uvv Keuzevrijheid Verantwoordelijke uitgever: Sonja Eggerickx ISSN Afgiftekantoor Brussel X Verschijnt tweemaandelijks

ISSN 0774-1359 • Afgiftekantoor Brussel X Verantwoordelijke uitgever: Sonja Eggerickx Verschijnt tweemaandelijks 2011 - 28ste jaargang nr. 6

uvv

Keuzevrijheid

Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

HOOFDREDACTIE

Anne-France Ketelaer Marina Van Haeren

CONFORM DE WET TOT BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER TEN OPZICHTE VAN DE VERWERKING VAN PERSOONSGEGEVENS (8 DECEMBER 1992) DELEN WIJ U MEE DAT EEN AANTAL VAN UW PERSOONSGEGEVENS OPGENOMEN WORDEN IN ONS ADRESSENBESTAND. DEMENS.NU ZAL, ALS HOUDER VAN DIT BESTAND, UW GEGEVENS VERWERKEN IN HET KADER VAN VOLGEND DOELEIND: VERSPREIDEN VAN PUBLICATIES EN INTERNE COMMUNICATIE.

REDACTIEMEDEWERKERS Federaal Secretariaat Brand Whitlocklaan 87

Olivier Beys Franky Bussche Veerle Cannoot Liza Janssens Sonny Van de Steene Sarah Van Gaens Julie Van Garsse

SCHRIFTELIJK VERZOEK, GERICHT AAN MEVROUW MARINA VAN HAEREN, SECRETARIS-GENERAAL, BRAND WHITLOCKLAAN 87 TE 1200 SINT-LAMBRECHTSWOLUWE, KAN U EEN OVERZICHT KRIJGEN VAN DE DOOR DEMENS.NU OVER U OPGESLAGEN PERSOONSGEGEVENS. ONJUISTE GEGEVENS VERBETEREN WIJ OP UW VERZOEK.

OP

1200 Sint-Lambrechts-Woluwe COÖRDINATOR T 02 | 735 81 92 F 02 | 735 81 66 [email protected]

www.deMens.nu

INhoud

OP DIT NUMMER KAN U STEEDS DOORMAILEN NAAR [email protected], DEZE WORDEN, NA OVERLEG EN GOEDKEURING DOOR DE KERNREDACTIE, GEPLAATST OP DE WEBSITE BIJ DE RUBRIEK REACTIES VAN DE DESBETREFFENDE UVV-INFO OF VERSCHIJNEN IN DE VOLGENDE UVV-INFO.

REACTIES

Sonny Van de Steene

LAY- OUT

GrafiekGroep

UVV- info

WORDT GRATIS VERSPREID BINNEN DE VRIJZINNIGE GEMEENSCHAP. DE REDACTIE VAN UVV-INFO IS NIET VERANTWOORDELIJK VOOR DE INHOUD VAN DE DOOR DERDEN GELEVERDE ARTIKELS. ONDER AUSPICIËN VAN DE UNIE VRIJZINNIGE VERENIGINGEN

VZW

PAGINA

Van de redactie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Dossier: Keuzevrijheid ¬ ¬ ¬ ¬ ¬

Oude en nieuwe vrijheid - Mark Elchardus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Over keuze, vrijheid en geluk - Arne Roets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Wat hersenwetenschap ons (niet) leert over keuzevrijheid, vrije wil en verantwoordelijkheid - Jan Verplaetse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Keuzes bepalen je levenspad: 4 getuigenissen - Veerle Cannoot, Liza Janssens, Sonny Van de Steene en Julie Van Garsse . . . . . . . . . . . . 15 Kiezen, hoe doe je dat? Boekbespreking De kunst van het kiezen - Franky Bussche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

UVV belicht Prikbord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 ¬ Scheidingsritueel.be . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 ¬ Isabelle Stengers bekleedt Leerstoel Willy Calewaert. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 ¬ Gezocht! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Varia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 ¬ In Memoriam Philippe Grollet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 ¬ Persbericht ‘Vandaag opnieuw asielzoekers op straat, ook kinderen’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 ¬ Persbericht ‘Waakzaamheidscomité voor de Democratie’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 ¬ “Eindelijk heb ik jullie gevonden!” - Maarten Peeraer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 ¬ Festival van de Vrijheid - Didier De Swert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 ¬ Supportief dagcentrum Topaz opent vijf dagen per week - Julie Van Garsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Vrijwilligers van bij ons - Sonny Van de Steene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Een consulent vertelt… ¬ Voelsprieten in het veld - Peter Egberghs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Uitsmijters ¬ Een universiteit vol ambitie - Sonny Van de Steene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 ¬ Erasmus uit vrije wil: concertdata VUB-orkest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 ¬ Vrijzinnigheid: de mens als maat van de dingen. Boekbespreking Het verdorven genootschap - Photis Schurmans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Internationaal ¬ Vrede is meer dan het zwijgen van wapens alleen - Jakobus Monteyne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Vrij-On-Zinnig - Veerle Cannoot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Kruiswoordraadsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Jongeren en cultuur ¬ Haal de kunstenaar in je boven in het MAS - Julie Van Garsse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Zenithbeurs

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Info Vrije Universiteit Brussel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 huisvandeMens in je buurt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

UVV-Info | 28ste jaargang nr. 6 November - December 2011 Verschijnt tweemaandelijks Verantwoordelijke uitgever: Sonja Eggerickx

Va n de Redactie DE TIJD VAN DE GROTE VERHALEN LIGT ACHTER ONS. WILT DAT ZEGGEN DAT WIJ

– EN MET ONS DE MEESTE WESTERLINGEN - WEGZAKKEN

IN EEN POSTMODERNE WINTERSLAAP? DE

GROTE VERHALEN

HELEMAAL

NIET.

WE

HEBBEN

ENKEL VERVANGEN DOOR IETS WAT ONS VEEL

IN

DIT NUMMER VAN

HOE

WE IN HET

UVV-INFO

WESTEN

BELICHTEN WE DEZE KEUZEVRIJHEID.

LANGZAAMAAN, IN GOLVEN, GEËVOLUEERD

ZIJN NAAR KIEZENDE BURGERS.

DOOR

HET VERWERVEN VAN FORMELE

VRIJHEDEN, GEVOLGD DOOR POLITIEK KIESRECHT EN TEN SLOTTE DOOR

DIERBAARDER IS DAN EENDER WELK DOGMA OF BOEK : DE MOGELIJK-

SOCIALE RECHTEN TE VEROVEREN.

HEID OM ONS EIGEN VERHAAL TE SCHRIJVEN.

SUMPTIEMAATSCHAPPIJ ALS ABSOLUTE STROOMVERSNELLER.

NIET UIT.

GROOT OF KLEIN, MAAKT

MET

DE EXPLOSIE VAN DE CON-

WE

KIE-

“DON’T FUCKING TELL ME WHAT TO DO”, ZINGT DE ZWEEDSE

ZEN NIET ALLEEN MEER TUSSEN PRINCIPES EN OVERTUIGINGEN, MAAR

ROBYN EN DIE LEUZE WORDT NIET ALLEEN DOOR REBEL-

OOK TUSSEN TWINTIG SOORTEN CHOCOLADE EN ZESTIG SOORTEN BIER.

POPZANGERES

SE PUBERS MEEGEKEELD.

KEUZEVRIJHEID

TUSSEN

BOOTCUT EN SKINNY JEANS, TUSSEN REIZEN NAAR DE

VENHEID BIJ UITSTEK , DE INDIVIDUELE VRIJHEID PAR EXCELLENCE.

ALGARVE

OF

ONAANTASTBAAR. NIEMAND

ZEKER DAT DE STRAIGHT LEG JEANS NIET BETER BIJ JE PAST?

MOET ONS ZEGGEN WAT WE MOETEN

ETEN EN HOE WE ONS MOETEN KLEDEN. NER

IS EEN WESTERSE VERWOR-

WE

KIEZEN ZELF EEN PART-

- OF JUIST NIET - EN BESLISSEN ZELF OF WE AL DAN NIET IN HET

HUWELIJKSBOOTJE STAPPEN. VAN DE CARRIÈRE.

DIE

KINDEREN? LATEN SOMMIGEN AFHANGEN

WE UITERAARD OOK ZELF BEPALEN.

CURAÇAO. KIEZEN

WORDT MEER DAN OOIT VERLIEZEN

WORDT MEER DAN OOIT EEN OPGAVE.

VIND

–

–

EN HET

MAAR EENS DE BESTE

CHOCO TUSSEN ZEVEN QUASI IDENTIEKE POTTEN IN DE SUPERMARKT.

TWEE

VERSCHILLENDE OPTIES ZOUDEN AL EEN PAK MINDER STRESS

OPLEVEREN.

IS

KEUZEVRIJHEID TROUWENS UITEINDELIJK NIET MEER DAN EEN ILLU-

SIE? IN WELKE MATE KIEZEN WE IMMERS ONGEBONDEN EN DOORDACHT?

WORDEN WE NIET GESTUURD DOOR ONBEWUSTE PROCESSEN,

LIGGEN ONZE ZOGEZEGDE VRIJE HANDELINGEN NIET REEDS OP VOORHAND VAST?

MARKETINGEXPERTS

WETEN STEEDS BETER HOE ZE CON-

SUMENTEN OM HUN VINGERS WINDEN EN STUREN HUN GEDRAG. DIT GAAT DAN ENKEL OVER JEANS EN CHOCO.

EN

WAT ALS JE EEN BESLIS-

SING MOET NEMEN DIE DE REST VAN JE LEVEN ZAL BEPALEN?

WANNEER JOUW KEUZE OOK IMPACT HEEFT OP ANDEREN? KAN JE DAN WEL SPREKEN OVER KEUZEVRIJHEID?

MOEILIJKE

KEUZE OM ER MEER OVER TE LEZEN.

OF

VRAGEN.

AAN

U DE

NIET.

JULIE VAN GARSSE

Dossier

Oude en nieuwe vrijheid prof. dr. Mark Elchardus Vrije Universiteit Brussel

‘‘

Kiezen lijkt de essentie

van vrijheid, raakt de kern

van ons wezen, is een recht waarvoor we ons leven willen geven.

’’

De aanloop

WATT TE KIEZEN ?

Uiteraard zijn de keuzemogelijkheden toegenomen. Spectaculair zelfs en op vele vlakken en op veel verschillende manieren. De denkers van de verlichting deden hun best om ons te bevrijden van de beperkingen van traditie en geloof. Eens gelanceerd waren we niet meer te stuiten en zetten meteen ook ideologie en alle grote verhalen bij het huisvuil. De rechten die ons toelaten te kiezen, werden geleidelijk -in golvenopgebouwd. De Britse socioloog T.H. Marshall heeft daarover in 1949 een boeiende reeks radiocauserieën gehouden, die in 1950 als boek zijn verschenen en uitgroeiden tot een klassieker. Langzaamaan zijn we kiezende burgers geworden, eerst door het verwerven van formele vrijheiden, dan door het verwerven van politiek kiesrecht en ten slotte door sociale rechten te veroveren. Die zo belangrijke sociale rechten zonder dewelke andere rechten nogal loos en zelfs een beetje lachwekkend blijven. De Franse schrijver Anatole France heeft de beperking van formele rechten die niet worden ondersteund door sociale rechten en door een grote mate van gelijkheid, onnavolgbaar belicht “(…) la loi, dans sa majestueuse égalité interdit a tous, aux riches comme aux pauvres de dormir sous les ponts, de coucher dans la rue et de

MARK ELCHARDUS

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

5

Dossier

voler du pain.” Zelfs sociale rechten volstaan niet om zinvol te kunnen kiezen, daarvoor zijn ook informatie en kennis en dus onderwijs nodig. Marshall besteedde daar nog weinig aandacht aan, de grote onderwijsexpansie moest nog komen. Inmiddels hebben we ook die achter de rug. In vergelijking met de tijd toen Marshall zijn luisteraars, rustig en op het ritme van een radiocauserie over de langzame en moeizame groei van het moderne burgerschap onderhield, zijn we ook nog immens veel rijker geworden. De economische groei, die in de naoorlogse periode sterk afhankelijk was van de consumptiemaatschappij, heeft de keuzemogelijkheden enorm verbreed.

Victor Liebow in 1955 een opmerkelijk artikel: “Onze uitermate productieve economie (…) moet er ons toe brengen van consumptie onze levenswijze, “our way of life” te maken (…) het kopen en gebruiken van goederen moet ons ritueel worden, we moeten zielenheil en bevrediging nu in consumptie zoeken (…) we moeten dingen consumeren,

Dat begon al in de jaren zestig toen, vergeleken met nu, de consumptiemaatschappij nog in haar kinderschoenen stond, maar vergeleken met de sobere naoorlogse opbouwperiode toch al opdringerig aanwezig was. Onder meer de provo’s gingen daartegen tekeer. ‘Klootjesvolk’ zo omschreven zij de mensen die geloofden dat zij

opgebruiken, vervangen, steeds meer en steeds sneller.” Nog steeds vragen Liebows lezers zich af of de man het meende of dit schreef als een satire van wat hij al zag gebeuren in het Amerika van zijn tijd. Profetisch was het in elk geval. Onze economie is sterk afhankelijk van het consumeren, opgebruiken en vervangen of vernieuwen. Ik schrijf dit een paar weken nadat Standard and Poor de kredietwaardigheid van de V.S. verlaagde. Als de Amerikaanse consumenten daarop reageren door de knip op de beugel te houden, is dat slecht nieuws voor de Chinezen, voor Europa en voor de rest van de wereld. Anders gesteld: wij leven goed bij de gratie van mensen die boven hun stand consumeren. De absurditeit en onhoudbaarheid van zo’n situatie begint velen te dagen. Maar omdat we niet goed weten hoe uit die spiraal te ontsnappen, vuren we kritiek af in het wilde weg.

het geluk konden vinden in een nieuw pak, een nieuwe wagen of progressief konden aanknopen met de vooruitgang door een elektrisch vleesmes te kopen. Vandaag is dat mes vergeten, vervangen door de iPad. Maar het boerde rustig voort, dat klootjesvolk, en leek nog echt gelukkig ook met die wagen en dat elektrisch vleesmes. Een vriend van me, met gevoel voor zelfrelativering, legt mooi uit waarom dat zo is. “Thuis”, zegt hij, “neem ik de belangrijke beslissingen, of Turkije bij de Unie komt, of Israël Palestina erkent, China in Afrika investeert, de uitbreiding van de Europese Unie wordt teruggeschroefd, de Arabische lente tot liberalisering of dwingelandij van integrisme leidt, wie benoemd wordt aan het hoofd van de Europese Centrale Bank en dies meer.” “Mijn vrouw”, zo gaat hij verder, “houdt zich bezig met de trivia, wat we eten, hoe

Our way of life De consumptiemaatschappij heeft het kiezen aangezwengeld, niet zoals de verlichting en het burgerschap, via de royale weg van rechten en principes, maar via het meer bescheiden, alledaagse pad van het kiezen tussen twaalf soorten yoghurt, twintig soorten kaas, dertig soorten groenten, vijftig soorten bier, honderd soorten wijn… Kiezen, kiezen en nog eens kiezen, terwijl we ons karretje langs de rekken van de grootdistributeur stuwen. Het lijken handelingen die iedereen meteen en spontaan onder de knie heeft: door de handelsstraat kuieren, in grootwarenhuizen en shopping malls rondhangen, goesting krijgen, begeren en kiezen. Zoals alles moest echter ook dat worden aangeleerd. Emily Fogg Mead (moeder van de meer bekende Margaret Mead) was een theoreticus van de marketing, die al in 1901 een cruciaal principe van die discipline neerlegde en daarmee een groot vormingsproject, waarschijnlijk het grootste van de 20ste eeuw, mee vorm gaf: “Wij moeten ons niet bezighouden met de vraag of mensen kunnen betalen, maar met hun bekwaamheid om te begeren en te kiezen…” Zo gezegd zo gedaan, marketing en reclame legden zich daarop toe en na de Tweede Wereldoorlog en de beslissende jaren vijftig waren we er klaar voor. In een tijdschrift dat zich specialiseerde in de problematiek van de kleinhandel, publiceerde de Amerikaanse economist

6

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

we ons huis inrichten, waar we op vakantie gaan, kortom, wat we consumeren en hoe we ons geld opdoen.” Neerkijken op consumptie en het kiezen dat daarmee gepaard gaat, is verre van vanzelfsprekend en behoorlijk wereldvreemd.

Heb ik goed gekozen? De zogeheten dereguleringsbeweging (eigenlijk een herregulering in het voordeel van de rijken) heeft het keuzepakket nog gevoelig uitgebreid. Dingen die gekenmerkt werden door trouw, vertrouwen en vanzelfsprekendheid, zoals uw bankier, energieleverancier, telefonieprovider en verzekeraar, moesten plots, zonder dat de consumenten daarom vroegen, de markt op, product tussen producten worden, voorwerp worden van keuze. De consument, die het al zo druk had met job, tv, de kinderen en de levensgezel(lin) (doorgaans in die volgorde) moest nu leren kiezen tussen banken, verzekeraars, energieleveranciers en telefonieproviders. Dat werkte menig consument op de zenuwen. Temeer daar veel van die producten, die door de aldus gecreëerde concurrentie veel goedkoper zouden worden, even duur bleven of zelfs duurder werden. Bij het kiezen van die ‘producten’ moet de voormalige trouwe klant, nu gepromoveerd tot kritisch, kiezend consument, de kleine lettertjes lezen. Dat niet doen, is roekeloos. Maar, men kan die kleine lettertjes lezen en herlezen en dan nog eens de kleine lettertjes van de concurrent lezen en herlezen en als men uiteindelijk kiest… blijft toch nog steeds de knagende twijfel: heb ik wel goed gekozen? Groot zijn de ontgoocheling en de woede als blijkt dat de buur toch nog beter heeft gekozen of de rekening een paar maanden later onverwacht hoog oploopt. De herregulering heeft de consument vermoeid. Rondslenteren op de Meir, graag, maar een energieleverancier kiezen? Het leidt tot keuzelast en keuzestress. In 2004 schreef de socioloog Barry Schwartz daar een leuk en leesbaar boek over The Paradox of Choice. Consumenten laten kiezen op markten waar de behoefte aan informatie groot

is en de ongelijkheid in kennis tussen de potentiële klant en verkoper eveneens groot is, blijkt niet zo’n goed idee. Het ergert consumenten, schept vele mogelijkheden tot misbruik, zadelt de overheid op met de moeilijke taak de onbezonnen consumenten tegen zichzelf te beschermen en eventueel te redden.

‘‘

We kiezen veel

minder zelfstandig

dan we denken, we worden steeds meer voorspelbaar,

doorzichtig en manipuleerbaar.

’’

De herregulering heeft een sluimerend probleem tot rijpheid gebracht en zichtbaar gemaakt. Kiezen is, naast een vrijheid, ook een last geworden. Meer en meer zien we dat wie het zich financieel kan veroorloven, anderen (reisbureaus, inkoopdiensten, consulenten, juristen, boekhouders, personal trainers, lifestyle-advisors, conciërgediensten…) betaalt om in zijn plaats te kiezen.

De vervelende socioloog Toch lijkt dat alles voorlopig niet fundamenteel te raken aan de consumptieen keuzehonger van de meeste mensen. Nochtans, wie even vijf minuten nadenkt, beseft dat we hooguit nog een paar decennia hebben om te leren gelukkig te zijn met minder materiële goederen. Leren we dat niet, dan zullen er veel ongelukkige mensen zijn. Maar van de broodnodige cultuur- en waardewissel is nog weinig te bespeuren, omdat kiezen niet alleen, zoals Liebow aankondigde, ons ritueel is geworden, maar ook omdat het de kern van ons geloof, onze god of afgod is. Kiezen, autonoom, zelfstandig kiezen, of het nu om plattekaas, bank, partij, boek, principes, waarden of partner gaat, lijkt de essentie van vrijheid, raakt de kern van ons wezen, is een recht waarvoor we ons leven willen geven, of alleszins jongere en

gezondere mensen in onze plaats willen laten sneuvelen. Dat roept de vraag op of we wel zo vrij en persoonlijk kiezen. Benutten we die enorme keuzevrijheid, die brede waaier aan mogelijke keuzes effectief om enigszins vrij te kiezen? Het antwoord op die vraag hangt af van het standpunt dat men inneemt. Wie enkel naar zichzelf kijkt, kan best geloven dat de keuzes die hij of zij maakt hoogstpersoonlijk en origineel zijn. De kans is zelfs groot dat in onze cultuur, waarin veel waarde wordt gehecht aan autonomie, zelfstandigheid en originaliteit, mensen geloven dat ze echt zelf en onafhankelijk hun smaken, opinies, principes en producten kiezen. Er is weinig dat hen daar van af kan brengen. Wie het eigen gedrag niet systematisch met dat van anderen vergelijkt, komt er gewoon niet achter dat vele van onze keuzes erg voorspelbaar zijn in termen van een beperkt aantal eigenschappen zoals leeftijd, geslacht, sociale klasse, opleidingsniveau en levensbeschouwing. Men moet wachten tot er zo’n vervelende socioloog langskomt, die enquêterend de keuzes van een groot aantal mensen systematisch vergelijkt, om vast te stellen dat op het einde van de dag, op het einde van het leven of op het moment dat toevallig die enquêterende socioloog is langsgekomen, de origineel en zeer zelfstandig kiezende persoon onbewust de heel vertrouwde, gekende, conventionele patronen van doen, denken en voelen heeft gereproduceerd?

Revelerende voornamen Heel veel hedendaagse mensen geloven bijvoorbeeld dat de voornaam die zij kiezen voor hun baby een heel eigen keuze is, behoorlijk origineel ook. Heel wat mensen putten zich trouwens uit in het vinden of bedenken van buitengewoon origineel klinkende, unieke namen. Vergelijkt men echter een groot aantal geboorten, dan stelt men vast dat heel veel mensen ongeveer tegelijkertijd voor die zeer unieke en originele naam hebben gekozen en

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

7

Dossier

dat er een zeer sterke samenhang is tussen de gekozen namen en bijvoorbeeld het onderwijsniveau van de ouders(1). De voornaam van de kinderen wordt op die manier onthullend. Men kan er in vele gevallen de sociale klasse van de ouders uit aflezen. Ironisch genoeg is dat vooral het geval van ouders die origineel willen zijn. Er zijn namen die veel worden gegeven, waarmee het kind als het ware in de massa verdwijnt, maar die daarom ook niets vertellen over de sociale achtergrond van die persoon. Dat zijn namen die als het ware de privacy respecteren. Ouders die origineel willen zijn, plakken hun kind daarentegen een opvallend etiketje op. Dat geldt niet alleen voor voornamen. De keuzes die mensen maken, de opvattingen en smaken die ze hebben, blijken heel voorspelbaar. De Nederlandse onderzoeken Paul de Beer heeft op basis van de gegevens van het Nederlandse Sociaal Cultureel Planbureau zelfs vastgesteld dat tussen 1970 en 2000 de voorspelbaarheid van de Nederlanders is toegenomen. Bekeken vanuit de sociologie, een discipline die het effect van kenmerken als geslacht, leeftijd, sociale klasse, levensbeschouwing en dergelijke op onze smaken, keuzes en wijzen van doen onderzoekt, verschijnt de individuele uniciteit als een soort optisch bedrog: het gevolg van een te beperkt en zelfbetrokken gezichtspunt. Nieuw is de illusie van eigen originaliteit en uniciteit geenszins. De Franse schrijver Flaubert (1821-1880) bijvoorbeeld, schetste in zijn werken mensen die heel sterk door hun conditie en omgeving gedetermineerd zijn, maar dacht dat hij zelf volkomen aan die determinatie ontsnapte. Zijn Emma Bovary is ronduit zielig in haar gedetermineerdheid, slachtoffer van romantische literatuur en van de ‘boekskes’. Over zichzelf schreef Flaubert echter: “Bédoin tant qu’l vous plaira; citoyen, jamais…” Dat zijn wij moderne mensen ten voeten uit: voorspelbaar, maar uniek en nomadisch in het diepst van onze gedachten.

8

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

De glazen consument Recentelijk zijn we ook heel actief gaan meewerken aan onze voorspelbaarheid. Ik zelf doe dat onder meer door boeken te bestellen bij Amazon. Geregeld sturen die mij een mailtje met titels waarvan ze vermoeden dat ze me interesseren. De nagel op de kop doorgaans. Ze kunnen dat doen omdat ze mijn bestellingen volgen, deze vergelijken met wat mensen die dezelfde boeken hebben gekocht ook nog hebben gekocht, op die manier mijn ‘profiel’ opbouwen en op die basis voorspellen wat ik interessant vind en desnoods wil aankopen. Ik vind dat leuk, om een taal te bezigen waarmee veel mensen zich graag bloot geven. Het is gemakkelijk en handig. Het geeft je wel een gevoel van transparantie. De Glazen consument heet één van de vele boeken die handelen over de nieuwe methoden van bewaking (‘surveillance’ in de vakliteratuur). Met onze bankkaarten, kredietkaarten, getrouwheidskaarten, gps en gsm laten we leesbare sporen na die het mogelijk maken ons pad doorheen het leven en de wereld in detail te volgen. ‘Cookies’ bespioneren ons vanuit onze eigen computer. Eigen aan die nieuwe surveillance is dat we daar actief en doorgaans gewillig en soms enthousiast aan meewerken. De gegevens die aldus stapelbaar worden en in grote mate al worden opgestapeld, maken ons uitermate doorzichtig, voorspelbaar en stuur- of manipuleerbaar. De voorzieningen die we hebben om de privacy te beschermen – onder meer onze beruchte privacycommissie – slagen er wel in wetenschappelijk werk te bemoeilijken, maar staan blijkbaar machteloos tegen die ontwikkeling van informatie. Het wetenschappelijke werk dat wijst op onze voorspelbaarheid wordt bemoeilijkt. Het werken aan onze voorspelbaarheid met commerciële bedoelingen wordt ongemoeid gelaten.

De essentie van vrijheid Kortom, we kiezen veel minder zelfstandig dan we denken, we worden steeds meer voorspelbaar, doorzichtig

en manipuleerbaar, en het kapitalisme van de begeerte dat ons, soms aan een hels ritme, door de cycli van begeertekeuze- consumptie en nieuwe begeerte jaagt, heeft een punt van grote gesofisticeerdheid bereikt op het moment dat het duidelijk wordt dat het economisch en ecologisch onhoudbaar is geworden. Betekent dat alles dat het vrijheidsideaal dat uit de verlichting werd geboren zijn eindstation heeft bereikt? Conservatieve denkers die zich in de traditie van de tegen-verlichting plaatsen, zullen geneigd zijn die vraag bevestigend te beantwoorden. Volgens hen heeft vrijheid nooit echt bestaan, is het een (gevaarlijke) illusie en legt men zich beter neer bij de invloeden die onze smaken, opvattingen en waarden boetseren, ongeacht of deze nu voortvloeien uit tradities, geloof, gezag, vermeende volksaard of het kapitalisme van de begeerte. Dat antwoord dringt zich echter niet op. De geschetste ontwikkelingen zeggen niet dat het vrijheidsideaal van de verlichting ijdele hoop is. Wel dat een heel specifieke manier waarop dat ideaal werd nagestreefd - individuele keuzevrijheid en keuzevrijheid van de consument - achterhaald is door de feiten. Vrijheid kan en mag niet meer worden gedacht als enkel of hoofdzakelijk individuele keuzevrijheid. Het vrijheidsstreven vandaag moet er in de eerste plaats op gericht zijn mensen democratisch vat te geven op de factoren die hun denken, voelen en doen beïnvloeden en bepalen. Daar situeert zich nu de nieuwe vrijheidsstrijd: hoe de mensen vat te geven op de wijze waarop onderwijs, media, reclame… hun denken, voelen en doen beïnvloedt. Noot (1) Voor kinderen geboren in Vlaanderen tussen 1982 en 1984 werd dit onderzocht door Mark Elchardus en Jessy Siongers, First Names as Collective Identifiers: An Empirical Analysis of the Social Meanings of First Names, Cultural Sociology, 2010, 5,3:403-422. Laaggeschoolde ouders hadden in de periode van observatie een uitgesproken voorkeur voor Angelsaksisch klinkende namen, bij voorkeur eindigend op een ‘ie’ of ‘a’ klank (Kelly, Lindsey, Kenny, Cindy, Vicky, Melissa…). Hooggeschoolde ouders kozen wat traditioneler en ‘Hollands’ of Frans (voor meisjes althans) (Nele, Jelle, Charlotte..).

Dossier

Over keuze, vrijheid en geluk dr. Arne Roets Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie aan de Universiteit Gent

DE

VRIJHEID VAN HET INDIVIDU OM ZELF KEUZES TE MAKEN, IS ÉÉN VAN DE BELANGRIJKSTE

PIJLERS VAN ONZE MODERNE WESTERSE SAMENLEVING . I EDER INDIVIDU WORDT HIERBIJ GEZIEN ALS IEMAND DIE ZIJN OF HAAR EIGEN BEWUSTE KEUZES KAN MAKEN , ZONDER DAT DEZE GESTUURD OF OPGELEGD WORDEN .

OP

DEZE MANIER ZOU IEDEREEN BOVEN -

‘‘

Een overaanbod aan

keuzemogelijkheden

maakt kiezen in de eerste plaats moeilijker.

’’

DIEN ZIJN OF HAAR GELUK IN EIGEN HANDEN HEBBEN EN KUNNEN MAXIMALISEREN . Z IJN WE ECHTER WEL ZO VRIJ IN ONZE KEUZES ALS WE DENKEN EN BIEDEN ONGELIMITEERDE KEUZEMOGELIJKHEDEN ONS ECHT VRIJHEID EN HET VERWACHTE GELUK ?

Hoe vrij zijn onze keuzes?

We zien onszelf graag als onafhankelijke, rationele beslissers die in staat zijn om bewuste, doordachte keuzes te maken, waarbij we alle relevante informatie afwegen en zo objectief tot de beste keuze kunnen komen. Wetenschappelijk onderzoek naar de manier waarop mensen keuzes maken, toont echter aan dat ons keuzegedrag niet altijd even doordacht en objectief is. Zowel interne als externe factoren beïnvloeden namelijk het keuzeproces. Allereerst zijn we beperkt in de hoeveelheid informatie die we op een bewust niveau kunnen verwerken, en dus ook in de mate waarin we informatie kunnen aanwenden om echt tot een geïnformeerde keuze te komen. Dit heeft zo zijn gevolgen wanneer we daadwerkelijk keuzes moeten maken. Bij complexe keuzes met veel informatie kunnen we gewoon niet alle informatie verwerken en blijken gevoelskeuzes vaak betere resultaten op te leveren. Wanneer het gaat over de kleinere keuzes waar we dagelijks mee geconfronteerd worden, blijken we dan weer vooral gewoontekeuzes te maken. Dergelijke geautomatiseerde gewoontekeuzes zijn heel erg ‘economisch’, omdat ze zo goed als geen beroep doen op onze beperkte mogelijkheden tot bewuste informatieverwerking. Dit maakt gewoontekeuzes

ARNE ROETS

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

9

Dossier

dan ook erg efficiënt en aantrekkelijk, maar tegelijk zorgt het ervoor dat ervan afwijken extra lastig is. Ook voor keuzevrijheid lijkt te gelden dat tussen droom en daad wetten in de weg staan en in het bijzonder de wet van de gewoonte. Beperkingen in onze cognitieve mogelijkheden en de kracht van de gewoonte zijn dan ook belangrijke ‘interne’ factoren die ervoor zorgen dat onze keuzes vaak minder rationeel en bewust zijn dan we zouden willen. Daarnaast zijn er ook externe factoren die niet alleen de keuzevrijheid beperken, maar onze keuzes zelfs manipuleren, meestal zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Een overtuigende illustratie van de sturende invloed van externe factoren is de intussen klassieke studie van Eric Johnson en Daniel Goldstein naar orgaandonatie in WestEuropa. Hierbij kwamen de onderzoekers tot de verrassende bevinding dat West-Europese landen op dit gebied in twee duidelijk te onderscheiden blokken uiteenvallen. Enerzijds zijn er de landen zoals België, Frankrijk en Zweden, waar bijna 100% van de bevolking ervoor kiest om orgaandonor te zijn. Anderzijds zijn er landen zoals Nederland, Duitsland en Denemarken waar slechts een kleine minderheid dezelfde keuze maakt. In al deze landen is de keuze om donor te zijn echter volledig individueel en vrij. Waarom ‘kiest’ in België dan bijna iedereen ervoor om donor te zijn, terwijl in Nederland dit aantal op nauwelijks 30% ligt? Het antwoord ligt in een kleine nuance in de aanbieding van de keuze, met name wat men noemt de ‘default- of standaardoptie’. In België is de default-optie een keuze ‘vóór’ donorschap terwijl dit in Nederland een keuze ‘tegen’ donorschap is. Concreet betekent dit dat men in België expliciet moet aangeven dat men geen donor wil zijn (wat opt-out wordt genoemd), terwijl men er in Nederland expliciet voor moet kiezen om wel donor te zijn (opt-in). Hoewel in beide landen de keuze dus volledig vrij is, is er een verschillend vertrekpunt (bepaald door de overheid) voor de keuze. Dit vertrekpunt beïnvloedt in sterke mate welke

10

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

optie het makkelijkst is en dus het meest zal gekozen worden. Afwijken van de standaardoptie kost immers meer aandacht en moeite. Het mag duidelijk zijn dat dergelijke procedures ‘vrije’ keuzes heel sterk kunnen sturen en ook in ons dagelijks leven worden we er verrassend vaak mee geconfronteerd. Het volstaat om bij het inschrijven voor allerlei commerciële diensten of sociale netwerksites te kijken naar de manier waarop bijvoorbeeld de keuze wordt geboden om onze privacy gegevens al dan niet vrij te geven of om reclame te ontvangen. Bijna altijd zijn bepaalde opties reeds standaard aangevinkt en moet je deze verwijderen als je bijvoorbeeld geen reclame wenst te ontvangen, ofwel moet je zelf expliciet alles aanvinken wat je niet wil. Tenzij je dus aandachtig bent en moeite doet om de gebruikersvoorwaarden te lezen en de standaardkeuzes aan te passen, word je binnen de kortste keren geconfronteerd met een stroom van reclame en advertenties. Niet omdat je daar bewust voor gekozen hebt, maar omdat je er niet niet voor gekozen hebt. Nog een stuk verontrustender wordt het wanneer blijkt dat zelfs professionals in hun job gevoelig zijn voor de invloed van default-opties. Zo toonde onderzoek van gedragseconoom Dan Ariely aan dat artsen sterker geneigd zijn om de default-behandeling te kiezen naarmate het aantal alternatieven -en dus de moeilijkheid van de keuze- toeneemt, zelfs wanneer de alternatieven (medicatie) veel minder risicovol zijn dan de default-optie (operatie). Een andere belangrijke externe invloed op onze ‘vrije’ keuze is het effect van de zogenaamde ‘inferieure optie’. Een duidelijke illustratie hiervan is een studie gebaseerd op een bestaande advertentie om zich te abonneren op een bepaald tijdschrift. Mensen werden de keuze geboden tussen drie opties: enkel onlinetoegang voor $59, enkel de gedrukte exemplaren voor $125 of een combinatie van beide, ook voor $125. Meer dan 80% koos voor het gecombineerde abonnement in optie 3 en zoals verwacht koos niemand voor de schijn-

baar onzinnige tweede optie. Het aanbieden van deze optie is echter helemaal niet zo onzinnig als het lijkt. Wanneer de tweede optie namelijk werd weggelaten koos slechts 32% (in plaats van 80%) voor het duurste combinatie-abonnement. Vanuit een marketingoogpunt is de ‘onzinnige’ optie dus eigenlijk de meest zinvolle omdat ze ervoor zorgt dat bijna drie keer zoveel mensen ‘uit vrije wil’ voor het duurste (en voor de adverteerder ongetwijfeld het meest winstgevende) abonnement kiezen. Vrije keuze kan dus relatief eenvoudig gestuurd worden in de richting van een specifieke optie die aantrekkelijker wordt gemaakt door simpelweg ook een zwakkere variant van deze optie aan te bieden. Het effect van dit principe werd in talrijke situaties aangetoond. Concluderend kunnen we stellen dat onderzoek uitwijst dat onder andere cognitieve beperkingen, gewoontes en subtiele externe factoren onze keuzevrijheid vaak beperken en zelfs sturen, zonder dat we ons hiervan bewust zijn. In dit licht lijkt de term keuzevrijheid dus eerder relatief.

Maakt keuze ons vrij en gelukkig? In de huidige westerse maatschappij wordt verondersteld dat individuele keuzes de beste garantie bieden op geluk en welzijn voor iedereen. In deze optiek kan men dan ook nooit te veel keuze en keuzemogelijkheden hebben. Deze ‘filosofie’ heeft er onder andere toe geleid dat we in de winkel kunnen kiezen tussen tientallen verschillende soorten wijn, televisies in allerlei vormen en maten, groene, roze of paarse druiven, groot of klein, met of zonder pitten… Ook bijvoorbeeld in het hoger onderwijs is deze trend zichtbaar in een steeds groeiend aantal verschillende studierichtingen en individuele trajecten. Dit alles onder het motto: hoe meer keuze, hoe meer vrijheid, en vrijheid is blijheid. Maar ook hier is niet alles wat het lijkt. Psychologisch onderzoek brengt steeds duidelijker de keerzijde van de medaille aan het licht. De combinatie van een toename in zowel het aantal keuzes als

het aantal opties per keuze in ons dagelijks leven zorgt er immers voor dat keuzes maken vandaag de dag steeds meer als belastend en stresserend wordt ervaren. De Amerikaanse psycholoog Barry Schwartz spreekt hierbij zelfs van de ‘tirannie van de keuze’, waarbij het maken van (vaak triviale) keuzes ons leven gaat beheersen.

die manier kan een overvloed aan keuzevrijheid dus verlammend in plaats van bevrijdend werken. Bovendien blijkt een overvloed aan keuzes er paradoxaal genoeg toe te leiden dat mensen steeds minder tevreden zijn met hun gemaakte keuzes. De verklaring hiervoor is te vinden in het feit dat wanneer het aantal

Een overaanbod aan keuzemogelijkheden maakt kiezen in de eerste plaats moeilijker. Kiezen tussen 30 alternatieven vergt meestal beduidend meer inspanning, tijd en moeite dan kiezen tussen 3 mogelijkheden. Verschillende studies hebben aangetoond dat een overaanbod daarom vaak leidt tot vermijdingsgedrag. Zo vonden Sheena Iyengar en Mark Lepper in hun onderzoek dat mensen die in een supermarkt jam mochten proeven en keuze hadden uit 24 variëteiten, beduidend minder besloten om jam te kopen dan mensen voor wie de keuze slechts bestond uit 6 variëteiten. De overvloed van 24 opties maakte de keuze immers moeilijker en veel mensen besloten daarom gewoon om niets te kopen en zo de keuze te vermijden. Op

opties sterk toeneemt, de verwachtingen ook veel hoger worden. Bij een zo goed als ongelimiteerd aantal opties verwachten mensen dan ook dat één daarvan wel perfect moet zijn. Als de keuze die men maakt dan niet perfect blijkt te zijn, zullen de teleurstelling en de ontevredenheid daarom des te groter zijn. Bovendien kan de ’slechte’ keuze niet meer toegeschreven worden aan een beperkt aanbod, maar enkel aan een persoonlijk onvermogen om de juiste keuzes te maken. Het gevolg is dat men niet alleen ontevreden is over de keuze maar ook over zichzelf. De mate waarin de overvloed aan keuzevrijheid een negatieve invloed heeft op ons welzijn en geluk is echter niet voor iedereen gelijk, maar hangt sterk af van bepaalde persoonlijkheidsken-

merken. Enerzijds zijn er grote individuele verschillen in de mate waarin iemand de loutere aanwezigheid van keuze op zich als stresserend ervaart. Een centraal concept hierbij is de zogenaamde ‘nood aan cognitieve afsluiting’. Dit verwijst naar een nood aan structuur en voorspelbaarheid en een aversie voor onzekerheid en ambiguïteit. Sommige mensen ervaren een sterkere nood aan afsluiting dan anderen. Onderzoek heeft hierbij aangetoond dat tijdens het maken van keuzes en beslissingen een hoge behoefte aan cognitieve afsluiting niet alleen samengaat met subjectieve gevoelens van stress, maar ook lichamelijk een verhoging van de bloeddruk en hartslag veroorzaakt. Anderzijds verschillen mensen ook in de manier waarop ze specifiek omgaan met een overvloed aan opties voor een bepaalde keuze. Waar sommigen de druk voelen om perfecte keuzes te maken, blijken anderen genoegen te kunnen nemen met een keuze die goed genoeg is. Het eerste type wordt door Schwartz benoemd als ‘maximizers’, het tweede type als ‘satisficers’. Verschillende studies opperen dat in het bijzonder maximizers een verhoogd risico lopen op het ontwikkelen van depressies als gevolg van de keuze-overvloed in de moderne westerse samenleving.

Keuzevrijheid kritisch bekeken Samenvattend kan gesteld worden dat vanuit een wetenschappelijk psychologisch oogpunt keuzevrijheid in vele opzichten een relatief begrip is en dat er ook negatieve gevolgen aan verbonden zijn. Betekent dit dat we individuele keuzevrijheid dan maar beter afschaffen? Neen, dit zou uiteraard het kind met het badwater weggooien zijn. Een gebrek aan keuzevrijheid en zelfbeschikking heeft immers psychologisch vaak veel schadelijkere gevolgen. De inzichten uit wetenschappelijk onderzoek bieden echter een uitnodiging om met een kritische, open geest te kijken naar wat het begrip individuele keuzevrijheid in onze maatschappij betekent en om naast de onmiskenbare positieve aspecten ook de grenzen en de valkuilen ervan te (h)erkennen.

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

11

Dossier

Wat hersenwetenschap ons (niet) leert over

keuzevrijheid, vrije wil en verantwoordelijkheid prof. dr. Jan Verplaetse Universiteit Gent

E EN

FLAUW GRAPJE GAAT ALS VOLGT.

T WEE

FILOSOFEN ZIEN TIJDENS EEN TOPWED -

STRIJD HOE HUN DURE VOETBALHELD EEN OPEN DOELKANS MIST. TRAPT HIJ DE BAL HUIZENHOOG OVER . NU MISSEN !”

M AAR

NU NIET MISSEN ?”

EEN LEEG DOEL

ENE FILOSOOF ROEPT :

“H OE

KAN HIJ DIT

DE ANDERE FILOSOOF MERKT DROOGJES OP :

“H OE

KAN HIJ DIT

H ET

DE

V OOR

GRAPJE HAALT TWEE BETEKENISSEN VAN

‘ KUNNEN ’

DOOR

‘‘

Welk keuzeaanbod

de keuze is gemaakt

vooraleer we de keuze bewust nemen.

ELKAAR . J E KUNT ‘ KUNNEN ’ GEBRUIKEN IN DE BETEKENIS VAN ‘ ALGEMEEN VERMO GEN ’, ‘ MOGELIJKHEID ’ OF ‘ POTENTIE ’. I N DEZE BETEKENIS VAN ‘ KUNNEN ’ HEEFT DE EERSTE FILOSOOF GELIJK .

KAN

DE

TOPVOETBALLER KON DE BAL ERIN HEBBEN GETRAPT.

HIJ DIT NIET, DAN STOPT HIJ BETER MET VOETBALLEN .

OOK GEBRUIKEN IN DE BETEKENIS VAN

‘ KEUZE ’

OF

M AAR

JE KUNT ‘ KUNNEN ’

‘ KEUZEMOGELIJKHEID ’. I N

BETEKENIS VAN ‘ KUNNEN ’ KON HIJ DE BAL ER NIET INGETRAPT HEBBEN .

WANT

DIE

WAAR -

OM TRAPT HIJ DE BAL ER DAN OVER ? I N DIE ZIN HEEFT DE TWEEDE FILOSOOF GELIJK .

we ook hebben,

’’

et vrije-wildebat zit vol verwarrende termen die allerlei misverstanden voeden. ‘Kunnen’ is zo’n ambigue begrip, maar ‘keuzevrijheid’ is dat al evenzeer. Immers ‘vrijheid’ kan betekenen dat er geen druk, dwang of drang van buitenaf is. Je kunt ongestoord of ongemoeid je keuze maken. Maar ‘vrijheid’ heeft ook nog een andere betekenis, met name: los van enige oorzaak of niet volledig bepaald door oorzaken. ‘Vrij’ in de betekenis van ‘oorzaakloos’. Bedoel je dit, dan kom je al gauw in de filosofische problemen. Want wie of wat maakt dan de keuze? Wie of wat zorgt ervoor dat je de ene beslissing neemt en niet de andere? Beslissingen of keuzes vallen toch niet uit de lucht? En als je een beslissing niet oorzaakloos neemt, als ze alleen mogelijk is door een geheel van oorzaken, hoe kun je dan nog spreken van ‘keuzevrijheid’, behalve in de triviale betekenis van ongestoord door drang, dwang of druk van buitenaf?

H

Het debat over de vrije wil, is alleen gebaat bij heldere termen. ‘Kunnen’ en ‘keuzevrijheid’ zijn te dubbelzinnig voor filosofisch gebruik. Professionele wijsgeren gebruiken ze bij voorkeur niet. Dit neemt niet weg dat het debat op dit ogenblik sterk beïnvloed wordt door wetenschappelijke bevindingen JAN VERPLAETSE

12

NOVEMBER

-

©

DECEMBER 2011

KICK SMEETS

die ons intuïtief idee van keuzevrijheid of vrije wil zwaar op de proef stellen. Die empirische onderzoeksresultaten hebben de vrije wil terug op de agenda geplaatst hebben. Dankzij hersenwetenschappers als Lamme, Swaab, Wegner of Dijksterhuis discussiëren we weer openlijk over het al dan niet bestaan van een vrije wil. Neurowetenschappers hebben dus duidelijk minder last van ambigue termen. In deze bijdrage wil ik het belang van deze bevindingen verduidelijken, maar ook aangeven waar hun tekorten liggen. Hersenwetenschappers maken ons inderdaad duidelijk dat we onze zogenaamde keuzevrijheid overschatten, maar we mogen het belang van deze bevinding ook niet weer overschatten. Die bevindingen zijn in overeenstemming met een eigentijds mens- en wereldbeeld en, wat erger is, ze helpen ons niet om de belangrijkste discussie op te lossen: wat met verantwoordelijkheid?

Geen enkele beslissing valt zomaar uit de lucht Alles begon met een artikelenreeks van Benjamin Libet in het begin van de jaren ’80. Libet wist dat ons brein bij een actieve en een passieve reactie een andere hersengolfpatroon laat zien. Bij een actieve reactie vraag je proefpersonen om bijvoorbeeld hun rechterhand te sluiten op een vooraf meegedeeld tijdstip. Staat de klok op 10 uur, sluit dan je hand. Bij passieve reacties reageren proefpersonen gewoon op een onverwachte prikkel. Bijvoorbeeld sluit je hand na een naaldenprik op de rug van je rechterhand. Terwijl een actieve reactie voorbereiding, aandacht en inspanning vergt, kan je bij een passieve reactie gewoon afwachten tot de prik komt. Het ogenblik waarop je je hand sluit kan je meten met een toestel dat de spierspanning meet (een electromyograaf of EMG). Het moment waarop je de hand van de proefpersoon prikt, leest de proefleider gewoon van zijn klok af. Het hersengolfpatroon meet je aan de hand van een elektro-encefalograaf (EEG) waarbij je elektroden bevestigt

op een gebied een beetje voor de motorische cortex op de schedel van je proefpersonen. Dit op beide hersenhelften. Nu, bij een passieve reactie vertoont de EEG een vlak patroon. Er is niets bijzonders te zien. Bij een actieve reactie zie je een stijgend patroon dat circa één seconde voor de eigenlijke actie begint. Dat stijgende patroon werd ontdekt door Kornhuber en Deecke in de jaren 1960 die het erg toepasselijk Bereitschaftspotentiaal of readiness potential (gereedheidspotentiaal) noemden. Die potentiaal stemt overeen met het subjectieve gevoel van ‘hou je gereed, je nadert de 10u waarop je de hand moet sluiten’. Dat alles was Libet bekend. Libet had het briljante idee om proefpersonen het bewegingsmoment zelf te laten kiezen. Dus geen vooraf meegedeeld tijdstip meer - geen 10u maar je mag zelf uitmaken wanneer je jouw hand sluit. Onder ‘zelf uitmaken’ verstond Libet twee verschillende zaken die hij zo goed mogelijk onderscheidde. Hij vroeg zijn proefpersonen om toe te geven aan de plotse neiging om hun hand te sluiten. Die neiging borrelt als het ware uit het niets op en je geeft je eraan over. De instructie luidde immers: “Laat de neiging om te handelen zelf verschijnen en op gelijk welk tijdstip, zonder voorafgaande planning of aandacht voor het tijdstip om te handelen.” Die beslissingen noemde Libet ‘spontaan’. Dit lukte niet altijd. Vaak waren de beslissingen ‘gepland’. Dit zijn beslissingen waarbij de proefpersonen enige vorm van voorbereiding of planning ervoeren. Wanneer ze bijvoorbeeld vooraf het tijdstip van bewegen hadden gekozen. Of wanneer ze de beslissing om te bewegen uitstelden naar een later ogenblik. Na elke sessie vroeg Libet de proefpersonen of ze een spontane dan wel geplande beslissing hadden genomen. Weinig verrassend vond Libet dat geplande beslissingen een gereedheidspotentiaal laten zien die vroeger begint (700 milliseconden voor beweging), vergeleken met de gereedheidspotentiaal van de spontane beslissingen (tussen 400 milliseconden

en 700 milliseconden voor de beweging). Ten slotte vroeg Libet aan zijn proefpersonen om mee te delen wanneer ze voor het eerst bewust waren van hun wil om te bewegen. Hij vroeg hun naar hun eerste ervaring van een wil of intentie om te bewegen. Naar het tijdstip van het zogenaamde W- of wantingmoment. Voor de tijdsregistratie gebruikte Libet een snel ronddraaiende klok die precieze tijdsaanduiding toeliet. Libet kwam tot de beroemde bevinding dat bij spontane beslissingen de gereedheidspotentiaal al op 350 milliseconden voor het W-moment begint. Bij geplande beslissingen is dat nog vroeger, met name 800 milliseconden voor het W-moment. De gereedheidspotentiaal treedt dus op voor je eerste bewuste wilservaring. Dit zowel bij spontane als bij overwogen beslissingen. Vooraleer je bewust bent van wat je wilt, is je gereedheidspotentiaal al actief. Allerlei onbewuste hersenprocessen gaan dus aan je bewuste keuze of beslissing vooraf. Die bevinding zorgde voor veel opwinding maar ook frustratie. Libet zelf had het er moeilijk mee. Hij bleef geloven dat bepaalde beslissingen niet door onbewuste processen aangestuurd werden. Sinds de publicatie namen filosofen en wetenschappers de experimenten onder vuur, bekritiseerden ze methodologische tekorten en overdreven gevolgtrekkingen en stelden ze allerlei alternatieve interpretaties voor waaruit moest blijken dat onze bewuste wil perfect kan functioneren zonder voorafgaande onbewuste processen. Dit alles zonder echt resultaat. Dertig jaar na Libet weten we dankzij nieuwe beeld- en modulatietechnieken veel meer over de werking van het beslissende brein. Onze kennis reikt nog niet zover dat het causale netwerk van beslissingen volledig in kaart is gebracht. Maar heel lang zal dit niet meer duren. De grote stations van de beslissende breincircuits zijn intussen bekend. Het beeld dat hieruit te voorschijn komt, bevestigt alleen maar Libets oorspronkelijke bevindingen.

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

13

Dossier

Bewuste beslissingen, ook de meest overwogen keuzes, worden onbewust voorbereid en geproduceerd. De neuropsychologische bewijzen zijn overvloedig. Hersenwetenschappers zien in bepaalde breingebieden welke beslissing je 8 seconden later zult nemen. Met behulp van elektroden kan je proefpersonen de illusie geven dat ze een beslissing namen (al gebeurt er in werkelijkheid niets) of kan je hun ledematen laten bewegen (al weet de proefpersoon niet dat ze die beslissing namen). Ook de beslissingen waarvan Libet hoopte dat ze niet door voorafgaande processen gestuurd werden, leggen breinwetenschappers bloot. De conclusie is onvermijdelijk: elke bewuste beslissing ontstaat eerst onbewust. Geen enkele beslissing valt zomaar uit de lucht. Welk keuzeaanbod we ook hebben, de keuze is gemaakt vooraleer we de keuze bewust nemen.

Wat leert de hersenwetenschap ons niet Hersenwetenshappers als Swaab, Dijksterhuis of Lamme schrijven hier mooie boeken over. Hun boodschap verrast omdat ze fundamenteel in strijd is met onze dagelijkse intuïtie. Iedereen kent dat prachtige gevoel om een vrije dag in alle vrijheid in te vullen. Door niets of niemand gebonden zijn. Op die momenten ervaar je illusie van ‘keuzevrijheid’ het best. Je gelooft graag dat je bewuste beslissing om een fietstochtje te maken niet door onbewuste processen al eerder genomen werd. Die gedachte lijkt zelfs belachelijk. Je hebt het gevoel dat je totaal andere dingen kon doen. Maar denk je vanuit een modern mens- en wereldbeeld waarin niets zomaar uit de lucht kan vallen, dan moet je toegeven dat je beslissing om te gaan fietsen of om iets anders te doen, aan oorzaken gebonden is en dat die oorzaken aan jouw bewuste beslissing moeten voorafgaan. Je komt tot het besef dat je bewuste wil niet alleen beslist, maar deel uitmaakt van een heel neuraal beslissingsproces. Je ziet in dat beslissingen niet alleen door je geest, maar

14

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

ook door je brein geproduceerd moeten worden. Een modern mens- en wereldbeeld gelooft niet in een abrupte opsplitsing in materie en geest en dat heeft zo zijn gevolgen. Al doen de bevindingen van hersenwetenschappers over ons beslissende brein vreemd aan, ze botsen immers met onze intuïties, zo onlogisch zijn ze nu ook weer niet. Een geest dat zonder brein beslist is veel mysterieuzer. Intuïtief kunnen we die hersenwetenschappers niet geloven, maar rationeel moeten we ze gelijk geven, willen we niet geloven in magie of mysteriën. Rationeel gezien kan het niet anders dan dat elke bewuste beslissing onbewust begint. Wie de moeite neemt om er even over na te denken, moet wel tot die onvermijdelijke conclusie komen. Een modern wetenschappelijk mens- en wereldbeeld biedt geen alternatief. In die zin zijn die ‘onthutsende’ bevindingen allerminst verrassend. Voor wie een dualistisch mensen wereldbeeld verwerpt, zijn ze vanzelfsprekend, zelfs op het triviale af. ‘Keuzevrijheid’ in de betekenis van oorzaakloos kiezen wat je gaat doen, kan niet bestaan. Hersenwetenschappers die dit willen bewijzen trappen een open deur in. Veel fundamenteler dan de vraag of echte keuzevrijheid wel kan bestaan zijn de gevolgen van een onvrije wil. Zijn we dan nog wel verantwoordelijk voor onze daden? Kun je mensen nog langer verwijten maken of prijzen voor hun verdiensten? In hun mooie boeken maken hersenwetenschappers vage bespiegelingen over die gevolgen. Ze voelen intuïtief aan dat een onvrije wil misschien wel nodig is om verantwoordelijk te kunnen zijn. Zo snel als ze die discussie oprakelen, laten ze het debat terug los. Ze voelen zich op vreemd terrein. Heel begrijpelijk want dit is geen discussie die je kunt beslechten met hersenwetenschappelijke data. Of een brein verantwoordelijk is, zie je niet op scannerbeelden. Hiervoor heb je filosofen nodig die redeneringen opbouwen waaruit blijkt dat een vrije wil al dan niet noodzakelijk is voor verantwoorde-

lijkheid. In dit debat heb je verdedigers van de noodzaak van een echte vrije wil en tegenstanders. De controverse is nog niet beslecht. Maar in deze discussie heb je niets aan hersenwetenschappers en hun prachtige verhalen over onbewuste processen die aan bewuste beslissingen voorafgaan. Je moet te rade bij filosofen die zich op redeneringen en gedachte-experimenten beroepen. Zij maken met behulp van taal en logica uit hoe noodzakelijk een vrije wil is voor verantwoordelijkheid. In die discipline is men onverbiddelijk voor begrippen met dubbele betekenissen die redeneringen vertroebelen. Over ‘keuzevrijheid’ spreken filosofen daarom het liefst niet, al blijft dit moeilijk om aan leken uit te leggen. Keuzevrijheid lijkt zo vanzelfsprekend dat we ons liever laten verrassen door de open deur van hersenwetenschappers dan de sluitende redeneringen van filosofen. Jan Verplaetse (°1969) is docent moraalfilosofie aan de rechtsfaculteit van de Universiteit van Gent. Hij is mede-initiatiefnemer van The Moral Brain, een interdisciplinaire onderzoeksgroep die Vlaamse en Nederlandse onderzoekers verenigt met een fascinatie voor de ontwikkeling en diversiteit van moreel en immoreel gedrag. Hij is de auteur van Het morele brein (Garant, 2006), Het morele instinct: over de natuurlijke oorsprong van onze moraal (Nieuwezijds, 2008) en Localizing the moral sense: neuroscience and the search for the cerebral seat of morality, 1800-1930 (Springer, 2009). Zijn jongste boek is Zonder vrije wil. Een filosofisch essay over verantwoordelijkheid (Nieuwezijds, 2011). Voor zijn Het morele instinct (2008) ontving hij in 2009 de Eurekaprijs (NWO, Nederland).

Dossier

Keuzes

Getuigenissen

bepalen je levenspad

Veerle Cannoot, Liza Janssens, Sonny Van de Steene en Julie Van Garsse stafmedewerkers

K IEZEN . J E

DOET HET VOORTDUREND : TUSSEN TIEN VERSCHILLENDE SOORTEN TANDPASTA OF DRIE PAAR BROEKEN .

AVONDJE WEG OF EEN NACHT VROEG ONDER DE WOL .

S OMMIGE V IER

T USSEN

EEN CURSUS

KEUZES ZIJN ECHTER EEN STUK MINDER VANZELFSPREKEND .

ZE

S PAANS

T USSEN

EEN

OF TOCH MAAR DE TEKENSCHOOL .

BEPALEN JE LEVEN EN VAAK OOK DAT VAN ANDEREN .

MENSEN DOEN HUN VERHAAL , HUN NAMEN WERDEN OM PRIVACYREDENEN GEWIJZIGD .

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

15

Dossier

‘‘

Ik kan mijn moeder niet alleen laten.

“Mijn vader lijdt aan de ziekte van Huntington. Dat is een erfelijke aandoening die geleidelijk, over een periode van tien tot twintig jaar de hersencellen van de patiënt vernietigt. De eerste symptomen zijn rond zijn 35ste begonnen. Hij was 33 toen ik geboren werd, dus voor zover ik mij kan herinneren, is hij altijd ziek geweest. In het begin treden er vooral persoonlijkheidsveranderingen op. Hij was bijvoorbeeld erg streng, gierig, zenuwachtig en vaak wantrouwig. Als kind en als puber was het niet altijd gemakkelijk om zijn reacties te begrijpen of te kunnen plaatsen. Het is voor mijn broer, mijn moeder en mezelf altijd moeilijk geweest om zijn eigen persoonlijkheid te onderscheiden van de ziekte. Als hij gemeen werd tijdens ruzies, wisten we nooit goed of hij het was of de ziekte die sprak. Omdat zijn reacties niet in te schatten waren, logen we hem vaak dingen voor. Tegen mama loog ik nooit, zij wist altijd waar ik was. En zij hielp mij vaak met leugentjes opdat hij geen ruzie zou maken, om de vrede in huis te bewaren. Mijn moeder en ik hebben zolang ik mij kan herinneren altijd al een haat-liefdeverhouding met hem gehad. Nog altijd zijn er momenten dat ik hem verwens, maar even goed kan ik naar hem kijken en

16

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

Ik ben nu 26 en mijn vader is als een kind in het lijf van een 59-jarige. Hij is graatmager, zijn botten zijn zichtbaar doorheen zijn vel. Hij weet niet meer wat dag is en wat nacht, hoe hij de televisie uitzet, welke dag het is, wat hij wilt eten, hoe hij moet eten. Hij weet nog vaag hoe hij moet plassen, maar niet meer wanneer. Hij vergeet niet dat hij zich moet wassen, maar wanneer hij in de badkamer staat, weet hij niet meer wat hij daar moet doen. Hij wordt kwaad en agressief als we hem weer eens niet verstaan, en doet alles met te veel kracht. Hij laat dingen vallen en valt vaak zelf. Hij schrokt zijn eten binnen als een dier op zijn hoede voor een vijand. Vroeger was het leefbaar. Een zwarte vlek in ons hart, een altijd aanwezige maar niet allesoverheersende constante. Tegenwoordig is het anders. De schaduw van zijn ziekte valt over heel ons leven. We kunnen er alleen nog aan ontsnappen door uit huis te gaan en zelfs dan maken we ons voortdurend zorgen over hem, over ons huis, over onszelf. Hij maakt ons elke nacht een aantal keer wakker en we hebben verschillende dokters bezocht om hem slaapmiddelen te geven, maar geen van hen wil ons helpen zonder hem te zien, iets wat hij resoluut weigert te doen.

JONCKHEERE

Ilses vader lijdt aan de ziekte van Huntington. Als 25-jarige jonge vrouw met een vaste job wil ze graag met haar vriend gaan samenwonen. Haar vaders ziekte hangt als een schaduw boven het ouderlijke huis. Maar weggaan is niet zo eenvoudig. Haar moeder zou wegkwijnen. Ilse kon steeds bij haar moeder terecht, kan ze haar nu in de steek laten?

mijn hart in mijn schoenen voelen zakken. Het medelijden en een zwaar gevoel van onrechtvaardigheid wegen op ons. Mijn vader had net als mijn broer en ik één op twee kansen dat hij de ziekte zou krijgen. Zijn broer en zus zijn van de ziekte gespaard gebleven. Mijn broer en ik hebben ons nog niet laten testen.

© P.

Ilse (25) De vloek van Huntington

’’ Op mijn werk maken ze soms grapjes over hoe ik nog altijd thuis woon. Ook al heb ik al een aantal jaar een vaste relatie en een inkomen. Ik kan mijn moeder niet alleen laten. Ze zou in een depressie zakken en ten onder gaan aan zijn ziekte en de eenzaamheid die ze met zich meebrengt. Ik wou dat mijn vader gezond was en mijn moeder gelukkig. Maar het enige wat ik kan doen, is de best mogelijke dochter zijn voor haar. Luisteren en helpen waar ik kan, om het toch wat draaglijker te maken. Ik vrees dat de tijd stilaan aanbreekt om hem te laten opnemen, iets waar hij zelf nooit mee akkoord zal gaan. Je kan je niet voorstellen hoe moeilijk het is om te beslissen dat je eigen vader niet meer thuis mag wonen. Maar ondertussen staan onze eigen levens stil en vrees ik alsmaar meer voor mijn moeders fysieke en mentale gezondheid. Ze is de sterkste vrouw die ik ken, maar de ziekte van mijn vader vraagt meer van haar dan menselijk mogelijk is.”

‘‘

Ik had bewust gekozen voor

een vlakke loopbaan zonder carrièremogelijkheden, maar eigenlijk

wilde ik wel meer.

’’

“Als werkzoekende moet je soms wel eens nemen wat je kan krijgen, dus toen de mogelijkheid zich voordeed om aan de slag te gaan als deeltijds bediende greep ik die kans met beide handen. Mijn baas bleek een moeilijk man en het loon was ondermaats, maar ik deed mijn werk graag. Drie jaar later en zwanger van mijn tweede zoon, werd de situatie echter onhoudbaar en nam ik ontslag. De RVA vond dit terecht en kende mij volledig stempelgeld toe. Zo kwam het dat ik – raar maar waar – meer ‘verdiende’ door thuis te blijven dan daarvoor terwijl ik werkte. Na 2,5 jaar thuis begon het toch weer te kriebelen en ben ik bewust op zoek gegaan naar een halftijdse job. Met een man met een fulltime job en een zelfstandig bijberoep en twee kleine kinderen kwam de hoofdbrok van het huishouden en de zorg voor de kinderen op mij terecht. Deeltijds werken leek mij evident. Halftijdse jobs liggen niet voor het rapen, dus het duurde nog een hele tijd voor ik iets geschikts gevonden had. Maar het loonde de moeite: halve dagen in de voormiddag en glijdende werkuren! Beter vind je niet. Ik kon de kinderen ’s ochtends naar school brengen, ze in de namiddag weer ophalen en ik had ook nog tijd vrij voor de boodschappen en het huishouden. Echt ideaal. Van zodra de kinderen thuis waren, kon ik mijn aandacht volledig op hen richten. Intussen zijn we tien jaar verder. Vorig jaar kreeg ik het moeilijk. Ik was een

De kinderen zijn nu vijftien en dertien. Ze groeien op en worden zelfstandiger. Ik ben niet meer zo nodig en dat is voor mij wel eens lastig. Ik moet mijn leven nu zelf

meer gaan invullen. Wat het werk betreft, daar ben ik nu wel uit. Ik heb voor mezelf beslist dat ik blijf waar ik ben. Dat ik me niet verder kan ontplooien op het werk daar heb ik me bij neergelegd. Niets belet me om mezelf te ontplooien buiten het werk: cursussen volgen, sporten, vrijwilligerswerk doen… Ik heb er de tijd voor. Heb ik spijt van mijn keuzes? Nee, niet echt. Of toch niet altijd. Soms steekt die twijfel nog wel eens de kop op. Maar dan kijk ik naar mijn twee grote zonen en dan ben ik trots. Ik besef dat ik anders zo veel van hen had moeten missen. Ik heb hen en mezelf een groot geschenk gegeven. Dus, spijt? Nee… Of misschien een beetje… Of niet… Of soms…”

JONCKHEERE

Solange heeft een man en 2 kinderen. Ze heeft bewust haar carrière op de tweede plaats gezet, zodat ze zich volledig aan haar gezin kon wijden. Nu haar kinderen ouder zijn, knaagt het af en toe…

beetje uitgekeken op mijn job en verlangde naar meer, verlangde naar erkenning. “Is dit alles?” ging het bijna continu door mijn hoofd. Ik had bewust gekozen voor een halftijdse job, voor een vlakke loopbaan zonder carrièremogelijkheden, maar eigenlijk wilde ik wel meer. Ik had toch niet voor niets een universitair diploma? Moest ik niet meer van mezelf eisen? Moest ik niet uitkijken naar een fulltimejob, waarin ik meer voor vol aanzien zou worden? Maar dan zei een ander stemmetje weer: “En de kinderen dan en het huishouden?”

© P.

Solange (45) Mijn gezin, mijn werk

17

Dossier

‘‘

Van jongs af leerde ze

zorg dragen. Ze koos ervoor om alleen te blijven.

Myriam (52) 100 jaar eenzaamheid Myriam heeft het in een mix van bewondering en mededogen voor haar ‘tant Germaine’. Over de vanzelfsprekende ‘opofferingen’ die ze deed voor haar ouders. Over de keuzes die ze maakte.

© P.

JONCKHEERE

“Mijn ‘tant Germaine’ is nog net 100 jaar geworden. Ze had een bewogen leven, maar heeft het nooit kunnen delen met een partner, kinderen of kleinkinderen. Van jongs af leerde ze zorg dragen. Haar ouders hadden een herberg verbonden aan een sanatorium. Er kwamen heel wat familieleden van patiënten overnachten na een lange reis om hun zieke broer,

18

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

’’

oom of neef te bezoeken. Germaine hielp haar ouders in de opvang van de bezoekers. Toen Wereldoorlog II uitbrak, veranderde haar leven. Plots moesten de herbergiers zien te overleven met beperkte middelen. Germaine smokkelde boter, sigaretten en voedselzegels vanuit Nederland. Ze maakte zich toen weinig zorgen om een gezinnetje en had al evenmin tijd om een partner te zoeken. Na de bevrijding werd het sanatorium omgevormd tot een opvangtehuis voor psychiatrisch patiënten. De herberg verloor hierdoor heel wat van haar klanten en werd omgevormd tot een café, uitgebaat door Germaine en haar moeder. Haar vader verdiende bij door te zorgen voor de grote tuin verbonden aan het psychiatrisch centrum.

Toen haar moeder een paar jaar later overleed, nam Germaine de zorg voor haar oude vader, het ouderlijke huis en het café op zich. Ze had immers geen broers noch zussen die dat in haar plaats konden doen. Al zou die extra helpende hand meer dan welkom geweest zijn, Germaine had het te druk om een man te vinden. Ver zou ze niet moeten hebben zoeken. Er kwamen genoeg jonge mannen langs in het café, maar de zorg voor haar vader had voorrang. Nadat ook haar vader overleed, was Germaine het al gewoon om geen partner en kinderen te hebben. Ze koos ervoor om alleen te blijven. Vrienden en kennissen, neven en nichten, achterneefjes en achternichtjes en later zelfs hun kinderen vulden haar verdere leven met liefde en genegenheid…”

‘‘

Een vadergevoel vanjewelste

maakte zich meester over me. Ik wou dolgraag een kind.

Jules (32) Een nieuw samengesteld gezin Jules verwacht samen met Vera een kind. Jules is samen met Arthur, Vera heeft geen partner. Alle drie wonen ze samen. Klaar om hun kind te verwelkomen in hun gezin. Ze hebben een ingrijpende keuze gemaakt en zijn bereid hun verantwoordelijkheid tegenover hun kind en elkaar te nemen.

’’

de plannen. Wordt trouwens zelf enthousiaster en enthousiaster. Zijn familie eveneens. Z’n ma heeft al babykleertjes gegeven. Ook Arthur zal betrokken worden bij de opvoeding van onze dochter. Voor mij is het belangrijk dat hij ook erkend wordt als vader.

Vera is nu 5 maanden zwanger. We wonen alledrie in hetzelfde huis. We kijken samen -twee papa’s en één mama- uit naar haar eerste kreetje, eerste glimlach… Inderdaad, we staan te popelen om onze kleine meid te verwelkomen.”

“Op een dag liep ik tussen de rekken in de plaatselijke Delhaize. Een man met een baby op z’n buik -je weet wel, met zo’n doeken aan hem vastgebonden- passeerde me. Een vadergevoel vanjewelste maakte zich meester over me. Ik wou dolgraag een kind. Liefst één van mezelf. Ik was toen een alleenstaande homoman.

© P.

Maar wat wanneer een van ons twee een partner tegenkomt? Voor ons is het duidelijk: hij moet mee in het verhaal willen stappen. Ondertussen ben ik samen met Arthur. Zie hem dolgraag. Hij ging akkoord met

JONCKHEERE

Het begon al lachend dat Vera en ik afspraken dat we samen een kind zouden krijgen. Later veranderde de toon van onze gesprekken. Ze werden serieuzer en concreter. Zij was alleen en ik was alleen. Beiden wouden we een kind. Om van te houden, om op te voeden. Ze ziet me als de vader van haar kinderen, dus besloten we er samen voor te gaan. Aangezien de ‘natuurlijke’ manier geen optie was -ik blijf een homoman- zijn we naar een fertiliteitskliniek getrokken. We kregen er naast technische uitleg ook psychologische begeleiding. Waar we tegenstand hadden verwacht, kwam steun. Er komen blijkbaar diverse vormen van nieuw samengestelde gezinnen langs. Het viel hen op dat het bij ons een goeddoordachte keuze betrof.

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

19

Dossier

Kiezen, hoe doe je dat? BOEKBESPREKING

De kunst van het kiezen Franky Bussche directeur Studie en Onderzoek

I DEEËN

OVER KEUZEVRIJHEID VERSCHILLEN WERELDWIJD.

DE

KEUZES DIE WE MAKEN

GEVEN ONS DE KANS ONSZELF TE DEFINIËREN EN ONS EIGEN LEVEN VORM TE GEVEN .

DAARIN SCHUILEN DE KRACHT, HET MYSTERIE EN DE ULTIEME SCHOONHEID VAN ‘ KIEZEN ’. M AAR

WAT VERWACHTEN WE VAN ONZE KEUZES ? I S JE LEVEN VOORBESTEMD, AFHANKE -

LIJK VAN TOEVAL OF WORDT HET BEPAALD DOOR ONZE EIGEN BESLISSINGEN ?

B EPALEN

WE ZELF WAT WE KIEZEN OF ZIJN ER ANDERE ( ONBEWUSTE ) KRACHTEN AAN HET WERK ?

e auteur Sheena Iyengar werd geboren in een sikh-familie die emigreerde naar de Verenigde Staten. Ze werd op jonge leeftijd blind. Een opleiding en een huwelijk met een zelfgekozen partner leken niet haalbaar voor haar. Sheena Iyengaar legde zich daar niet bij neer en besloot haar dromen te realiseren. Ze studeerde en gaf zelf haar eigen leven vorm. Ze verrichtte baanbrekend onderzoek op het gebied van persoonlijke keuzes en is verbonden als hoogleraar bedrijfskunde aan Colombia University.

D

Sheena Iyengar ziet het als volgt. Hoewel onze leidraden en uitvoeringen verschillen zijn het verlangen naar en de behoefte aan het maken van keuzes universeel. Als we de controle verliezen over wat er met ons gebeurt, voelen we ons machteloos. Onze levensverhalen die in elke cultuur en in elk huis op verschillende manieren worden verteld, hebben verstrekkende gevolgen voor wat we kiezen en waarom. Eén cultureel kenmerk in het bijzonder blijkt de verschillen in opvattingen over en de toepassing van keuze over de hele wereld te helpen verklaren. Het betreft de mate van individualisme of collectivisme. Bij collectivistische samenlevingen ligt de nadruk meer op plicht.

20

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

De basiswaarden van het leven, vrijheid en het nastreven van geluk, zijn voor iedereen op de wereld hetzelfde. Mensen hebben een aangeboren behoefte aan keuzevrijheid en zeggenschap. Hieruit vloeit voort dat mensen rechten hebben zoals gelijkheid voor de wet, recht op deelname aan het politieke proces en op onderwijs, met andere woorden universele mensenrechten. Dit betekent niet noodzakelijk dat de maatschappelijke structuren die mensen uit andere delen van de wereld creëren, als ze de vrijheid hebben om zelf te kiezen, op het westerse model zullen of zouden moeten lijken. De ultieme democratie betekent dat we verplicht zijn te kiezen. Het idee van vrijheid en de taak om onze identiteit te vinden zijn belangrijk. We worden geconfronteerd met een explosie van het aantal keuzemogelijkheden. Op een bepaald moment heb je gewoon niet de ruimte, het geld of de tijd om van al deze keuzes te kunnen genieten. Het grootste probleem dat samenhangt met uitgebreidere keuzemogelijkheden is dat we daardoor teleurgesteld worden in onze verwachtingen. Die keuzerijkdom hoeft niet noodzakelijk negatief te zijn. Wanneer we onszelf een beetje bijscholen, kunnen we profiteren van een uitgebreide keuze in plaats van te buigen voor zijn

eisen. Aanbevelingen van deskundigen en rubriceringen zijn uitstekende hulpmiddelen die kunnen bijdragen aan het maken van een ingewikkelde keuze. De auteur bespreekt eveneens wat ons te doen staat wanneer we niet kunnen beslissen, wanneer we tussen twee kwaden moeten kiezen of wanneer de kwestie te erg is om over te kunnen denken. Ze gaat uitgebreid in op een casus van een pasgeborene met ernstige gezondheidsproblemen waarbij beslist zal worden om niet verder te behandelen en de baby te laten sterven. Ze wijst op het belang van de informatieplicht van de arts en de toestemmingsvereiste van de patiënt en het zelfbeschikkingsrecht in medische aangelegenheden. In haar boek analyseert psychologe Sheena Iyengaar het complexe proces van het maken van keuzes aan de hand van haar eigen bewogen levensverhaal. Ze laat op een boeiende wijze zien hoe onze geest omgaat met psychologische en culturele factoren die ons beïnvloeden. Ze bezorgt ons handvatten om betere keuzes te maken. De kunst van het kiezen Sheena Iyengar Amsterdam: De Bezige Bij, 2010, 398 p. ISBN 978 90 234 5850 0

UVV belicht

Scheidingsritueel.be ‘Moeder, waarom scheiden wij?’ Recente cijfers tonen aan dat twee derde van alle huwelijken mislukt en dat langdurige relaties steeds vaker eindigen. Een relatiebreuk heeft doorgaans een diepgaande impact op iemands leven, op de kinderen en op de algemene zinervaring. Daarom hebben enkele vrijzinnig humanistische consulenten van verschillende huizenvandeMens uit de provincie Antwerpen, de koppen bij elkaar gestoken om over scheidingsrituelen na te denken. Het resultaat hiervan is de septembereditie van het tijdschrift Antenne, een nieuwe website en infomomenten, die tijdens het pilootjaar 2011-2012 in de provincie Antwerpen georganiseerd zullen worden.

Bezoek ons op www.scheidingsritueel.be

G ez ocht ! Kan jij je inleven in moeilijkheden die anderen doormaken? Sta jij open voor andere opvattingen en levenswijzen? Wil je je minimum vier uur per week vrijmaken? Drie maal JA? Tele-Onthaal is iets voor jou! 24 uur op 24 Tele-Onthaal stelt haar telefoonlijnen (106) it wil praimite anon alle in die en iedere uur open voor aan via chat. ten en biedt ook anonieme gesprekken inding loopt Door de telefoonlijn 106 en de internetverb ol over de alcoh van A de van n… zorge over ek een gespr wat ertusalles en ding, R van relatie tot de Z van zelfdo sen zit. ding en geniet Wie zich kandidaat stelt, volgt een oplei ing. vorm en ing rsteun onde nde blijve ook nadien of mail naar Zin om mee te werken? Bel 106 [email protected]

aal.be Meer info vind je ook op www.tele-onth

Isa bel le Ste nge rs bek leed t Lee rsto el Wil ly Cal ew aer t en van de DeMens.nu en de Faculteit Ingenieurswetenschapp Isabelle prof. dat Vrije Universiteit Brussel zijn er trots op Leerstoel Stengers (ULB) aanvaard heeft om in 2011-2012 de Willy Calewaert te bekleden. ce’, gaat De inaugurale les, onder de titel ‘A plea for slow scien de Vrije door op 13 december 2011 om 17 uur aan Universiteit Brussel (VUB). filosof ie aan Isabelle Stengers studeerde scheikunde en wetenschaps reerde in 1984, de Université Libre de Bruxelles (ULB). Ze docto ine met wie zij Prigog onder de leiding van Nobelprijswinnaar Ilya en de natuur Orde uit chaos: de nieuwe dialoog tussen de mens wordt de filosof ischreef, een baanbrekend werk waarin geprobeerd mische studie van sche consequenties te trekken vanuit de thermodyna ers internatioSteng systemen (ver) buiten evenwicht. Inmiddels geldt schapsfilosonaal als een van de meest diepgaande en gevierde weten productie en kennis de fen. Ze bekleedt de leerstoel Praktijken van de ULB. In 1993 leidt de groupe d’études constructivites (GECo) aan en met de Grote scheid werd zij door de Académie Française onder at van de prestigiPrijs voor Filosofie, en eerder dit jaar was zij laurea voor humane Solvay euze vijfjaarlijkse FRS-FNRS prijs Ernest-John zeer eigentijdse en sociale wetenschappen. Isabelle Stengers is een schap geeft van reken filosofe, maar bovenal een filosofe die zich volop nooit onschulhet feit dat theorieën nooit neutraal zijn, en diagnoses kennis betrekalle wie dig. Ver van het relativisme van diegenen voor ons uit om haar kelijk is en niets het verschil maakt, nodigt Stengers jken van die prakti voor liefde voor de wetenschappen, en haar liefde noch dogmatiek, wetenschap te delen, zonder zelfingenomenheid en eenheid aan hang zonder luiheid noch pretentie. Dit geeft samen die zij onderzocht Stengers’ werk in de vele en gevarieerde domeinen fster met een lesgee en heeft. Isabelle Stengers is een onderzoekster ctueel, en vanuitzonderlijke mobiliteit, zowel geografisch als intelle domeinen. kennis daag is haar invloed aanzienlijk in verschillende

Meer info www.vub.ac.be/IR www.vub.ac.be/UPV Iedereen welkom. Isabelle Stengers

In Memoriam Met droefheid in het hart nemen wij afscheid van de oud-voorzitter van onze Franstalige zusterorganisatie, de Centre d’Action Laïque. Philippe Grollet

Neuilly-sur-Seine (Frankrijk) 29| 12| 1950 ~ Lasne 21| 09| 2011

Philippe Grollet stond van 1988 tot 2007 aan het hoofd van de Centre d’Action Laïque (CAL). Als kind van een vrijdenkende vader en een katholieke moeder kreeg Grollet een pluralistische opvoeding, maar al snel vond hij meer aansluiting bij de vrijzinnige levensvisie. Van 1973 tot 1975 stond hij aan het hoofd van de Cercle du Libre Examen aan de Université Libre de Bruxelles en van 1982 tot 1987 bekleedde hij het voorzitterschap van Bruxelles laïque. Als voorzitter van de CAL trad hij eveneens op als covoorzitter van de Centrale Vrijzinnige Raad. Hij stond mee aan het hoofd van de Belgische vrijzinnig humanistische gemeenschap toen de levensbeschouwing na een lange strijd in 2002 een officiële erkenning in de wacht sleepte. Na het aflopen van zijn voorzittersmandaat in 2007 bleef hij werkzaam in de Raad van Bestuur van de CAL. Ook stond Grollet van 2004 tot 2006 aan het hoofd van de Stichting voor Morele Bijstand aan Gevangenen. Naast zijn onvermoeibaar vrijzinnig engagement was Grollet eveneens een succesvol jurist. Sinds 1979 stond hij ingeschreven bij l’Ordre des avocats au Barreau de Bruxelles en in 1988 was hij medestichter van het Brusselse advocatenbureau Grollet & associés.

We wensen zijn familie, vrienden en geliefden veel sterkte toe. Onze gedachten zijn bij hen. Raad van Bestuur en personeel deMens.nu – Unie Vrijzinnige Verenigingen vzw

UVV-belicht

PERSBERICHT 14 september 2011

Vandaag opnieuw asielzoekers op straat, ook kinderen 21 verenigingen en vakbonden eisen onmiddellijke noodmaatregelen regering Vandaag, 14 september, werden 77 asielzoekers de straat op gestuurd bij aankomst in ons land. Dit gebeurt de laatste tijd bijna dagelijks. De opvangcrisis escaleert en met de winter in zicht stevenen we opnieuw af op een humanitaire crisis. Vluchtelingenwerk Vlaanderen en haar Franstalige zusterorganisatie Ciré dringen er, samen met verenigingen en vakbonden, op aan dat de regering van lopende zaken hiervan de ernst inziet. En niet langer de verantwoordelijkheid voor zich uit schuift maar nu reageert en maatregelen neemt. De opvangcrisis sleept nu al drie jaar aan en zette al meer dan 9.000 mannen, vrouwen en kinderen op straat. Zonder begeleiding in de asielprocedure, zonder fatsoenlijke maaltijden, zonder medische zorgen… Deze situatie is onaanvaardbaar en onmenselijk. Vluchtelingenwerk en Ciré vragen dan ook al een tijdje om snel werk te maken van een spreidingsplan dat gericht is op asielzoekers die al lang in de opvang verblijven en in een asielprocedure zitten. Door deze asielzoekers te spreiden over de gemeenten kan er snel plaats vrijgemaakt worden in de opvang voor net aangekomen asielzoekers. Wij zien dat als een éénmalige noodoperatie. In het huidige politieke klimaat blijkt de regering hier niet voor te willen kiezen. Toch kan het niet meer dat er mannen, vrouwen en kinderen die bij wet en als mens recht hebben op opvang in ons land op straat belanden. Daarom stellen de 21 organisaties volgende noodmaatregelen voor: ¬ Het snel openen van nieuwe noodopvangplaatsen met kwaliteitsvolle sociale en juridische begeleiding en ¬ het regelmatig evalueren van de versterking van de asielinstanties. Indien deze versterking onvoldoende zou blijken moeten de instanties meer middelen krijgen. Dit om op een flexibele manier extra personeel aan te werven zodat de achterstand in de behandeling van de dossiers wordt weggewerkt. Zo kunnen mensen sneller de opvang verlaten. Daarbij mogen we niet uit het oog verliezen dat er al heel wat asielzoekers op straat leven. Het is dan ook belangrijk dat de mensen die geen opvang kregen (een ‘niet-toewijzing’) wel in het opvangnetwerk worden opgenomen. Zij kunnen in principe met hun niet-toewijzing naar het OCMW maar daar worden ze geweigerd waarna ze op straat belanden. Door deze mensen toch op te vangen kunnen we vermijden dat ze naar de arbeidsrechtbank moeten die dan dwangsommen oplegt voor elke dag dat een asielzoeker niet wordt opgevangen. Asielzoekers hebben nood aan opvang en begeleiding, niet aan dwangsommen. Vluchtelingenwerk Vlaanderen, CIRÉ, deMens.nu - Unie Vrijzinnige Verenigingen vzw, 11.11.11, Dokters van de Wereld – Médecins du Monde, ACW - koepel van christelijke werknemersorganisaties, ABVV – FGTB, Socialistische Dienst van Socialistische Solidariteit, Aide aux Personnes Déplacées, Welzijnszorg vzw, Point d'Appui asbl, Caritas International, Convivial, Mouvement Ouvrier Chrétien (MOC), CAW De Terp, SETCA – BBTK, Protestants Sociaal Centrum (Brussel), Jesuit Refugee Service-Belgium, CAW Archipel Présence et Action Culturelle, Kerkwerk Multicultureel Samenwerken

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

23

UVV belicht

PERSBERICHT 3 oktober 2011

Waakzaamheidscomité voor de Democratie OP 3

OKTOBER HEBBEN DE M ENS . NU , DE

VAN HET

‘WAAKZAAMHEIDSCOMITÉ

C ENTRE D ’A CTION L AÏQUE

VOOR DE

D EMOCRATIE ’

EN ORGANISATIES UIT HET MIDDENVELD HET MANIFEST

ONDERTEKEND . I N HET

H UIS

VAN DE

PARLEMENTSLEDEN

RIEP DIT

PLURALISTISCHE COMITÉ DE SAMENLEVING OP OM TE WAKEN OVER ONS SOCIAAL MODEL .

SONJA EGGERICKX ONDERTEKENT HET MANIFEST (OPGESTELD IN DE DRIE LANDSTALEN)

n de huidige politieke en socio-economische context staan onze rechten meer dan ooit op de helling. Hoog tijd om aan de alarmbel te trekken, vonden de vrijzinnigen. DeMens.nu (Unie Vrijzinnige Verenigingen) en haar Franstalige tegenhanger Centre d’Action Laïque richtten daarom het ‘Waakzaamheidscomité voor de Democratie’ op. Hierbij sloten zich de socialistische en liberale vakbonden aan, net als een aantal Nederlandstalige en Franstalige organisaties uit het middenveld. Op 3 oktober 2011 hebben de leden van het comité hun manifest ondertekend in het Huis van de Parlementsleden, democratisch bastion bij uitstek.

I

Hun grootste bekommernis? Waken over het duurzaam welzijn van iedere mens. Het comité roept elke burger, vereniging, instelling, organisatie… op tot een aanhoudend engagement voor de vrijwaring en de versteviging van ons sociale verworvenheden.

24

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

Ondertekenaars van het manifest van het Waakzaamheidscomité voor de Democratie: • • • • • • • • • • • •

CGSLB/ACLVB: Bernard Noël FGTB/ABVV: Daniel Van Daele Union Nationale des Mutualités Neutres: Edouard Denoël Union Nationale des Mutualités Socialistes/Nationaal Verbond van de Socialistische Mutualiteiten: Dr Guy Peeters deMens.nu - UVV: Sonja Eggerickx CAL: Pierre Galand Les Femmes prévoyantes socialistes: Dominique Plasman PAC: Yanic Samzun CLARA: Guy Bricteux Les Territoires de la Mémoire: Dominique Dauby Ligue des droits de l’Homme: Emmanuelle Delplace Moderator: Luc Vander Kelen

UVV belicht

“Eindelijk heb ik jullie gevonden!” Maarten Peeraer vrijzinnig humanistisch consulent huisvandeMens Antwerpen

deMens.nu stond op de trouwbeurs van Antwerpen ijdens het mooiste en warmste zomerweekend van oktober sinds mensenheugenis (30 september t.e.m. 2 oktober 2011), stonden de medewerkers van deMens.nu naar jaarlijkse gewoonte terug op de trouwbeurs van Antwerpen (binnen!). En net als buiten was het binnen ook puffen geblazen. Want we hebben veel volk over de vloer gehad. Het was opvallend hoeveel mensen specifiek naar ons op zoek waren. Ze hadden via vrienden van ons gehoord, lazen positieve commentaren over ons op een chatsite voor mensen die gaan trouwen of wilden tout court trouwen met een heel persoonlijke viering op de locatie van hun dromen. Gelukkig hadden we opnieuw professioneel promotiemateriaal zodat we op een vlotte wijze onze manier van werken bij trouwplechtigheden konden overbrengen. De grote wand met de ‘JA!… met deMens.nu’ was fris en sprankelend en trok meteen het oog van de voorbijgangers. Een kleine folder met de eerste informatie over onze huwelijksvieringen was dan ook zeer in trek. En toch vond niet iedereen ons direct… We stonden niet aan de ingang van de zaal maar eerder achteraan, waardoor een koppel al begon te vrezen ons niet te zullen vinden. Hun uitroep “Eindelijk heb ik jullie gevonden!”, deed ons even onze wenkbrauwen fronsen, maar er ontstond al snel een geanimeerd gesprekje. We konden hen gerust stellen. Ze waren bij ons aan het juiste adres.

T

Meer info over trouwplechtigheden? Je kan steeds terecht in een huisvandeMens in je buurt: www.deMens.nu

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

25

UVV belicht

Festival van de Vrijheid Kies uit de concerten, theater, films en debatten! Didier De Swert vrijzinnig humanistisch consulent huisvandeMens Brussel

DE MENS.NU JAARLIJKSE

EN HAAR

FESTIVAL

FRANSTALIGE

VAN DE

VRIJHEID

ZUSTERORGANISATIE IN

BRUSSEL . NET

VAN MENSENRECHTEN EN SOCIAAL ENGAGEMENT.

HET

BRUXELLES LAÏQUE

ORGANISEREN VAN

17

ZOALS IN DE VOORGAANDE EDITIES STAAT HET

TOT

26

NOVEMBER HET

FESTIVAL

IN HET TEKEN

CENTRALE THEMA DIT JAAR : WAT IS DE BETEKENIS VAN MYTHEN EN UTO -

PIEËN , ALS PRODUCTEN VAN DE VERBEELDING , BINNEN EEN CULTURELE , POLITIEKE EN MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT.

HET FESTIVAL

BIEDT CONCERTEN , THEATER , FILMS EN DEBATTEN .

Film

VOOR

ELK WAT WILS.

Concerten

Ook in deze editie van het Festival wordt een internationale filmcompetitie georganiseerd. 30 documentaires uit alle hoeken van de wereld werden geselecteerd voor de competitie. Met het filmbeeld als getuige wil het festival zijn maatschappelijke betrokkenheid vergroten en een bijdrage leveren aan de sociaal bewogen cinema.

Debatten Ook dit jaar kan je gaan naar debatten, lezingen, infomomenten en expo’s.

Aanraders Marianne Faithfull (donderdag 17/11/2011 - 21u00 - Théâtre National) Marianne Faithfull is, met haar rauwe, onweerstaanbare stem, nog steeds optimaal aanwezig na een uitzonderlijke, veelzijdige en veelbewogen carrière van 47 hoogst creatieve jaren. Als onvermoeibare pleitbezorgster voor de fusie tussen verschillende generaties heeft ze samengewerkt met Billy

Corgan, Beck, Blur, Pulp, PJ Harvey & Nick Cave, John Porter, Lou Reed, David Bowie en Metallica. Haar meest recente album, ‘Horses and High Heels’, is het werk van een meer dan ooit bevlogen vrouw. Ze verenigt soul, blues, folk en country, opgewekte jazzy popaccenten en een aangrijpende rockgitaar, en dat allemaal gedragen door haar fantastische stem. Dit album dat zo kleurrijk, tragisch en onconventioneel is als het leven van Marianne Faithfull zelf, zindert van de gelouterde vreugde van iemand die de wereld kent. George Clinton & Parlaiment Funkadelic (zaterdag 26/11/2011 - 21u00 Théâtre National) Legendarische en baanbrekende funkgroep met als voorman een grote figuur in de mondiale funkscene. Funk is een collectieve en communautair getinte expressie door middel van onweerstaanbare, bruisende, vrolijke, opwindende en feestelijke muziek, gemaakt om samen op te dansen en te zweten. Funk is afkomstig uit New Orleans. Vanaf de jaren 1950 veroverde funk de zwarte getto’s van de grote Amerikaanse steden en brak daar internationaal door als populaire muziek. Met een melange van soul en jazz is funk een op zichzelf staand muziekgenre.

MARIANNE FAITHFULL

26

NOVEMBER

-

©

PATRICK SWIRC

DECEMBER 2011

Theater Ook de toneelliefhebber komt tijdens het festival aan zijn trekken. Dankzij de intense samenwerking met de KVS en Theâtre National, werden een aantal grote internationale producties geprogrammeerd.

GEORGE CLINTON

©

JENNY RISHER

George Clinton met zijn Parliament Funkedelic is de ambassadeur bij uitstek van de funk en de jaren hebben zijn energie en zijn muzikale zeggingskracht niet kunnen temperen. Een geweldig concert, een hap elektriserende energie en een oppepper om met volle teugen van te genieten!

Het volledige lijstje 17 NOVEMBER 18 NOVEMBER 19 NOVEMBER 24 NOVEMBER

– – – –

25 NOVEMBER – 25 NOVEMBER –

26 NOVEMBER – 26 NOVEMBER –

BALKAN BEAT BOX

©

Marianne Faithfull Bernard Lavilliers Balkan Beat Box Linton Kwesi Johnson / Pablo Moses ZEBDA. Eric Legnini & The AfroJazzBeat ‘The Vox’ Featuring Krystle Warren Zion Train George Clinton & Parlaiment Funkadelic

RAN GOLANI

Een aanrader Nederlandstalig toneelstuk Seaplane mothership – Hotel Modern (dinsdag 22/11/2011 20u00 -Théâtre National)

opgenomen met miniatuur decors en figuurtjes. Met al die visuele en dramatische extravagantie ontstaat een voorstelling van ongeziene originaliteit. Door zich te storten op een zo zwaar en gevoelig thema, loopt Hotel Modern niet het gevaar melodramatisch te worden en slaagt de groep erin om het publiek ondanks de ernst van het onderwerp aan het lachen te brengen. Af en toe is er niets mooiers dan de totale vernieling.

Het volledige lijstje Een aanval op cultuur loopt altijd uit op de ondergang van de beschaving. Dat is het uitgangspunt van de voorstelling ‘Seaplane Mothership’ die met woorden en beelden de omzwervingen ten tonele voert van een ruimteschip waarop een specimen van onze beschaving op ontroerende wijze afscheid neemt van de Aarde, waar de zuurstof uitgeput raakt. Hotel Modern illustreert de kwetsbaarheid van de mens en de verwoesting die onze wereld bedreigt met een apocalyptische performance waarbij alle vormen en stijlen worden ingezet: dramatische kortfilms, popart, geluidseffecten en animatiefilms die live op het toneel worden

19 NOVEMBER – 20 NOVEMBER – 22 NOVEMBER – 23 NOVEMBER – 24 NOVEMBER – 25 NOVEMBER –

Amarillo Scheissemer Seaplane mothership Constellation 1961 Guy Redos ‘Rideau’ Aves-vous eu le temps de vous organiser depuis la dernière fois qu’on vous a vus?

Meer info m.b.t. programma Festival van de Vrijheid: www.festivalvandevrijheid.be Tickets: www.ticketnet.be of via Fnac

SEAPLANE MOTHERSHIP VAN HOTEL MODERN

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

27

UVV belicht

Supportief dagcentrum

Topaz opent vijf dagen per week

Interview met Wim Distelmans en Magriet De Maegd

Julie Van Garsse stafmedewerker

T O PA Z ,

HET DAGCENTRUM VOOR ERNSTIG ZIEKEN IN U I T.

WERKING T E R E C H T.

OM

V A N A F 2012

WEMMEL,

BREIDT ZIJN

‘‘

Het RIZIV wil voortdurend

KUNNEN

DE

GASTEN

ER

ELKE

WEEKDAG

weten welke technische

prestaties onze dokters leveren:

O P A D E M T E KO M E N , E E N K L A P K E T E D O E N , H U N P I L L E N E N

we proberen er juist

ZO R G E N T E V E R G E T E N .

DE

W E E K R E G E L I N G I S E E N B E L A N G R I J K WA P E N F E I T

V O O R KA N K E R S P E C I A L I S T P R O F. D R . PLEEGKUNDIGE

M AG R I E T D E M A E G D,

WIM DISTELMANS

zoveel mogelijk te vermijden! WIM DISTELMANS

’’

EN SOCIAAL VER-

D E B E Z I E L E R S VA N H E T P R O J E C T .

ZE

In juni besloot het centrum de openingsdagen uit te breiden van drie naar vier, en in 2012 kunnen de gasten vijf dagen per week in Topaz terecht. Waarom deze beslissing?

VERTELLEN OVER DE LANGE STRIJD OM ERKENNING EN DE UNIEKE FILOSOFIE

VA N

T O PA Z . “H E T

I S N I E T O M D AT J E D O O D G A AT D AT J E N I E T M E E R VA N H E T

Wim: Eigenlijk was dat altijd al het plan. In 1997 stampte het UZ Brussel Topaz uit de grond met de bedoeling om een dagvoorziening te creëren voor palliatieve én supportieve zorg. De mosterd voor het concept haalden we in Engeland, bij onder andere ‘The London Lighthouse’. In dat opvangcentrum voor aidspatiënten bleek dat het een absolute must is om vijf dagen per week open te zijn. Een dagcentrum voor ernstig zieken richt zich immers vooral naar alleenstaanden of mensen waarvan de partner tijdens de week moet gaan werken. Zij kunnen niet alleen thuis blijven, een hospitalisatie is vaak het enige alternatief.

©

INGE VAN DEN HEUVEL | EYE-FLASH

L E V E N M A G G E N I E T E N !”

MAGRIET DE MAEGD

28

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

WIM DISTELMANS

In Topaz geven wij deze patiënten, die wij ‘gasten’ noemen, een tweede thuis. Door hen te omringen met alle mogelijke zorgen wordt een hospitalisatie overbodig. En ’s avonds kunnen de gasten gewoon naar huis. Een dagcentrum bestaat dus naast de palliatieve thuiszorgequipes, de palliatieve

INGE VAN DEN HEUVEL | EYE-FLASH

© VRIJWILLIGERS HELPEN IN TOPAZ

supportteams in ziekenhuizen en residentiële palliatieve eenheden. De weekregeling is eigen aan het concept en vormt bijgevolg een citerium om erkend te worden. Die erkenning door het RIZIV is nog steeds niet officieel geregeld, ondanks het feit dat ons land ondertussen zes centra telt. Bitter weinig, als je weet dat er in Engeland 250 zijn, mét wachtlijsten. Vooral in de grootsteden is er nood aan opvang. Welke mensen komen naar Topaz? Magriet: Verscheidenheid en openheid is een hoeksteen van onze werking. De naam Topaz is, naast een acroniem voor ‘Thuis voor psychosociale oncologie en palliatieve zorg’, ook een verwijzing naar een edelsteen met vele kleuren en vele facetten. In Topaz vind je dan ook mensen uit alle sociale klassen en met verschillende culturele achtergronden. Wat soms voor grappige confrontaties zorgt. Zo hadden we een doorgewinterde Vlaams Belang-aanhanger die geen goed woord overhad voor de Afrikaanse gasten tot hij weken later Rummikub zatte spelen met een kleine Rwandees. Ook de leeftijden lopen ver uiteen. Hier zitten niet

alleen oudere personen: de gemiddelde gast is 50 à 55 jaar. Wat de aandoeningen betreft, vormt kanker de hoofdmoot. Andere veel voorkomende ziektes zijn aids en neurologische aandoeningen. Een Topaz is ook een heel lichte steen, waarmee we ineens bij onze filosofie aanbelanden: bij ons staat de kwaliteit van het leven centraal. Topaz is in de eerste plaats een supportief centrum. Daarmee onderscheiden we ons van andere centra, die eerder focussen op het terminale aspect. Waar ligt het verschil? Wim: Palliatieve zorg wordt gegeven aan ernstige, ongeneeslijke zieken zowel in hun levensfase waar veel ondersteuning – support – nodig is, als in hun terminale levensfase. Supportieve zorg richt zich dus tot patiënten met een ongeneeslijke en levensbedreigende aandoening, maar houdt geen rekening met hun levensverwachting. Wij ondersteunen alle mensen die uiteindelijk aan hun ziekte zullen overlijden. We omringen hen met de best mogelijke zorg, maar dringen niets op. Naast een legertje vrijwilligers zijn er voortdurend artsen, ver-

pleegkundigen en een psycholoog aanwezig. Op het eerste zicht doen deze mensen niet veel, maar ze staan klaar voor de patiënten - wij noemen hen ‘gasten’ - als die er nood aan hebben. In eerste instantie proberen ze miserie te vermijden: door met de gasten te praten wijzen ze hen erop dat de zoveelste chemokuur echt niet meer hoeft. Dat sommige behandelingen zinloos geworden zijn. Het alternatief bestaat: ermee stoppen. Dat heet zelfbeschikkingsrecht. Uiteraard beslissen de gasten zelf wat ze hiermee doen. Daarnaast houden de professionelen de toestand van de gasten nauwlettend in de gaten. Hoest er iemand opvallend veel, loopt hij/zij slechter? Dan vragen ze de gast om naar de huisarts te stappen zodat een hospitalisatie vermeden wordt. Magriet: We werken vooral op de achtergrond, maar houden alles in het oog en springen in wanneer nodig. Daarbij betrekken we voortdurend de huisarts, want het is zeker niet de bedoeling om zijn/haar rol over te nemen. Ook werken we nauw samen met de thuisverpleegkundigen. Sommigen komen zelfs langs om hun patiënt een bad te geven of een wonde te verzorgen. Dat zorgt trouwens voor een interessante dynamiek: de verpleegkundigen leren van elkaar en gasten die oorspronkelijk niet van thuisverpleging moeten weten, raken meer vertrouwd met het concept en zetten uiteindelijk ook zelf de stap. Het is belangrijk dat we nauw samenwerken met de zorgverleners en zorginstanties in functie van de gasten maar ook om ervaringen uit te wisselen. Jullie vertrekken te allen tijde van het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt. Stel nu dat je zeker weet dat een gast beter af is

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

29

©

INGE VAN DEN HEUVEL | EYE-FLASH

©

INGE VAN DEN HEUVEL | EYE-FLASH

UVV belicht

SAMEN AAN TAFEL IN TOPAZ

met of zonder een bepaalde behandeling en hij/zij weigert? Magriet: Ja, dat is zeer moeilijk. Maar als iemand het echt anders wil, wie zijn wij dan om hem of haar tot iets te dwingen? Zo komen ook soms mensen op consultatie met een euthanasieverzoek, waarvan we voelen dat de vraag niet echt doorleefd is, maar eerder ingegeven door uitzichtloosheid of eenzaamheid. Dan nodigen we die mensen uit om eens langs te komen bij Topaz. Sommigen hervinden er hun levenslust en blijven jaren komen, anderen haken na twee dagen af en vragen alsnog euthanasie. Tja, dan helpen we hen de procedure op te starten. Wim: Die manier van werken is vooral aangenamer voor de patiënt. Die mensen zijn het ziekenhuis en alle onderzoeken zat. Anderen kunnen niet meer behandeld worden en voelen zich daar-

30

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

door soms in de steek gelaten. Wij proberen dat op te lossen door hen een huiselijke omgeving aan te bieden waar ze geholpen worden, maar niet het gevoel hebben in een medische structuur te zitten. Het een sluit trouwens het ander niet uit. We hebben hier geregeld gasten die nog onder actieve behandeling met chemotherapie of bestraling staan. In Topaz kunnen ze bovendien hun gedachten verzetten. Thuis zitten ze hele dagen te piekeren en zijn ze verstoken van sociaal contact. Bij ons vallen voortdurend nieuwe mensen binnen, er wordt gelachen en ambras gemaakt, er zijn activiteiten voor zij die willen; zo hervinden de gasten hun parlée. Ze brengen ook soms familieleden mee, of kinderen. Of hun hond. We hebben zelf ook een hond, Kasper. Zo’n dier is echt een ijsbreker. Magriet: Nieuwkomers zijn vaak verbaasd over de vrolijke sfeer in het cen-

trum. Wij zijn allergisch aan betutteling: alles kan, niets moet. Wij zeggen niet: “En nu gaan we allemaal tesamen kraaltjes rijgen!” Activiteiten worden aangeboden en wie wil kan hiervan gebruik maken. Wat dat betreft hebben we veel inspiratie opgedaan in de jaren '90, bij de aidspatiënten van ‘The London Lighthouse’. Die vaak jonge en vrijgevochten mannen hebben een schokgolf door de palliatieve zorg gejaagd, men moest op korte tijd leren omgaan met personen die zelf de regie van hun ziekte wilden bepalen. In ‘The Lighthouse’ speelden bandjes, kwam de kapper langs en werden alle beslissingen en initiatieven genomen in overleg met de personen die er verbleven. “Het is niet omdat we dood gaan, dat we niet meer kunnen beslissen over de rest van ons leven en dat we niet van het leven mogen genieten!”, vonden ze. Dat vinden wij in Topaz ook. In sommige palliatieve eenheden hangt een drukkende sfeer. Spreken doe je met gedempte stem en alcohol is uit den boze. Bij ons zijn ze ongegeneerd ziek, proberen ze hun medische problemen te vergeten en drinken ze wijn à volonté! Soms zelfs wat te veel (lacht)! Wat wil niet zeggen dat we niet alert zijn voor mensen die problemen hebben. Wat zou een erkenning concreet veranderen voor Topaz? Magriet: Het zou ons financieel veel meer ademruimte geven. Nu zitten we bijzonder krap. Het officiële project was berekend op tien mensen per dag, vandaag zitten we aan een gemiddelde van vijftien. Op sommige dagen dekken we de tafel zelfs voor 24 gasten. Die kosten lopen op. Voor de gasten is het verblijf gratis, we vragen enkel een kleine bijdrage voor de maaltijden en het vervoer. Onze vrijwilligers gaan hen meestal ophalen en zetten hen 's avonds weer thuis af. Dat gaat bijna niet anders: openbaar vervoer is vaak geen optie en een taxichauffeur lacht er niet mee als een gast zich plots slecht voelt en afbelt. We houden het hoofd boven water met de steun van het UZ Brussel, extra

betoelaging van de Vlaamse Gemeenschapscommissie en de provincie Brabant. En de steun van de Vlaamse Liga tegen Kanker, deMens.nu en giften uit de privé zijn zeer welkom. Wim: Daar komen spijtig genoeg wel wat pensenkermissen bij kijken. Daarnaast worden we erkend als excellentiecentrum door de Vlaamse Gemeenschap, wat ook een centje oplevert. Die titel hebben we te danken aan de intensieve investeringen op gebied van sensibilisering en het doorgeven van expertise. We werken samen met een hele resem organisaties en projecten uit het medische veld, zorgen voor stagebegeleiding en vormingsbezoeken. Ook de hele LEIFartsenopleiding, de LEIFnurseopleiding en die van de zorgverleners vindt grotendeels plaats in Topaz (nvdr. LEIF is het LevensEinde Informatie Forum, een Belgisch initiatief van mensen en verenigingen die streven naar een waardig levenseinde voor iedereen). Voor ons is het extreem belangrijk dat we blijven erkend worden als excellentiecentrum, het compenseert wat het RIZIV te weinig geeft.

‘‘

De medische wereld denkt nog steeds in termen van 'terminaal' als het over

de palliatieve zorg gaat. MAGRIET DE MAEGD

’’

ongeneeslijk, maar sommigen kunnen nog jaren voort. De criteria van het RIZIV zijn superstreng, daar wordt een mens pas ziek van. Wim: Het grootste struikelblok is de prestatiegerichtheid van het hele Belgische gezondheidssysteem. Dat is deels historisch te verklaren. Het RIZIV werd oorspronkelijk in het leven geroepen om dure technologische ingrepen terug te betalen, toen deze nog volop in opmars waren. Maar nu zijn we geëvolueerd naar een situatie waar er teveel technologie wordt gebruikt, enkel omdat ze voorhanden is. Als we kijken naar de actuele noden is het vaak beter om niets te doen: op een bepaald moment zijn patiënten simpelweg uitbehandeld. Dat gaat er echter bij vele artsen en politici niet in. En ondertussen functioneren de diensten in functie van gebetonneerde codes en dito geldstromen. Zo wil het RIZIV

Magriet: Daarom geloof ik dat die mentaliteitsklik er ooit wel komt: staat en patiënt lijden allebei onder die therapeutische hardnekkigheid. We vestigen heel wat hoop op onze stagiaires, zij bepalen de grondstroom van de maatschappij. In het begin zijn die studenten wat in de war: ze willen van alles doen, maar ik zeg altijd: “Loop eerst gewoon mee en dan komt het inzicht vanzelf.” Het is voor hen niet evident om direct te zien dat de laagdrempelige en informele aanpak gepaard gaat met professionele deskundigheid. Stilaan krijgt het centrum ook meer bekendheid. Onlangs kwam er een delegatie Nederlanders op bezoek, zij wilden een soortgelijk initiatief opstarten. En dankzij de expertise van Topaz dragen we bij tot de uitbouw van de ‘Leerstoel Waardig Levenseinde’ aan de VUB, een wereldprimeur. De strijd is nog niet gestreden, maar we hebben al een lange weg afgelegd. Topaz is een wondermooi project, en dat zeg ik niet omdat het van ons is!

©

INGE VAN DEN HEUVEL | EYE-FLASH

Hoe ver zit Topaz verwijderd van een officiële erkenning? Magriet: Soms denk ik “de situatie is hopeloos”. De medische wereld denkt nog steeds in termen van ‘terminaal’ als het over de palliatieve zorg gaat. Zo werd ons voor de erkenningsprocedure van de dagcentra een voorstel voorgelegd dat aansluit bij het ouderenzorgbeleid van de Vlaamse Gemeenschap. Het RIZIV gaat ervan uit dat het enkel gaat over zwaar zorgbehoevende bedlegerige patiënten. Terwijl deze mensen meestal té ziek zijn om nog naar Topaz te komen! Een ander criterium zegt dat de mensen in de zoveel maanden voordat ze naar Topaz kwamen gehospitaliseerd moeten zijn geweest. Maar wat dan met borstkankerpatiënten, die hun operatie al even achter de rug hebben maar nog steeds chemo nemen en er psyschisch vaak helemaal onderdoor zitten? Onze gasten zijn

voortdurend weten welke technische prestaties onze dokters leveren: zij proberen er juist zoveel mogelijk te vermijden en besparen het RIZIV dus dure hospitalisaties! Wist je dat een ligdag in het UZ Brussel de staat 550 euro kost, zonder dat de patiënt een dokter heeft gezien?

IN TOPAZ’ KEUKEN

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

31

Vrijwilligers van bij ons

Sonny Van de Steene stafmedewerker

.. . s n o j i b n a v

2011 IS HET EUROPEES JAAR VAN DE VRIJWILLIGER. HET GEORGANISEERDE VRIJZINNIG HUMANISME IN BELGIË KAN NIET ZONDER VRIJWILLIGERS . DEMENS.NU MET HAAR HUIZENVANDEMENS, HAAR LIDORGANISATIES, HAAR FRANSTALIGE ZUSTERORGANISATIE CENTRE D’ACTION LAÏQUE… ZIJN BOVENAL VRIJWILLIGERSORGANISATIES. WAT DEZE VRIJWILLIGERS DOEN, IS ENORM DIVERS. MAAR O ZO BELANGRIJK. WE STELLEN U ER ENKELE VOOR…

Sonja Schoonenberg, 67 lentes Verzorgt als vrijwilliger plechtigheden bij het Oost-Vlaamse Feniks vzw en is daarnaast ook vrijwilliger bij het huisvandeMens Gent. “Ik spreek vooral op afscheidsplechtigheden, maar af en toe verzorg ik ook een huwelijksplechtigheid. Mijn eerste huwelijksplechtigheid stond ik achter een lezenaar in een tent. Het goot water en men had waar ik moest staan een plank gelegd opdat ik geen natte voeten zou krijgen. Tijdens mijn betoog schoot de hiel van mijn schoen van de plank en lag ik op mijn rug tegen de natte flap van de tent. Gelukkig ben ik beginnen lachen. (glimlacht) Alle aanwezigen applaudisseerden.” “Als er zieken zijn in het huisvandeMens spring ik ook wel eens in. Ik doe de telefoonpermanentie, breng de bibliotheek in orde… Ik raad iedereen aan om eens een proefperiode mee te maken, want het is echt leuk. Je hebt een hechte band met het personeel en krijgt op tijd en stond een koffietje of frisdrank.”

---

Bart Vanmarcke, 25 lentes Is vrijwilliger bij het Willemsfonds Mol. “Als overtuigd vrijzinnige lijkt het me niet meer dan logisch aansluiting te zoeken – en vinden – binnen het vrijzinnig-humanistisch verenigingsleven. Ik ben in het Willemsfonds Mol actief als bestuurslid en ledenbeheerder. Ook probeer ik mijn steentje bij te dragen bij de organisatie van concrete activiteiten. Zo legde ik dit werkjaar ondermeer de nodige contacten met het oog op een bezoek aan de sociale werkplaats ‘Lidwina’ te Mol: hieruit kwam een bijzonder fijne activiteit voor met maar liefst 30 deelnemers.”

---

Viviane Rooseboom, 65 lentes Is vrijwilliger bij de Stichting voor Morele Bijstand aan Gevangenen in de vrouwenafdeling van het Penitentiair Centrum in Brugge. “In vrijzinnige kringen wordt terecht veel getheoretiseerd. Theorie zonder praktijk lijkt mij een beetje blaten zonder wol. Mijn bijdrage ‘in the field’ en tussen hen die minder geluk hebben, zie ik als een noodzakelijke aanvulling van mijn humanistisch vrijzinnige levensovertuiging. Ik hou van mensen.”

---

32

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

Mario Boulez, 43 lentes Is als vrijwilliger voorzitter van de Werkgemeenschap Leraren Ethiek (WLE) en oprichter en coördinator van DigiMores (www.nczedenleer.org). “Ik ben vrijwilliger voor WLE omdat N.-C. Zedenleer een prachtig én een noodzakelijk vak is. Het enige levensbeschouwelijk vak dat niet steunt op heilige boeken. Omdat we leerlingen stimuleren om vrij en zelfstandig te leren denken en handelen met respect voor de rechten van de mens. Een onmisbaar vak omdat het tolerante en mondige burgers tracht te vormen die je nodig hebt in een democratie. Én de WLE is de organisatie bij uitstek waar je, samen met andere collega's, dat vak kan verbeteren.” “Sinds de lancering van DigiMores, de viruele werkgemeenschap voor leerkrachten N.-C. Zedenleer, op 1 september 2006 krijgen we nog steeds complimentjes van collega's. Beginnende collega’s vinden er een massa lessen op terug, terwijl je vroeger van quasi nul moest beginnen. De collega’s met meer ervaring vinden er dan weer inspiratie. Het doet deugd om te merken dat ons werk geapprecieerd wordt en het motiveert ons om op de ingeslagen weg verder te gaan.” Wil je je liefde verklaren aan het vak N.-C. Zedenleer: FB-pagina 'I ♥ N.-C. Zedenleer' - www.facebook.com/iloveNCZedenleer

---

Yves Lambrechts, 56 lentes Is vrijwilliger voor het Feest Vrijzinnige Jeugd Brussel. “Ik ben lid van de filmploeg. We volgen de feestelingen op al hun activiteiten tijdens het Feestweekend. Als afsluiter presenteren we dan een film tijdens de plechtigheid op de Vrije Universiteit Brussel. Ik sta in voor de regie en montage van de film en zit tijdens de plechtigheid achter de knopjes boven in de regiekamer.” “Toen mijn zoon zijn Lentefeest vierde, vroeg de toenmalige juf zedenleer of ik wou meewerken. Het jaar daarop ging ik mee op weekend om te helpen achter de toog en zo. Toevallig kwamen ze net een cameraman te kort. En aangezien ik wist hoe zo een ding werkte… Het volgende jaar nam ik de regie op mij. En ondertussen zijn we 16 jaar verder en doe ik nog altijd mee.” “Ieder jaar opnieuw zit je daarboven moe en lichtjes nerveus en hoop je dat alles vlot zal verlopen. Na de speech zet je dan het intromuziekje op en kijk je door het raampje naar hoe de kinderen onder daverend applaus binnenkomen in de aula. En ieder jaar schiet mijn gemoed dan vol en voel ik mij gewoon… gelukkig… en voor dat moment, dáárvoor doe je het… toch?!”

---

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

33

Een consulent vertelt...

EEN VRIJZINNIG HUMANISTISCH CONSULENT VERTELT...

Voelsprieten in het veld Peter Egberghs vrijzinnig humanistisch consulent

V RIJWILLIGERS

ZIJN BROODNODIG VOOR DE WERKING VAN EEN HUISVANDE M ENS .

ZICH VOOR EEN VRIJWILLIG ENGAGEMENT .

A LS

F EEDBACK

WERKING .

OP

ZE

D IE

INDICATOREN ZIJN LEVENSNOODZAKELIJK VOOR ONZE

KAROLIEN DEMAN

©

DECEMBER 2011

WE

LICHTEN ER EENTJE TOE .

DE

BEGELEI -

T IENEN .

5 januari 2009. De straten lagen er spekglad bij. Zelfs als voetganger was het niet evident om een weg door de stad te banen. Het was de eerste dag dat het huisvandeMens, toen nog bekend als Centrum Morele Dienstverlening, in Tienen zijn deuren opende. Ondanks de koude die buiten heerste, kregen de kersverse consulenten al gauw een warm onthaal. Het was duidelijk dat de consulenten er niet alleen de weg moesten zoeken. Een groep enthousiastelingen stond te springen om mee te helpen aan de opbouw van de werking. Die constructieve insteek was van cruciaal belang voor het jonge huisvandeMens in Tienen.

-

DIE ONDERSTEUNING IS ZEKER GEEN EEN -

ZIJN DE INDICATOREN VAN WAT ER LEEFT IN DE VRIJZIN -

DIT VLAK SPEELT DE BEGELEIDINGSGROEP EEN BIJZONDERE ROL .

PETER EGBERGHS

NOVEMBER

V RIJWILLIGERS

ZIJN DE VOELSPRIETEN IN HET VELD .

DINGSGROEP VAN HET HUISVANDE M ENS

34

M AAR

EN ADVIES ZIJN HEEL BRUIKBAAR OM ONZE WERKING TELKENS BIJ TE SCHAVEN EN NOG

BETER AF TE STELLEN OP DE REGIONALE NODEN . NIGE GEMEENSCHAP.

ASPECT VAN ONZE WERKING LEENT

VRIJZINNIG HUMANISTISCHE CONSULENTEN BIEDEN WE VRIJWILLIGERS DE

NODIGE ONDERSTEUNING EN ZORGEN WE VOOR EEN GESCHIKTE OPLEIDING . RICHTINGSVERKEER .

E LK

Luc Veroeveren (coördinator van de begeleidingsgroep Tienen) “De naam zegt het zelf. Een begeleidingsgroep moet begeleiden. Het mag zeker niet controlerend werken. Niet te fel zeggen hoe het allemaal moet gebeuren. We staan altijd klaar met advies voor de praktische aangelegenheden en voor activiteiten. Met de interne werking zoals bijstand en plechtigheden willen we ons inhoudelijk niet moeien.” Om te begeleiden moet je op de hoogte blijven van de werking. Daarom komen we jaarlijks vier tot vijf keer samen. We maken dan telkens een stand van zaken op over de verschillende werkingsvelden. Het is belangrijk dat daar geen bloemlezing gegeven wordt over de werking. Correcte informatie is de basis voor een goed werkende begeleidingsgroep. Tussen het team van het huisvandeMens en de leden van de begeleidingsgroep is er een weder-

zijds vertrouwen. Indien er twijfels over iets bestaan, kunnen we het even bij elkaar verifiëren. Je leest het al, het houdt niet op bij die paar vergaderingen per jaar. Op regelmatige basis wordt er een mailtje gestuurd, gebeld of als iemand in de buurt is, loopt hij of zij in het huisvandeMens binnen. Een kopje koffie erbij en even bijpraten. Op die manier blijven onze vrijwilligers op de hoogte van het reilen en zeilen van het vrijzinnig humanisme in Tienen en in Vlaanderen. Ze zitten op de eerste rij. De leden van onze begeleidingsgroep zijn actief in het verenigingsleven. Daardoor is het makkelijk om contacten te leggen en het spoort aan tot samenwerken. Het huisvandeMens is natuurlijk niet de enige vrijzinnige instantie in de Tiense regio. De Tiense Vrijzinnige Kring vzw is een heel actieve vereniging die voor de komst van het huisvandeMens al decennia bezig was met de uitbouw van een vrijzinnige gemeenschap. Sinds de komst van het huisvandeMens werken beiden nauw samen. Door gedeelde leden in de begeleidingsgroep en het bestuur van Tiense Vrijzinnige Kring vzw kunnen ze naadloos op elkaar aansluiten. Luc Veroeveren: “We zorgen voor een link met onder andere de Stad Tienen en de Tiense Vrijzinnige Kring. We spreken kennissen aan waardoor we het huisvandeMens vooruithelpen. Er is bijvoorbeeld een vlotte samenwerking met de Tiense Vrijzinnige Kring. Ik blijf het wel belangrijk vinden dat het huisvandeMens Tienen en de Tiense Vrijzinnige Kring als twee afzonderlijke zaken gezien worden. Ze hebben in de gemeenschap elk hun opdrachten. Ze mogen niet in elkaar overvloeien, wat

HET HUISVANDEMENS TIENEN

BEGELEIDINGSGROEP VAN HET HUISVANDEMENS TIENEN (MET UITZONDERING VAN PETRA VAN HOFTEN) VAN LINKS NAAR RECHTS: SYLVIA CHALTIN, JEAN-MARIE HENNUY, GILBERTE ROWIE , LUC VEROEVEREN, GERDA VAN DEN BRANDE, KATRINA VANDENBOSCH, ALVIN DE CONINCK

niet wegneemt dat er een samenwerking moet zijn. Die samenwerking is er en die is goed.” In het dagelijkse leven dragen de leden van de begeleidingsgroep hun steentje bij aan de naambekendheid van het huisvandeMens. Hierdoor stuiten ze op noden, suggesties en eventuele lacunes waar de consulenten op in kunnen spelen. Ze verwijzen vaak mensen door naar het huis en schuiven ons naar voren als vrijzinnig aanspreekpunt. Natuurlijk steken onze leden van de begeleidingsgroep graag de handen uit de mouwen, maar de hoofdbrok

van het engagement dat ze aangaan, is denkwerk. Meedenken over de mogelijkheden van de werking, over promotie of over thema’s voor activiteiten. Werk voor creatieve, vrijzinnige lieden dus. Leden van een begeleidingsgroep komen in alle geuren en kleuren. Er staat ook geen leeftijd op. Diversiteit is juist een troef voor een groep die meedenkt en een netwerk kan aanspreken. Als jij je aangesproken voelt door dit zinvol engagement, loop dan gerust een huisvandeMens (www.deMens.nu) in jouw buurt binnen. Een warm onthaal en meer informatie staan je op te wachten.

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

35

Uitsmijters

Een universiteit vol ambitie Academische opening 2011-2012 Universitaire Associatie Brussel Sonny Van de Steene stafmedewerker

OP DINSDAG 27 SEPTEMBER OPENDE DE UNIVERSITAIRE ASSOCIATIE BRUSSEL HAAR ACADEMIEJAAR

2011-2012. DE

OPENING STOND IN HET TEKEN VAN ‘ DUURZAAMHEID ’.

WAS EEN VREUGDEVOLLE DAG VOOR BEIDE LEDEN VAN DE

HOGESCHOOL BRUSSEL

ALS DE

POPULATIE STIJGEN MET

2

13

PROCENT. TOCH TEKENDE

PROCENT EN DE

De VUB is een universiteit vol ambitie. Paul De Knop: “Alle Vlaamse universiteiten behoren tot de wereldtop. Ook de VUB. We bieden kwaliteit en beschikken over wereldgerenommeerde wetenschappers. Maar om dat excellentieniveau te handhaven en te verstevigen zijn er meer middelen nodig. Het tekort aan middelen heeft volgens de rector vooral te maken met het financieringssysteem van het hoger onderwijs: hoe meer studenten hoe meer geld.

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

D E VUB

KONDIGDEN EEN

ZAG HAAR GEHELE STUDENTEN -

E RASMUS H OGESCHOOL

VUB-RECTOR PAUL DE KNOP

“De Vrije Universiteit Brussel moet een meer duurzame universiteit worden”, aldus haar rector. “Zo keurde de Raad van Bestuur een ‘Intentieverklaring tot het realiseren van een duurzame Vrije Universiteit Brussel’ goed, werkte onze milieucoördinator Dimitri Devuyst een reeks strategische doelstellingen uit en zal een Stuurgroep Duurzame Ontwikkeling jaarlijks een actieplan opstellen. De VUB heeft in het verleden al heel wat projecten gerealiseerd, zoals het invoeren van zonnecollectoren voor het opwarmen van het zwembad, maar wil dus verder gaan. Dit omdat de VUB als universiteit een maatschappelijke voorbeeldsrol vervult”, meldt rector De Knop.

36

ASSOCIATIE . ZOWEL DE ERASMUS

VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL (VUB)

TOENAME VAN HET AANTAL STUDENTEN AAN .

HET

MET EEN KLEINE

ENKELE KANTLIJNEN .

‘‘

Indien de VUB niet bestond en rekening houdend met de demografische trends in Brussel, dan zou de VUB binnen 10 à 15 jaar opgericht moeten worden.

’’

“Pascal Smet, Vlaams minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel, erkent dat de VUB een pijler is van de Vlaamse aanwezigheid in Brussel en voert daarom de Brusselfactor in in de financiering van het hoger onderwijs. Dit betekent dat de nadelen van de VUB op het vlak van infrastructuurkosten en studentenrekrutering – doordat we in een Franstalige omgeving moeten werken – voortaan door de overheid gecompenseerd zullen worden.” Een stap in de goede richting volgens de rector, maar hij vindt dat de mogelijkheden van de VUB nog niet optimaal aangesproken worden. “De Brusselse context waarin de VUB zich bevindt, is een internationale context. Er is een potentieel aan buitenlandse studenten dat te weinig benut kan worden omdat we door de wet gedwongen worden het Nederlands als

RECTOR PAUL DE KNOP

hoofdonderwijstaal te gebruiken.” Paul De Knop pleit dan ook voor maatregelen die ervoor kunnen zorgen dat de VUB kan inspelen op die situatie. “Als het in Maastricht mogelijk is om een opleiding volledig in het Engels te geven, waarom kunnen wij dit dan niet? We zitten in het hart van Europa, in een stad waar het Nederlands slechts de derde, misschien wel de vierde taal is. Er zijn studenten die niet door ons kunnen aangesproken worden louter en alleen door de onderwijstaal. In de nabije toekomst zullen er heel wat vacatures moeten ingevuld worden. De strijd om talent zal heviger dan nu gevoerd worden. De nood aan (buitenlandse) afgestudeerden zal enorm zijn. Indien de VUB niet bestond en rekening houdend met de demografische trends in Brussel, dan zou de VUB binnen 10 à 15 jaar opgericht moeten worden.”

Uitsmijters

Vrijzinnigheid: de mens als maat van de dingen BOEKBESPREKING

Het verdorven genootschap Photis Schurmans

IN HET

VERDORVEN GEZELSCHAP VOERT DE HISTORICUS

18

DE

EEUWSE

PARIJS . N EWTONS

P HILIPP B LOM

ONS TERUG NAAR

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK EN DE ONTDEK -

KING DAT DE AARDE NIET HET CENTRUM VAN HET HEELAL IS HEBBEN GOD AAN HET WANKELEN GEBRACHT. REN .

K ENNIS

DE

NATUUR ZELF KAN DE WERKING VAN DE WERELD VERKLA -

IS MOGELIJK ZONDER VERWIJZING NAAR GOD .

LOGIE ZIJN IN DEBAT.

V OOR

W ETENSCHAP

EN THEO -

BEPAALDE FILOSOFEN IS GOD NIET LANGER HET CENTRUM

VAN HET UNIVERSUM MAAR WEL ONZE CONCRETE , REËLE WERELD .

B URGERS

KRIJGEN

LANGZAMERHAND MEER VRIJHEID, DE FEODALE TIRANNIE VAN DE ADEL VERLIEST BEET JE BIJ BEETJE AAN MACHT.

T URBULENTE

TIJDEN .

In Parijs wemelt het in die tijd van de literaire salons waar een intellectuele elite voorleest uit en gesprekken voert over nieuwe boeken. Politieke en filosofische discussies worden gevoerd in de meest progressieve salons van Claude Adrien Helvetius en Paul Henri Thiry D’Holbach. Twee alom bekende en onverbeterlijke vrijdenkers, die door hun werken geregeld in aanvaring komen met de autoriteiten. D’Holbach is goed bevriend met Diderot, die aan de gigantische taak begonnen is alle tot dan toe beschikbare kennis kritisch en wetenschappelijk bij elkaar te brengen. Dit wordt na 21 jaar zwoegen, en de nodige problemen met de overheid, de Encyclopédie. De Encyclopédie is een lijvig werk in 28 banden, die elk zo’n 5 centimeter dik zijn. Een aantal vooruitstrevende denkers die hieraan meewerken, ontmoeten elkaar en andere binnen- en buitenlandse vooraanstaande denkers zowat elke donderdag en zondag bij een goed glas wijn en rijkelijke diners in de elegante

38

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

villa van D’Holbach in de rue Royale, vlakbij het Louvre. Behalve over de Encyclopédie wordt er druk gefilosofeerd over zeer hedendaagse onderwerpen: wetenschap, religie, politieke macht, de menselijke natuur, moraal… In oppositie met elk gangbaar denken wordt een filosofisch alternatief voor religie ontwikkeld, geleid door universele natuurwetten. Sceptisch wordt naar de werkelijkheid gekeken. Niet geloof in god als schepper van de wereld, maar wetenschap, proefondervindelijke kennis gecombineerd met rede en theoretisch nadenken, moet de basis zijn van kennis. De wereld zoals wij die werkelijk ervaren vormt de basis van hun denken. Omdat ze de werkelijkheid verklaren vanuit het bestaan, het leven zelf, zonder verwijzing naar enige bovennatuurlijke macht, is hun interpretatie van de wereld radicaal vrijzinnig. Samenwerking, gedeelde noden en empathie maken de mens tot een solidair moreel

wezen. In een wereld van gelijke, vrije en onderlegde burgers gaat de mens, deel van de natuur, op zoek naar zijn geluk. Sociale regels maken het algemeen welzijn mogelijk. Cultuur, vooruitgang, rede en sociale hoop vormen de basis van hun denken. De verlichting ging in tegen het dogmatische autoriteitsgeloof in kerk, adel of koning die hun macht direct aan god, in zijn alwetendheid, ontleenden. Rousseau en Voltaire kennen wij allemaal als de filosofische vertegenwoordigers in Frankrijk. Nochtans verwatert de vriendschap tussen het radicaal denkende gezelschap van de rue Royale en Rousseau al vanaf het einde van de jaren ’50. Voltaire, alhoewel in ballingschap, hebben ze steeds met de nodige argwaan benaderd. Toch herinneren wij ons Diderot slechts als de redacteur van de Encyclopédie en is D’Holbach verwezen naar de onbekendheid. In de 18de eeuw vindt een zoektocht

plaats naar nieuwe funderingen van een maatschappelijk bestel. De salons, wetenschappelijke academies en filosofische gezelschappen schieten als paddenstoelen uit de grond. Een geletterde elite, die zich niet verenigt op basis van klasse, stand of beroepsactiviteit maar uit gemeenschappelijke interesses, denkt na over politieke waarden en ideologie. Er wordt gediscussieerd en een nieuwe manier van denken, beïnvloed door nieuwe wetenschappelijke inzichten en methode, wordt verfijnd. Onvoorwaardelijk geloof in god als legitimerende derde is niet langer algemeen aanvaard. Een seculiere publieke sfeer krijgt vorm. In dit proces profileren zich twee strekkingen, enerzijds een meer gematigde deïstische, die god aanvaardt als oorzaak en uiteindelijk doel van ons zijn. Anderzijds een radicaal afwijzen van elk goddelijk grondbeginsel waarbij mens en wetenschap centraal gesteld worden. Voltaire beschouwt ongelovigheid als politiek gevaarlijk, Rousseau heeft nood aan een geruststellende goddelijke aanwezigheid als onveranderlijk existentieel referentiepunt, een gids van - vooral zijn eigen - menselijke passies. D’Holbachs kring staat voor een pragmatische, wetenschappelijke wereldvisie. De passies zijn noodzakelijk voor de voortzetting van de soort. Op moreel vlak zullen mensen gelukkig zijn wanneer een samenleving gezonde driften bevordert in plaats van ze te onderdrukken zodat mensen in harmonie met de natuur leven. Nietzsche formuleerde het als volgt “[Voltaire was] de laatste geest van het Oude Frankrijk, Diderot de eerste van het nieuwe.” Onze moderne politieke en sociale instituties hebben vorm gekregen in revoluties - de opstand van de Neder-

landen eind 16de eeuw, de Engelse Glorious Revolution, de Amerikaanse en de Franse Revolutie - en de verlichting. De Franse revolutionairen kozen resoluut voor Rouseau, macht moet kunnen worden gelegitimeerd, nu niet langer door god maar door de rede, geloof in de mens, niet slechts nu maar ook in zijn onsterfelijkheid die mensenoffers rechtvaardigt. Als mensen niet in staat zijn te zien wat het beste voor ze is, moeten we ze ertoe dwingen. Slechts dan kan de algemene wil, die niet alleen de grondslag is van de ons welbekende kapitalistische democratieën maar ook van communisme en zelfs het fascisme, tot uiting komen. De Engelse en Amerikaanse revoluties gaan terug op Locke, wiens ideeëngoed de basis is van de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring. Hij grondvest leven, vrijheid en eigendom in superioriteit door arbeid - van de westerse mens. Het verwerpen van nationale superioriteit, van het uitbuiten van arbeiders en gekoloniseerde volkeren gingen niet samen met het 19de eeuwse kapitalisme. Geloof in de ultieme rationaliteit van de mens, in een goddelijk doel uitgedrukt in de universele orde van de natuur worden vandaag vertaald in ‘homo oeconomicus’. Wij zijn allemaal totaal onafhankelijke en rationeel denkende deelnemers aan de vrije markt. Economische groei en vooruitgang met als ultiem doel een perfect rationele - geplande en gecontroleerde - samenleving, binnen een door de mens beheerste natuur zijn ons doel. Wanneer dan dit ideaal, deze utopie, zoals bij de huidige financiële crisis, op losse schroeven komt te staan dan zien we nog slechts de Apocalyps. Het einde van deze wereld en hopelijk een betere wereld daarna.

Philipp Blom heeft een punt wanneer hij zegt dat de deïstische wereldvisie het gehaald heeft. De boegbeelden van de Franse Revolutie konden hun ideaal wereldbeeld alleen tot uitvoering brengen door deze met harde hand op te leggen. Rousseau’s verbinden van een modern wereldbeeld met christelijke gevoelens doordringt ons hedendaagse denken. In onze dubbelzinnige houding tegenover seks, in onze waardering van lijden in de vorm van dieëten en sporten, in schuldgevoelens ter vervanging van de zonde, in de overtuiging dat de mens boven de natuur staat, in ecologische, economische en andere doembeelden en verlossing. Een paradijs op aarde of in het hiernamaals. Met zijn verhalende, leesbare schrijfstijl neemt Blom de lezer op sleeptouw. Echter Rousseau afschilderen als een geschift mannetje lijdend aan een minderwaardigheidscomplex, Voltaire afschrijven als een streber die andermans ideeën verdraait om ze naar zijn hand te zetten, en Diderot en D’Holbach ophemelen als de onversaagde bezielers van het vrije denken is een karikaturale voorstelling van de evolutie van het vrije denken. De radicale verlichting, die god afwees als basis van het denken, was Frans, Brits, Duits, Italiaans, joods en Nederlands en zocht naar een andere maatschappelijke invulling waarbij de mens een centrale rol heeft. 300 jaar later worden we nog steeds gesteld voor de keuze tussen een cultuur van het gevoel en ons vermogen onszelf te realiseren als autonoom individu. Het verdorven genootschap. De vergeten radicalen van de verlichting Philipp Blom ISBN 978-90-234-5831-9

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

39

Internationaal

Vrede is meer dan het zwijgen van wapens alleen World Humanistic Congress 2011 Jakobus Monteyne Brussels Studentengenootschap, lidvereniging van deMens.nu

De locatie Oslo, recent geschokt door een onverklaarbare daad van terreur, was de locatie voor het houden van het Wereld Humanistisch Congres (12, 13 en 14 augustus) over vrede. Een ogenschijnlijke ironische locatie bij het voorbijschrijden van de bloemenpracht ter nagedachtenis van de mensen die het leven verloren door een irrationeel getinte daad. Tijdens het congres werd duidelijk dat er geen plaats beter geschikt is voor dit intellectueel evenement. De reactie van de Noorse overheid op deze daad kan als voorbeeld dienen. Hun beslissing om verder te streven naar een open samenleving kan niet anders dan gewaardeerd te worden.

Programma Als jonge delegatie van deMens.nu waren we zeer verheugd om deel te kunnen nemen aan dit congres. Een schitterende organisatie heeft ons laten genieten van intellectuele en culturele evenementen. Een mooi gevuld programma, een resem van sprekers en de mogelijkheid om gelijkgezinde buitenlandse humanisten aan te spreken. De opening van het congres werd verzorgd door de voorzitter van International Humanist and Ethical Union (IHEU), de welbekende Sonja Eggerickx. Na deze uiteenzetting van de doelstelling en inleiding van het congres kwam Åse Kleveland, de voorzitster van de Norwegian Humanist Association, een persoonlijk verhaal vertellen over de strijd naar vrede in haar land. Erik Assadourian nam aansluitend plaats aan de lezenaar om een uiteenzetting te geven over de risico’s die mogelijk leiden tot een ‘apocaÅSE KLEVELAND, VOORZITSTER NORWEGIAN HUMANIST ASSOCIATION

40

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

HET CONGRESS DINNER VOND PLAATS IN HET PRESTIGIEUZE OPERAHUIS VAN OSLO

lyps’ van oorlog. Deze ecologische toets werd ook later tijdens een workshop van de International Humanist and Ethical Youth Organisation (IHEYO) verder opgenomen door de eerlijke verdeling van drinkbaar water als een kernpunt te beschouwen om een leefbaar vredevolle wereld te kunnen nastreven. Later die dag werd het congres bezocht door de kroonprins van Noorwegen die het belang van dit congres aantoonde. Een bezoek dat niet zonder de nodige media-aandacht en een poging om de nodige geplogendheden op te leggen, gepaard ging. Professor Galtung gaf weer hoe men conflicten diende in de kiem te smoren en aan te pakken om deze te ontmantelen. Een gerenomeerde spreker die zonder meer ook zijn wijsheid liet blijken in een uitenzetting over de pragmatische aanpak van deze problemen. De laatste lezing van de eerste dag werd gegeven door professor Roar

Richard Norman die het begrip van een ‘Just War’ (‘geoorloofde oorlog’) kwam uitleggen en weerleggen. Volgens Norman kan men nooit beroep doen op de uitzonderingen die een rechtvaardige oorlog moeten vergoeilijken. “De nadeligste vrede is beter dan de meest rechtvaardige oorlog.” (Desiderius Erasmus) De tweede dag was gevuld met workshops waar de deelnemers konden kiezen tussen 4 verschillende sessies. De keuze viel op een voormiddag over levensstandaard en vrede en vervolgens een namiddag over ons emotionele leven en vrede. De eer om de sessie te openen viel te beurt aan Greg M. Epstein die een strijd voert om in Amerika het humanisme te versterken. Een zeer moeilijke taak waar hij geconfronteerd wordt met een religieuze massa. Deze persoon viel dan ook op door zijn humoristische en creatieve

aanpak van de doelstelling. De kracht van deze persoon inspireert menigeen om het humanisme te verspreiden in een omgeving van tegenwind. De specialist over vrijheid van religie en geloof, Jeremy Gunn, liet verstaan dat religie niet de oorzaak is van extremistische acties, maar wel een katalysator kon vormen om extremistische daden in de praktijk te zetten. De zoektocht naar de oorzaak van extremisme moet zich niet blindstaren op de religieuze overtuigingen van de extremist. Vervolgens kwam de filosoof Lars Gule een uitleg geven over hoe men extremistische visies moet identificeren en ontmantelen. In de vragenronde kwam er een aardige discussie op gang over de vrijheid in de maatschappij om extremisme te vermijden. In de namiddag hadden we de voorkeur om onze geplande sessie in te ruilen voor een meer genetische en emotionele weergave van een mens als

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

41

Internationaal

HET CONGRES KENDE DRUK BIJGEWOONDE LEZINGEN

vredevol dier. Professor Myers gaf een betoog dat de mens in zich een vredevol dier is. De mens is zoals elk dier instinctief op zoek naar een doel, met name het doel om zich voort te planten. De lezingenreeks werd afgesloten door Judith Hand die een uiteenzetting gaf over de macht/kracht van de vrouw om een vredevol bestaan te leiden. Door de zoektocht van de vrouw naar sociale stabiliteit kan hun manier om conflicten of problemen aan te pakken een oorlog vermijden.

aan het congres was gehecht, gaf voldoende ruimte om gedachten, projecten en ideeën uit te wisselen. Een kans die zonder meer is aangegrepen om de verscheidene jeugdorganisaties aan te spreken en de kiem van een vruchtbare samenwerking te planten.

Vredesdoel Het vredesdoel is een complexe materie. De verwezenlijking van dit vredesdoel kan enkel door het voorzien van een menswaardig leven voor iedereen. Maar de kans op een vredevolle samenleving begint bij de mens zelf.

Sociale stabiliteit zal pas ontstaan indien de mens zich openstelt tot de wereld en de nodige basis zelfrelativering ten pas kan brengen. Een zwartwitoplossing zit er echter niet in. Daarom kunnen we enkel hopen op gelijkaardige evenementen waar we diverse gerenommeerde sprekers aanhoren om vervolgens deze materie mee te nemen op de zoektocht en het bouwen naar/aan zichzelf. “De mensen proberen de wereld te veranderen in plaats van zichzelf.” (John Cleese)

Cultuur De organisatie liet evenmin na om ons te laten genieten van hun cultuur. Een receptie op het stadhuis en een diner in het Operahuis lieten ons genieten van de gastvrijheid van de Noren. Een uitstap in Oslo, met een bezoek aan de vele standbeelden in het Vigilandpark en de historiek over de Nobelprijs van de Vrede in het Vredeshuis van Nobel, streelde het oog.

Een contactpunt Het congres gaf ons de mogelijkheid om kennis te maken met andere humanisten. Als vertegenwoordigers van vrijzinnige jeugdorganisaties waren we dan ook bijzonder geïnteresseerd naar de jeugdorganisaties van andere landen. Het congres bood de mogelijkheid om contacten te leggen en om eventuele samenwerkingen op te bouwen. De culturele sfeer die ook

42

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

Vrij-oO nN -zinnig

Veerle Cannoot

‘k Stond er bij en ik keek er naar Een experiment uit 1999 verliep als volgt: proefpersonen kijken naar een korte video. Ze zien drie personen in een wit T-shirt en drie personen in een zwart T-shirt een basketbal doorgeven. Terwijl ze kijken, moeten ze tellen hoeveel keer het witte team de bal doorgeeft. Fluitje van een cent. Maar… dan komt de aap – of in dit geval de gorilla – uit de mouw. Ongeveer in het midden van het filmpje verschijnt een gorilla op het basketpleintje, slaat zich op de borst en verdwijnt weer uit beeld. Onmogelijk om daar naast te kijken zou je denken. Maar wat blijkt? Slechts de helft van de proefpersonen had de gorilla opgemerkt. De andere helft telde zo geconcentreerd dat de gorilla ‘onzichtbaar’ werd. Op de website www.theinvisiblegorilla.com vind je niet alleen de video van het originele experiment, maar ook een heleboel interviews en achtergrondinformatie. De Nederlandse versie van het boek The Invisible Gorilla (2010) verscheen in april 2011 als… De onzichtbare gorilla.

Oplossing vorig nummer

Hoe maakt u kans?

Het sleutelwoord dat we zochten was SCHARNIERMOMENTEN

Vul snel het kruiswoordraadsel in en stuur het sleutelwoord vóór 25 november 2011 naar de deMens.nu, Brand Whitlocklaan 87 te 1200 Sint-Lambrechts-Woluwe of fax het door op nummer 02 735 81 66. U kan het ook via e-mail aan ons bezorgen: [email protected]. Met evenwel vermelding van ‘oplossing kruiswoordraadsel’ en persoonlijke gegevens. De oplossing verschijnt samen met de namen van de vijf winnaars in het volgende nummer. V OORNAAM N AAM

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

G EBOORTEDATUM A DRES

M

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

o

V

o

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kruiswoordraadsel 6

Vijf winnaars krijgen het boek De kunst van het kiezen van Sheena Iyengar.

Winnaars vorig nummer: Struys Kris uit Groot-Bijgaarden Decamps Martine uit De Panne Lauwereys Jean-Paul uit Ninove Prummel Esther uit Brussel Coone Annemie uit Laarne Vijf winnaars kregen elk twee boeken: De toekomst van de levensbeschouwelijke vakken. De eerste stappen naar de gelijkberechtiging: 50 jaar schoolpact van Luc Devuyst en Christophe Van Waerebeke (red.) en Religie voor atheïsten van Alain de Botton.

ANTWOORD: 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

© Puzzelland.com

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

43

Jongeren & Cultuur

Haal de kunstenaar in je boven in het MAS Julie Van Garsse stafmedewerker

Peter Paul Rubens, Venus frigida, 1614, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, © Lukas–Arts in Flanders vzw

B EELDEN :

JE ZIET ZE OVERAL . I N DE CINEMA , OP JE COMPUTERSCHERM , IN MAGAZINES OF OP AFFICHES .

OOK KUNSTENAARS GEBRUIKEN HEEL VAAK BEELDEN IN HUN WERK . FILMEN DE DIEREN , DINGEN EN MENSEN DIE ZE ROND ZICH ZIEN .

ZE

SCHILDEREN OF BOETSEREN , TEKENEN OF

S TROOM (MAS) PAKT UIT MET EEN INDRUKWEKKENDE TENTOONSTELLING IN HET TEKEN VAN HET BEELD . ‘M EESTERWERKEN IN HET MAS’ MIXT R UBENS MET J AN FABRE , OUD MET MODERN . M AAR DE MOOISTE MEESTER WERKEN MAAK JE ZELF, TIJDENS DE KERSTATELIERS VOOR KINDEREN EN JONGEREN IN HET MUSEUM .

A

ntwerpen heeft iets met beelden. En dan hebben we het niet over het standbeeld van Rubens op de Groenplaats. Met beelden bedoelen we het afbeelden van de wereld, op alle mogelijke manieren. In de 16de eeuw was de stad reeds één van de grootste drukkerscentra ter wereld. Boeken en gedrukte prenten gingen van hand tot hand. In die tijd ontstond er in de koekenstad ook een heuse kunstmarkt. Schilders verkochten hun schilderijen niet langer enkel aan koningen en graven, maar aan iedereen die het wilde. Dat zorgde voor een echte beeldenstroom. De Antwerpse ‘Wunderkammers’, kamers en kasten versierd met schilderijtjes, gingen de wereld rond. Niemand minder dan Rubens, de beroemde leverancier van barokschilderijen, kwam uit Antwerpen. En dan hebben we het nog niet over Panamarenko, Jan Fabre of Luc Tuymans.

44

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

H ET

M AAR

GLOEDNIEUWE

M USEUM A AN

DE

Meesterwerken

Clash

Redenen genoeg om een volledige verdieping in het MAS, het nieuwste pronkstuk van de stad, te wijden aan het beeld in ‘Meesterwerken in het MAS. Vijf eeuwen beeld in Antwerpen’. Drie Antwerpse musea werkten voor deze tentoonstelling samen met het MAS. Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet stelt een deel van zijn prenten ter beschikking. Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) pakt uit met topstukken van drie cruciale momenten in de ontwikkeling van het westerse beeld: de Vlaamse primitieven, schildersgenres die betekenis leggen in het onbeduidende en de beeldraadsels van Rubens en zijn tijdgenoten. Het Museum voor Hedendaagse Kunst (M HKA) toont dan weer kunstenaars die radicaal ingaan tegen de beelden uit de huidige consumptiemaatschappij.

Deze mix zorgt voor een interessante confrontatie tussen oud en modern, schilderijen en video's, sculpturen en installaties. Op het eerste zicht hebben Jan van Eyck en Jef Geys weinig met elkaar gemeen. Maar ondanks de meer dan vijf eeuwen die deze kunstenaars van elkaar scheiden, zetten beiden zich af tegen de spektakelmaatschappij waarin ze werken. Zo heeft elke zaal een rode draad: beelden waarin de details de grote boodschappen vertellen, beelden die kennis overdragen of beelden die zichzelf in vraag stellen. De gekste samenstelling vind je in de ‘Wunderkammer’. Vanaf de 16de eeuw brachten de Antwerpse schepen schelpen, mineralen, archeologische vondsten en andere exotische schatten mee uit de verre landen die ze aandeden. Handelaars en burgers verzamelden deze prullaria in curiositeitenkabinetten of ‘Wunderkammers’: kunstkastjes vol

laden en schuifjes, versierd met schilderijtjes. Dit waren de eerste musea avant la lettre. Nieuwsgierig verzamelen is trouwens van alle tijden: kijk maar naar de rariteiten in de studio van Panamarenko.

Doe het zelf Verrassend en confronterend, origineel en toch trouw aan de klassiekers. Op een wandeling door de meesterwerkenverdieping in het MAS trek je je ogen open. En dan heb je het beste nog niet eens gezien: beeldende kunst in een radicaal actueel kleedje. Waarom zou jij het immers niet beter kunnen dan Rubens? Trek je schilderschort aan en rep je in de kerstvakantie naar het MAS! Het KMSKA organiseert kerstateliers voor kinderen en jongeren in de tentoonstelling ‘Meesterwerken’ en in het atelier. Na een rondleiding door de wondere wereld van het beeld, is het aan jou om de wereld te verbazen. Penseel, papier? Klaar!

Zit er een kunstenaar in jou? Schrijf je snel in: • 5-7 jaar: dinsdag 3 januari 2012 van 10 tot 12 uur of van 13 tot 15 uur (8 euro) • 8-12 jaar: donderdag 5 januari 2012 van 10 tot 15 uur (16 euro) • 12-15 jaar: woensdag 4 januari 2012 van 10 tot 15 uur (16 euro)

Locatie MAS Hanzestedenplaats 2000 Antwerpen www.kmska.be Reservering Info Cultuur Grote Markt 13 2000 Antwerpen T 03 338 95 85 HET MAS

Frans Francken II, Een kunstkamer, 1619, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, © Lukas–Art in Flanders vzw

NOVEMBER

-

DECEMBER 2011

45

FEDERAAL SECRETARIAAT Brand Whitlocklaan 87 1200 Sint-Lambrechts-Woluwe T 02 |735 81 92 - F 02 |735 81 66 [email protected] www.deMens.nu

huisvandeMens BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST huisvandeMens Brussel Stalingradlaan 18-20 1000 Brussel T 02 242 36 02 - F 02 242 56 17 [email protected] huisvandeMens Jette Jetse laan 362 - 1090 Jette T 02 513 16 33 - F 02 420 42 98 [email protected] PROVINCIE ANTWERPEN huisvandeMens Antwerpen Jan Van Rijswijcklaan 96 2018 Antwerpen T 03 259 10 80 - F 03 259 10 89 [email protected] huisvandeMens Antwerpen Breughelstraat 60 - 2018 Antwerpen T 03 227 47 70 [email protected] huisvandeMens Herentals Lantaarnpad 20 - 2200 Herentals T 014 85 92 90 - F 014 85 44 39 [email protected] huisvandeMens Lier Begijnhofstraat 4 2500 Lier T 03 488 03 33 - F 03 488 03 33 [email protected] huisvandeMens Mechelen Hendrik Consciencestraat 9 2800 Mechelen T 015 45 02 25 - F 015 43 55 19 [email protected] huisvandeMens Mol Laar 2 bus 3a 2400 Mol T 014 31 34 24 - F 014 31 34 24 [email protected] huisvandeMens Turnhout Begijnenstraat 53 - 2300 Turnhout T 014 42 75 31 - F 014 42 54 40 [email protected] PROVINCIE LIMBURG

huisvandeMens Hasselt A. Rodenbachstraat 18 3500 Hasselt T 011 21 06 54 - F 011 23 55 16 [email protected] huisvandeMens Leopoldsburg Koningstraat 49/gelijkvloers 3970 Leopoldsburg T 011 51 62 00 - F 011 51 62 09 [email protected] huisvandeMens Lommel Hertog Jan Plein 24 - 3920 Lommel T 011 34 05 40 - F 011 34 05 49 [email protected] huisvandeMens Maasland Pauwengraaf 63 3630 Maasmechelen T 089 77 74 21 - F 089 77 74 22 [email protected] huisvandeMens Sint-Truiden Kazernestraat 10/001 3800 Sint-Truiden T 011 88 41 17 - F 011 31 26 45 [email protected] huisvandeMens Tongeren Vlasmarkt 11 3700 Tongeren T 012 45 91 30 - F 012 45 91 39 [email protected] PROVINCIE OOST-VLAANDEREN huisvandeMens Aalst Koolstraat 80-82 - 9300 Aalst T 053 77 54 44 - F 053 77 97 70 [email protected] huisvandeMens Eeklo Boelare 131 - 9900 Eeklo T 09 218 73 50 - F 09 218 73 59 [email protected] huisvandeMens Gent Sint-Antoniuskaai 2 - 9000 Gent T 09 233 52 26 - F 09 233 74 65 [email protected] huisvandeMens Ronse Zuidstraat 13 - 9600 Ronse T 055 21 49 69 - F 055 21 66 68 [email protected]

huisvandeMens Bilzen Klokkestraat 4 bus 1 3740 Bilzen T 089 30 95 60 - F 089 56 57 94 [email protected]

huisvandeMens Sint-Niklaas Ankerstraat 96 - 9100 Sint-Niklaas T 03 777 20 87 - F 03 777 31 64 [email protected]

huisvandeMens Genk Bochtlaan 16 bus 6 - 3600 Genk T 089 51 80 40 - F 089 51 80 49 [email protected]

huisvandeMens Zottegem Kastanjelaan 73 9620 Zottegem T 09 326 85 70 - F 09 326 85 73 [email protected]

in je buurt PROVINCIE VLAAMS-BRABANT huisvandeMens Halle Molenborre 28/02 1500 Halle T 02 383 10 50 - F 02 383 10 51 [email protected] huisvandeMens Leuven Tiensevest 40 3000 Leuven T 016 23 56 35 - F 016 20 75 47 [email protected] huisvandeMens Tienen Beauduinstraat 42 3300 Tienen T 016 81 86 70 - F 016 82 40 31 [email protected] huisvandeMens Vilvoorde Frans Geldersstraat 25 1800 Vilvoorde T 02 253 78 54 - F 02 253 57 87 [email protected] PROVINCIE WEST-VLAANDEREN huisvandeMens Brugge Jeruzalemstraat 51 8000 Brugge T 050 33 59 75 - F 050 34 51 69 [email protected] huisvandeMens Diksmuide Esenweg 30 8600 Diksmuide T 051 55 01 60 - F 051 55 01 69 [email protected] huisvandeMens Ieper Korte Torhoutstraat 4 8900 Ieper T 057 23 06 30 - F 057 23 06 39 [email protected] huisvandeMens Kortrijk Overleiestraat 15A 8500 Kortrijk T 056 25 27 51 - F 056 25 27 53 [email protected] huisvandeMens Roeselare Godshuislaan 94 8800 Roeselare T 051 26 28 20 - F 051 26 28 26 [email protected]