. Maar met betrekking tot andere vragen was hij in zekere zin atheïst. Geloofde hij in een god die zoals in het Oud Testament alles heeft geschapen? Nee, natuurlijk niet. Geloofde hij in een god die is tussen-

wetenschap weten we ook steeds meer over het ontstaan van de natuurlijke orde, zowel in de kosmos als wat betreft het biologische. Orde kan ook ontstaan zonder dat er ‘intelligentie van bovenaf’ aan te pas hoeft te komen. Dit is overigens de fundamentele betekenis van het door Darwin ontdekte mechanisme van natuurlijke selectie.

gekomen om de evolutie te sturen? Nee. Geloofde hij in een god die bepaalde structuren heeft bedacht en gemaakt, zoals intelligent designers denken? Zeker niet. En ga zo maar door.

Begin vorig jaar ging u in De Zevende Dag in debat met de imam Nordin Taouil. U leek enigszins ontredderd bij het aanhoren van hetgeen die man verkondigde. Of heb ik het mis?

“Wat de buurvrouw vertelt over één of ander geneesmiddel wordt veel gemakkelijker geloofd dan een rapport over datzelfde geneesmiddel in bijvoorbeeld The Lancet” van een blind mechanisch proces, dat wij nu kennen als evolutie door selectie. Men zegt wel eens dat op de dag van de publicatie van On the Origin of Species in één klap 3.000 jaar natuurtheologie van tafel werd geveegd. Een ware revolutie. Inderdaad. Van de ene op de andere dag diende de mens zijn visie op de natuur, de kosmos, zichzelf, zijn herkomst en zijn status te herzien. Ja, daar herstel je niet zo snel van. Darwin worstelde zelf ook met zijn geloof. Is dit het ultieme bewijs dat geloof en evolutietheorie moeilijk verzoenbaar zijn? Dit is een moeilijke vraag. We weten niet goed hoe Darwin er in zijn diepste binnenste over nadacht. We weten wel dat hij evolueerde van creationist tot in elk geval agnost. Maar een agnost is niet iemand die over alles wat met religie te maken heeft, denkt: het kan waar zijn of niet. Dus als je zegt dat Darwin een agnost was dan moet je meteen de vraag stellen: agnost met betrekking tot wat? Met betrekking tot het ontstaan van tijd en ruimte was hij zeker een agnost. En dat was logisch voor die tijd. Zo had men absoluut nog geen idee over de big bang en was er

22

MAART-APRIL 2009

Wat denkt u over het ontstaan van tijd en ruimte? Ikzelf en veel mensen samen met mij gaan natuurlijk een stap verder dan Darwin. We weten nu heel wat meer hierover dan in de negentiende eeuw. We hoeven er niet langer van uit te gaan dat het ontstaan van de kosmos enkel kan worden begrepen door het bestaan van een schepper, een ‘intelligente ontwerper’, aan te nemen. Niet alleen zijn er hiervoor geen goede argumenten. Dankzij de moderne

Ontredderd ben ik daar niet door, soms wel een beetje moedeloos. Ik ben al een aantal jaren bezig met de problematiek en weet ondertussen waaraan ik me kan verwachten. Maar het blijft moeilijk te geloven dat zoveel mensen een mens- en wereldbeeld aanhangen dat zo volkomen haaks staat op onze beste wetenschappelijke inzichten. Het toont in elk geval aan dat er nog veel werk aan de winkel is. In welke zin? Wel ja, mensen zoals Nordin Taouil halen hun informatie onder andere bij

Harun Yahya. Harun Yahya is een islamitisch creationist. Hij associeert evolutietheorie met racisme, Hitler, de Holocaust…, dus met alles wat slecht is. Zelfs 9/11 is volgens Harun Yahya het werk van ‘darwinisten’, zoals hij ze noemt. Waarom? ‘Darwinisten’ zijn in zijn ogen mensen die denken dat er geen moraal bestaat en dat wij ‘slechts beesten’ zijn. Hij bekijkt de evolutietheorie als een ideologie, als een door het imperialistische Westen uitgevonden manier van denken om andere gebieden en religies in de wereld te onderwerpen. Dit heeft natuurlijk niets met wetenschap te maken en het raakt kant noch wal. Als blijkt dat mensen zoals Nordin Taouil, die toch over een zeker gezag beschikken binnen hun gemeenschap, deze ‘theorie’ accepteren, dan doet dit toch wel een aantal vragen rijzen. Bovendien gaat het niet enkel over de evolutietheorie, maar ook over de wetenschappelijke methode in het algemeen. En de wetenschappelijke methode doet je dingen accepteren die je misschien liever niet zou accepteren. Maar waarom hebben sommigen het dan zo moeilijk om de wetenschappelijke methode te accepteren? Ik denk dat je daar een helder antwoord kunt op geven. De wetenschappelijke methode gaat in tegen onze dagelijkse intuïtieve manier van denken. Laat ik het als volgt illustreren: roddel is voor de meeste mensen nog altijd de belangrijkste bron van informatie. Wat de buurvrouw vertelt over één of ander geneesmiddel wordt veel gemakkelijker geloofd dan een rapport over datzelfde geneesmiddel in bijvoorbeeld The Lancet. “De buurvrouw haalt het uit eigen ervaring”, zegt men dan. Mensen doen niet spontaan een dubbelblindonderzoek om een bewering op zijn waarheid te toetsen. Kijk maar naar gans de discussie over homeopathie. De meeste mensen die dergelijke middeltjes gebruiken en vijf dagen later genezen zijn, leggen een rechtstreeks verband tussen het middeltje en hun genezing. Je mag met 138 dubbelblindstudies afkomen, dit

haalt niets uit. Het is zeer moeilijk om mensen uit te leggen dat er geen verband is als ze niet getraind zijn in de wetenschappelijke methode.

p 12 februari, de tweehonderdste

O

verjaardag van Charles Darwin, is

de website www.evolutietheorie.be online gegaan. De website geeft in dui-

Waarop sommige gelovigen dan de bal terugkaatsen en beweren dat het geloof in de wetenschap ook maar een geloof is. Het is niet gemakkelijk om in het kort uit te leggen wat er fout is aan deze redenering. Maar ik zal een poging doen. Voor mij is geloof iets wat je accepteert zonder voldoende bewijs of geldige argumentatie. Je gelooft dat Jezus Lazarus uit de doden heeft opgewekt, punt. Men keek neer op de ongelovige Thomas die bewijzen vroeg. Het geloof wordt zwakker naarmate je meer eisen van betrouwbaarheid stelt. En ik begrijp de logica daarachter: een gelovige die pas gelooft als hij er bewijzen voor heeft, is geen betrouwbare gelovige. Met andere woorden, als gelovige moet je bepaalde opvattingen aannemen, dogma’s bijvoorbeeld, zonder dat er bewijzen voor zijn. Hoe overtuigender je gelooft zonder bewijzen, hoe betrouwbaarder je bent als gelovige. In het geval van wetenschap is het net het omgekeerde. Daar accepteer je pas iets als het door de filter van kritisch onderzoek is gegaan. En wat is kritisch onderzoek? Dit is een gans arsenaal aan wetenschappelijke methodes: onafhankelijke observatie, dubbelblindonderzoek, controle, experimenten… De Britse evolutiebioloog Richard Dawkins weigert om met creationisten in debat te treden omdat je hen dan geloofwaardig maakt. Gaat u daarmee akkoord? Ja, absoluut. Maar je kunt het niet altijd volhouden. In het geval van De Zevende Dag ben ik op de vraag ingegaan omdat ik wist dat de imam zeker zou komen. Dan moet iemand het debat aangaan. En aangezien ik enigszins vertrouwd ben met het onderwerp kon ik evengoed zelf gaan. Bovendien vond ik dat het debat een informatieve waarde had. Niet zozeer door de argumenten die in het debat naar voor kwamen, maar wel doordat

delijke taal, geïllustreerd met beelden en filmmateriaal, uitleg over alles wat te maken heeft met evolutietheorie.

mensen konden horen hoe de imam denkt over evolutietheorie en wetenschap. Maar elk jaar word ik ook door studenten biologie of anderen uitgenodigd om deel te nemen aan een debat, met creationisten, op onze universiteit. Dit praat ik hen dan uit het hoofd. En dit om dezelfde reden die Dawkins aanhaalt. Je moet die mensen geen platform op de universiteit aanbieden. Zelfs al zou je het debat op punten winnen, dan nog verlies je omdat je die mensen de status van expert of autoriteit geeft. Je laat toch ook FC De Kampioenen niet tegen Anderlecht of Brugge spelen. Doe je dit toch, dan beschouwen de creationisten de uitnodiging en het debat op zich als een wijze van ‘erkenning’. Natuurlijk loop je het risico dat men zal beweren dat je het debat niet durft aan te gaan. Dit is de prijs die je betaalt voor de keuze om niet rechtstreeks met creationisten te debatteren. Volgens mij is het veel beter om zo goed mogelijk mensen te informeren, en dit uiteraard op een zo objectief mogelijke manier. U legt een verband tussen het aanleren van de wetenschappelijke methode en gelijke kansen in het onderwijs. Hoe ziet u dit? Dit is heel eenvoudig. Als jongeren arts, ingenieur, professor, journalist… willen worden dan moeten ze de wetenschappelijke methode, in de brede zin van het woord, aanleren en gebruiken. Doen ze dit niet dan sluiten ze zichzelf uit van verschillende studies. Daarom is het belangrijk dat je alles goed uitlegt aan jonge mensen. Je kunt er niet vroeg genoeg mee beginnen.

Meer info www.johanbraeckman.be

MAART-APRIL 2009

23

Dossier

“Ik zie hem overal aan het werk!” Interview met Dirk Draulans Sonny Van de Steene consulent-stafmedewerker

BRUSSELS MEDIA CENTER. BURELEN ZETEL EN DAAR KOMT OPGEWEKT AAN.

HIJ

VAN

DIRK DRAULANS,

KNACK. EVEN

BIOLOOG EN

KNACK-JOURNALIST,

ENTHOUSIAST EN

Viva la evolución! Wat betekent Darwin voor u?

LEIDT ME VIA DE REDACTIE , DIE INTEGENSTELLING TOT DE LOBBY GONST

VAN DE BEDRIJVIGHEID, NAAR EEN VERGADERZAALTJE . DE DICTAFOON VUUR IK M’N VRAGEN AF. NATUURLIJK OMTRENT

WACHTEND IN EEN FUNKY PAARSE

VRAGEN

NA

OVER

EEN DRUK OP DE REC-KNOP VAN

DARWINS

THEORIE , ZINGEVING EN

DRAULANS’ RECENT VERSCHENEN BOEK HET SUCCES VAN SLECHTE SEKS.

Ik zie hem overal aan het werk! Ik ben een groene jongen. Vogels, vlinders en bloemen fascineerden me reeds van jongsaf. Nog steeds boeit biologie en in het bijzonder evolutiebiologie me mateloos. Darwin is overal! Onlangs las ik een artikel over meerkikkers. Mensen willen in hun tuin vijvers en daarin kikkers. Onze eigen kikkers zijn beschermd en kunnen niet zomaar getransporteerd en verhandeld worden. Er is echter geen enkele limiet aan de import van exotische kikkers, zoals de grote groene kikker uit Midden-Europa. Hierdoor neemt de grote groene kikker, omdat ie dubbel zo groot is als onze kikker en hier heel goed gedijt, de winkel over. Dat is ook natuurlijke selectie. Nergens heb ik ooit iets gelezen dat meer impact had in het begrijpen van hoe we zelf functioneren en waar we van komen dan de evolutietheorie van Darwin. Toen m’n uitgever vroeg of ik naar aanleiding van 150 jaar On the Origin of Species een boek wou schrijven, was dat logisch voor me om te doen. Wat betekent Darwins theorie, volgens u, voor de mensheid en de samenleving? Het kan zorgen voor een beter begrip. Het is goed te weten hoe het komt dat bijvoorbeeld onze hersenen geworden zijn wat ze zijn. Dit betekent niet dat alles wat we doen een evolutiebiologische motivering moet hebben. Wanneer ik een mooie blonde vrouw met de perfecte maten aan de toog zie hangen, dan beslis ik zelf of ik op haar af stap of niet. Datzelfde principe kan je ook toepassen op het systeem. We hoeven de organisatie van het systeem

24

MAART-APRIL 2009

niet te baseren op de principes van de evolutietheorie. Er is geen darwinist met gezond verstand die de natuurlijke selectie als een perfect model beschouwt om de maatschappelijke organisatie mee te regelen. Uiteindelijk is die theorie een harde theorie. In onze samenleving werd bijvoorbeeld geopteerd voor sociale zekerheid. Dit houdt in dat we de individuen die in een natuurlijke selectie sans pardon zouden geliquideerd worden, beschermen. Op dit moment zitten we in een comfortabele situatie waar we bij gratie van onze culturele ontwikkeling, de geneeskunde en technologie het ons kunnen permitteren en dus de pretentie kunnen hebben om die natuurlijke selectie overboord te gooien. Toen Darwin zelf op een gegeven ogenblik zag dat een indianenstam in ZuidAmerika zijn ouderen achterliet om te sterven, was ie gechoqueerd. Waarschijnlijk was dat vanuit hun standpunt met het oog op het overleven van de groep noodzakelijk, anders zouden ze het niet doen. Zo ook beslissen wij hier op een gegeven moment dat het voor een aantal mensen genoeg is geweest, maar dan op een ander niveau en andere schaal. Ongetwijfeld moet Darwin geworsteld hebben met de consequenties van zijn eigen inzichten en zeker met de toepassing ervan op de mens. Waarom is het belangrijk dat mensen zich bewust zijn van het mechanisme van evolutie? Enerzijds omdat het beschikbare en onweerlegbare kennis is, en anderzijds om te voorkomen dat je vast raakt in denksystemen die fout zijn. De mens heeft de gave van het weten, waarom zouden we kennis dan niet aanleren en assimileren? De mechanismen zijn er trouwens toch.

Zelfs als we niet weten dat ze er zijn, doen ze hun werk. Het is dus niet nodig te weten dat de evolutietheorie er is om ze te laten functioneren. In tegenstelling tot sommige kruisvaarders tegen het creationisme ben ik van mening dat niet iedereen de evolutietheorie moet assimileren. Het is een theorie met een ongelofelijke impact op de beeldvorming over wat wij zijn, waar wij vandaan komen en waar we naartoe gaan. En wat dat laatste betreft: naar niks dus. Of we worden gecremeerd en verdwijnen als energie in het grote niks, of we worden begraven en opgegeten door de kleine beestjes. Het is echter niet omdat die theorie een grote impact heeft, dat je iemand kan verplichten om deze te accepteren. Ik kan perfect aannemen dat mensen geloven in een god en een schepping door god, en niet willen weten dat ze van apen afstammen. De evolutietheorie heeft echter wetenschappelijk bewijsbare grond en het creationisme niet. Je moet deze laatste dan ook niet in de biologieles onderwijzen als een mogelijke ontstaanstheorie van het leven. Hoewel je niemand kan verplichten om de evolutietheorie te accepteren, moet je wel blijven proberen die mensen met wetenschappelijke argumenten te overtuigen. Uiteindelijk komt het neer op dezelfde logica van wat natuurlijke selectie doet. Steeds betreft het een statistische curve, met extremen langs beide kanten. In deze context is het gewoonweg onmogelijk dat iedereen de theorie aanneemt. Hoewel ze op sommige momenten meer zal bestreden worden en op andere meer salonfähig zal zijn, ben ik ervan overtuigd dat de evolutietheorie nooit meer zal verdwijnen.

Zin in evolutie? Wat denkt u over het creationisme en het intelligent design? Het is tijdverlies en dogmatisme. Er wordt een aanval gelanceerd op iets dat niet meer aan te vallen is. En dogmatisme is in alle omstandigheden verwerpelijk. Op een gegeven ogenblik was er op de redactie van Knack een discussie over of we aandacht moeten besteden aan het creationisme of niet. Ik vond en vind van niet. Het is bij ons een marginaal verschijnsel, laat het dan ook een marginaal verschijnsel zijn. Dat het in de Verenigde Staten aan de orde is, moeten we zeker rapporteren. Het is een maatschappelijk fenomeen in het buitenland, dat je op die manier kan presenteren. Maar je moet geen creationisten aan het woord laten omdat ze er zijn. Ik denk trouwens dat filosofen er zich meer zorgen over maken dan biologen. Bij mijn weten is er in ons land geen enkele evolutiebioloog die actief tegen het creationisme strijdt. Dit waarschijnlijk omdat het zo een marginaal verschijnsel is. Terwijl filosofen misschien hun kop breken over hoe dat nu kan. Waarom denkt u dat mensen de behoefte hebben om in iets te geloven als creationisme of intelligent design? Het is een makkelijke manier om dingen die je niet snapt te kunnen verklaren. Als je er iemand bovenzet die het wel weet, is dat uiterst comfortabel. Nu spreek ik over intelligent design. Creationisme is een ander paar mouwen. Je moet er zoveel voor onder de mat schuiven en gewoon aannemen, dat ik er met mijn gezond verstand niet bij kan dat er iemand is die dat über-

MAART-APRIL 2009

25

Dossier

haupt doet. Tenzij die persoon niets anders kent dan de Bijbel. Wat op zich bevreemdend is, aangezien er van alle kanten, de geologie, biologie, geografie…, prikkels op ons af komen. In uw boek worden verschillende zaken aan de hand van de evolutietheorie verklaard: vriendschap, racisme, verdraagzaamheid, solidariteit... Hoe verklaart u iets als godsdienst evolutionair? Recente inzichten verklaren godsdienst als een mechanisme dat samenwerking op grote schaal tussen niet verwante mensen mogelijk maakt. Want in de meeste godsdienstige systemen worden mensen aangezet tot ‘goed’ zijn, solidair zijn en hun naasten te beminnen, terwijl we eigenlijk uit een context komen waarbij we per definitie een aversie hadden tegenover alles wat we niet kenden. Godsdienst moet een nuttig model geweest zijn omdat het schaalvergroting op zijn minst vergemakkelijkt en misschien wel versneld moet hebben. Daarnaast zullen godsdiensten ook modellen geweest zijn om zaken te verklaren. Wij leven in een tijd waarin we relatief veel weten, maar een duizend jaar geleden was dit niet zo. Een tijd terug zat ik in de brousse van ZuidoostKameroen tussen indrukwekkende gorilla’s. Op een nacht hoorde ik een onwaarschijnlijk geheimzinnig geluid. Dat bleek een dominante gorilla te zijn, die bang was voor de bliksem. Wanneer je iets kan introduceren die dat stuurt, dan kan je het voor jezelf en je overleving makkelijker maken. Op deze manier kan bijgeloof ontstaan zijn bij de mens, waar dan later structuren op geënt werden, die uitmondden in iets nuttig op grote schaal. Hoe legt u religieus fanatisme evolutiebiologisch uit? De natuur experimenteert blind. Zoals eerder gezegd is alles te herleiden tot een gausscurve. Waar je bijvoorbeeld langs de ene kant briljante geesten hebt als Charles Darwin of Bill Gates, heb je langs de andere kant crimineel psychopatische als Marc Dutroux of Jack

26

MAART-APRIL 2009

The Ripper. Religieus fanatisme kan je volgens hetzelfde stramien verklaren. Als godsdienst nuttig blijkt voor de overleving van de soort, dan zal het blijven bestaan. Maar ook hier heb je er die doorschieten naar de extremen. Op een gegeven ogenblik zal er iemand gemaakt worden die het té ver gaat zoeken. De slinger zal echter steeds terugkomen, want dat zijn geen leefbare individuen. Ofwel blazen ze zichzelf op, ofwel blazen ze anderen op en belanden ze in de gevangenis waar ze zich niet kunnen voortplanten. Hoe verklaart u ethiek evolutionair? Darwin zei zelf dat moraal een eigenschap moet geweest zijn die het leven in een groep interessanter moet gemaakt hebben. Ethiek moet een concurrentieel voordeel voor de morele groep op de niet-morele groep hebben gegeven. Het moet naar analogie met godsdienst een soort lijmfactor geweest zijn, waardoor mensen makkelijker met elkaar gingen samenwerken. Als oorlogsverslaggever voor Knack merkte ik dat onder oorlogsomstandigheden het niet evident is om moreel te blijven. Iedereen, met uitzondering van echt karaktervolle mensen, plooien terug op de eigen overleving. Ethiek is een beschavingskwestie. Wanneer het moeilijk gaat, dan komt het onder zware druk te staan. Hoe verklaart u iets als atheïsme volgens evolutionaire theorie? Atheïsme vindt grond in een samenleving waar alles goed gaat en er geen behoefte is aan uitwegen, zoals een ander leven of iets ‘hoger’ in de wolken. Heeft evolutie een doel? Er is geen doel. Dit betekent niet dat er geen sturing kan zijn. Iets als de menselijke hersenen bijvoorbeeld werden zo succesvol omdat ze zichzelf versterkten. Dus zo blind is evolutie niet. Het feit dat iets op een gegeven ogenblik ontstaat, berust echter wel op toeval. Wanneer je de tijd zou terugrollen tot

pakweg de dinosauriërs en je laat die terug los, dan komt er iets helemaal anders. Je moet maar naar jezelf kijken. Hoe hebben je ouders elkaar ontmoet? Hoeveel kans was er dat net dat ene zaadcelletje dat jou maakte, zorgde voor een bevruchting, terwijl er per zaadlozing 200 miljoen zaadcellen gelost worden en je weet dat als een ander zaadcel de bevruchting zou gedaan hebben, er een ander kind gecreëerd zou zijn. De statistische kans dat jij hier nu bent, toont aan dat er geen doel achter kan zitten. Dezelfde analyse kan je toepassen op de mens als soort. Er zijn minstens 10 mensensoorten geweest die het niet gehaald hebben. Die na minder dan een miljoen jaar uitgestorven waren. Niets zegt trouwens dat wij als soort het op lange termijn geweldig zullen doen. We maken alles zo ingewikkeld dat er niet veel nodig is om het systeem te doen mislopen. Wanneer dat gebeurt komt de natuurlijke selectie terug aan de orde. De best aangepasten aan de nieuwe omgeving zullen overwinnen. Op pagina 395 in uw boek staat: “Vele mensen worden bang als ze denken in een biologisch keurslijf gedwongen te worden, als slaaf van hun eigen genen te worden gepresenteerd.” In hoeverre beschikken we over een vrije wil? Vrije wil is een kwestie van waar je ze situeert. Een Nederlands experiment wees uit dat er soms een vertraging van 7 seconden kan zijn tussen het moment dat de hersenen iets registreren en het ogenblik dat je je daar zelf van bewust bent. Veel mensen vragen zich af waar onze vrije wil zit als onze hersenen ons sturen. Die vrije wil zit gewoon 7 seconden vroeger dan het moment waarop je je daarvan bewust wordt. Het zijn jouw hersenen. Het is jouw netwerk dat je draagt en stuurt. Waarom zou je van iets bewust moeten zijn om te kunnen spreken van vrije wil? Volgens mij zit het probleem van vrije wil in het feit dat het aan banden gelegd wordt door het systeem. Wanneer iemand bijvoorbeeld wil sterven, vanuit zijn of haar vrije wil, dan kan dat niet zomaar van de overheid.

Seksuele evolutie? In uw boek heeft u het er vaak over dat man en vrouw gemaakt zijn voor een serieel monogaam leven. Het zou evolutiebiologisch te maken hebben met de tijd nodig om een baby te maken bij één partner. Waarom blijven mensen dan toch voor een lange tijd, bijvoorbeeld 50 jaar, samen? Is daar enig evolutionair voordeel bij? Dit betreft dezelfde variatie, dezelfde statistische klokvormige curve, die in alles zit. Langs de ene kant heb je de extreme van mensen die 50 jaar gezellig bij elkaar blijven en dat fantastisch vinden, langs de andere kant bevinden zich mensen die nog geen week met iemand kunnen samenblijven. De grote gemiddelde deler wordt bevolkt door mensen die serieel monogaam zijn. Mensen die een aantal keer, 3 à 5 keer, van partner wisselen. Het is dus niet omdat seriële monogamie statistisch de gemiddelde programmatie is die in een mens aanwezig is, dat dit voor iedereen van toepassing is. Het gaat steeds over een brede waaier met langs beide kanten extreme afwijkingen. Belangrijk in het overleven van een soort is net de grote variatie. Het is dat mechanisme dat ervoor zorgt dat opties opengehouden worden in functie van wat er zich in de toekomst kan aanbieden. U heeft het in uw boek over het evolutionaire voortplantingsvoordeel dat mannen hebben door ontrouw te zijn. Ze kunnen makkelijk vrouwen bevruchten en hoeven er niet noodzakelijk veel energie in te steken, terwijl een zwangere vrouw het kind zeker al 9 maanden in haar buik meedraagt. Wat is nu het evolutionaire nut van vrouwenontrouw? Daar zijn verschillende verklaringen voor. Ten eerste is het voor vrouwen ook nuttig om een sterke genetische variatie te verkrijgen in hun nakomelingen. Zo is er een grotere kans dat er één tussen zit die het goed zal doen. Ten tweede biedt ontrouw de mogelijkheid voor vrouwen om zich ‘op te werken’. Wanneer je van partner verandert, kan je je in principe verbeteren.

Hoe kan je vrouwen die vruchtbaar zijn, maar resoluut geen kinderen willen evolutionair verklaren? Zelfontplooiing past totaal niet in het biologische verhaal. Voorlopig is er nog geen uitleg voor, tenzij een puur culturele. Hoe verklaart u draagmoederschap (al dan niet of wel altruïstisch) evolutionair? Draagmoederschap bevindt zich in de praktijk meestal in de familiesfeer. Een zus doet dat bijvoorbeeld voor een ander zus. De genen zijn voor een deel gemeenschappelijk. In andere gevallen situeert het zich meer in de economische sfeer. Een vrouw wordt dan als winkel beschouwd. Meer moet daar niet achter gezocht worden. Draagmoederschap blijft uiteindelijk een vrij belastende kwestie. U heeft het in uw boek voornamelijk over seksuele selectie, maar één facet van de menselijke seksualiteit, namelijk homoseksualiteit, kreeg 1 pagina op een boek van 480 pagina’s. Vindt u dat in de context van seksuele selectie niet wat weinig? Ja, maar in de biologische betekenis van het woord is homoseksualiteit een probleem, omdat je ervan uitgaat dat iets dat zich niet voortplant, weggeselecteerd zal worden. En toch is het er. Zo heb ik het ook geschetst in mijn boek. Met uitzondering van enkelen is er niemand met gezond verstand die nog denkt dat homoseksualiteit een ziekte is die je ergens in je kinderjaren opdoet. Maar wat is het dan? Welke functie heeft het voor het voortbestaan van de soort? Het kan een helperssyndroom betreffen. In grote gezinnen kan het nuttig zijn dat er iemand zich niet voortplant, maar wel meehelpt met de opvoeding en overleving van de neefjes en nichtjes. Zij dragen ook een deel van zijn of haar genen. Hierdoor worden de kenmerken van homoseksualiteit toch nog bewaard. Er zijn echter geen of nauwelijks aanwijzingen te vinden die deze theorie ondersteunen. Een meer recente theorie beweert dat homoseksualiteit een neveneffect zou kunnen zijn van extra vruchtbaarheid.

Homoseksualiteit zou meer voorkomen bij kinderen van een vrouw met veel kinderen. Toch is er op dit ogenblik maar weinig grip op, misschien is er wel een totaal andere verklaring voor.

Jezelf terugvinden in evolutie In uw boek schrijft u op pagina 12: “Dit boek wil niet het zoveelste boek zijn waarin de evolutietheorie wordt uitgelegd voor een breed publiek.” Wat is uw boek dan wel? Het boek is een echte toepassing. Ik hoop dat veel mensen zich herkennen in het verhaal zoals het gebracht wordt. Het is niet louter en alleen gemaakt om te weten te komen wat natuurlijke en seksuele selectie zijn. De intentie is dat je bepaalde aspecten van jezelf terugvindt in die puur biologische beschrijving. Het boek is bedoeld als eyeopener.

Over Het succes van slechte seks DRAULANS GEEFT IN ZIJN BOEK EEN KORTE MAAR DEGELIJKE EN BEGRIJPBARE UITLEG OVER DARWIN, ZIJN PUBLICATIES EN THEORIE. DE AUTEUR SPITST ZICH VERDER VOORAL TOE OP DARWINS BOEK THE DESCENT OF MAN, AND SELECTION IN RELATION TO SEX EN DAARUIT STROMEND DE MECHANISMEN EN IMPLICATIES VAN SEKSUELE SELECTIE.

HIJ GEEFT

INZICHT IN DRIJFVEREN EN ACTIES VAN DE MENS VANUIT DE EVOLUTIONAIR BIOLOGISCHE INVALSHOEK EN MET HEEL VEEL PLAUSIBELE DAGDAGELIJKSE EN ACTUELE VOORBEELDEN.

ZO

ZIJN ER

LINKS NAAR MAATSCHAPPELIJKE ZAKEN ZOALS EXTREEMRECHTS, DE MIGRANTENGEMEENSCHAP, VERKEER…

DRAULANS

GEEFT DOORHEEN HET BOEK BLIJK

VAN EEN OPRECHTE BEWONDERING VOOR DE NATUUR EN IN HET BIJZONDER DE DIERENWERELD.

HET SUCCES VAN SLECHTE SEKS IS EEN DIK

BOEK MET KORTE HOOFDSTUKKEN, LEEST ALS EEN TREIN EN BEVAT HUMOR DIE DE ENE LEZER AL MEER ZAL KUNNEN SMAKEN DAN DE ANDERE.

ALS

ZIJN BEDOELING IS OM NIEUWE INZICHTEN

OVER JEZELF TE ONTDEKKEN, DAN IS IE DAAR MET GLANS IN GESLAAGD!

KORTOM, EEN FASCI-

NEREND BOEK DAT JE DOET STILSTAAN BIJ JEZELF EN DE SOORT MENS.

Het succes van slechte seks Dirk Draulans J.M. Meulenhof Amsterdam, 2008 EAN 978-90-8542-160-3

MAART-APRIL 2009

27

Dossier

Darwin, alife and kicking… ook bij jongeren? Interview met Reen Tallon Patrick Bruggeman moreel consulent CMD Vilvoorde

IK

HERINNER ME HET NOG.

OP

HAAR BUREAU LAGEN STAPELS INGEVULDE VRAGENLIJSTEN.

IK

HAD NOOIT GEDACHT DAT IK HAAR TERUG ZOU OPZOEKEN .

WE

SPREKEN AF, IN HET

Vorig onderzoek toont aan dat jongeren in Vlaanderen vrij open stonden ten aanzien van het evolutionaire denken.

CAFETARIA , TEGENOVER DE INGANG VAN HET VERNIEUWDE ZELFSTUDIECENTRUM , MIJN STEK VAN DESTIJDS . E EN INTERVIEW MET WETENSCHAPPEN

VUB

BEGELEIDING) VUB.

REEN TALLON, MOMENTEEL STUDIETRAJECTBEGELEIDSTER

EN VERBONDEN AAN HET

CSB (CENTRUM

VOOR

STUDIE

EN

Het was een kleinschalig onderzoek, kleinschalig maar intensief. We hebben toen een driehonderdtal leerlingen bevraagd, zowel uit het vrije onderwijs als uit het gemeenschapsonderwijs. Er is een representatieve steekproef over de verschillende scholen opgemaakt. Met een uitgebreide schriftelijke vragenlijst werd gepeild naar religieuze overtuiging, interesse voor en buitenschools contact met natuurwetenschappen, en opvattingen over evolutionaire begrippen. Dat resulteerde in stapels vragenlijst. De verwerking daarvan was heel tijdrovend daar het voornamelijk open vragen waren. We hebben alleen een beeld voor leerlingen uit het secundair onderwijs in Vlaams-Brabant. De openheid is voornamelijk te vinden op het einde van het secundair onderwijs. Wanneer horen jongeren over evolutietheorie in het onderwijs? Om evolutie te kunnen begrijpen, moet je een aantal biologische concepten machtig zijn. Die hoor je over de verschillende jaren van het onderwijs. Pas op het einde wordt het als les inhoud gegeven. Dat is in het tweede jaar van de derde graad, en enkel en alleen voor leerlingen die algemeen secundair onderwijs volgen. Evolutie maakt reeds geruime tijd deel uit van het leerprogramma van de natuurwetenschappen, maar tot voor het schooljaar 2005-2006 was het geen wettelijke verplichting om er over te doceren. Vanaf dan, het schooljaar waarin de eindtermen voor de derde graad van kracht gingen, kwam er ver-

28

MAART-APRIL 2009

andering in. De eindtermen dicteren namelijk dat de evolutietheorie wel gekend moet zijn. Tijdens de polemiek in Nederland (nvdr.: de Nederlandse minister van onderwijs wou een kamerdebat openen om de intelligentdesign theorie op scholen te onderwijzen) hebben ze ook het onderwijs in Vlaanderen bevraagd. Er waren toen stemmen om evolutie in meerdere richtingen aan bod te laten komen. Minister van Onderwijs, Frank Vandenbroucke, besliste dat de evolutietheorie ook zal worden opgenomen in de basisvorming van het kunstsecundair onderwijs, technisch secundair onderwijs en beroepssecundair onderwijs (nvdr.: zie bronvermelding). ©

PETER JONCKHEERE

-

WWW.GRAFIEKGROEP.BE

En waarover gaat het dan? Evolutie als lesonderwerp, dan krijgen de leerlingen iets te horen over Darwin en Lamarck. Die twee theorieën worden tegenover elkaar geconfronteerd. Ze krijgen voorbeelden van selectie, zoals de verandering van schutkleur van de berkenspanner (nvdr.: een type mot) onder invloed van luchtvervuiling, en bespreken argumenten afkomstig uit verschillende wetenschapsdomeinen voor evolutie en de evolutietheorie. Het is wel zo dat er binnen het curriculum van biologie heel wat gelegenheden zich aanbieden om iets te zeggen over evolutie. En dan hang het eigenlijk af van op welke manier de leerkracht er mee omgaat. Mijn indruk is dat het biologieonderwijs nog steeds teveel als feitenmateriaal wordt aangeleverd. Leerlingen leren bijvoorbeeld heel gedetailleerd een oog beschrijven. Je zou dat anders kunnen doen door bijvoorbeeld verschillende typen ogen te beschrijven, te vergelijken en de ont-

wikkelingen te gaan bekijken. De evolutionaire vraagstelling is momenteel onvoldoende aanwezig. Nogmaals, er is voldoende openheid in het curriculum om evolutie veel eminenter aanwezig te brengen. Het lijkt me interessant om te weten te komen hoe leerkrachten dit aankaarten. Is het zo dat leerkrachten het aanbrengen maar dat leerlingen het nog niet kunnen bevatten en dat ze het achterwege laten? Of is het eerder dat ze de kennis overbrengen zonder het kader aan te brengen. Wat precies? U stipt een interessante piste aan. Zijn er plannen? In 2002 werd de studie gedaan. De opflakkering van het creationisme en intelligent design in Amerika is toch in zekere mate overgewaaid naar Europa. Zo is er Italië, waar ze een wetsvoorstel hebben ingediend om evolutie uit het onderwijs te halen. Er is Nederland, waar de idee naar voor is gebracht dat

intelligent design ook zijn plaats in het onderwijs diende te krijgen. Dus niet zozeer direct uitspraken over evolutie maar het heeft wel een boost gegeven aan het debat. En dan heeft de Europese Commissie een voorstel ingediend waar gesteld wordt dat evolutie enkel en alleen in de lessen wetenschappen zou moeten gegeven worden. Dat is voorgelegd en in eerste instantie tegengehouden geweest door de EVP-fractie, onder andere door Vlaams parlementslid Luc Van den Brande (CD&V). Nadien is het wel doorgekomen. Als reactie daarop verscheen er een opiniestuk in Le Soir (24 november 2007) en De Morgen (14 december 2007). Op de hieraan gekoppelde petitie kwam een behoorlijk grote respons. De krachten zijn dan gebundeld om opvolging gegeven. Het huidige maatschappelijke debat laat vermoeden dat er een verandering van opvattingen gaande is, ook bij jongeren, en dat vraagt om de nodige aandacht. Zo komt er vanuit de Universiteit van Gent

MAART-APRIL 2009

29

Dossier

een project, gedragen onder meer door prof. Johan Braeckman, dat de receptie en de kennis van de evolutietheorie in Vlaanderen wil verbeteren. Op het vlak van peiling naar de receptie van de evolutietheorie wordt momenteel vanuit de Vrij Universiteit Brussel en de Universiteit van Gent aan een bevraging gewerkt.

Bijvoorbeeld, evolutie en het tijdsaspect. Je observeert dagelijks dat nakomelingen van een soort eveneens tot die soort behoren, mensen brengen mensen voort en katten katten. Dagdagelijks is evolutie dus niet evident. Evolutie valt dan ook grotendeels slechts indirect af te leiden. Neem het concept van natuurlijke selectie. Op

organismen aangepast zijn aan hun omgeving. Jongeren zien dit vaak als een door noodzaak gedreven proces. Wat gebeurt er met een groep bruine beren wanneer je die op de Zuidpool zet? Heel wat jongeren gaan er vanuit dat er wel een mutatie moet ontstaan en dat er dan een witte beer ontstaat. Dat betekent dat men ervan uitgaat dat de omgeving direct of via ‘gerichte’ mutatie verantwoordelijk is voor veranderingen in individuen. Dat is een type van misconcept dat hardnekkig blijft leven. Daarenboven worden er rond bepaalde aspecten van de evolutietheorie, wat overigens de normale gang van zaken is binnen de wetenschap, volop wetenschappelijke discussies gevoerd. Zo is er de vraag of soorten nu voornamelijk door allopatrische of door sympatrische soortvorming (nvdr.: de discussie of een geografische afscheiding al of niet aan de basis van soortenvolutie ligt) zijn ontstaan. Als je die wetenschappelijke nuanceringen erbij wil nemen, wordt het een kluwen. Wat met de jongeren die zedenleer volgen?

Opvattingen van jongeren veranderen. Zijn de huidige inspanningen toereikend? Je kunt je afvragen wanneer het nu echt geschikt is om over evolutie te beginnen. Dat is al een punt op zich. In de ontwikkeling van jongeren zijn er fasen waar ze rijp zijn voor abstracties. Evolutie heeft het ook niet mee.

30

MAART-APRIL 2009

het eerste gezicht een niet zo moeilijk concept. Het omvat twee afzonderlijke processen: ‘willekeurige’ variatie binnen de populatie en selectie van gunstige varianten. Maar de combinatie van toeval én gerichtheid, het denken op verschillende organisatieniveaus en de gehanteerde tijdsconcepten maken het de jongeren moeilijk. Zo zie je dat

In de studie wordt een onderscheid gemaakt tussen aanvaarden en niet. De trend is dat bij jongeren die aangaven niet gelovig te zijn de aanvaarding hoog is. Sommigen geloofden eerder in spontane generatie en slechts weinigen onder hen zijn creationisten. De vraag is wel niet gesteld of ze evolutie als een wetenschappelijke feit aanvaarden. Het is bekend dat gelovige jongeren daar momenteel twijfelachtig tegenover staan. Zeker bij moslimjongeren. Daar ligt de menselijke evolutie gevoelig. Een onderzoek in Antwerpen toonde dit aan (nvdr.: zie ‘Een sluier voor het gezicht' een bijdrage van An Bogaerts, Knack, 31/08/05)). Er is ook melding van weigering om les te volgen, zelfs van biologiestudenten. Terwijl er toentertijd minder weerstand was tegen het werk van Darwin in de islamwereld, dan in Europa. Het was bij het vorige onderzoek niet de bedoeling om moslimjongeren eruit te halen. Je neemt

een representatief staal en daar zit een kleine groep waarvan je merkt dat er iets aan de hand is, maar je hebt te weinig empirisch materiaal om verder te analyseren. En wat de leerlingen zedenleer betreft, het merendeel van de leerlingen in het secundair onderwijs komen uit het vrij onderwijs. Het merendeel van de bevraagde jongeren zal geen zedenleer gevolgd hebben. En wat voor de leerkrachten zedenleer? Wacht hen een speciaal jaar? De vraag is of zij evolutie op zich moeten geven. Het is een wetenschap. In de meeste gevallen ontbreekt de biologisch expertise om een correct beeld te geven van evolutie. Gezien de misconcepten die er zijn, zou je die mogelijk ongewild kunnen versterken. Een ander aspect is de mogelijkheid van een polarisatie van vrijzinnigen en humanisten op de evolutieleer, waardoor bij de gelovigen het wantrouwen tegenover de evolutietheorie dreigt te versterken. Dat hoor je in uitspraken als: “Evolutie is toch ook maar een geloof.”, “Je geloof het of je geloof het niet.” Evolutie wordt dan een geloof en geen wetenschap. De manier waarop evolutie als deel van het zingevingsproces binnen zedenleer wordt uitgewerkt, is dus niet onbelangrijk. Is er ruimte voor een bredere aanpak omtrent evolutie. Ik denk aan de oersoeptheorie van de Duve ? Je hebt de specifieke eindtermen, dit zijn de eindtermen die de differentiatie maken tussen de verschillende studierichtingen van dezelfde onderwijsvorm. Deze zijn opgesteld per pool en niet per vakgebied. Voor de pool wetenschappen wordt er een breed kader gedefinieerd. Evolutie en ontwikkeling in de ruime zin van het woord zijn hierin opgenomen. De leerplannen geven echter een vakthematische invulling, waardoor aanknopingspunten voor een bredere aanpak van evolutie minder voor de hand liggen. Anderzijds zijn er de gemeenschappelijke eindtermen voor wetenschappen, dit zijn de eindtermen wetenschapson-

derwijs van de basisvorming die gelden voor alle opleidingen van het algemeen secundair onderwijs, zoals onderzoekend leren of wetenschap en samenleving. Deze bieden ruimte. Jongeren leren eigen ideeën formuleren over fenomenen, en ondervinden hoe wetenschap in zijn werk gaat. De leerlingen zien het werk van verschillende wetenschappers en leren op welke manier theorieën vorm krijgen, dat het niet allemaal zomaar vaststaande feiten zijn maar dat wetenschap eigenlijk iets is dat constant in beweging is. Maar de oersoeptheorie, over het ontstaan van het leven, dat is een spoor dat niet zo voor de hand ligt. Welke theorievorming ga je volgen? De algemene gedachte is wel dat materie zichzelf heeft georganiseerd tot leven, maar de details ervan zijn verre van ingevuld. Voor de Duve of soortgelijke invalshoeken is er momenteel weinig ruimte, misschien binnen nog eens honderdvijftig jaar wanneer die wetenschappelijke inzichten common sense zijn geworden. Eerst Darwin… Waar halen de jongeren hun opvattingen buiten het onderwijs vandaan? Je hebt natuurlijk de brede en diepculturele doorwerking van allerlei opvattingen. Je hebt ontwikkelingen op het vlak van natuurfilosofieën en wetenschapsopvattingen, allerlei analyses op welke manier monotheïstische religies ten grondslag liggen aan de manier waarop we momenteel omgaan met de evolutietheorie, over het belang van de ingreep van Descartes op filosofisch vlak enzovoort. Kortom, allesbehalve een eenduidig proces, maar wel uiterst boeiend. Er zijn op dat vlak een aantal goede schrijvers zoals Bowler. In het boek dat we in 2005 uitbrachten, doen we een poging om een globaal kader te geven voor het evolutionaire denken. En de denkbeelden die daar geschetst worden, die tref je ook aan bij jongeren. Uit het onderzoek kwam naar voor dat de thuissituatie belangrijk is om de idee al of niet te aanvaarden. Telkens blijkt de gemeenschap waarin ze opgroeien een van de door-

slaggevende factoren te zijn. Je hebt de gemeenschap, maar dat kun je natuurlijk ruim interpreteren. Televisie, internet, tijdschriften, dat doet er natuurlijk ergens toe. Dat werd in ons onderzoek niet echt getraceerd, en zeker niet kwalitatief. Wat de studie wel aanstipt, is een licht voordeel voor de jongeren die tijdschriften lezen.

Waarschijnlijk is de aandacht voor evolutie als onderwerp ook gestegen in de media, maar dat is maar een vermoeden. Het heeft zich zeker voor gedaan in de titel van biologisch wetenschappelijke artikels, in onderzoeksgroepen. Een interessante studie zou dan ook kunnen zijn om dit fenomeen na te gaan in de verschillende media waarmee jongeren in aanraking komen. Het blijft natuurlijk belangrijk, waar de jongeren ook hun informatie vandaan halen, zij het nu via internet, tijdschrift of strips, dat het juiste informatie is.

Enkele interessante bronnen • I. Tallon, Hoe Vlaamse jongeren biologische evolutie bekijken in het jaar 2002, Persoon en gemeenschap, 56/4, 219-233, 2003/2004 • I. Tallon (red), Evolutie, hoe de dingen ontstaan en waarom ze veranderen, VUBPress, Brussel, 2005 • De doos van Darwin, opiniestuk Karel De Gucht (De Standaard, 16 augustus 2007) www.skolo.org/spip.php?article751&debut_articles_rubrique=15 • Vraag om uitleg van mevrouw Annick De Ridder tot de heer Frank Vandenbroucke, viceministerpresident van de Vlaamse Regering, Vlaams minister van Werk, Onderwijs en Vorming, over het opvolgen van het eventuele onderricht van het creationisme in het onderwijs – http://jsp.vlaamsparlement.be/website/htm-vrg/499668.html • Creationisme versus evolutieleer: Een sluier voor het gezicht -An Bogaerts- Knack 31/08/05 www.maroc.nl/forums/showthread.php?t=152533 • Le Soir: Carte Blanche 24/11/2007.

MAART-APRIL 2009

31

Dossier

Down House, de woning van Darwin Franky Bussche hoofd van dienst Studie en Onderzoek

I N 1842 H IJ

KOCHT

C HARLES D ARWIN

IN

D OWNE

IN

VERHUISDE VAN L ONDEN NAAR ZIJN WONING

K ENT

E NGELAND

IN

D OWN H OUSE

IS DEZE WONING EEN MUSEUM DAT UITGEBAAT WORDT DOOR GELEGENHEID VAN DE VIERING VAN

D ARWIN

EN

150

200

GENOEMD .

GROTE INVESTERINGEN IN

ON

THE

VANDAAG

E NGLISH H ERITAGE . T ER

JAAR VAN DE GEBOORTE VAN

JAAR VAN DE PUBLICATIE VAN

E NGLISH H ERITAGE

EEN WONING .

O RIGIN

D OWN H OUSE . E R

OF

C HARLES

S PECIES

DEED

KWAM EEN NIEUWE

TENTOONSTELLING , EEN NIEUWE MULTIMEDIARONDLEIDING IN HET HUIS EN DE TUINEN .

O OK

DE TUINEN WERDEN GERESTAUREERD .

ia de website van English Heritage www.english-heritage.org.uk kan men informatie in verband met Down House consulteren. Men klikt de rubriek ‘Days Out & Events’ aan, vervolgens de rubriek ‘Properties’. Bij ‘Search for a property’ voert men Down House in. Vervolgens klikt men ‘The Home of Charles Darwin, Down House - Kent’ aan. Bijkomende informatie kan men bekomen door het aanklikken van Darwin at Downe of via www.darwinatdowne.co.uk

V

Charles Darwin zou er gedurende veertig jaar wonen en werken tot aan zijn dood in 1882. Hij schreef er zijn beroemde werk On the Origin of Species. In 2009 wil men Down House en de omgeving laten erkennen door de Unesco als werelderfgoedsite. Het huis werd omringd door heel wat land en een tuin. Charles Darwin zou er heel wat experimenten in verband met planten uitvoeren. In zijn studeerkamer deed hij het meeste van zijn wetenschappelijke lectuur en schrijven alsook zijn correspondentie met collega’s over de hele wereld. Hij beschikte er over een microscoop en voerde anatomische dissecties uit. Binnenshuis deed hij er onder andere ook experimenten met aardwormen. In zijn serre bestudeerde hij planten van over de hele wereld. Hij kreeg er veel bezorgd door zijn vriend Joseph Hooker die directeur was van Kew Gardens.

©

32

WWW.FLICKR.COM/PHOTOS/EDGLEY_CESAR

MAART-APRIL 2009

Bekend is een pad in de buurt, de ‘Sandwalk’. Langs dit pad dat ook het ‘Thinking path’ genoemd werd, deed hij veel van zijn ideeën op. Een deel van dit pad werd aangeplant door Darwin. Elke dag, jaar in jaar uit wandelde Darwin drie keer per dag langs dit pad: ’s morgens, voor de lunch en in de namiddag. Hij beschouwde het als een uitdaging om zijn slechte gezondheid te boven te

Sonny Van de Steene consulent-stafmedewerker

muffinpudding

Dossier

De titel Mevr. Darwins Jasmien Peeters moreel cosulent CMD Mechelen

komen. Hij deed er vele waarnemingen tijdens de wisselende seizoenen. Deze waarnemingen zou hij gebruiken voor zijn boek On the Origin of Species. In de zomer van 1855 deed Darwin het eerste onderzoek naar de diversiteit van planten in het veld ten westen van de ‘Sandwalk’, gekend als Great Pucklands. Hij inspireerde ook zijn jonge buur, de latere wetenschapper John Lubbock die zou publiceren over het populariseren van de geschiedenis van de natuur en de relaties tussen insecten en planten die Darwin hem als kind had leren kennen. Darwin zou in de loop der jaren in het natuurgebied rond Down House verschillende onderzoeken uitvoeren in Keston, Holwood, Downe Valley, Cudham Valley, Downe Bank… De website laat toe om een panoramische toer rond Downe te maken. Deze verschillende omgevingen rond zijn woning voorzagen voor Darwin een breed aanbod aan planten en dieren die hij kon observeren op zoek naar bewijsmateriaal om zijn evolutietheorie te ondersteunen. De experimenten in zijn tuin gaven aanleiding tot verschillende publicaties over onder andere klimplanten en orchideeën. Vandaag kan men tijdens een wandeling sommige van zijn experimenten zien die opgesteld werden in de tuin en serre.

Darwin beantwoordt allerminst aan de karikatuur van een kluizenaar in zijn ivoren toren: hij was integendeel een familieman. Zijn autobiografie en de herinneringen van zijn oudste zoon Francis wekken de indruk dat er in het gezin van Darwin een plezierige levendigheid heerste. Zijn echtgenote Emma bestierde hun victoriaanse huishouden in Zuidoost-Engeland, met in haar kielzog 10 kinderen, een witte foxterriër Polly en het personeel. Darwin beleefde kennelijk veel plezier aan kleine huishoudelijke genoegens: elke avond speelde Charles en Emma 2 spelletjes backgammon (een bordspel). Darwin hield de score jarenlang nauwgezet bij, en schreef op 28 januari 1876 triomfantelijk aan zijn goede vriend Asa Gray: “Now the tally with my wife in backgammon stands thus: she, poor creature, has won only 2.490 games, whilst I have won, hurrah, hurrah, 2.795 games.” U kunt zich online laten inspireren door Emma’s kookboek. We geven u alvast een recept voor muffinpudding mee. De redactie is op geen enkele manier verantwoordelijk te houden voor het resultaat. Darwin voegde zelf ook een gedetailleerd recept toe voor het koken van… rijst. Toch een beetje wereldvreemd, dan? Emma’s kookboek online: http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=CUL-DAR214.(0-157)&viewtype=image&pageseq=1

Mevr. Darwins muffinpudding ✱ Neem drie muffins, 30 cl melk, wat kaneel, geraspte citroenschil, oranjebloesemwater en een snuifje zout. Haal de korst van de muffins, leg ze in de melk. Voeg drie hele eieren toe, anderhalve eetlepel brandewijn en 250 gram gedroogde kersen Giet alles in een puddingvorm. Laat het geheel 3 tot 4 uur koken au bain-marie. Serveer warm met een wittewijnsaus.

Er worden ook heel wat educatieve programma’s aangeboden om Darwins denken te verspreiden. Schoolbezoeken en wandelingen zijn mogelijk. Er bestaan schoolprogramma’s, opleidingen voor leerkrachten, informatiepakketten en nuttige links. Down House Luxted Road, Downe Kent-BR6 7JT England/United Kingdom Tel.: 00 44 1689 859119 Fax.: 00 44 1689 862755

✱

Vertaald door Nils Van den Bergh, moreel consulent CMD Turnhout

MAART-APRIL 2009

33

Dossier

Een voor u geselecteerde

Darwin-literatuurlijst samengesteld door Franky Bussche hoofd van dienst Studie en Onderzoek

• Braeckman (Johan): Darwins moordbekentenis: de ontwikkeling van het denken van Charles Darwin. Amsterdam, Nieuwezijds, 2008. • Burkhardt (Frederick): Charles Darwin. Cambridge, Cambridge University Press, 2008. • Buskes (Chris): Evolutionair denken. De invloed van Darwin op ons wereldbeeld. Amsterdam, Nieuwezijds, 2007. • Buskes (Chris); Hovius (Ranne); Vandermassen (Griet): In Darwins woorden. Leven, werk en denken van Charles Darwin. Amsterdam, Nieuwezijds, 2009. • Continenza (Barbara): Darwin. Leven voor een idee, de evolutietheorie. Diemen, Veen Magazines, 2003. • Cornelis (Gustaaf) en Simoens (Sien): Tot waar gaat de hemel?: hoe wetenschap en mythen ons heelal beschrijven. Antwerpen, Humanistisch Vrijzinnig Vormingswerk, 2004. • Cornelis (Gustaaf) en Simoens (Sien): Had de eerste mens een naam? Een eigenzinnige inleiding op wat mythen en wetenschap vertellen over het ontstaan van het leven. Brussel, VUBPRESS, 2009. • Cornwell (John): Darwins engel. Een repliek op God als misvatting. Amsterdam, Nieuw Amsterdam, 2008. • Darwin (Charles): Complete werken online op website darwin-online.org.uk • Darwin (Charles): vanaf 12 februari 2009 presenteert Uitgeverij Nieuwezijds de website www.leesdarwin.nu waarop hun vertalingen van de hoofdwerken van Charles Darwin gratis te downloaden zullen zijn.

• Larson (Edward J.): De proeftuin van de evolutie. Amsterdam, Olympus, 2006.

• Darwin (Charles): De reis van de Beagle. Geïllustreerde editie. Amsterdam, Atlas, 2009.

• Leirs (Herwig); Nelissen (Mark); Van Damme (Raoul): De 150 ste verjaardag van de evolutietheorie. Het recht van de sterkste theorie. In: Alfabeta, driemaandelijks magazine van de Universiteit Antwerpen, december 2008 januari - februari 2009, pp. 1-6.

• Dawkins (Richard): De zelfzuchtige genen. Over evolutie, eigenbelang en altruïsme. Amsterdam, Olympus, 2006. • Dawkins (Richard): God als misvatting. Amsterdam, Nieuw Amsterdam, 2006. • Dawkins (Richard): Het verhaal van onze voorouders. Amsterdam, Nieuw Amsterdam, 2007. • Dawkins (Richard): De blinde horlogemaker. Amsterdam, Olympus, 2007. • De Bont (Raf): Darwins kleinkinderen. De evolutieleer in België 1865-1945. Nijmegen, Vantilt, 2008. • Decleir (Walter)(samenstelling): Aspecten van evolutie. Het Darwinisme in biologie en maatschappij. Dossier in Mens, 68, juliaugustus-september 2008 (tijdschrift, uitgave van Bio-Mens vzw, www.biomens.eu ). • Decleir (Walter): Waarom creationisme en intelligent design niet thuishoren in wetenschappelijk onderzoek. Powerpoint voorstelling op www.natuurwetenschappen.be/educa/sum mercourse • De Laender (Jan): Het verdriet van Darwin. Over de pijn en de troost van het rationalisme. Leuven, Acco, 2004. • De Loore (C.)(ed.): De spiraal van het leven. Het ontstaan en de evolutie van het leven vanaf de geboorte van het heelal tot nu. Brussel, Faculteit Wetenschappen Vrije Universiteit Brussel, 1984.

• Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) en Project Wetenschapscommunicatie & Evolutietheorie (UGent): Tweedaagse zomercursus Evolutie in de klas op 20 en 21 augustus 2008. Presentaties raadpleegbaar op www.natuurwetenschappen.be/educa/summercourse • Lernout (Geert): In den beginne: van Adam & Eva tot intelligent design. Amsterdam, Meulenhoff, 2007. • Nelissen (Mark): De bril van Darwin. Op zoek naar de wortels van ons gedrag. Tielt, Lannoo, 2000. • Nelissen (Mark): Waarom we willen wat we willen. Tielt, Lannoo, 2004. • Nelissen (Mark): De brein machine: de biologische wortels van emoties en gevoelens. Een darwinistische kijk. Tielt, Lannoo, 2008. • Quammen (David): De aarzelende Darwin. Amsterdam, Olympus, 2007. • Tallon (Irena) (e.a.) (ed.): Evolutie vandaag. Hoe de dingen ontstaan en waarom ze veranderen. Brussel, VUBPRESS, 2005. • Vandermassen (Griet): Darwin voor dames. Over feminisme en evolutietheorie. Amsterdam: Nieuwezijds, 2005.

• Darwin (Charles): Het uitdrukken van emoties bij mens en dier (gebonden versie). Amsterdam, Nieuwezijds, 1999.

• Denett (Daniel C.): Darwins gevaarlijke idee. Amsterdam, Olympus, 2006.

• Verplaetse (Jan): Het morele brein. Een geschiedenis over de plaats van de moraal in onze hersenen. Antwerpen, Garant, 2006.

• Darwin (Charles): De autobiografie van Charles Darwin. De oorspronkelijke versie. Amsterdam, Nieuwezijds, 2001.

• Desmond (Adrian) en Moore (James): Darwin. De biografie. Amsterdam, Nieuw Amsterdam, 2008.

• Verplaetse (Jan): Het morele instinct. Over de natuurlijke oorsprong van onze moraal. Amsterdam, Nieuwezijds, 2008.

• Darwin (Charles): Over het ontstaan van soorten. Door middel van natuurlijke selectie, of het behoud van bevoordeelde rassen in de strijd om het leven. Amsterdam, Nieuwezijds, 2007.

• Draulans (Dirk): Het succes van slechte seks. Hoe de evolutietheorie van toepassing is op elk van ons [ja, ook op u]. Antwerpen, Manteau, 2008.

• www.darwin200.org Informatie betreffende viering van 200 jaar Darwin door diverse organisaties in Groot-Brittannië.

• Darwin (Charles): De reis van de Beagle. Amsterdam, Atlas, 2007. • Darwin (Charles): Het ontstaan van soorten. Door natuurlijke selectie ofwel het bewaard blijven van rassen die in het voordeel zijn in de strijd om het bestaan. Amsterdam, Olympus, 2008. • Darwin (Charles): Het uitdrukken van emoties bij mens en dier (paperback). Amsterdam, Nieuwezijds, 2009.

34

• Darwin (Charles): Het ontstaan van soorten. Geïllustreerde editie. Amsterdam, Atlas, 2009.

MAART-APRIL 2009

• Gontier (Nathalie): De oorsprong en evolutie van leven. Brussel, VUBPRESS, 2004. • Haring (Bas): Kaas en de evolutietheorie. Antwerpen, Houtekiet, 2001. • Keynes (Randall): Darwins Amsterdam, Olympus, 2007.

dochter.

• Lambert (Dominique) en Reisse (Jacques): Charles Darwin et Georges Lemaître, une improbable mais passionante rencontre. Bruxelles, Académie royale de Belgique, 2008.

Actualiteit

OPINIESTUK

60 jaar morele dupliciteit (oftewel: het mensenrechtenbeleid van de bange blanke man)

raag begonnen we deze tekst met de traditionele definitie van het woord ‘asiel’, dat in het Grieks oorspronkelijk heiligdom of toevluchtsoord betekende. In het oude Griekenland betrof het een tempel of altaar waar vluchtelingen onder bescherming van een godheid stonden en niet onder dwang mochten worden weggehaald. Best wel een schril contrast met de beelden van asielzoekers die we de laatste tijd op onze nieuwsdragers te zien krijgen, van mensen in kranen, universiteitsgebouwen, kerken, ga zo maar door. Allen zeer verscheiden van afkomst doch allemaal op zoek naar een plaats waar ze toch minstens even kunnen schuilen. Mensen die overigens vaak op de vlucht zijn voor iets, van politieke vervolging, van religieuze discriminatie, van mensonterende armoede, intolerantie tout court. Mensen die in hun land van herkomst gebombardeerd werden met beelden van een welvarende toekomst in het ‘Verlichte Westen’. Burgers vaak van landen die door de westerse beleidsvoerders op de vingers getikt worden voor de manier waarop ze hun eigen onderdanen behandelen, beleidsvoerders die zich hierna als morele beschermengelen trots op de borst kunnen kloppen. Mensen die bij aankomst ontdekken dat het mooie verhaal dat hen voorgespiegeld werd niet altijd overeenkomt met de (zeker deze winter) koude realiteit van de schande die moderne migratie vaak is. Niet dat ze geen rechten hebben overigens. Terwijl u dit leest, vieren we immers zestig jaar Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM), een schitterend document dat de wereld ongetwijfeld ingrijpend heeft veranderd en dat van individuele

G

rechten voor eenieder minstens een haalbare doelstelling heeft gemaakt, of dit althans toch in theorie. En over asiel zegt het ook wat, met name in zijn artikel 14 dat als volgt luidt: “Eenieder heeft het recht in andere landen asiel te vragen en te genieten tegen vervolging.” Andere verdragen die daarop volgden, zoals het Vluchtelingenverdrag van 1951, hebben dit recht op asiel niet als zodanig bekrachtigd, maar beschermen vluchtelingen die het risico lopen op vervolging wel tegen terugzending naar hun land van afkomst (het fameuze ‘non-refoulement’-principe). Ook kennen ze (legale) vluchtelingen een heleboel rechten toe die hen op gelijke voet zouden moeten plaatsen met de eigen burgers van hun gastland (recht op toegang tot de arbeidsmarkt, sociale zekerheid, huisvesting… ). Doch in de term ‘legaal’ zit een angel verborgen. Want, maar al te graag grijpen we de juridische verblijfssituatie van een asielzoeker aan om hem te registreren, op te sluiten en (desnoods gewelddadig) te repatriëren. En dat brengt ons meteen terug bij het uitgangspunt van ons verhaal: de universele mensenrechten. Want, zo luidt de redenering van onze westers migratierecht, als een vluchteling een economische asielzoeker wordt, als hij of zij ‘illegaal’ in ons land verblijft, dan gelden de vluchtelingenconventies niet. Dan nemen we vingerafdrukken, sluiten we hem desnoods 18 maanden lang op in een gesloten instelling (variërend van gevangenis ‘light’ tot strafkamp zoals Woomera, dat ondertussen gesloten werd na onlusten en zware publieke druk) en deporteren we hem, in uiterste nood met boeien en een kussen voor de mond, terug naar elders.

Dit terwijl de beleidsmakers die deze maatregelen doorvoeren tezelfdertijd de universaliteit van mensenrechten -in de meest extreme gevallen manu militari- wensen te exporteren vanuit het Westen naar alle andere streken van de wereld. Op zijn minst een beetje dubbelzinnig als je weet dat minderjarigen hier langer opgesloten worden voor illegale migratie dan diefstal. Of als je kijkt in welke omstandigheden sommigen van hen moeten zien te overleven als ze het geluk hebben aan dergelijke situaties te ontsnappen. Als overtuigd humanist, als sterk voorstander van mensenrechten, tekst en achterliggende gedachte, en als waar univeralist ben ik dan ook bedroefd dat we de 60ste verjaardag van het UVRM moeten vieren voor de buis waar beelden van hongerstakingen, bezettingen en protest van deze groep van mensen schering en inslag zijn. Samen kunnen we hier iets aan doen. Als we ze niet allemaal een plek in onze samenleving kunnen geven, wat voor zich spreekt, dan kunnen we ze toch nog op zijn minst tijdens hun verblijf menswaardig opvangen, met respect voor hun elementaire rechten. De kinderen niet langer in gesloten centra steken. De toegang tot elementaire basisbehoeften voor hen vergemakkelijken. Hen met waardigheid en enkel waar écht nodig gedwongen (!) repatriëren. Een echt en waarachtig engagement aangaan om de situatie in hun land van herkomst zodanig te verbeteren dat ze hier geen geluk meer moeten komen zoeken. Zo’n beslissingen vergen misschien maar vijf minuten politieke moed, maar bovenal, een beter besef van morele eerlijkheid. Sonja Eggerickx voorzitter Unie Vrijzinnige Verenigingen

MAART-APRIL 2009

35

Actualiteit

OPINIESTUK

Zalig Kerstfeest maar niet voor homo’s

at de Kerk zich bekommert om het milieu en de mensheid is lovenswaardig. Maar hoe de uitspraken van Paus Benedictus XVI inzake homoseksualiteit daarin kaderen? Met verbijstering vernamen we dat de Paus een milieu en mensheid wil zonder homo’s. Hij wil wel het regenwoud redden, maar tezelfdertijd met één homofobe pennentrek alle homoseksualiteit uit de wereld bannen. En hij is niet de enige die zo denkt. Recent nog definieerde een ander vooraanstaand lid van het Vaticaan deze vorm van zelfbeschikking als “een

D

© PETER JONCKHEERE - WWW.GRAFIEKGROEP.BE

36

MAART-APRIL 2009

afwijking, een onregelmatigheid, een wonde.” Jonge bomen planten en tezelfdertijd jonge holebi’s knakken. Zo moet hij ook gedacht hebben toen deze jongeren tijdens de Wereld Jongeren Dagen in Australië hun forum over holebiseksualiteit geschrapt zagen van het programma. In de taal van de schepping is er blijkbaar geen plaats voor het woord ‘homoseksueel’. In ons vrijzinnig-humanistisch denken is er geen plaats voor de mensonwaardige en intolerante ideeën van de paus. De kerkleider negeert met groot

gemak de gelijkwaardigheid van mensen, tast hun integriteit aan en haalt waarden als respect en tolerantie door de mangel. In deze moeilijke tijden, waarin solidariteit een doewoord wordt, ageert het Vaticaan als een splijtzwam in de samenleving. Hoe onze jongeren opvoeden tot verdraagzame en verantwoordelijke burgers met het hart op de juiste plaats als een wereldleider scandeert dat homoseksueel gedrag bij hun vrienden en vriendinnen moet worden bestreden? Sonja Eggerickx voorzitter Unie Vrijzinnige Verenigingen

Actualiteit

OPINIESTUK

Zet een kanarie in het Pantheon!

HET PANTHEON

WAS IN HET OUDE

ROME

HET GROOTSTE RELIGIEUZE GEBOUW EN, ZOALS ZIJN

NAAM HET AANGEEFT, EEN ONDERKOMEN VOOR ALLE GODEN.

AAN DIE GASTVRIJHEID VOOR DE

MERKWAARDIGSTE SCHEPPINGEN VAN DE MENSELIJKE GEEST HEEFT HET CHRISTENDOM VAKKUNDIG EEN EINDE GEMAAKT. EEN EERSTE UITING VAN INTOLERANTIE , HET IS DAN OOK VREEMD EEN PRIJS VOOR TOLERANTIE DE NAAM MEE TE GEVEN VAN DE EERSTE BEELDENSTORM VAN DE JONGE CHRISTENHEID, HET IS AL EVEN VREEMD MET DIE NAAM EEN IDEE TE LANCEREN ALSOF MONOTHEÏSTISCHE GODSDIENSTEN KUNNEN OPGEVANGEN WORDEN ONDER EEN KOEPEL .

it jaar waren Hilde Kieboom en het Egidiusgenootschap laureaat. In de dankrede ter gelegenheid van de uitreiking van de prijs, waarvan een samenvatting net voor Kerstmis in De Morgen verscheen, onderstreept Hilde Kieboom terecht het belang van levensbeschouwing als drager en voedingsbodem van oplossingen voor de integratieproblematiek, vooral dan als het om medeburgers gaat die met hun komst een voor ons nieuwe godsdienst en cultuur meebrachten. Zoals gezegd, terecht, maar wat meer zorg was welkom geweest. Ik ga dan nog voorbij aan de rommelige redeneringen bij de deels gegronde kritiek op het cultuurnegationisme van enkele dwazen rond Sinterklaas en Kerstmis, ook als zij daarbij meteen de verweving van die feesten met hun heidense wortels uit de Germaanse traditie negeert. De joods-romeins-christelijke vergelijking moet kloppen, nietwaar?

D

Wat meer stoort is het bemiddelingsaanbod vanwege de christenen, voor wie zij spreekt, ten aanzien van moslims en ongelovigen: “...kunnen christenen de moslims duidelijk maken dat het mogelijk is om in een pluralistische en seculiere cultuur als gelovige te leven. Maar dan moet die cultuur daar wel de nodige ruimte en respect voor opbrengen. En ten tweede kunnen christenen de moslims waardering bijbrengen voor de bijdrage van het niet-gelovige humanisme aan onze cultuur. Daarvoor is echter een moedige dialoog met de gelovige islam nodig, eerder dan angsthazerij of gemakkelijk paaien.” In het kort, wij, christenen, willen en kunnen bemiddelen, maar eerst moe-

MAART-APRIL 2009

37

Actualiteit

ten die ongelovigen een en ander achter de voordeur stoppen. De Pantheonprijs is niet de prijs van de bescheidenheid. Is angst voor de islam dan kenmerkend voor de ongelovige humanisten? Die zo vele Vlamingen, die uit angst voor dat nieuwe geloof op een van de partijen stemmen die van uitsluiting en dwangmatige assimilatie hun punt maken, zijn zeker geen humanisten, maar dan wel ongelovigen? Nogal wat kopstukken zwaaien nochtans met het kruis en het zwaard. Sprak Jozef Ratzinger die in Regensburg zijn gehoor waarschuwde voor de wreedheid van de leer van de profeet Mohammed uit naam van het ongelovig humanisme? En wat betekent gemakzuchtig paaien? Mag dat iets duidelijker? Als het over die Sinterklaasmijters gaat, nodig ik mevrouw Kieboom uit het onderscheid te maken tussen botte domheid en paaien. Anderzijds lees ik soms dat de Antwerpse burgemeester beschuldigd wordt de moslims te paaien, maar de meisjes van BOEH vinden dan weer dat hij hen, uit angst voor de islam, schoffeert. Mijn conclusie is eerder dat omgaan met die nieuwe religie met onwennigheid gepaard gaat. Dat hoeft niet te verbazen, om tot de huidige relatie met die andere godsdienst, die zo graag het maatschappelijk leven wilde -en, alle dagen minder heimelijk, nog wil- domineren, die van Rome, erfgenaam van het Romeinse Rijk tot de versierselen toe, hebben we bijna twintig eeuwen gedaan. Onze cultuur is niet seculier, secularisme is een maatschappelijke afspraak, van land tot land verschillend, die de afbakening inhoudt van een domein in

38

MAART-APRIL 2009

die maatschappij waar godsdienstige verschillen, de door die godsdienst geformuleerde “waarheden”, niet gelden. Binnen dat domein wil iedere burger behandeld worden naar dezelfde sociaal vastgelegde criteria, zonder bekeken te worden op, of zonder rekening te moeten houden met, zijn godsdienst of die van zijn medeburger. Het domein waar god geen argument is omdat hij onbruikbaar is voor wie er een andere opvatting over die god op na houdt of er zelfs geen heeft. Vreemd genoeg is die afspraak van een gebied waar god niet geldt juist de waarborg van godsdienstvrijheid: in dat gebied is de jood, christen, moslim enz. gerust dat hij niet op zijn overtuiging afgerekend wordt: omdat de ander, moslim, christen of jood, op dat terrein zijn overtuiging niet tegen hem laat gelden. Dat is de seculiere afspraak. Een voorbeeld? Anders dan de gewraakte angsthazen en niet om te paaien, heb ik geen bezwaar tegen een moslima-met-hoofddoek-buschauffeur. Die hoofddoek zal haar niet beletten de afspraak na te komen me van A naar B te brengen volgens een bepaald schema. Anders wordt het als die chauffeur, omwille van een afspraak met haar god, op een bepaald ogenblik de rit onderbreekt om, gericht naar Mekka, haar gebeden uit te spreken. Dat waren wij niet overeen gekomen. Zo past het ook niet dat een ambtenaar weigert een homohuwelijk te bekrachtigen op basis van zijn godsdienst, of dat een moslima -omdat haar geloof dat oplegt- een hoofddoek draagt als zij namens de overheid met de burger spreekt, of dat een koning weigert een wet te tekenen omdat zijn geloof hem een andere opvatting ingeeft. Premier

Martens heeft dat destijds goed begrepen, alleen moest hij zich rekenschap geven dat de onmogelijkheid te regeren geen eendagsbevlieging mocht zijn. Is dat een beperking van de godsdienstvrijheid? Nee. Het is de afspraak in een seculiere maatschappij dat geloof en god wel aanwezig zijn, maar niet overal als argument kunnen gelden. Het is de waarborg voor de vrijheid van geloof omdat ik, welk geloof ik ook belijd, zeker wil zijn van de onpartijdigheid en objectiviteit van het burgerlijk gezag. Is dat cultuur? Nee, het is een afspraak die ons, na eeuwen godsdiensttwisten, toelaat in een maatschappij te leven met mensen met verschillende godsdiensten of andere opvattingen. Dat mag mevrouw Kieboom aan de nieuwkomers vertellen en dat is nodig omdat zij uit een wereld komen waar niet de scheiding van Kerk en Staat een probleem is (als er al Staat is, is er zeker geen Kerk), maar wel de verstrengeling van godsdienst en maatschappij. Ziet zij dat, zoals uitspraken van enkele kerkvaders (waaronder ook kardinaal Danneels) doen vermoeden, als een kans om die onpartijdige overheid en dat secularisme terug te dringen, dan gaan we regelrecht godsdienstige conflicten tegemoet. De paradox die mevrouw Kieboom - en ook het HVV door de naamgeving van deze Pantheon-prijs en door de keuze van deze laureaat - niet zien, is dat de humanistisch-ongelovige door zijn kwetsbaarheid een indicator is van de vrijheid van godsdienst en geweten. Hij is de kanarie in de kolenmijn. Gaat hij dood, dreigt ontploffingsgevaar. Joseph M. Asselbergh lid Raad van Bestuur UVV

PERSBERICHT

Hoopvol Brussel

Voor kwaliteit en onafhankelijkheid van de pers!

waliteitsvolle journalistiek en economie komen de laatste tijd steeds meer in conflict. Een conflict dat in het voordeel lijkt uit te draaien van de tweede. Een reden voor de Unie Vrijzinnige Verenigingen (UVV) om extra waakzaam te zijn en haar steun te betuigen aan alle journalisten die het slachtoffer zijn geworden -of zullen worden- van deze hardvochtige logica. UVV is er rotsvast van overtuigd dat kwaliteitsvolle journalistiek te allen tijde dient gevrijwaard te blijven. En dit vanuit onze overtuiging dat een samenleving, die het moet stellen zonder, de vrije meningsuiting en haar democratisch gehalte ondergraaft.

K

De Unie Vrijzinnige Verenigingen is de koepelorganisatie van vrijzinnige organisaties in Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Actualiteit

PERSBERICHT

et interreligieus en levensbeschouwelijk platform Hoopvol Brussel is een Brussels ontmoetingsforum van hoge verantwoordelijken van de islam, het jodendom, de katholieke, protestantse, anglicaanse, orthodoxe, boeddhistische traditie en van de vrijzinnige levensbeschouwing, onder voorzitterschap van Charles Picqué, minister-president van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en Jos Chabert, volksvertegenwoordiger in het Brussels Parlement.

H

Vele Brusselse burgers zijn terecht getroffen door de gebeurtenissen die plaats vinden in Gaza. De leden van Hoopvol Brussel hebben als belangrijkste taak de dialoog te stimuleren tussen de burgers van verschillende culturen en overtuigingen. Zij doen een oproep aan alle Brusselse burgers, van welke origine, van welke religieuze of levensbeschouwelijke overtuiging ook, dat het uiten van hun mening zou gebeuren in alle kalmte en waardigheid en met respect voor de andere. De leden van Hoopvol Brussel wijzen op de noodzaak een respectvolle en verdraagzame Brussels gemeenschap te verdedigen. De kalmte en de sereniteit van eenieder vormen de basis van een harmonieuze samenleving en een authentieke dialoog, beide kenmerken van een volwassen democratie. Opgemaakt te Brussel op 9 januari 2009 Picqué, Charles Chabert, Jos covoorzitters van het platform

Cosijns, Herman adjunct van de vicaris-generaal Monseigneur De Kesel, Jozef hulpbisschop van het aartsbisdom MechelenBrussel

D'Haeyere, Philippe lid van de Boeddhistische Unie van België

Fatha-Allah, Mohamed

Koca, Halil ondervoorzitter van de Algemene Vergadering van de Moslims van België

prof. dr. Lambers-Petry, Doris vertegenwoordiger van de protestantse eredienst

Monseigneur Peckstadt, Athenagoras bisschop van Sinope en hulpbisschop van de Metropoliet van België

Psallas, Evangelos orthodoxe priester

lid van de Moslimexecutieve van België

Robbins, Simon

Goetghebeur, Frans

vertegenwoordiger van de anglicaanse eredienst

nationaal voorzitter Boeddhistische Unie van België

Guigui, Albert opperrabbijn van Brussel

dr. Innes, Robert

Rocteur, Léon protestants dominee

Van Haeren, Marina

rector en kanselier van de Holy Trinity ProKathedraal in Brussel

scretaris-generaal Unie Vrijzinnige Ver enigingen en afgevaardigde Centrale Vrijzinnige Raad

prof. dr. Klener, Julien

Van Reymenant, Fabrice

voorzitter Centraal Israëlitisch Consistorie van België

directeur Bruxelles Laïque

MAART-APRIL 2009

39

Actualiteit

LEZERSBRIEF

Ja, we bestaan

oor het eerst in de politieke geschiedenis van de VS wordt verwezen naar non-believers. Ondanks het feit dat tijdens de hele ambtsaanvaarding moeilijk gesproken kan worden van scheiding tussen kerk/geloof en staat, ondanks het feit dat de eis van Amerikaanse atheïsten om god niet te vernoemen in de eed werd afgewezen, is er hoop ook voor hen. In zijn aanvaardingsspeech vernoemt hij de atheïsten, de non-believers, als een deel van de natie. Eindelijk, zou men kunnen zeggen! Het kan hier in België evident lijken, in de VS is het dat zeker niet. Als Obama, terecht natuurlijk, verwijst naar zijn vader die 60 jaar geleden niet eens bediend werd in een restaurant wegens zijn huidskleur, dan is het zo dat je als nietgelovige officieel niet eens bestond. Tot nu dus blijkbaar... Hoop dus ook voor atheïsten...

V

Sonja Eggerickx voorzitter Unie Vrijzinnige Verenigingen

www.barackobama.com/photos/

De Morgen 22/01/2009

40

MAART-APRIL 2009

Actualiteit

Samenwerken aan het vrijzinnighumanistische project n maart is het weer zo ver. De raad van bestuur van de Unie Vrijzinnige Verenigingen (UVV) en de raden van bestuur van de Instellingen voor Morele Dienstverlening (IMD) worden na 3 jaar opnieuw verkozen. Deze van de IMD’s op 21 maart en deze van UVV op 28 maart.

I

Een woord van dank gaat dan ook uit naar alle leden van deze raden van bestuur. Dank voor hun tijd en inzet. Dank voor het onderkennen van de noden in het veld en hun constructieve houding in hun relaties met de overheden. Dank aan allen die met een open en kritische geest de voorbije jaren meewerkten aan de uitbouw van het vrijzinnighumanistische project.

De Zangfaculteit Het koor van de Vrije Universiteit Brussel, o.l.v. Mariet Calsius, brengt: Het Leven zoals het is De Zangfaculteit bestudeert het leven zoals het is. Volgens Friderici (1584-1638) zijn de drie mooie dingen des levens muziek, wijn en vrouwen. Hendrik VIII (1491-1547) ziet eveneens heil in goed gezelschap, maar iedereen heeft zijn eigen vrije wil. Toon Hermans (1916-2000) is eeuwig optimist en ziet in elke druppel regen een beetje zon. Vanavond neemt DZF u mee doorheen het leven zoals het ons lijkt. Zorgeloos in gezelschap, maar vol zorgen zonder vrienden: een goed verhaal, een goede roddel, liefje aan je zij, pot en pint en liefst nog iets om te knabbelen. DZF loodst u via volkse liederen naar een uitmuntend recept voor witloof. Uiteraard gevolgd door drank en mét de centrale onderzoeksvraag welke dag nu eigenlijk de beste is om te drinken. Maar gezelschap blijft het belangrijkste waar een goede roddel wel eens boven komt. Nadat de boer zijn vrouw gevonden heeft sluit DZF af met de rubriek liefde zoals het is. Kortom: een muzikale beschouwing van het leven met liederen van de renaissance tot nu: onder andere Il estoit une filette (Jannequin), Pastime with good company (Henry VIII), Drei schöne Dinge fein (Friderici), The three Ravens (Ravenscroft), Tábortúznél (Bárdos), Somebody loves me (Gershwin), Belgian endives (Wise), De gezusters Karamazoy (Drs. P./Goovaerts), Talk (Jandl/Hammersteen) en nog veel meer van de ‘mooie dingen des levens’…

21 maart 2009 • 20u00 Kleine concertzaal van het Koninklijk Conservatorium Brussel Kleine Zavel 5 • 1000 Brussel

28 maart 2009 • 20u00 Theaterzaal van het CC De Werf Molenstraat 51 • 9300 Aalst

04 april 2009 • 20u00 Theaterzaal van het Lakenmetershuis (Willemsfonds) Vrijdagsmarkt 24-25 • 9000 Gent

Toegang: 5 euro

Voor informatie en reservatie Vrije Universiteit Brussel dienst Ceremoniën Pleinlaan 2 •1050 Brussel Tel.: 02/629 22 34, Fax: 02/629 39 64 E-mail: [email protected]

MAART-APRIL 2009

41

Brieven aan Darwin

Gerard Bodifees brief aan Darwin IN 1859 PUBLICEERDE CHARLES DARWIN ZIJN OPHEFMAKENDE BOEK ON THE ORIGIN OF SPECIES. 150 JAAR LATER WIL DE UNIE VRIJZINNIGE VERENIGINGEN, GEÏNSPIREERD DOOR HAAR VRIJZINNIG-HUMANISTISCH GEDACHTEGOED, DIT IN DE SCHIJNWERPERS PLAATSEN . H ET GEHELE JAAR 2009 DOOR KAN JE IN IEDERE UVV- INFO DE CORRESPONDENTIE LEZEN TUSSEN DARWIN , AAN DE HAND VAN EEN AANTAL BRIEVEN GESELECTEERD UIT ZIJN ENORME BRIEFWISSELINGSOEUVRE , EN HEDENDAAGSE SCHRIJVERS, WETENSCHAPPERS …

Letter 3206 Darwin, C. R. to Wedgwood, F. J. - 11 July 1861 Torquay July 11 Some one has sent us `Macmillan'; and I must tell you how much I admire your Article; though at the same time I must confess that I could not clearly follow you in some parts, which probably is in main part due to my not being at all accustomed to metaphysical trains of thought. I think that you understand my book perfectly, and that I find a very rare event with my critics. The ideas in the last page have several times vaguely crossed my mind. Owing to several correspondents I have been led lately to think, or rather to try to think over some of the chief points discussed by you. But the result has been with me a maze -something like thinking on the origin of evil, to which you allude. The mind refuses to look at this universe, being what it is, without having been designed; yet, where one would most expect design, viz. in the structure of a sentient being, the more I think on the subject, the less I can see proof of design. Asa Gray and some others look at each variation, or at least at each beneficial variation (which A. Gray would compare with the rain drops which do not fall on the sea, but on to the land to fertilize it) as having been providentially designed. Yet when I ask him whether he looks at each variation in the rock-pigeon, by which man has made by accumulation a pouter or fantail pigeon, as providentially designed for man's amusement, he does not know what to answer; and if he, or any one, admits [that] these variations are accidental, as far as purpose is concerned (of course not accidental as to their cause or origin); then I can see no reason why he should rank the accumulated variations by which the beautifully adapted woodpecker has been formed, as providentially designed. For it would be easy to imagine the enlarged crop of the pouter, or tail of the fantail, as of some use to birds, in a state of nature, having peculiar habits of life. These are the considerations which perplex me about design; but whether you will care to hear them, I know not.

Torquay, 11 Juli 1861 Iemand heeft ons een exemplaar van Macmillan’s Magazine bezorgd en ik wilde u absoluut feliciteren met uw artikel; hoewel ik eigenlijk ook moet toegeven dat ik u niet overal even goed kon volgen, maar dat is ongetwijfeld voornamelijk toe te schrijven aan mijn eigen gebrek aan ervaring met metafysisch redeneren. Volgens mij begrijpt u mijn boek perfect -iets wat van mijn critici jammer genoeg maar zelden kan worden gezegd. De ideeën die u op de laatste pagina bespreekt zijn meermaals vaagweg bij mij opgekomen. Verscheidene correspondenten hebben mij er de laatste tijd toe gebracht na te denken -of beter gezegd: proberen na te denken- over enkele van de belangrijkste punten die u aanhaalt. Het heeft mij danig in de war gebracht -zoiets als nadenken over de oorsprong van het kwaad, waar u op alludeert. Ons verstand weigert het universum te aanschouwen zoals het is zonder het als ontworpen te ervaren; en toch, net daar waar men ontwerp het meest zou vermoeden -bijvoorbeeld in de structuur van een zelfbewust wezen- des te meer ik daarover nadenk, des te minder bewijs ik zie van ontwerp. Asa Gray en enkele anderen zien iedere variatie, of tenminste iedere voordelige variatie (die A. Gray zou vergelijken met de regendruppels die niet in zee vallen, maar op het land en dat zo vruchtbaar maken) als het resultaat van goddelijke voorzienigheid. Wanneer ik hem echter vraag of hij iedere variatie van de rotsduif, die de mens door accumulatie heeft omgevormd tot een kropduif of een pauwstaartduif, ziet als goddelijk voorzien om de mens te plezieren, moet hij mij het antwoord schuldig blijven. Mocht hij -of iemand anders- toegeven dat deze variaties het resultaat zijn van toeval, voor zover we het hebben over hun nut (uiteraard niet wat hun oorzaak of oorsprong betreft), zie ik geen enkele reden waarom hij de geaccumuleerde variaties die hebben geleid tot de prachtig aangepaste specht wel aan goddelijke voorzienigheid zou toeschrijven. Men kan zich namelijk makkelijk indenken dat een grotere krop of een mooie staart voor vogels van enig nut kan zijn in het wild, voor specifieke behoeften. Dit zijn de overwegingen bij ontwerp die mij versteld laten staan; maar of u ze zult willen horen, weet ik niet. ✱

42

MAART-APRIL 2009

Vertaald door Nils Van den Bergh, moreel consulent CMD Turnhout

Zeer geachte Heer Darwin, 0p de dag dat uw brief hier aankwam, trok een hevig onweer over deze streek. De zomer is broeierig geweest tot hiertoe en ik moet bekennen dat het water uit de hemel me deugd deed. En mij niet alleen. Het groen in de tuin fleurt weer op, het gras staat er terug fris bij. Natuurlijk kwam de gedachte in me op dat de natuur toch goed geregeld is. Water is het onmisbare element voor het leven en het wordt door de natuur zelf uit de zeeën gehaald, gezuiverd en zo kwistig over het land uitgegoten dat de dorre grond een vruchtbare bodem wordt. Het is wonderlijk. Maar ik moest ook denken aan onze goede vriend Asa Gray die er wel van overtuigd is dat de natuur goed ontworpen werd, maar die ook eerlijk genoeg is om toe te geven dat de efficiëntie niet perfect is. Want tenslotte valt de meeste regen volkomen nutteloos weer in de zee. Wat een verkwisting van energie. In uw brief verbaast u er zich over dat veel mensen tot het besluit komen dat aan de natuur een doelbewust ontwerp ten grondslag ligt. U wijst dat denkbeeld af en het voorbeeld dat u geeft, overtuigt me volkomen. De spontane veranderingen die optraden in de wilde rotsduif zijn door de mens gebruikt om sierduiven te kweken. Nu deze dieren bestaan, zou het toch niet redelijk zijn te beweren dat de oorspronkelijke variaties in de wilde duif optraden met het oog op het ontstaan van sierduiven. Het is door de selectie dat deze dieren tot stand kwamen, niet als gevolg van een doelgerichte verandering. In dit geval gebeurde de selectie door de mens, maar in de natuur gebeurt zij door de natuur zelf. Dat de specht zo goed is aangepast aan zijn leefwijze in het bos, is alleen maar het resultaat van willekeurige veranderingen, waaruit de natuur selecteerde. De veranderingen die gunstig waren voor de specht bevorderden zijn kansen tot overleving en voortplanting en konden zo blijven bestaan, de andere verdwenen vanzelf van het toneel. Dat begrijp ik. Dat is ook wat ik las in uw boek. Zonder het nu met u oneens te willen zijn, zou ik toch willen wijzen op een paradox. Uit uw theorie volgt dat de natuur niet tot stand gekomen is vanuit een voorafgaand ontwerp dat doelbewust werd uitgevoerd. De natuur werkt niet doelgericht, maar door middel van blinde variaties en onvermijdelijke selecties. Maar het kan niet ontkend worden dat de mens wel doelgericht handelt. Het huis waarin ik woon, is door een architect ontworpen en door werklieden gebouwd, en deze mensen hadden

MAART-APRIL 2009

43

Brieven aan Darwin

wel degelijk de bedoeling een constructie te maken die geschikt is als woning. Dit huis is niet het resultaat van blinde veranderingen in een stapel stenen, waaruit vervolgens de gunstige combinaties geselecteerd werden. Er was eerst een ontwerp. Er is over nagedacht, er werd een plan getekend en vervolgens het werk uitgevoerd. Waar ik nu over spreek betreft het menselijke handelen, niet dat van dieren en planten. Maar anderzijds volgt uit uw theorie dat de mens deel uitmaakt van de natuur. Aan de wetten waaraan de dieren en planten onderworpen zijn, gehoorzamen ook de mensen. Indien dit niet het geval zou zijn, dan zou de mens een heel speciaal statuut op deze planeet hebben, dan zou hij zich wezenlijk anders gedragen dan alle andere levensvormen, maar dat kunnen we toch niet meer geloven in onze tijd. Vóór Copernicus nam men aan dat de aarde een centrale plaats in het heelal innam waardoor de mens een gepriviligieerde plek bewoonde. Ondertussen weten we dat de aarde maar een van de planeten is die rond de zon wentelt. En mee door uw werk beseffen we nu ook dat de menselijke soort geen aparte plaats inneemt tussen de diersoorten op aarde, maar dat zij slechts één van de twijgen is van de veelvertakte boom van het leven. De mens staat niet buiten de natuur. Hij is er een onderdeel van. Wat voor de andere dieren geldt, geldt ook voor de mens. En wat voor de mens geldt, moet ook voor de andere dieren gelden. Maar nu kom ik weer bij mijn bewering: de mens handelt doelgericht. Dat betekent dus dat doelgerichtheid deel uitmaakt van de levensprocessen op deze planeet. Maar dat is nu precies wat u ontkent. De natuur functioneert niet doelgericht, zegt u, en ik was u daarin gevolgd. Maar als dat het geval is, dan neemt de mens toch een aparte plaats in tussen de levende wezen op aarde, en dat is in strijd met wat u beweert. Het is een paradox. De wetenschap plaatst de mens weer in de natuur, maar door wat de wetenschap leert over de natuur, staat de mens weer buiten de natuur. Ik hoop uw mening over het probleem nog te vernemen. Zegt u het me, als ik me vergis. Ondertussen schijnt hier weer volop de zon. Het wordt weer een warme dag en de tuin ziet er heel mooi uit. Ongelooflijk mooi, als ik erover nadenk. Ongelooflijk. Met een vriendelijke groet, Gerard Bodifee auteur

44

MAART-APRIL 2009

Letter 3154 Darwin, C. R. to Herschel, J. F. W. - 23 May 1861

Brieven aan Darwin

Anne Provoosts brief aan Darwin

23 Mei 1861 Waarde heer John Herschel,

May 23d Dear Sir John Herschel You must permit me to have the pleasure to thank you for your kind present of your Physical Geography. I feel honoured by your gift, & shall prize this Book with your autograph. I am pleased with your note on my book on species, though apparently you go but a little way with me. The point which you raise on intelligent design has perplexed me beyond measure; & has been ably discussed by Prof. Asa Gray, with whom I have had much correspondence on the subject.- I am in a complete jumble on the point. One cannot look at this Universe with all living productions & man without believing that all has been intelligently designed; yet when I look to each individual organism, I can see no evidence of this. For, I am not prepared to admit that God designed the feathers in the tail of the rock-pigeon to vary in a highly peculiar manner in order that man might select such variations & make a Fan-tail; & if this be not admitted (I know it would be admitted by many persons), then I cannot see design in the variations of structure in animals in a state of nature, -those variations which were useful to the animal being preserved & those useless or injurious being destroyed. But I ought to apologise for thus troubling you.You will think me very conceited when I say I feel quite easy about the ultimate success of my views, (with much error, as yet unseen by me, to be no doubt eliminated); & I feel this confidence, because I find so many young & middle-aged truly good workers in different branches, either partially or wholly accepting my views, because they find that they can thus group & understand many scattered facts. This has occurred with those who have chiefly or almost exclusively studied morphology, geographical distribution, systematic botany, simple geology & palæontology. Forgive me boasting, if you can; I do so because I should value your partial acquiescence in my views, more than that of almost any other human being.Believe me with much respect | Yours, sincerely & obliged | Charles Darwin ✱

Vertaald door Nils Van den Bergh, moreel consulent CMD Turnhout

Staat U mij alstublieft toe U van harte te bedanken om mij uw ‘Physical Geography’ (‘Fysische Aardrijkskunde’) te schenken. Ik voel mij vereerd met dit geschenk en zal Uw gehandtekend exemplaar koesteren. Ik ben tevreden met Uw aantekening over mijn boek betreffende de soorten, hoewel U het blijkbaar slechts in beperkte mate met mij eens bent. Het punt dat U aankaart over intelligent ontwerp heeft mij onwaarschijnlijk veel kopzorgen bezorgd. Het is deskundig besproken door professor Asa Gray, met wie ik veel over dit onderwerp heb gecorrespondeerd. -Ik ben er volledig door in de war. Men kan onmogelijk naar het universum kijken met de mens en al het ander leven dat er in is ontstaan, zonder te geloven dat het intelligent ontworpen is; maar wanneer ik naar ieder organisme afzonderlijk kijk, kan ik hier geen bewijs voor vinden. Ik ben immers niet bereid te erkennen dat God de staartveren van een rotsduif zo heeft ontworpen dat ze op zulk een specifieke manier zouden variëren dat de mens die variaties zou kunnen gaan selecteren om zo een pauwstaartduif te bekomen. Indien men mij hierin kan volgen (ik besef dat er velen mij zouden tegenspreken), zal men volgens mij ook geen sporen van ontwerp vinden in de variaties in de structuur van dieren in het wild -waarbij de variaties die nuttig zijn voor het dier behouden worden en degene die nutteloos of nadelig zijn, worden geëlimineerd. Maar ik zou me echt moeten verontschuldigen om U hiermee lastig te vallen.U zult mij wel erg ijdel vinden als ik zeg dat ik het volste vertrouwen heb in het uiteindelijke succes van mijn inzichten (waarbij ongetwijfeld nog veel fouten, die ik nu nog niet kan zien, moeten worden uitgezuiverd). Dat zelfvertrouwen dank ik aan de vele echt goede onderzoekers in verscheidene velden, nog jong of van middelbare leeftijd, die mijn inzichten volledig of deels aanvaarden, omdat die hen hebben toegelaten vele schijnbaar losstaande feiten met elkaar te verbinden en te begrijpen. Dit is voornamelijk (of bijna uitsluitend) het geval geweest bij zij die onderzoek hebben verricht op het vlak van morfologie, geografische verspreiding, systematische plantkunde, eenvoudige geologie en paleontologie. Als U kunt, vergeeft U mij mijn opschepperij; ik schrijf dit enkel omdat er bijna niemand is wiens (al was het maar gedeeltelijke) aanvaarding van mijn theorie ik meer op prijs zou stellen dan die van U.Met veel hoogachting, gelooft U mij, En nogmaals mijn oprechte dank, Charles Darwin

MAART-APRIL 2009

45

Brieven aan Darwin

Beste Heer Charles Darwin, Laat me raden, toen u Sir Herschel van antwoord diende, hebt u aan hem gedacht als aan een pleistocene leguaan die, als je hem in zee gooit, iedere keer weer aan land kruipt. Het beest heeft geleerd van de haaien aan de kustrand weg te blijven, niet van de bioloog die testjes met hem uitvoert. Dus zal hij blijven terugkomen, hoe dikwijls je hem ook de golven in slingert.(1) Vergeef hem zijn starheid, beste Heer Darwin. We zijn 150 jaar verder, en het is er nog altijd, het argument dat de schoonheid van het leven wel moet wijzen op intelligent ontwerp. De bewondering voor al het ‘geschapene’-excusez le mot voor iemand die niet in een schepper gelooft- de variatie van diepzee tot hooggebergte, de geuren en de kleurenpracht, de complexiteit en de diversiteit, ze maken het nog altijd haast ondenkbaar dat het allemaal niet zo zou zijn bedoeld. Vooral de mens, die kers op de taart, met zijn bewustzijn, zijn intelligentie, zijn welgevormdheid, zijn elegantie, maakt ons zo vele jaren later nog steeds lyrisch over onszelf. Als de mens zo mooi is, dan moet er toch een artdirector zijn, een vormgever zowel als kwaliteitsbewaker, die het allemaal heeft uitgedacht, en als klokwerk in elkaar gezet? Als God zou meedoen aan een designwedstrijd, echter, dan denk ik niet dat Hij zou worden gekwalificeerd. Misschien kreeg Hij een eervolle vermelding voor het alomvattende van zijn ontwerp. Hij heeft werkelijk aan alles gedacht: aan licht en schaduw, aan roofdieren en huisdieren, aan neuronen en proteïnen, aan orde en chaos, aan rassen en standen, aan toekomst en verleden, aan cultuur en chaos, aan goed en kwaad. Maar wanneer Hij zijn pièce de résistance, zijn kroonstuk die de mens is, aan de jury zou voorleggen, dan vrees ik dat ze Hem uit de wedstrijd zouden sturen. Hoewel het een mooi topstuk is, mankeert er best wel een en ander aan. Ik heb het hier niet over kleine fabricagefouten zoals lekkende urineleiders of klappende aorta’s, blindedarmontstekingen en celwoekeringen, maar over heuse zonden tegen bijvoorbeeld de ergonomische logica. Ik geef er een paar: • De mens is naakt. Hij moet altijd op zoek naar een tweede huid omdat hij volstrekt niet is opgewassen tegen zon en regen. • De mens moet vier keer per dag eten om zich goed te blijven voelen. Waarom geen ontwerp naar het voorbeeld van de krokodil die nu en dan een flinke hap verorbert en daar vervolgens dagen op kan lopen teren? • De mens heeft kaarten en kompassen nodig om te kunnen navigeren. Hij heeft minder gevoel voor richting dan een duif of een paard. Hij verdwaalt en komt om, soms op een boogscheut van zijn erf af. • De mens eet, drinkt en ademt via eenzelfde keelopening, waardoor ieder jaar honderden mensen de verstikkingsdood sterven. Waarom voorzag de ontwerper geen opening in de nek, weg van de plek waar we eten, zoals hij dat voor de dolfijn en de walvis bedacht? • De armen van de mens scharnieren verkeerd, er zijn plaatsen op zijn rug waar hij niet bij kan (al een zegen, dus, dat de opening voor zijn ademhaling niet zoals de dolfijnen onder zijn nek op zijn rug is voorzien: als hij verkouden was zou hij niet bij zijn eigen neus kunnen om die te snuiten). 46

MAART-APRIL 2009

• De nek van de mens is vervaarlijk dun. Op de verbinding tussen het hoofd en de schouders had de ontwerper net een verdikking moeten voorzien, een stevige basis om dat zware hoofd te dragen, zeker als die nek ook het foedraal is van alle belangrijke nutsvoorzieningen, met name de ademhaling, de bloedsomloop en de spijsvertering. • Goed ontwerp zou de hersenen toch in de buikholte hebben laten indalen? De hersenen zijn de kern van ons bestaan. Ze staan veel te ver van hun pomp af, en zijn er op een te kwetsbare manier mee verbonden. Als de mens valt, dan valt het hoofd altijd van het hoogst. • Veel van zijn levensbelangrijke organen heeft de mens dubbel: longen, nieren, schildklieren, eierstokken, oogballen… behalve dan de allerbelangrijkste, namelijk het hart. Waarom is er geen tweede hart voorzien, dat overneemt als het eerste faalt? • Het plekje van het lijf dat de mens het meeste plezier moet verschaffen, zit vlakbij de opening waarlangs de ontlasting naar buiten moet. Vanzelf krijg je dan een mensheid die lichamelijk plezier als vunzig afschildert. • En wat gebeurde er met de vleugels? Als de engelen, de albatrossen en de muggen met vleugels konden worden toegerust, waarom dan niet de mens? • Het opvallendste mankement in het ontwerp van de mens is dat nergens gebruik wordt gemaakt van het wiel. Waarom heeft de ontwerper aan de mogelijkheid om het tandwiel, die exponentiële kracht waarbij energie optimaal wordt benut, verzaakt? Was dan werkelijk de mens nodig om het wiel uit te vinden? Nu hebben we het nog niet gehad over onze bedrading, beste Heer Darwin, de manier waarop in onze bovenkamer ons brein functioneert. Dat zit vol bizarre onvolkomenheden waardoor we altijd weer gaan dwalen. Het heeft bijvoorbeeld zo weinig voorstellingsvermogen dat het maar nauwelijks in staat is zich een complexe wereld voor te stellen zonder een superbrein dat alles bestiert. En het zit vol contradicties! Wist u dat de mensen die radicaal tegen abortus en euthanasie zijn, omdat ze vóór het leven zijn, dikwijls dezelfde zijn als zij die de doodstraf aanvaardbaar vinden? En vindt u het ook zo vreemd dat we met zijn allen geloven in zoiets als ‘oneindigheid’, terwijl geen enkel weldenkend mens kan aannemen dat zoiets als oneindigheid ook echt bestaat? Het is overduidelijk, de mens kan beter. De Zuid-Afrikaans paralympische hardloper Oscar Pistorious werd afgelopen jaar door de internationale atletiekfederatie uit de Olympische Spelen geweerd omdat hij met zijn kunstbenen alle andere lopers het nakijken gaf. Ik weet niet wat het is met die mateloze bewondering voor het ontwerp van de mens zoals hij in de natuur voortkomt. Als hij door een verdeler in een doos werd afgeleverd, dan bracht je hem toch binnen de omruiltermijn terug? Een welwillend jurylid zou misschien suggesties doen voor verbetering, maar de fouten zijn zo groot en de oplossingen liggen zo voor de hand, dat ik geen reden zie voor de sacrosancte bejegening die het ontwerp te beurt val. De mens is goed geprobeerd, maar zijn ontwerper was een amateur. Met de meeste hoogachting, Anne Provoost auteur (1) Op Galapagos gooide Darwin leguanen in zee om te kijken welke richting ze uit gingen. Ze kwamen telkens weer naar hem toe, wat hem bevestigde in zijn vermoeden dat ze geconditioneerd waren om bij gevaar aan land te komen. MAART-APRIL 2009

47

Een moreel consulent vertelt...

A walk to remember... Ilse Rotsaert moreel consulent PCMD Brugge

p één van onze bedrijvige werkdagen kwam er een telefoontje binnen voor een huwelijksplechtigheid. Aan het onthaal werd een afspraak gemaakt voor een eerste gesprek met het koppel en de moreel consulent. Twee weken later zaten we samen in de gespreksruimte, Maaike, Lena en ik. Een vlotte, goedlachse Maaike stak meteen van wal: zij had een vrijzinnige opvoeding genoten, altijd zedenleer gevolgd en nu maakte ze de logische keuze voor een huwelijksplechtigheid waarin de vrijzinnig-humanistische waarden centraal zouden staan. Terwijl ik geboeid luisterde naar deze enthousiaste en overtuigde twintiger, had ik tevens oog voor de in zwijgzaamheid gehulde Lena. Een eerste adempauze in Maaikes woordenstroom gaf me de kans mij tot Lena te richten. Ze schrok eventjes; had waarschijnlijk niet verwacht zo snel aan het woord te komen. Maar ze was deel van hun geheel als koppel. Ze stond dus mee in voor de keuzes die zij als koppel maakten. Wat bracht Lena hierheen? Natuurlijk bracht deze vraag haar heel snel terug bij haar partner. Mááike bracht haar hierheen! “Maar”, zo voegde ze er oprecht aan toe, “zelf weet ik niet wat ik van zo’n plechtigheid kan verwachten. Ik heb zo’n huwelijksceremonie nooit eerder meegemaakt.” Maaike keek fier op. Haar geliefde Lena volgde haar tenslotte in volle vertrouwen.

O

Lena kwam uit een traditionele familie. Zelf hing ze geen geloof aan. Ze kon zich vinden in de waarden van het vrijzinnig-humanisme. Daar had ze het met Maaike al uitgebreid over gehad. Lena had lange tijd zeer sterke familiebanden. Deze kwamen echter onder

48

MAART-APRIL 2009

spanning te staan, toen zij vertelde dat ze lesbisch was. Zij werd plostklaps overspoeld door een koude golf van onbegrip. Het duurde maanden voor ze deze collectieve familiale starheid kon losweken, en er zinnige en eerlijke gesprekken op gang kwamen. Terwijl ze dit aan mij vertelde, kon ik ineens heel duidelijk haar kracht zien. Ze vervolgde: “Ik heb een hele weg afgelegd, tot hier. Het is een weg om nooit te vergeten! In het huwelijk hoop ik helemaal te mogen thuiskomen.” Hoewel niemands pad ooit helemaal over rozen gaat, werd doorheen het gesprek wel duidelijk dat het voor Maaike iets gemakkelijker was geweest om in haar eigenheid geaccepteerd te worden, door haar familie- en vriendenkring. In die zin verbreedde Lena’s situatie uiteindelijk zelfs Maaikes horizon: namelijk het constateren dat aanvaarding ook met veel hindernissen gepaard kón gaan. Voor Lena was het kiezen voor een vrijzinnig-humanistische huwelijksplechtigheid alweer een grote stap. We bespraken met zijn drieën het thema ‘vrijzinnigheid’. De conclusies voelden voor allen goed aan; het was duidelijk dat deze huwelijksplechtigheid voor hen beiden de juiste keuze was. Het is belangrijk om dit aspect op voorhand goed uit te klaren. Je zegt aan het begin van de huwelijksrede wie je bent, dat je verbonden bent aan het Centrum Morele Dienstverlening als moreel consulent en dat je spreekt vanuit het vrijzinnig humanisme. Ook na de plechtigheid, wanneer er tijdens de receptie even gesocialiseerd wordt met de familie- en vriendenkring, moeten mensen weten wie je bent, en waar je voor staat. Het kan een moment zijn waarop andere koppels naar je toe stappen met de

vraag om voor hen een huwelijksplechtigheid te willen verzorgen. Het eerste gesprek voor Maaike en Lena zat er bijna op. Enkele praktische zaken, zoals locatie van de plechtigheid, datum, uur…, werden reeds meegedeeld. Tot slot gaf ik Lena en Maaike een aantal vragen mee, waarmee ze thuis rustig aan de slag konden gaan. De antwoorden op die vragen zouden de ingrediënten vormen voor de uitwerking van mijn volledige huwelijksrede. Met pretlichtjes in de ogen zag ik hen gretig de eerste vraagjes lezen, af en toe veelbetekenend lachend naar mekaar. Ik nam intussen de agenda voor een volgende afspraak. Het is altijd leuk, de onderonsjes die zowat elk koppel heeft, wanneer ze die vraagjes te zien krijgen. ‘Hoe hebben jullie elkaar leren kennen?’ Je ziet hen dan eventjes die prille tijd van blozende wangen en onwennige eerste dates herbeleven. ‘Wat trekt jou aan in je levenspartner?’ ‘Waar zitten de belangrijkste overeenkomsten en verschillen?’ ‘Wat voegt trouwen voor jullie toe, aan het samenwonen?’ Noem maar op. De ‘opdracht’ is vooral dat ze zouden stilstaan bij zichzelf, bij hen als koppel, bij hun waarden, en dat ze de voornaam-

ste zaken op papier zouden krijgen. Zo tekenen zíj een landschap uit van hún relatie. Hun input staat tenslotte niet los van onze output. Er ontstaat telkens een belangrijke wisselwerking. Maaike en Lena waren er helemaal klaar voor en je kon er vergif op innemen dat ze zich thuis meteen aan hun vraagjes zouden zetten. Zo’n geestdrift straalden ze beiden uit. Ik zei hen dat zij ook zelf een gedicht of tekst konden lezen (al of niet zelf geschreven), of misschien kenden ze wel een familielid of vriend, die dat voor hen zou willen doen. De meerwaarde van andere sprekers kan velerlei zijn. Verschillende stemmen kunnen een huwelijksceremonie vooreerst opfrissen. Tegelijkertijd brengen meerdere sprekers extra dynamiek in het hele gebeuren. Maar sprekers kunnen bovendien voor een heel symbolische waarde zorgen. Het feit dat dié bepaalde persoon op jullie ceremonie het woord tot jullie als koppel richt, kan bijzonder ontroerend en onvergetelijk zijn. Twee maanden later… stond ik voor hen, op hun mooiste dag, de dag waar ze beiden zó naartoe hadden geleefd, en ik besloot met de woorden:

❤

Maaike en Lena, Voor jullie ligt de toekomst als een groot en ongeopend cadeau. In dat grote pak hebben jullie vele dromen en wensen, verlangens en verwachtingen gestopt. Jullie worden nu toegetrokken naar de dag van morgen en uitgedaagd om samen de vleugels te spreiden. Jullie weten waar jullie heen willen. En met wie. Lena en Maaike, ik wens jullie een spannende levensreis! Het ga jullie goed! MAART-APRIL 2009

49

Internationaal

Religie onbelangrijk voor Europeanen Jenoff Van Hulle consulent-stafmedewerker

IN

NOVEMBER

2008

PUBLICEERDE DE

STANDARD EUROBAROMETER 69

EUROPESE UNIE

OVER DE WAARDEN VAN DE

EEN OPMERKELIJKE STUDIE :

EUROPEANEN. DE

STUDIE IS

OPMERKELIJK OMDAT ZE EEN AANTAL INTERESSANTE ZAKEN VERTELT OVER HET BELANG VAN RELIGIE VOOR EUROPEANEN.

UVV-INFO ZET DE BELANGRIJKSTE CIJFERS VOOR U OP EEN RIJ.

Europeaan wil vrede De belangrijkste waarden voor Europeanen zijn vrede (45%), gevolgd door mensenrechten (42%) en op de derde plaats respect voor het menselijk leven (41%). Deze drie waarden zijn voor Europeanen een stuk belangrijker dan democratie (27%), de rechtstaat en individuele vrijheid (beide 21%), gelijkheid (19%) en tolerantie (16%). En niet onbelangrijk: religie komt met 7% op de laatste plaats.

Religie vertegenwoordigt Europese Unie niet Op de vraag welke drie waarden het best de Europese Unie vertegenwoordigen, kiest 37% voor mensenrechten, 35% voor vrede en 34% voor democratie. Ook hier bengelt religie achteraan met 3%. Wat betreft de individuele lidstaten scoort religie het hoogst in België, Cyprus en Slowakije, hoewel dit voor elk van de drie slechts 5% bedraagt.

land associeert 31% geluk met geloof en in het tweede 17%. Een reden hiervoor kan zijn dat een meerderheid van de inwoners in deze twee landen orthodox is.

Geluk en gezondheid komen samen De laatste vraag die in de studie in het oog springt, luidt: welke waarden associeert u het meest met geluk? Voor 73% van de Europeanen is dit gezondheid, voor 44% liefde en voor 37% werk. Slechts 9% van de Europeanen verbindt geluk en geloof. Roemenië en Cyprus tonen ook hier een ander beeld, want in het eerste

Bron: Standard Eurobarometer 69

Meer info http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/e b69/eb69_en.htm

Vrij-oO nN -zinnig Bron: Standard Eurobarometer 69

Wanneer we de cijfers bekijken op het niveau van de individuele lidstaten dan beschouwt 27% van de Cyprioten, 26% van de Maltezen en 19% van de Roemenen religie als één van de belangrijkste waarden voor hen persoonlijk. In België is dit slechts 5%.

50

MAART-APRIL 2009

Jenoff Van Hulle

Een zinnig boek met de titel Wat een onzin!. Jawel, paradoxen bestaan en dit is maar goed ook. Want in hun boek onderwerpen Herman De Regt en Hans Doormaelen het zesde zintuig, leven na de dood, homeopathie, intelligent design aan een grondig onderzoek. Resultaat? Een interessant boek over pseudowetenschap en wetenschapsfilosofie. Herman De Regt en Hans Doormaelen zijn beiden filosoof. Herman de Regt doceert aan de Universiteit van Tilburg. Hans Dooremalen werkt aan de Universiteit van Amsterdam, de Vrije Universiteit en aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het boek is uitgegeven bij Uitgeverij Boom en kost €18.95. Meer info: www.uitgeverijboom.nl

Oplossing vorig nummer

Hoe maakt u kans?

Het sleutelwoord dat we zochten was VERBONDENHEID.

Vul snel het kruiswoordraadsel in en stuur het sleutelwoord vóór 27 maart 2009 naar de Unie Vrijzinnige Verenigingen, Brand Whitlocklaan 87 te 1200 Sint-Lambrechts-Woluwe of fax het door op nummer 02/735 81 66. U kan het ook via e-mail aan ons bezorgen: [email protected]. Met evenwel vermelding van ‘oplossing kruiswoordraadsel’ en persoonlijke gegevens. De oplossing verschijnt samen met de namen van de vijf winnaars in het volgende nummer. V OORNAAM N AAM

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

G EBOORTEDATUM A DRES

M

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

❏

V

❏

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Winnaars vorig nummer: Uit de juiste inzendingen kwamen volgende vijf winnaars uit de bus: Deconninck Annemie uit Sint-Joris-Weert Mathay Klaartje uit Halle Finaut Guido uit Nieuwpoort Van Acker Yo uit Oudenaarde Denys Marc uit Jette

Kruiswoordraadsel 2

Vijf winnaars krijgen elk een verrassingspakket.

Zij kregen elk Fnac-bon en het boek Geesten, griezels en ander gespuis van Martin Waddell & Tony Ross.

ANTWOORD: 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

© Puzzelland.com

MAART-APRIL 2009

51

Jongeren & Cultuur

Spore: Darwin of God? Emily Verté consulent-stafmedewerker

RELIGIE

EN GAMES GAAN NIET ALTIJD HAND IN HAND. ZOWEL VANUIT JOODSE HOEK ALS

VANUIT DE MOSLIMGEMEENSCHAP TREKT MEN SOMS TEN STRIJDE TEGEN GAMES .

OOK

SPORE, HET SIMULATIESPEL VAN WILL WRIGHT WAARIN GAMERS DE EVOLUTIETHEORIE VAN DARWIN

NASPELEN , KREEG VAN HET ZELFDE LAKEN EEN BROEK .

CHRISTELIJKE BROEK .

WANT

HET WAREN

AMERIKAANSE

GEUIT EN MENEN DAT HET SPEL HET BESTAAN VAN

SPEEL

JE MET

SPORE

GOD

MAAR

DAN WEL EEN

CHRISTENEN DIE KRITIEK HEBBEN ONTKENT.

MAAR

IS DIT WEL ZO ?

DE EVOLUTIE NA , OF KRUIP JE JUIST IN DE HUID VAN

DUS OM ONS VERGROOTGLAS BOVEN TE HALEN EN ONZE QUEESTE TE STARTEN .

52

MAART-APRIL 2009

GOD? TIJD

ooraleer we bovenstaande vragen beantwoorden, bekijken we Spore in al zijn facetten. In de eerste plaats is Spore een spel. Een simulatiespel waarin je leven kunt creëren en evolueren, stammen en beschavingen opbouwen, en hele werelden vormgeven. Spore neemt je mee doorheen het volledige evolutieproces, van oersoep tot in de ruimte. Het spel begint door op de staart van een meteoor mee te reizen naar je planeet. Eens daar aangekomen ga je van start als ééncellig wezen dat rondzwemt in de oceaan. Je eet er planten en andere cellen om DNA te verkrijgen en te groeien. Af en toe kom je ook een groter wezen tegen dat jou wil verorberen. Nadat je hoog genoeg geklommen bent op de evolutieladder en wanneer je groot genoeg bent, ga je aan wal. Hier start de tweede fase, de wezenfase. Je moet nu zien te overleven op land en daarvoor moet je je sociale vaardigheden en gevechtskunsten ontwikkelen. Je gaat eveneens op zoek naar voeding; voor de planteneters zijn dat vruchten, de vleeseters maken jacht op andere wezens. Ook in deze fase kan je weer DNA-punten verdienen die je kan gebruiken om je evolutiereis verder te zetten. Vervolgens is er de stamfase. In die fase kan je het uiterlijk van je wezen niet meer veranderen. Je speelt nu met één of meerdere wezens, wat leidt tot het ontstaan van een kleine, primitieve stam. Oprichten van gebouwen en bevelen geven aan je wezens, maar ook jagen op primitievere wezens, vissen… zijn activiteiten waar alles in deze fase om draait. Je kan ook muziekinstrumenten maken om andere stammen te behagen en zo allianties te sluiten. Want daar gaat het om, voor elke stam die je uitroeit of toevoegt aan je bondgenootschap krijg je een stuk van een totem. Vijf zo’n delen en je evolueert naar het volgend stadium, de beschavingsfase. Daar begin je met één

V

stad, van waaruit je de wereld moet veroveren. Dit doe je door specerijenbronnen te verwerven, zodat je andere beschavingen kunt veroveren, bekeren of uitkopen. Vanaf deze fase is het niet meer mogelijk om je wezens zelf te besturen. Je ontwerpt nu wagens, schepen en na verloop van tijd ook vliegtuigen waarmee je kan spelen. Ook huizen en fabrieken worden gecreëerd. Wanneer je als laatste ‘regerende’ stam overblijft, krijg je de technologie om een ruimteschip te bouwen. Dit brengt ons bij de ruimtefase. Het veroveren van het heelal is hier je doel. Dit kan je doen door allerlei missies uit te voeren, zoals andere soorten uitroeien, verzamelen van planten en allianties afsluiten. Een veroverde planeet wordt een eigen kolonie, maar ook dode en lege planeten kan je veroveren. Neem wat planten en dieren van de ene planeet en geef ze een thuis op een andere planeet, manipuleer de temperatuur en zo ontstaat een nieuwe leefbare planeet waar je een kolonie kan op stichten. Naast het verloop van deze game hebben we oog voor de ervaring van jongeren met Spore. We vroegen aan vijf jonge personen het spel te spelen en hun oordeel te geven. De reacties op de game waren nogal uiteenlopend. Twee respondenten vinden het een matig spel, twee omschrijven het als ‘goed’ en een andere vindt het dan weer slecht. Opvallend hierbij is dat de meer geoefende gamers Spore positiever ervaren dan de meer occasionele gamers. Zo geven twee op de vijf respondenten aan het spel nog te willen spelen. Slechts één jongere blijkt na het spelen van Spore de intentie te hebben om het spel te kopen. Een ander opmerkelijk feit is dat amper één respondent, de oudste, de game tot het einde heeft uitgespeeld en alle fases heeft doorlopen. Eén jongere gaf gebrek aan

tijd aan als reden om het spel niet uit te spelen, maar ook de factor plezier of toch het ontbreken ervan werd gegeven als verklaring. “Er zouden meer ontwikkelingsmogelijkheden moeten zijn. Ook het karakter zou je moeten kunnen aanpassen voor je naar de ruimtefase gaat, want een ruimtewezen met een gewei, kieuwen en een (middeleeuws) hoedje is gewoon niet ‘realistisch’”, aldus één van de jongeren. Niet alles wat de klok sloeg was afkeurend. Zo werden woorden als “origineel concept”, “goede graphics”, “veel variatie” en “fantasierijk” in de mond genomen. Maar lang niet alle respondenten waren het eens met elkaar. De visie die de twee mannelijke respondenten er op nahouden stond zelfs haaks

op elkaar. De oudste respondent stelde bijvoorbeeld dat Spore een vlotte besturing had, terwijl de tien jaar jongere mannelijke respondent de game op vlak van besturing niet vlot genoeg vond. Hoewel het voor alle respondenten duidelijk was dat je met Spore de evolutie naspeelt, geven vrijwel alle personen aan dat ze de evolutietheorie niet beter begrijpen door deze game te spelen. Slechts één respondent gaf aan dit wel te doen. Daarenboven merkte een andere jongere op dat ze Darwins theorie wel beter zou begrijpen door het spel op veel jongere leeftijd te spelen. Hoewel in diverse recensies werd gesakkerd over het gegeven dat Spore te veel zou gericht zijn op de ‘casual gamer’, lijken de resultaten van deze bevraging

MAART-APRIL 2009

53

Jongeren & Cultuur

eerder in de tegenovergestelde richting te wijzen. Hoe meer tijd de jongere spendeert aan gamen, hoe hoger hij Spore inschat. Ook de leeftijd blijkt hier te spelen. De oudere respondent waardeert de game meer dan zijn jongere gelijke. Toch wel een opvallende vaststelling, gelet op het feit dat Spore vanaf 12 jaar mag gespeeld worden.

het onderspit delven in functie van het vertier. Wright en de zijnen hebben enkele wetten met de voet getreden en aangepast. Zo kan je je in Spore sneller dan het licht verplaatsen. Maar er zijn nog andere wezenlijke onderscheiden tussen de werkelijkheid en het spel. In de realiteit gaat er een lange tijd over het evolutieproces, terwijl dit in de game slechts

den) stelt dat mensen de domeinen van hun leven heel duidelijk van elkaar kunnen scheiden. Hij geeft aan dat het niet zo is dat de game goed functioneert omdat spelers wetenschappelijke informatie meekrijgen, maar omdat je kan manipuleren en de resultaten ervan ziet. Evolutie lijkt iets abstracts, het is net alsof je er niet bij betrokken bent. Spore speelt daarop in. In plaats van wetenschappelijke feiten te visualiseren en aan te leren, leert deze game wetenschappelijk te denken. Deze bespreking stond vrijwel geheel in het teken van de game zelf. Maar wat als we nu eens onze horizonten verruimen en verder kijken dan Spore op zichzelf?! Dan kom je vrijwel onmiddellijk bij de sociologische dimensie van het spel: de speler en zijn gedrag. De échte subjecten zijn niet zozeer de virtuele creaturen, maar wel de gamers zelf. Spore geeft immers inzicht in hoe de spelers de wereld rondom zich willen vormgeven. Dit is dan ook de grootste troef van de game.

Naast zijn mogelijkheid om te entertainen, heeft Spore ook wetenschappelijke fundamenten. Zo heeft de man achter Spore, Will Wright, zich laten inspireren door de evolutionaire ontwikkelingsbiologie. De Spore-schepper belichaamt de vele verschillende types wezens, die gemaakt zijn met dezelfde basisgenen. De sleutel tot diversiteit is een fractie van een genoom die duizenden andere genen zegt waar verschillende lichaamsdelen op een embryo te plaatsen. En die bepalen of het eindproduct een insect of een mens is. Bovendien incorporeert de Sporeschepper het concept van bilaterale symmetrie, wat wijst op het feit dat wezens zowel aan de linkerkant als aan de rechterkant van hun lichaam dezelfde structuur hebben. Maar een spel kan nooit realiteit zijn. Ook Spore niet. Deze game worstelde, net zoals andere spelen die harde wetenschap dicht bij de mens willen brengen, met het spanningsveld wetenschap en plezier. De makers van Spore stelden zich dan ook de vraag hoe een game zowel wetenschappelijk accuraat als vermakelijk kan zijn. Om niet te veel in detail te treden: de wetenschap moest

54

MAART-APRIL 2009

enkele minuten in beslag neemt. Daarenboven kan je, in tegenstelling tot de echte evolutionaire ontwikkeling, met de Sporeschepper alle onderdelen voor je wezen kiezen die je hart verlangt. In tijden van Amerikaanse verkiezingen waren creaturen met de naam Obama of Palin schering en inslag. En ook Darwin kan je tegenkomen in de game. Om nog maar te zwijgen van de pornografische personages die werden gecreëerd. In dat opzicht lijkt Spore dan ook dichter bij de niet-wetenschappelijke geloofsovertuiging van intelligent design te staan. Iedereen kan creëren wat hij wil, iedereen kan dus zelf voor god spelen. Algemeen kunnen we dan ook stellen dat wetenschap hier niet alleen tegenover entertainment geplaatst wordt, maar evenzeer tegenover pseudowetenschap. In recensies had men het er al over. Zo werd er geïnsinueerd dat Spore een spel zou zijn die de idee van intelligent design zou verkopen onder de vlag van wetenschap en bijgevolg misleidend zou zijn. Desondanks komen er ook positieve reacties uit wetenschappelijke hoek. Specialist in wetenschapscommunicatie Stephen Webster (Imperial College Lon-

Spore hebben we nu in al zijn verscheidenheid kunnen aanschouwen. Er rest ons nu nog één ding te doen: antwoorden! Antwoorden op de vragen waarmee we uit de startblokken zijn geschoten. Darwin of God? Evolutieleer of intelligent design? Vraagtekens die we wilden wegwerken. Dit kunnen we ook, toch als de vraag puur filosofisch gesteld wordt. Maar dat is niet het geval, hier kadert het in een game. Speel je met Spore de evolutie na of is het een betoog ten voordele van intelligent design? Spontaan antwoord ik daarop: geen van beide. Het is genuanceerder dan dat. Spore heeft wetenschappelijke wortels, met name in de evolutieleer. Maar entertainment heeft hier ook zijn plaats. En om deze plaats te kunnen bemachtigen moesten de makers water bij de wijn doen en afstappen van verscheidene wetenschappelijke wetten. Zo ontstond de link met de pseudowetenschap, intelligent design. De pertinente gedachte om God bij het spel te betrekken, was er niet zozeer bij Will Wright en zijn medewerkers. Ik zou dus kiezen voor Darwin. Hoewel het begrip ‘perceptie’ hier alleszins ook op zijn plaats is.

MAART-APRIL 2009

7

UNIE VRIJZINNIGE VERENIGINGEN v. z .w. FEDERAAL SECRETARIAAT Brand Whitlocklaan 87 1200 Sint-Lambrechts-Woluwe T 02 |735 81 92 - F 02 |735 81 66 [email protected] www.uvv.be

Provinciale Centra Morele Dienstverlening BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST PCMD Brussel Stalingradlaan 18-20 - 1000 Brussel T 02 242 36 02 - F 02 242 56 17 [email protected]

PROVINCIE LIMBURG PCMD Hasselt A. Rodenbachstraat 18 - 3500 Hasselt T 011 21 06 54 - F 011 23 55 16 [email protected]

PROVINCIE VLAAMS-BRABANT PCMD Leuven Brusselsestraat 78 - 3000 Leuven T 016 23 56 35 - F 016 20 75 47 [email protected]

PROVINCIE ANTWERPEN PCMD Antwerpen Jan Van Rijswijcklaan 96 - 2018 Antwerpen T 03 259 10 80 - F 03 259 10 89 [email protected]

PROVINCIE OOST-VLAANDEREN PCMD Gent Sint-Antoniuskaai 2 - 9000 Gent T 09 233 52 26 - F 09 233 74 65 [email protected]

PROVINCIE WEST-VLAANDEREN PCMD Brugge Jeruzalemstraat 51 - 8000 Brugge T 050 33 59 75 - F 050 34 51 69 [email protected]

Centra Morele Dienstverlening BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST CMD Jette Jetse laan 362 - 1090 Jette T 02 513 16 33 [email protected] PROVINCIE ANTWERPEN CMD Antwerpen Breughelstraat 60 - 2018 Antwerpen T 03 227 47 70 [email protected] CMD Herentals Lantaarnpad 20 - 2200 Herentals T 014 85 92 90 - F 014 85 44 39 [email protected]

PROVINCIE LIMBURG CMD Genk Bochtlaan 16 bus 6 - 3600 Genk T 089 51 80 40 - F 089 51 80 49 [email protected]

PROVINCIE VLAAMS-BRABANT CMD Halle Molenborre 28/02 - 1500 Halle T 02 383 10 50 - F 02 383 10 51 [email protected]

CMD Maasland Pauwengraaf 63 - 3630 Maasmechelen T 089 77 74 21 - F 089 77 74 22 [email protected]

CMD Tienen Beauduinstraat 42 3300 Tienen T 016 81 86 70 - F 016 82 40 31 [email protected]

CMD Tongeren Vlasmarkt 11 - 3700 Tongeren T 012 45 91 30 - F 012 45 91 39 [email protected]

CMD Mechelen O.-L.-Vrouwestraat 29 - 2800 Mechelen T 015 45 02 25 - F 015 43 55 19 [email protected]

PROVINCIE OOST-VLAANDEREN CMD Aalst Koolstraat 80-82 - 9300 Aalst T 053 77 54 44 - F 053 77 97 70 [email protected]

CMD Turnhout Begijnenstraat 53 - 2300 Turnhout T 014 42 75 31 - F 014 42 54 40 [email protected]

CMD Ronse Zuidstraat 13 - 9600 Ronse T 055 21 49 69 - F 055 21 66 68 [email protected] CMD Sint-Niklaas Ankerstraat 96 - 9100 Sint-Niklaas T 03 777 20 87 - F 03 777 31 64 [email protected] CMD Zottegem Kastanjelaan 73 - 9620 Zottegem T 09 326 85 70 - F 09 326 85 73 [email protected]

CMD Vilvoorde Vlaanderenstraat 69 - 1800 Vilvoorde T 02 253 78 54 - F 02 253 57 87 [email protected] PROVINCIE WEST-VLAANDEREN CMD Ieper Korte Torhoutstraat 4 - 8900 Ieper T 057 23 06 30 - F 057 23 06 39 [email protected] CMD Kortrijk Overleiestraat 15A - 8500 Kortrijk T 056 25 27 51 - F 056 25 27 53 [email protected] CMD Roeselare Godshuislaan 94 - 8800 Roeselare T 051 26 28 20 - F 051 26 28 26 [email protected]

Antennes Morele Dienstverlening PROVINCIE ANTWERPEN AMD Lier Antwerpsestraat 148 (1ste verdieping) 2500 Lier T 03 488 03 33 - F 03 488 03 33 [email protected]

PROVINCIE LIMBURG AMD Bilzen Klokkestraat 4 bus 1 3740 Bilzen T 089 30 95 60 - F 089 56 57 94 [email protected]

AMD Mol Laar 2 bus 3a 2400 Mol T 014 31 34 24 - F 014 31 34 24 [email protected]

AMD Leopoldsburg Koningstraat 49/gelijkvloers 3970 Leopoldsburg T 011 51 62 00 - F 011 51 62 09 [email protected] AMD Sint-Truiden Kazernestraat 10/001 3800 Sint-Truiden T 011 88 41 17 - F 011 31 26 45 [email protected]

Unie Vrijzinnige Verenigingen

www.uvv.be