Rabobank Cijfers & Trends Thema: Ondernemen in een zilveren samenleving
Sectorupdate | april 2008
Voorwoord 3 Macro-economische visie: De Nederlandse nazomer 4 Sectorvisies: Omzetgroei voor 2008 bijgesteld 8
Inhoudsopgave Vergrijzing: de feiten, de veranderingen, de kansen 10 Horeca en recreatie: Bijna elke branche profiteert 18 Inclusief:
- Interview Ben en Ge Mulder (Chaletpark De Eeke) - Bedrijfsoverdracht speelt vooral bij de verblijfsrecreatie
Gezondheidszorg: Innovatieve zorgconcepten hebben de toekomst 22 Inclusief:
- Interview Ton Kessels (Pantein-STBNO Groep) - Huisartsentekort groeit verder vanwege stijgende vraag en parttime ambities nieuwe aanwas
Dienstverlening: Nieuwe senior wil kwaliteit, gemak en avontuur 26 Inclusief:
- Interview Patricia Heerkens (Uitzendbureau Oudstanding) - Vooral vrije beroepsbeoefenaren zullen bedrijf snel overdragen
Bouw: Individualisering nieuwe ouderen 30 vraagt om andere marktbenadering Inclusief:
- Interview Gijs Eskes (Thunnissen Groep BV) - Sterke stijging aantal bedrijfsovernames in de bouw
Column: Sprankelend grijs 34 Bronnenlijst 35
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
Voorwoord
Van de in de VS razend populaire Apple iPhone bleek onlangs dat
Misschien valt het u op dat het woord vergrijzing desondanks
We beginnen deze Rabobank Cijfers & Trends Sectorupdate traditie
één op de vier exemplaren door een 55-plusser wordt gekocht. Dat
volledig ontbreekt in deze titel. Dat is geen toeval. Anno 2008
getrouw met de prognoses voor de wat kortere termijn. Hoe heeft
lijkt misschien vreemd, maar is het allerminst. Deze groep heeft
associëren velen vergrijzing met de gevaren en bedreigingen die
ons bedrijfsleven het afgelopen jaar gepresteerd en wat zijn de
namelijk genoeg geld voor dit relatief dure product, is kritisch op
jaren lang aan deze demografische ontwikkeling werden gekoppeld.
omzetverwachtingen voor het komend jaar? Heeft de crisis op de
kwaliteit, redelijk gevoelig voor statussymbolen en inmiddels volledig
Het woord stemt weinig ondernemers vrolijk. In de publicatie die
financiële markten ernstige gevolgen voor onze ondernemers of
bekend met de techniek. Zie hier dus een doelgroep van onschatbare
voor u ligt willen we dat, als kennisbank bij uitstek, graag veranderen.
is onze economie stabiel genoeg om dergelijke schokken op te kunnen vangen? U leest het in deze uitgave.
waarde voor fabrikanten van state-of-the-art consumentenelektronica. Een doelgroep bovendien die de komende jaren in omvang alleen
Zo kunt u de verfrissende visie lezen van onze macro-economen
maar toeneemt. Laat dus niemand zeggen dat vergrijzing per
op de zilveren samenleving. Natuurlijk blijven we kritisch en gepast
Daarbij wens ik u veel plezier en inspiratie, in de hoop dat ook u als
definitie ongunstig is voor onze economie!
voorzichtig. Maar bovenal willen we de rampspoedvoorspellingen
ondernemer kunt inspelen op de demografische ontwikkelingen
van de afgelopen jaren stevig nuanceren en waar mogelijk weerleggen.
van de nabije toekomst. De mensen van de Rabobank staan u als
Bovenstaand voorbeeld is illustratief voor de kansen die in het
Na onze macro-economische visie op het verschijnsel kijken we naar
gewaardeerde MKB-relatie graag bij om die verzilvering te verzilveren!
verschiet liggen voor onze zakelijke klanten. Lange tijd brachten
de kansen die de vergrijzing biedt aan achtereenvolgens de sectoren
deskundigen de term vergrijzing in verband met economische
horeca en recreatie, gezondheidszorg, dienstverlening en bouw.
stagnatie. Het tegendeel blijkt waar. De vergrijzing zal de economie
En zoals u dat van ons gewend bent, illustreren we onze sectorvisies
juist een impuls kunnen geven. Thema in deze lente-editie van
met verhalen uit de praktijk. In vier interviews laten ondernemers in
Rabobank Cijfers & Trends is dan ook Ondernemen in een zilveren
de desbetreffende sectoren zien hoe zij succesvol inspelen op de
samenleving.
vergrijzing.
Joop Wijn Directeur MKB Rabobank Nederland
3
Macro-economische visie
De Nederlandse nazomer Met een economische groei van 3½% was 2007 een topjaar.
Genieten van het nazomerweer…
Figuur 1: Reële BBP-groei Nederland en de Eurozone
Voor 2008 en 2009 verwachten we een minder hoge groei,
% 5
maar nog altijd groeipercentages die boven het op lange
4
termijn houdbare groeipad liggen. Ten opzichte van de rest
3
van Europa doen we het in 2008 nog iets beter. In 2009 is
2
dat verschil naar verwachting verdwenen. Willen we ook
1
op langere termijn kunnen blijven concurreren, dan zal
0
Ondanks de negatieve berichten uit de financiële wereld is de tweede helft van 2007 de top geworden van deze conjunctuurcyclus.
‘98
er toch echt iets gedaan moeten worden aan de krapte op de arbeidsmarkt en het scholingsniveau van onze
De kwartaal-op-kwartaal groeipercentages in de laatste twee kwartalen van 2007 waren deze eeuw nog niet eerder bereikt. Daarmee heeft de Nederlandse economie laten zien vooralsnog goed bestand te zijn tegen de wereldwijde financiële onrust. Ook in vergelijking met andere Europese landen is de groei van de Nederlandse economie in de laatste kwartalen erg sterk. ‘99
’00
Nederland
‘01
’02
‘03
Eurozone
’04
‘05
’06
‘07
Bron: CBS, Reuters Ecowin
Deze gezonde ontwikkeling van de economie is mogelijk doordat de lonen zich vooralsnog vrij gematigd hebben ontwikkeld, de overheidsfinanciën redelijk op orde zijn en de werkloosheid laag is. Enkele
beroepsbevolking.
wolkjes beginnen echter het mooie nazomerweer te beïnvloeden: door de krappe arbeidsmarkt wordt het voor werkgevers steeds lastiger om de looneisen van werknemers te weerstaan. Hierdoor en door de voortdurende stijging van de grondstofprijzen zal in de loop van dit en volgend jaar het inflatietempo toenemen. Bovendien zullen hogere looneisen onze prijs-concurrentiepositie, die toch al onder druk staat door de hoge eurokoers, verslechteren.
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
…of voorbereiden op slechter weer?
Bedrijfsleven
Wij verwachten een aanzienlijke vertraging van de economische
Het Nederlandse bedrijfsleven is nog altijd zeer optimistisch. Het
groei in de eerste helft van 2008. Dit is vooral het gevolg van de
producentenvertrouwen bevindt zich al sinds het einde van 2006
huidige groeivertraging in de Verenigde Staten. De wereldhandels
op een historisch zeer hoog niveau. De producenten zijn met name
groei vertraagd hierdoor, wat zich voor Nederland direct vertaalt in
positief over de verwachte bedrijvigheid. De orderontvangst lijkt
een lagere exportgroei. Daarbij komt dat de dalingen op de aandelen
echter over het hoogtepunt heen te zijn.
beurzen ook voelbaar zijn voor consumenten. Zij zien hun vermogen
Figuur 2: Reële BBP-groei en groeibijdragen Nederland %-punt 6
%-punt 6
5
5
4
4
3
3
2
2
in waarde afnemen waardoor ze minder bereid zijn om geld uit te
De bezettingsgraad in de verwerkende industrie is sinds 2005 wel
1
1
geven. Voor bedrijven leidt dit alles tot meer onzekerheid en als
sterk opgelopen maar nog niet zo hoog als eind jaren negentig.
0
0
gevolg daarvan tot lagere investeringsgroei. Deze vertraging in de
De behoefte aan uitbreidingsinvesteringen bij bedrijven is daarom
groei in de eerste twee kwartalen verwachten we overigens ook in
ook nog niet heel hoog. Daarnaast krijgen producenten de komende
de meeste andere Europese landen. In de tweede helft van het jaar
tijd steeds meer last van de dure euro en van hogere arbeidskosten
zullen de groei in de VS en de wereldhandelsgroei weer aantrekken.
per eenheid product als gevolg van hogere loonstijgingen. Extra
Ook de Nederlandse kwartaalcijfers zullen dan weer wat florissanter
investeren wordt daardoor minder aantrekkelijk.
zijn. Per saldo ramen wij voor 2008, mede als gevolg van de sterke basis die in 2007 is gelegd, een gezonde economische groei van 2¾%. In 2009 vertraagt de economische groei verder. Alle bestedings categorieën laten dan een iets minder uitbundig beeld zien, maar met een jaargroei van 2¼% doet de economie het dan nog altijd beter dan gemiddeld.
-1
-1 prognose
-2
-2
’96 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08 ’09 Particuliere consumptie* Bruto investeringen Netto-export
Overheidsconsumptie* Voorraden Bruto Binnenlands Product
* In 2006 gecorrigeerd voor de administratieve effecten van het nieuwe zorgstelsel
Bron: CBS en Rabobank
5
6
r a bobank cij fers & Tr ends sectorupdate a p ril 2008
Het effect van de onrust op de financiële markten op het investerings
De krapte op de arbeidsmarkt leidt er dit en komend jaar toe dat
Figuur 3: Bezettingsgraad en producentenvertrouwen seizoensgecorrigeerd
klimaat lijkt klein. Over het algemeen hebben de goede winsten van
bij cao-onderhandelingen vragen ook steeds vaker krijgen wordt.
% 87
de afgelopen jaren geleid tot sterke bedrijfsbalansen. Hierdoor zijn
De cao-lonen, die eind 2007 met 2,4% stegen, zullen dit en volgend
86
8
bedrijven niet voor al hun investeringen afhankelijk van vreemd
jaar aanzienlijk meer toenemen. Daarnaast zullen werknemers er in
85
6
vermogen. De rente-opslagen, met name voor risicovolle investeringen
toenemende mate in slagen ook extraatjes te bedingen, waardoor
84
4
en voor fusies en overnames, zijn de afgelopen maanden wel aanzienlijk
de totale loonkosten voor werkgevers verder toenemen. Naast de
83
2
opgelopen. Alhoewel investeringen in kapitaalgoederen tot nu toe
omvang van het Nederlandse arbeidspotentieel is het belangrijk te
82
0
niet als al te risicovol worden geoormerkt, is er toch een uitstralings
werken aan de kwaliteit van de beroepsbevolking. Het opleidings
81
-2
effect van de kredietcrisis naar alle financiële risico’s zichtbaar.
niveau stijgt in veel andere landen sterk. Nederland kan deze stijging
80
-4
de afgelopen jaren niet bijhouden, zodat het opleidingsniveau van
79
-6
Arbeidsmarkt
jongeren achterblijft bij dat van andere landen.
Op de arbeidsmarkt lijkt de vergrijzing nu echt begonnen. We zien het arbeidsaanbod namelijk stabiliseren, wat kan duiden op een
Inflatie
hogere uitstroom van babyboomers. Doordat de werkgelegenheid
In Europees perspectief was de inflatie in Nederland, met 1,6%
nog wel iets stijgt, daalt de werkloosheid verder. De arbeidsmarkt
afgelopen jaar, opnieuw erg laag. Een aantal factoren veroorzaken
begint hierdoor nu weer echt krap te worden. De OESO schreef
dat verschil met de rest van Europa. Allereerst worden, door de nog
vorige maand in een rapport over Nederland dan ook niet voor niets
steeds hevige concurrentie tussen de supermarkten, de prijsstijgingen
dat arbeidsmarktkrapte een grotere bedreiging is voor economische
van voedsel in Nederland in mindere mate doorberekend aan de
groei dan de kredietcrisis. Alle reden dus om zoveel mogelijk mensen
consument dan in andere landen. Verder zijn in Nederland sinds
aan het werk te krijgen en langer doorwerken te stimuleren.
afgelopen jaar de huurprijzen gekoppeld aan de inflatie. Hierdoor
10
78
-8
77
-10 ’93 ’94 ’95 ’96 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 Bezettingsgraad verwerkende industrie (l) Bron: CBS Productenvertrouwen (r)
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
was de stijging van de huurprijzen in Nederland met 1,4% historisch
Tabel 1: Kerncijfers Nederlandse economie
laag. Ook voor 2008 verwachten we een beperkte huurstijging van
jaar op jaar mutatie in %
2006
2007
2008
2009
1¾%. Een derde factor die er voor heeft gezorgd dat de inflatie in
Bruto Binnenlands Product
3,0
3,5
2¾
2¼
Nederland tot nu toe beperkt is gebleven, is de lagere prijsstijging
- Particuliere consumptie*
2,7
2,1
1¾
1¾
van energie. Doordat de aardgas- en elektriciteitsprijzen in Nederland
- Overheidsconsumptie*
2,2
2,9
1½
1¼
minder vaak dan in andere landen worden aangepast, werken
- Private investeringen
8,2
5,2
3¾
3
prijsveranderingen met een grotere vertraging door in de inflatie.
- Bruto investeringen
7,2
4,9
3½
4
- Goederen- en dienstenuitvoer
7,0
6,4
4¾
4¼
- Goederen- en diensteninvoer
8,1
5,6
4
4
Voor zowel dit als volgend jaar verwachten we sterkere prijsstijgingen. Dit jaar zorgen vooral de stijgende grondstofprijzen, maar ook de
Consumentenprijsindex
1,1
1,6
2½
3
hogere arbeidskosten voor een hogere inflatie. Voor volgend jaar
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
5,5
4,5
3¾
3½
verwachten we dat de dollar weer wat sterker wordt, waardoor ook
Begrotingssaldo overheid (% BBP)
0,6
0,4
½
1
de invoerprijzen weer wat op zullen lopen. Daarnaast verhoogt de
Saldo lopende rekening (% BBP)
7,5
7,8
7½
7½
Nederlandse overheid per 1 januari 2009 de BTW met 1%-punt,
* In 2006 gecorrigeerd voor de administratieve effecten van het
wat leidt tot 0,3%-punt hogere inflatie. Mede hierdoor komt de inflatiestijging in 2009 voor het eerst sinds 2003 weer boven het Europese gemiddelde uit.
nieuwe zorgstelsel Bron: CBS en Rabobank
7
8
r a bobank cij fers & Tr ends sectorupdate a p ril 2008
Sectorvisies
Omzetgroei voor 2008 bijgesteld
Allereerst zult u zien dat de tabel met omzetmutaties een iets andere
opnieuw gunstig met een volumegroei van circa 4%. De groei in de
sectorindeling heeft dan u van ons gewend bent. De sector dienst
utiliteitsbouw (voor de marktsector) neemt in kracht af als gevolg
verlening hebben we namelijk opgesplitst in enerzijds de zakelijke
van de afzwakkende economische groei. Toch zal in deze deelsector,
en anderzijds de overige (waaronder persoonlijke) dienstverlening.
zeker in de eerste helft van het jaar, nog sprake zijn van het gebruikelijke
De verschillen tussen deze branches zijn dusdanig groot dat een
‘naijleffect’. Bouwbreed wordt de stemming tijdens het ‘nazomeren’
gemiddelde omzetmutatie voor de dienstverlening in zijn geheel én
in 2008 enigszins getemperd door stijgende prijzen van grond en
voor de zakelijke én voor de overige dienstverlening geen duidelijk
bouwmaterialen, beperkende regelgeving en oplopende loonkosten.
beeld weergeeft. Een aparte vermelding is daarom meer accuraat.
Ook de beschikbaarheid van gekwalificeerd personeel vormt bij steeds meer bedrijven een knelpunt voor verdere groei.
De invloed van de kredietcrisis op de Nederlandse economie lijkt vooralsnog beperkt. Ook voor het MKB zal 2008 een
Industrie scoort boven verwachting Het vertrouwen van ondernemers in de industrie blijft relatief hoog
Groothandel profiteert van internationale handel
en gezien de cijfers wekt dat geen verbazing. De groei van omzet,
De omzetgroei in de groothandel zet ook dit jaar door. Stuwende
relatief gunstig jaar worden. Door de stijgende grondstof
productie en toegevoegde waarde heeft zich ook in 2007 doorgezet.
kracht achter dit succes is de internationale handel. Nederland voerde
prijzen en toenemende loonkosten zullen de afzetprijzen in
De industrie profiteert van de sterke export en van de relatief hoge
in 2007 zowel de export als de import flink op en ook de vooruitzichten
bestedingen van consumenten en bedrijven op de binnenlandse
voor 2008 zijn vooralsnog gunstig. Omdat de groothandel traditioneel
markt. De meeste industriële bedrijven draaien dan ook op volle
een belangrijke rol speelt bij de in- en uitvoer van goederen, profiteren
toeren en de orderportefeuilles zijn goed gevuld. Hoewel de
bedrijven in deze sector bovengemiddeld. Maar ook op de binnen-
omzetgroei wat afzwakt, is er ook voor 2008 voldoende reden tot
landse markt boekt de groothandel goede resultaten. De kredietcrisis
optimisme. Een van de grootste uitdagingen in de sector blijft het
lijkt vooralsnog slechts beperkte invloed te hebben op de bestedingen
tekort aan goed opgeleid personeel. Het oplossen van dit knelpunt
van Nederlandse bedrijven en consumenten. De belangrijkste uit
verdient de komende jaren hoge prioriteit.
daging voor de groothandel ligt op het vlak van onderscheidend
nagenoeg elke sector een opwaartse beweging laten zien. Dit heeft uiteraard gevolgen voor de omzetwaarde. Voor elke sector verwachten wij in 2008 een omzetplus, hoewel de groei lager zal uitkomen dan in 2007. Een sectorupdate.
vermogen, want zowel buitenlandse partijen als andere ketenpartijen
Bouw zomert na in 2008
proberen de rol van de groothandel over te nemen.
De omzetgroei van 9,5% in 2007 markeerde de top in de huidige bouwconjunctuurcyclus. Voor 2008 verwachten we een omzetgroei
Detailhandel food blijft op stoom
van ruim 7%; weliswaar lager dan in 2007 maar nog steeds niet gering.
De detailhandel food laat krachtige omzetmutaties zien in zowel
De woningbouwproductie ontwikkelt zich in 2008 naar verwachting
2007 als 2008. De behoefte aan luxe en gemak neemt toe en de
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
Tabel 1: Omzetgroei naar sector
raamden. In 2008 zal het omzetvolume minder hard groeien dan
Van een heel ander kaliber zijn de zorgen in het taxivervoer. Onder
voorgaande jaren, omdat de koopkrachtverbetering beperkt is en voor
nemers in die branche kampen nog steeds met magere exploitaties
de particulier de opbrengsten voortvloeiend uit vermogenseffecten
als gevolg van prijsconcurrentie. Verder drukken hogere kosten van
minder zijn dan de afgelopen jaren het geval was. De prijzen kunnen
onder meer personeel en brandstof op de exploitatie. Bovendien
iets stijgen, omdat de kostprijs van verschillende producten ook
is per 1 februari 2008 de veelbesproken nieuwe tariefstructuur
stijgt. De concurrentie in de detailhandel kan daarentegen voor
ingegaan en de branche verwacht hierdoor meer onrendabele
een prijsdrukkend effect zorgen. De verschillen tussen branches
ritten.
Omzetgroei (%)
2006
2007*
2008**
blijven groot. Detaillisten moeten rekening houden met een grillige
Industrie
7,4
8,9
7,0
consument, de toenemende schaalvergroting, locatieproblematiek
Bouw
8,1
9,5
7,3
en het online shoppen. Het MKB zal echt een antwoord op deze
Grote verschillen tussen de zakelijke en de persoonlijke dienstverlening
Groothandel
9,6
7,7
6,8
trends moeten formuleren.
De verschillen tussen de zakelijke en de persoonlijke dienstverlening zijn groot. De zakelijke dienstverlening profiteert enerzijds van de
Detailhandel food
3,7
3,7
3,2
Detailhandel non-food
6,2
3,7
3,5
Horeca en recreatie in gunstig weer
grote bedrijvigheid in andere sectoren en anderzijds van het feit
Horeca en recreatie
4,7
5,0
5,0
De sector horeca en recreatie zit in de lift en alle branches profiteren
dat ondernemingen de afgelopen jaren gereorganiseerd hebben
Transport
4,7
4,7
3,7
mee. De prestaties in de eerste helft van 2007 waren boven verwachting,
en kostenbesparingen hebben doorgevoerd. De persoonlijke dienst
Zakelijke dienstverlening
8,2
8,5
7,0
maar de laatste twee kwartalen vielen iets tegen vanwege het
verlening blijft daarentegen wat achter. In dit segment lopen de
Overige dienstverlening
3,5
3,7
3,5
slechtere weer. Voor 2008 zijn de vooruitzichten gunstig. Onder
omzetmutaties flink uiteen. Voor beide segmenten staan de seinen
* De cijfers voor 2007 zijn deels al realisaties en deels prognoses
meer het EK Voetbal vindt dan plaats en ook in de horeca en
in 2008 echter op groen, zij het in verschillende mate. Het belangrijkste
** De cijfers voor 2008 zijn prognoses
recreatie zullen de prijzen stijgen. Grootste stijgers in omzet zijn de
aandachtspunt voor de dienstverlening in haar geheel is het gemis
hotels, restaurants en kleine eetwarenverstrekkers. Ook de recreatie
aan gekwalificeerd personeel.
Bron: EIM en Rabobank
laat goede resultaten zien. De vrijetijdssector is een van de snelst groeiende sectoren. Maar ook de horeca en recreatie kampt met consument let iets minder op de prijs. Ondanks de mooie recente
een tekort aan goedopgeleide en gemotiveerde vakmensen.
groeicijfers wordt er voor de aankomende jaren geen grote groei
Gezondheidszorg: innovatieve concepten hebben de toekomst Als gevolg van de vergrijzing en toenemende marktwerking
van de consumptieve uitgaven aan food verwacht. Food is immers
Transport blijft steentje bijdragen
wordt de zorgmarkt ‘opengebroken’. Een terugtredende overheid,
zeer licht conjunctureelgevoelig. Speciaalzaken zullen nog verder in
De transportsector als geheel kan terugzien op een geslaagd 2007
veranderende behoeften van ouderen en zorgbehoevenden en
het nauw gedreven worden door de supermarkten, omdat veel van
en ook 2008 belooft een goed jaar te worden. Naar verwachting
toenemende personeelstekorten vragen om nieuwe benaderingen
hen nog traditioneel aanbieden en er onvoldoende in slagen zich te
neemt de omzet dit jaar toe met een krappe 4%. Het meest
in de zorg. In tegenstelling tot de tendens om vooral de problemen
onderscheiden van de supermarkt.
optimistisch zijn ondernemers die actief zijn in het beroeps
in de zorg te zien, biedt de veranderende zorgmarkt juist heel veel
goederenvervoer over de weg en het containervervoer over water.
kansen. Zowel voor bestaande als voor nieuwe partijen. Uit nieuwe
Detailhandel non-food maakt pas op de plaats
Zij profiteren bovengemiddeld van de nog steeds groeiende
combinaties ontstaan innovatieve oplossingen en nieuwe zorg
De detailhandel non-food blijkt minder te kunnen profiteren van de
(internationale) vervoersstromen. Wel zijn er zowel bij het weg
concepten die goede zorg in de toekomst kunnen waarborgen.
groei van de consumptieve bestedingen dan we in een eerder stadium
vervoer als in de binnenvaart zorgen over het personeelstekort.
9
Vergrijzing: de feiten, de veranderingen, de kansen
Wat is vergrijzing?
Waar komt het door?
Bij veel mensen zal het woord vergrijzing inmiddels een
De kortste manier om het verschijnsel ‘vergrijzing’ te beschrijven is
Dit brengt ons bij de vraag naar de oorzaken van de vergrijzing.
negatieve of op z’n minst een wat stoffige associatie oproepen.
dat een steeds groter deel van de bevolking ouder zal zijn dan 65
De vergrijzing van de bevolking komt namelijk niet uit de lucht
jaar. Ouderen zullen dus een steeds grotere groep gaan vormen
vallen. Al in 1957, het jaar dat de Algemene Ouderdomswet (AOW)
Politici en economen gebruiken het dan ook vaak om een
in de samenleving. In figuur 1 is de bevolking opgedeeld in drie
werd ingevoerd, werd hier rekening mee gehouden. Dat de bevolking
probleem mee te beschrijven. Een probleem waar ook nog
leeftijdsgroepen. De oudste groep, van 65 jaar en ouder, neemt sinds
toch nog iets meer vergrijst dan destijds was voorzien, komt vooral
eens geen eenvoudige oplossingen voor bestaan. Maar wat
de oorlog gestaag in omvang toe. Vanaf 2010 versnelt de groei van
door de stijging van de levensverwachting. Figuur 3 laat zien dat
deze groep echter aanzienlijk. Hun aantal zal blijven stijgen tot
vrouwen zo’n tien jaar en mannen gemiddeld ongeveer acht jaar
ongeveer 2040. Dit is het jaar waarin de vergrijzing op haar hoogte
ouder zijn geworden. Betere voeding en de gestegen kwaliteit van
punt zal zijn. Daarna is de groei eruit, maar zal het aantal ouderen
de zorg hebben hun vruchten afgeworpen.
is vergrijzing eigenlijk? Waar merken we dat aan? En waar komt het door? Vergrijzing verandert de maatschappij zoals we die nu kennen behoorlijk. Hoe en in welke mate kunnen
wel relatief hoog blijven. De middelste groep, in de leeftijd van 20
we echter nog niet volledig overzien. Juist deze onzekerheid
tot 65 jaar, is de potentiële beroepsbevolking. Deze groep is sinds het
draagt er ook aan bij dat het woord vergrijzing niet bepaald
midden van de vorige eeuw voortdurend gegroeid. Binnen een paar jaar zal de beroepsbevolking echter in absolute aantallen gaan dalen.
een positieve klank heeft. De gevolgen ervan zijn echter voor
Op het hoogtepunt van de vergrijzing zal nog maar iets meer dan
een groot deel positief. Vergrijzing verdient weliswaar de volle
de helft van de bevolking in deze leeftijdscategorie vallen. Een
aandacht, maar het is zeker niet alleen een probleem. Vooral voor ondernemers biedt vergrijzing meer kansen. Niet alleen
andere manier om de vergrijzing te beschrijven, is om de gemiddelde leeftijd van de bevolking te berekenen. In figuur 2 is te zien dat
Figuur 1: Opbouw bevolking naar leeftijdsgroep (%) % 100 80 60
dit gemiddelde nu bijna 39 jaar bedraagt. Tussen nu en 2050 zal
40
kansen op de arbeidsmarkt, maar ook die als gevolg van de
dit stijgen naar ruim 43 jaar. Alhoewel de aandacht voor vergrijzing
20
verandering in consumptiepatronen.
de laatste tien jaar pas echt is toegenomen, is het opvallend dat de stijging van de gemiddelde leeftijd in de afgelopen vijftig jaar (acht jaar) groter is dan in de komende vijftig jaar (ruim vier jaar).
0 1950 1970 1990 2010 0 - 20 jaar 20 - 65 jaar > 65 jaar
2030
2050 Bron: CBS
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
De stijgende levensverwachting en de dalende geboortecijfers zorgen
Figuur 2: Gemiddelde leeftijd bevolking + prognose
ervoor dat de vergrijzing een structureel verschijnsel is. De levens
46
verwachting zal eerder toenemen dan afnemen. Zelfs als de levens
44
verwachting vanaf nu stabiel blijft, neemt het aandeel ouderen in de
42
maatschappij nog gestaag toe. Daarnaast is er weinig reden om te veronderstellen dat het geboortecijfer weer substantieel zal stijgen.
40 38 36 34
Naast deze twee permanente veranderingen zijn er ook eenmalige
32
veranderingen in de demografische structuur. De belangrijkste is de
30 1950 1970 1990 Gemiddelde leeftijd bevolking
babyboom die net na de Tweede Wereldoorlog plaatsvond. Dit is
2010
2030
wellicht het eerste waar veel mensen aan denken bij ‘vergrijzing’. Doordat we langer leven, gaat de gemiddelde leeftijd omhoog en zijn
Toch komt dit slechts bovenop de structurele oorzaken zoals levens
er meer ouderen. Tegelijk met het stijgen van de levensverwachting
verwachting en aantal geboorten. De geboortegolf is duidelijk terug
is echter ook het geboortecijfer sterk afgenomen. Voor en vlak na de
te zien in de bevolkingspiramide van 1975 (figuur 8). De eerste geboorte
oorlog waren grote gezinnen nog heel gebruikelijk. In de dertig jaar
golf creëerde twintig jaar later een tweede iets minder grote golf.
na de oorlog is het gemiddelde gezin echter snel kleiner geworden.
In 2007 is de eerste groep 32 jaar in leeftijd opgeschoven en staan
Figuur 4 toont het aantal kinderen per vrouw. Vooral in de jaren ‘60
de eerste babyboomers op het punt om (vervroegd) uit het arbeids
en ‘70 is dit aantal fors afgenomen. Ten opzichte van ruim honderd
proces te treden. Het eenmalige effect van de geboortegolf zorgt
jaar geleden is het aantal kinderen per vrouw helemaal sterk gedaald,
ervoor dat de vergrijzing na 2040 over de top heen is. Daarna zal het
van 4,45 in 1900 naar 1,72 nu.
aandeel 65-plussers weer iets dalen, maar wel op een hoog niveau gehandhaafd blijven (zie figuur 1).
Het aantal jongeren in de leeftijd van 0 tot 20 jaar is in de eerste
2050 Bron: CBS
Figuur 3: Levensverwachting zuigelingen + prognose 90 85 80 75 70 1950 Mannen
1970 Vrouwen
1990
2010
2030
2050 Bron: CBS
twintig jaar na de oorlog nog even gestegen om vervolgens weer te
Gevolgen voor de arbeidsmarkt
dalen (figuur 6). Vanaf nu blijft hun aantal echter ongeveer constant.
Voor de economie en het bedrijfsleven is het vooral relevant welk
Minder jongeren betekent een lagere ‘groene’ druk. Voor jongeren
deel van de bevolking zich in de beroepsgeschikte leeftijd bevindt.
nu echter snel groter te worden. De eerste babyboomers beginnen
die nog niet zelf werken moet immers ook gezorgd worden. Tegelijk
De potentiële beroepsbevolking - alle mensen tussen de 20 en de
nu namelijk vervroegd uit te treden. Iemand die in 1946 geboren is,
betekent minder jongeren na een termijn van maximaal twintig jaar
65 jaar - is immers de groep die in staat geacht wordt om te werken
is nu 62. Dit is precies de gemiddelde uittreedleeftijd van dit moment.
ook een kleinere instroom in de potentiële beroepsbevolking.
en daarmee het inkomen voor de hele bevolking te verdienen. Sinds
Het aantal jongeren en ouderen samen ten opzichte van de beroeps
de oorlog is de beroepsbevolking verdubbeld van ruim 5 miljoen in
In figuur 9 is te zien dat het aantal 61-jarigen in 2007 explosief steeg.
1945 naar ruim 10 miljoen nu.
In 2008 zullen we hetzelfde effect zien voor 62-jarigen. Zeer recentelijk vertonen ook de werkloosheidscijfers de eerste tekenen van het uit
bevolking wordt de demografische druk genoemd. Het deel van demografische druk dat uit ouderen bestaat, wordt aangeduid met
Dit beeld zal echter vanaf nu veranderen. Omdat het geboortecijfer
treden van ouderen. De laatste drie maanden daalt de werkloosheid
de grijze druk en het aantal jongeren ten opzichte van de beroeps
de komende decennia naar verwachting redelijk constant zal blijven,
namelijk wel gestaag verder, maar onderliggend is er iets anders aan
bevolking wordt weergegeven door de groene druk (figuur 7).
is de instroom in de beroepsbevolking beperkt. De uitstroom begint
de hand dan op het eerste gezicht lijkt. Gedurende de hoogconjunctuur
11
12
r a bobank cij fers & Tr ends sectorupdate a p ril 2008
Figuur 4: Ontwikkeling aantal kinderen per vrouw
van de afgelopen twee jaar werden er voortdurend nieuwe banen
zekerheid van de afgelopen jaren en de ambities van het kabinet
gecreëerd. Omdat er ruim meer banen werden gecreëerd dan dat het
om de participatiegraad nog substantieel te laten stijgen, mogen
arbeidsaanbod toenam, kon de werkloosheid snel dalen. De laatste
we ook in de andere leeftijdsgroepen nog een stijging verwachten.
5 4 3
maanden is de creatie van nieuwe banen echter sterk afgevlakt. Dat de werkloosheid toch verder daalde, komt doordat het arbeidsaanbod
Wat betekent dit voor ondernemers?
veel minder hard steeg. In andere woorden: er waren minder nieuwe
Voor werkgevers wordt het de kunst aantrekkelijk te zijn voor werk
mensen beschikbaar voor de arbeidsmarkt. Gezien de explosieve stijging
nemers van alle leeftijden. Dit betekent dat over de gehele loopbaan,
van het aantal 61-jarigen en gezien de gemiddelde uittreedleeftijd is
in alle leeftijdsgroepen moet worden geïnvesteerd in de kennis en
het zeer aannemelijk dat deze recente daling van het arbeidsaanbod
vaardigheden van het personeel. Nu zijn de uitgaven aan opleiding
te verklaren is uit het uittreden van ouderen.
voor ouderen nog substantieel lager dan voor jongeren. Dit heeft
2 1 0 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 Aantal kinderen per vrouw
Bron: CBS
natuurlijk ook te maken met de instelling van de oudere werknemers Tussen nu en 2040 zal de beroepsbevolking hierdoor dalen met ruim
zelf. Veel vijftigers zijn al jaren voor hun pensioen aan het aftellen tot
Figuur 5: Bruto geboortecijfer
één miljoen mensen (zie figuur 10). Voor werkgevers zal dit flink wennen
de datum dat ze mogen stoppen. Bij die werknemers is de bereidheid
25
zijn. Zij zijn de afgelopen jaren gewend geraakt aan een constante
om opleidingen te volgen vaak niet meer zo groot.
20
toestroom van mensen op de arbeidsmarkt. Naast opleidingen is het echter ook van belang om ervoor te zorgen
15
De conjuncturele krapte op de arbeidsmarkt die we rond de eeuw
dat de juiste persoon op de juiste plek zit. Een werknemer die zijn werk
10
wisseling hebben gezien en die ook nu weer voelbaar is, zal in de
leuk vindt is veel productiever. En iemand die een takenpakket heeft
5
toekomst steeds meer een structureel karakter krijgen. De teruggang
dat aansluit bij zijn persoonlijke vaardigheden is ook veel productiever.
in de potentiële beroepsbevolking zal deels wel kunnen worden
Nu hebben 45-plussers vaak een veel langere functieverblijftijd. Het
gecompenseerd door het stijgen van de arbeidsparticipatie. Vooral
is echter helemaal niet gezegd dat dat ook de functie is die het beste
in de oudere leeftijdsgroepen is nog veel ruimte voor het verhogen
bij hun (leeftijdafhankelijke) vaardigheden past. Het is een veel
van de participatiegraad. Gezien de hervormingen in de sociale
gehoorde klacht dat ouderen minder productief worden. Het bestaande
0 1950 1954 1958 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002 2006 Bruto geboortecijfer (aantal levengeborenen per 1.000 inwoners) Bron: CBS
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
Figuur 6: Opbouw bevolking naar leeftijdsgroep (aantallen) mln 20 15 10 5 0 1950 0 - 20 jaar
onderzoek hiernaar is echter niet eenduidig. Ervaring blijkt positief bij
kritisch onder de loep te nemen en te kijken in hoeverre dat beeld
te dragen aan de productiviteit, terwijl een te lange functieverblijftijd
terecht is. En daarnaast de uitdaging om de juiste combinatie te
door sleurvorming negatief bijdraagt aan de productiviteit. Verder is
zoeken van de vaardigheden die werknemers hebben, misschien
het bekend dat sommige eigenschappen zoals flexibiliteit en stress-
wel juist als gevolg van hun leeftijd, en de taken die gedaan moeten
bestendigheid meer bij jongeren passen en dat andere eigenschappen
worden. De lijst van genomineerden van de Senior Power Prijs die
zoals stabiliteit en betrouwbaarheid meer bij ouderen passen. Toch
de afgelopen twee jaar is uitgereikt door de regiegroep Grijs Werkt,
moeten we verschillen tussen ouderen en jongeren niet overdrijven.
laat zien dat hier nog een wereld te winnen is.
De hersenen ondergaan weliswaar een fysieke verandering bij het
1970 1990 2010 20 - 65 jaar > 65 jaar
2030
2050 Bron: CBS
Figuur 7: Demografische druk % 100 80 60 40
ouder worden, maar recent onderzoek toont ook aan dat de hersenen
Het is echter geen makkelijk trucje. De juiste inzet van elke medewerker
20
erg veerkrachtig zijn als ze maar voortdurend getraind worden.
vraagt een grote mensgerichtheid van de leiding van het bedrijf. Als
0
Een deel van de verschillen tussen de productiviteit van ouderen en
gedurende de gehele loopbaan goed gekeken wordt naar de combinatie
1950 1960 1970 Grijze druk
1980 1990 2000 2010
Groene druk
2020 2030 2040 2050
Totale druk
jongeren zal te maken hebben met self-fulfilling prophecy. Als je al
van vaardigheden en verantwoordelijkheden, zal er op latere leeftijd
aan het aftellen bent, heb je ook geen interne motivatie meer om
ook minder of geen sprake zijn van verminderde productiviteit.
je hersenen en je vaardigheden te blijven trainen. Als je omgeving
Als echter pas gekeken wordt naar de persoonlijke vaardigheden
vervolgens ook nog het beeld van ouderen heeft dat ze minder
van een oudere werknemer op het moment dat hij of zij minder
demotie een instrument zijn. Dit moet echter niet ingezet worden voordat
productief zijn, werkt dit evenmin motiverend.
productief is, is dat natuurlijk aan de late kant.
alle creativiteit is aangewend om ouderen productief en fit te houden.
We zien momenteel de uittreedleeftijd behoorlijk hard stijgen. Dit
De afgelopen jaren probeerden bedrijven vaak van hun oudere werk
Een andere manier voor werkgevers om aan geschikt personeel te
komt natuurlijk voor een deel door het overheidsbeleid van de afge-
nemers af te komen. De komende jaren zullen ze hen echter nodig
komen is het invoeren van flexibel en op afstand werken. Veel mensen
lopen jaren waardoor de prepensioenpremies niet meer aftrekbaar
hebben. Daarom zal naar verwachting de wal het schip keren en zullen
die de arbeidsmarkt verlaten of zeer weinig uren gaan werken, doen
zijn. Voor een deel is het echter ook een gevolg van een mentaliteits
ook werkgevers een mentaliteitsomslag maken ten aanzien van oudere
dit omdat ze hun werk niet kunnen combineren met de zorg voor hun
omslag. Aan werkgevers nu de taak om hun beeld van ouderen eens
werknemers. Voor de ouderen die echt de eindstreep niet halen, kan
kinderen of andere privé-omstandigheden. Als deze mensen echter
Bron: CBS
13
14
r a bobank cij fers & Tr ends sectorupdate a p ril 2008
Figuur 8: Bevolkingspiramide
dit op macroniveau een stijging van het reëel beschikbaar inkomen.
Figuur 9: Inwoners naar leeftijd
Een stijging van de participatiegraad betekent dus ook een onder
300000
95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
steuning van de consumptie. 250000
Naast een hogere arbeidsparticipatie zal de samenstelling van de
200000
beroepsbevolking veranderen. De gemiddelde leeftijd zal stijgen en omdat oudere werknemers als gevolg van de anciënniteit in de
150000
beloning in Nederland vaak meer verdienen, zullen de totale loon 100000
kosten voor werkgevers stijgen. Het reëel beschikbaar inkomen zal jan ’07 56 60 64
mrt ’07
mei ’07 57 61 65
jul ’07 58 62
sep ’07
nov ’07
59 63
hierdoor echter ook stijgen. Ook dit betekent een stimulans voor de consumptieve vraag.
Bron: CBS
Tegenover deze positieve effecten op het inkomen en daarmee op 1975
2007
Bron: CBS
Gevolgen voor de consumptie
de consumptie staan enkele effecten die negatief uitwerken. Zo zal
Het proces van vergrijzing heeft op verschillende manieren ook
de toenemende belastingdruk om de AOW-uitkeringen te financieren
invloed op de omvang en de samenstelling van de consumptie
het reëel beschikbaar inkomen onder druk zetten. Een deel van het
de mogelijkheid krijgen om verspreid over de dag steeds enkele uren
door huishoudens. We bespreken hier allereerst een aantal effecten
beschikbaar inkomen zal bovendien besteed moeten worden aan
thuis te werken, wordt ineens een hele nieuwe groep aangeboord.
waarna we zullen proberen om de totale effecten te kwantificeren.
hogere premies voor de zorgverzekering. Dit laatste is echter geen belasting maar geeft meer een verschuiving aan van de ene consumptie
Nu rust er echter bij veel werkgevers nog een taboe op (teveel) thuis werken. Veel werkzaamheden zijn echter prima thuis uit te voeren.
De in de vorige paragraaf beschreven krapte op de arbeidsmarkt zal
categorie naar de andere. Toenemende uitgaven aan zorg zullen
Het kan bovendien een middel zijn om bestaande werknemers te
leiden tot een constante opwaartse druk op de lonen. Hoe groot
deels ten koste gaan van consumptie in andere categorieën.
verleiden om wat meer uren te gaan werken. Veel werknemers zullen
deze opwaartse druk precies zal zijn, is moeilijk in te schatten.
best meer tijd hebben en ook best meer willen werken, maar dan
De arbeidsmarkt zal waarschijnlijk ook steeds verder globaliseren.
Het effect van het gestaag stijgen van het opleidingsniveau op het
Hierdoor kan werk verplaatst of kunnen buitenlandse werkers inge-
besteedbaar inkomen is niet eenduidig. Enerzijds leidt een hogere
vlogen worden. Per saldo zullen de lonen op een krappe arbeids
opleiding over het algemeen tot beter betaald werk. Sommigen1
Tot slot zal de structurele krapte op de arbeidsmarkt werkgevers er
markt echter eerder stijgen dan dalen. Dit zal een gezonde ontwikkeling
schatten echter in dat de toename van het aantal hoger opgeleiden
toe dwingen om efficiënter, slimmer te gaan werken. De schaarste
van de consumptieve vraag door gezinnen ondersteunen.
tot een overschot kan leiden in deze groep en daarmee de lonen
wel op de momenten en op de plaats waar het hen uitkomt.
aan arbeid zal een impuls geven aan de investeringen in kapitaal
kan drukken. Als Nederland zich echter blijft ontwikkelen als kennis
goederen zoals computers en machines, waardoor de productiviteit
Zoals gezegd, zal de participatiegraad waarschijnlijk verder stijgen.
economie en hoogwaardige banen blijft scheppen, zal dit overschot
omhoog zal gaan. Bovenstaande punten geven allemaal aan dat
De krapte op de arbeidsmarkt en de hogere lonen zullen voor mensen
naar onze inschatting niet snel ontstaan. Door het dalen van de
arbeid schaars zal worden. Het zal vooral de werkgever zijn die de
een prikkel betekenen om zich aan te bieden op de arbeidsmarkt of
potentiële beroepsbevolking zal er ons inziens eerder een tekort
werknemer moet zien te verleiden om voor hem te willen werken
om meer uren te gaan werken. Het beleid van de overheid zal dit
ontstaan op alle opleidingsniveaus.
en voor hem te blijven werken.
bovendien stimuleren. Als er meer mensen aan de slag gaan, betekent 1
EIM, Vergrijzing en MKB, 1999.
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
Het EIM schatte in een studie uit 1999 het effect van de verandering
boomers meer verdiend in hun werkzame leven, ook hun pensioenen
Een derde verschil tussen huidige en toekomstige ouderen is hun
van de demografische structuur op de consumptie tussen 1995 en
zijn van een betere kwaliteit dan die van hun ouders. Daarnaast hebben
gezondheid. Mede door de welvaartsverbetering is de kwaliteit van
2020 op 19%. Dit is de consumptietoename die uitsluitend het effect
zij meer vermogen op weten te bouwen. Doordat zij meer verdienden,
de gezondheidszorg sterk toegenomen. Ook de kwaliteit van voeding
is van de verandering in de demografische structuur en staat dus los
was het mogelijk om te sparen. Maar minstens zo belangrijk is het
is verbeterd. Beide factoren hebben ervoor gezorgd dat we niet
van de normale consumptiegroei die mogelijk is door welvaarts
feit dat een groot deel van hen een huis heeft gekocht. Deze huizen
alleen langer leven, maar ook langer in betere gezondheid door
verbeteringen als gevolg van een stijging van de productiviteit.
zijn sterk in waarde toegenomen over de loop van hun werkzame
brengen. Voor het besteden van je geld maakt dit veel verschil. Een
leven. De welvaartsverbetering heeft dus tot een hoger inkomen
goede gezondheid biedt de mogelijkheid om op een actievere manier
en een hoger vermogen geleid van de toekomstige ouderen.
je geld te besteden. Sporten, reizen en cultuur zijn voor steeds meer
Verschuivingen in consumptie
gezonde ouderen mogelijk en betaalbaar.
Binnen de totale consumptieve bestedingen zullen echter ook verschuivingen optreden. Bij verschillende leeftijden horen verschillende
Tegelijk heeft deze hogere welvaart van latere generaties een ander
leefstijlen en daarmee andere consumptiepatronen. Het is echter
soort consument gemaakt. Waar de generatie die ‘de oorlog nog
Bovendien is de wereld veranderd. Technologische vindingen hebben
niet eenvoudig om dit goed in te schatten. Het consumptiegedrag
heeft meegemaakt’ te karakteriseren is door zuinigheid en soberheid,
reizen makkelijker en daarmee de wereld kleiner gemaakt. De generatie
van huidige ouderen hoeft namelijk niet op voorhand een goede
hebben hun kinderen veel meer de instelling om te genieten van
die nu met pensioen gaat, is over het algemeen ook goed bekend
voorspeller te zijn van de bestedingen van toekomstige ouderen.
het leven. Vooral in de jaren negentig toen zowel de huizenprijzen
met internet. Dit is vaak nog heel anders met gepensioneerden die tien
Meer zaken kunnen er voor zorgen dat hier grote verschillen kunnen
als de aandelenkoersen en daarnaast ook de lonen sterk stegen, was
à vijftien jaar ouder zijn. Die laatste groep is namelijk ongeveer met
optreden.
de prikkel voor hen sterk om het vermogen niet alleen op te potten
pensioen gegaan op het moment dat internet beschikbaar kwam
maar ook uit te geven aan luxe goederen en diensten. De noodzaak
voor het grote publiek en de pc een onmisbaar instrument werd
Allereerst is door de algehele welvaartsverbetering in Nederland in
om vermogen na te laten aan de kinderen werd ieder jaar kleiner.
in elk kantoor.
de afgelopen decennia iedere generatie welvarender dan de voor
De nieuwste generatie betrad immers ook de arbeidsmarkt met
gaande. Dit betekent dat de huidige 65-plussers minder welvarend
goede perspectieven. De babyboomers en de generaties daarna
Als het bestedingsgedrag van de huidige gepensioneerden geen goede
zijn en dus minder te besteden hebben dan de generatie die de
zijn dan ook meer dan huidige ouderen geneigd om een groot
indicator is voor toekomstige consumptiepatronen, moeten we op zoek
komende twintig jaar met pensioen gaat. Niet alleen hebben de baby-
deel van hun geld nog tijdens hun leven op te maken.
naar een andere graadmeter. Het is aannemelijk dat het bestedings-
15
16
r a bobank cij fers & Tr ends sectorupdate a p ril 2008
gedrag van de huidige 45- tot 65-jarigen een betere indicatie is voor de
(primaire levensbehoeften), hygiëne en geneeskundige verzorging,
gepensioneerden komen, kunnen ook de buitenlandse reizen nog
toekomstige gepensioneerden. Deze groep, die de komende twintig
ontwikkeling, ontspanning en verkeer, overige bestedingen.
een groei doormaken. Tot slot zullen de uitgaven aan de primaire levensbehoefte (voedsel, kleding, woning) door meer consumptie
jaar met pensioen zal gaan, zal hun consumptieve gewoonten immers
van luxere goederen, als percentage van de totale consumptie dalen.
voor een groot deel willen voortzetten. Tegelijk kan het bestedings
Zoals figuur 11 laat zien, zijn de verschuivingen over de afgelopen
gedrag veranderen als er meer vrije tijd ontstaat. Verrassingen in de
vijftien jaar beperkt. De vraag is nu of er grote verschuivingen zullen
ontwikkeling van de bestedingen blijven dus mogelijk.
optreden in de komende decennia. In ieder geval is het vrij zeker dat
Veranderende marketing
de totale uitgaven aan zorg verder zullen toenemen. De kostenstijging
Veel marketeers focussen op het segment jongeren vanwege hun
Zoals gezegd raamt het EIM dus een toename van de consumptie
zit vooral in het gebruik van nieuwe apparatuur en medicijnen, maar
openheid voor verandering en hun bereidheid om geld uit te geven.
als gevolg van veranderingen in de demografische structuur van 19%.
deels ook in meer behandeling doordat de bevolking ouder wordt en
Zowel tieners als twintigers en dertigers zijn populair. Een groot deel
Zij gebruikt hiervoor het PRISMA-model. Met behulp van dit model is
daardoor meer zorg nodig heeft. Het is bovendien niet uit te sluiten
van het marketingbudget van grote ondernemingen gaat op aan
ook een inschatting gemaakt van de verdeling van het effect over
dat naast de reguliere publieke zorg er de komende decennia in
deze groepen. Het is nog maar de vraag of dit (nu en) in de toekomst
verschillende consumptiecategorieën. Drie categorieën blijken vooral
toenemende mate ook sprake zal zijn van een groei van de private
verstandig is. Jongeren geven namelijk, in tegenstelling tot hun groot-
te profiteren. Ten eerste zijn dit de duurzame goederen zoals huis
zorg. Een verpleegkundige aan huis of meer luxe ingrepen die niet
ouders, wel makkelijk geld uit, maar het meeste geld zit bij de generatie
houdelijke apparaten en meubilair. De tweede categorie bestaat
strikt noodzakelijk zijn, zouden in populariteit kunnen groeien als er
van hun ouders. Marketeers hebben waarschijnlijk bij ouderen
uit de uitgaven aan ontspanning en recreatie, hotels en medische
genoeg vermogende gepensioneerden zijn die zich deze kunnen
onbewust nog steeds het beeld van zuinigheid en soberheid.
en financiële diensten. De derde categorie is de consumptie in het
veroorloven.
Dit verandert echter in rap tempo. Door de grotere vaardigheid met
buitenland. Die laatste is vooral het gevolg van vakanties in het buiten
elektronica worden we ook in toenemende mate verrast met onver Een tweede bestedingscategorie die waarschijnlijk verder in omvang
wachte cijfers. Zo bleek recentelijk dat van de verkopen van de hippe
zal toenemen, is de vrijetijdssector. In de CBS-indeling is dit gevat
iPhone van Apple in de VS een kwart gekocht was door 55-plussers2.
Cijfers van het CBS geven inzicht in de huidige verdeling van de
onder de kop ‘Ontwikkeling, ontspanning en verkeer’. Met meer vrije
Na enig nadenken is dit niet vreemd. Deze groep heeft genoeg geld
consumptie over verschillende categorieën. Het CBS onderscheidt
tijd en voldoende inkomen is het waarschijnlijk dat de aandacht voor
voor dit relatief dure product, is inmiddels bekend met de techniek,
de volgende categorieën: voeding, woning, kleding & schoeisel
recreatie en cultuur zal toenemen. Naarmate er meer welgestelde
is kritisch op kwaliteit en niet ongevoelig voor statussymbolen.
land. Wat opvalt is dat vooral de luxe uitgaven sterk zullen stijgen.
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
Figuur 10: Omvang potentiële beroepsbevolking mln 12
Voor marketeers is het echter niet heel eenvoudig de 55-plusser te
Maar alleen bedrijven die er in slagen om werkelijk de behoefte
bereiken. Ouderen zijn namelijk niet zo makkelijk als één groep
van de oudere consument te peilen en daaraan te beantwoorden
te segmenteren zoals dat bij tieners kan. Bovendien is het beeld van
zal deze kansen kunnen verzilveren.
10 8 6
ouderen als conservatieve consumenten snel aan het veranderen. Ouderen zijn steeds kritischer en minder merkenvast. Ook ouderen
Conclusie
4
struinen tegenwoordig internet af om producten te vergelijken
De vergrijzing zal de Nederlandse samenleving langzaam maar zeker
2
en de scherpste prijs te zoeken. De auteurs van het boek Boomer
veranderen. Voor ondernemers die bereid en in staat zijn mee te
consumer stellen dat er een totaal nieuwe marketingbenadering
veranderen, is dit goed nieuws. Voor wat betreft het aantrekken van
nodig is om de seniore consument aan te spreken. De behoeften
personeel moeten zij zich realiseren dat de potentiële beroeps
van de nieuwe ouderen zijn complex. Men wil vaak wel het gebruiks-
bevolking met ongeveer één miljoen personen zal dalen. Dit betekent
gemak, maar niet het imago ‘oud’. Zo slaagde een fabrikant van
dat werkgevers uiterst zuinig met personeel moeten omgaan en
0 1945 1955 1965 1975 1985 1995 2005 2015 2025 2035 2045 Potentiële beroepsbevolking Bron: CBS
Figuur 11: Consumptieve bestedingen per categorie % 100
keukengerei in het Verenigd Koninkrijk er bijvoorbeeld in om hip
creatief moeten zijn om hen optimaal inzetbaar te houden. Om de
uitziend keukengereedschap te maken dat bedoeld was voor ouderen
kansen te pakken die het gevolg zijn van een oudere en welvarende
met problemen in hun motoriek. De nadruk in de marketing lag
bevolking, zullen ondernemers zich vooral kunnen onderscheiden
echter op het hippe karakter van de producten en niet op het speciale
door zich te verdiepen in de werkelijke behoeften van de oudere
gebruiksgemak. Nieuwe ouderen willen niet oud zijn en al helemaal
consument. Voor elke ondernemer die daarin slaagt, kan de vergrijzing
40
niet als ouderen benaderd worden3.
een feest worden.
20
80 60
0
De nieuwe senioreneconomie betekent dus een scala aan kansen voor ondernemers. Het geld ligt echter niet zomaar voor het oprapen.
2
Er is weliswaar een groeiend leger aan rijke, oudere consumenten dat klaar staat om hun producten en diensten af te nemen.
Financial Times, Boom time. America’s new retirees feel entitled to relax and intend to spend, 6 december 2007.
3
Idem.
1992 Voeding Kleding en schoeisel Ontwikkeling, ontspanning en verkeer
1998
2005 Woning Hygiëne en geneeskundige verzorging Overige bestedingen Bron: CBS
17
(circa 4 mld euro). Het grootste gedeelte (83%) wordt besteed aan buitenlandse vakanties, maar voor de binnenlandse markt blijft er nog circa 0,7 mld euro over. Dit is ruim 35% van de totale binnen landse vakantiebestedingen. Dat ze zoveel uitgeven aan vakantie komt doordat senioren vaker op vakantie gaan (1,5 keer vaker dan niet-senioren) en langer vakantie vieren (gemiddeld 1,5 dag meer). Bovendien geven ze ook meer uit op vakantie, omdat ze doorgaans gebruik maken van duurdere vormen van logies en vervoer. Zo geven 65-plussers bij een binnenlandse vakantie gemiddeld per persoon 200 euro uit, waar dat voor Nederlanders jonger dan vijftig jaar gemiddeld 146 euro is. Ook in de gemiddelde bestedingen in de horeca is de invloed van senioren waarneembaar. Voor restaurants liggen de
Horeca en recreatie
Bijna elke branche profiteert
Als je senioren vraagt een lijstje te maken van activiteiten waar ze tijd
bestedingen van senioren per bezoek zelfs twee tot vijf euro boven
en geld in willen investeren, dan staan er heel wat activiteiten op die
die van de jongere generatie. Daarentegen is het in de dranken
uitstekend passen binnen de sector horeca en recreatie. Denk hierbij
sector nog de jeugd die gemiddeld meer besteedt (figuur 3).
aan uit eten of op vakantie gaan of vrijetijdsbesteding met kinderen en kleinkinderen. Het mooie van de seniorendoelgroep is dat ze ook
De omzetpotentie van de seniorendoelgroep is dus duidelijk aanwezig
nog eens tijd hebben voor dit soort activiteiten. Zo ligt het aantal uren
en alleen al om die reden vormen senioren een aantrekkelijke doel
vrije tijd per dag voor senioren een stuk hoger dan voor de jongere
groep voor ondernemers in de horeca en recreatie. Maar er is meer.
generaties. Mensen van 25-44 jaar hebben maar vijf uur vrije tijd per
Zo is het aantrekkelijk voor de horeca en recreatie dat senioren door
dag, terwijl de leeftijdsgroep tussen de 55 en 65 jaar elke dag ruim
gaans niet vastzitten aan de drukke vakantieperiodes. Dit biedt
De sector horeca en recreatie kan de komende jaren bij uitstek
zeven uur vrij heeft te besteden. Voor 65-plussers is dat zelfs meer
mogelijkheden tot seizoensspreiding. Ook is het mogelijk senioren
profiteren van de vergrijzing. Maar om de kansen te pakken,
dan acht uur per dag (zie ook figuur 1). Overigens wordt veel van de
te lokken op andere tijdstippen met aantrekkelijke acties. Hierdoor
moeten ondernemers wel inspelen op de wensen en eisen
vrije tijd nu nog besteed aan andere activiteiten. Volgens het Sociaal
ontstaat een betere omzetspreiding over de dag wat weer betere
van de nieuwe senioren. Dit vraagt bewuste keuzes. Maar
Cultureel Planbureau vooral aan media (televisie kijken, radio luisteren,
bedrijfsresultaten kan opleveren.
hoe groot is die omzetpotentie? Wat zijn de wensen van
internetten en lezen), sociaal verkeer (binnen en buitenshuis) en
senioren en hoe kun je die omzetten in kansen voor de
hobby’s (figuur 2). Van de senioren geeft 35% echter aan dat ze de
Seniorenwensen?
sector? We schetsen de mogelijkheden met een aantal
komende jaren meer tijd en geld willen besteden aan vakanties en
Maar wat zijn nu de wensen van senioren? Enkele decennia geleden
praktische voorbeelden. Ook gaan we in op aandachts-
meer willen genieten van het leven.
waren de wensen en het gedrag van senioren meer voorspelbaar dan
punten voor ondernemers.
tegenwoordig. Het huidige consumentengedrag is diverser en er is
Aantrekkelijke doelgroep
weinig specifiek ‘seniorengedrag’ meer. Daarvoor is de groep veel
Qua bestedingen doen senioren inmiddels serieus mee. Zo zijn ze
te groot. In steeds meer gevallen overschrijden gedrag, wensen en
verantwoordelijk voor een derde van de totale vakantiebestedingen
kenmerken de leeftijdsgrenzen. Personen van 25 en 75 jaar kunnen
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
bijvoorbeeld vergelijkbare vakantiewensen hebben. Vaak zijn factoren
verlenen (leesbaarheid van de menukaarten). Ook zijn er voorbeelden
die te maken hebben met persoonlijke smaak, interesses, levensstijl
van restaurants die met speciale acties (gratis koffie) senioren trekken
en koopkracht betere voorspellers voor het consumentengedrag.
op rustige periodes van de dag. De horeca kent daarnaast voorbeelden
Het is dan ook beter om je als ondernemer te concentreren op dit
van speciale ouderencafés en tot slot zijn er discotheken die overdag
soort kenmerken. Toch zijn er ook enkele algemene trends waar te
ook bezetting vinden door speciale activiteiten voor senioren aan
nemen bij de seniorendoelgroep. Dit zijn eisen op het gebied van
te bieden. En ook fitnesscentra hebben kansen in de seniorenmarkt.
gezondheid, gemak en comfort. Ook de vraag naar service en kwaliteit
Bijvoorbeeld door speciale seniorenuren met extra begeleiding of
groeit en de senioren zijn ook bereid hiervoor te betalen.
een gratis consumptie. Het is helemaal aantrekkelijk als dit ook nog
Figuur 2: Verdeling van uren vrije tijd per week van 65-plussers
eens op daluren kan plaatsvinden. Kansen liggen er bijvoorbeeld op het raakvlak met de zorg. Binnen de zorg wordt een onderscheid gemaakt tussen ‘cure’ en ‘care’. De cure
Kortom: groeikansen volop
heeft plaats binnen de gezondheidszorg. Maar de care (voorzorg
Dit zijn enkele voorbeelden die duidelijk maken dat de sector horeca
en nazorg) kan ook buiten de gezondheidszorg om goed verzorgd
en recreatie volop kansen heeft om van de vergrijzing te profiteren.
worden door bijvoorbeeld de horeca en recreatie. Ondernemers in
Dit vraagt wel creativiteit van ondernemers. Want hoe krijg je die
de sector kunnen hierop inspringen door creatief en innovatief te
senioren nu naar je bedrijf toe? Door ze aan te spreken op hun leeftijd
handelen. Denk daarbij aan een hotel waar je weer op krachten komt
of juist niet? Beide opties biedt mogelijkheden en het is aan de
na een operatie (zorghotel). Dure ziekenhuisbedden komen weer
ondernemer om te kiezen welke het beste bij het bedrijf past.
beschikbaar, omdat het hotel over voldoende capaciteit beschikt om
Nu wordt de omzetpotentie van senioren nog onvoldoende erkend,
patiënten van goede zorg te voorzien. Eigenlijk kan elke branche zijn
waardoor de sector kansen laat liggen. Jammer, want als alle kansen
voordeel doen met de seniorendoelgroep.
worden verzilverd dan kan de sector nog een flinke groei doormaken.
Media 26 uur Sociaal verkeer 17 uur Hobby’s 11 uur
Bron: CVO
Voorbeelden illustreren kansen Zo zijn er volop kansen in de verblijfsrecreatie. Bungalowparken kunnen inspelen op de opkomst van driegeneratievakanties. Of zij kunnen
Figuur 3: Bestedingen per bezoek per gast naar leeftijd en sector euro 20
Figuur 1: Aantal uren per dag besteed aan vrije tijd uur 10
zich juist richten op senioren die behoefte hebben aan kleinschaligheid, rust en ruimte. Verder is een tweede woning op een chaletpark erg populair bij senioren. Ook zijn er talloze vormen van arrangementen zoals de combinatie van een culinair verblijf met ontspanning of grootouderkorting waarbij kleinkinderen gratis mee mogen. In de
15 8 6
10
4
5
horeca kunnen restaurants op de kansen inspelen door de verzorging
2
van maaltijden aan huis (‘tafeltje dekje plus’ met luxe maaltijden en
0
menu’s). Zij kunnen rekening houden met diëten, gezondheid en aangepaste porties (halve porties, halve prijs) of speciale service
Vrijwilligerswerk 3 uur Sporten, wandelen of fietsen 1,7 uur Overig 1,3 uur
0 12-17 jaar
18-24
25-34
35-44
45-54
55-64
65-74
75+ Bron: CBS
Drankensector 16 - 24 jaar 25 - 34 jaar
Fastfoodsector 35 - 49 jaar
Restaurantsector 50 - 64 jaar totaal
Bron: Bedrijfschap Horeca en Catering
19
20
r a bobank cij fers & Tr ends sectorupdate a p ril 2008
Bedrijfsoverdracht speelt vooral bij de verblijfsrecreatie
Ben en Ge Mulder (Chaletpark De Eeke)
Niet alleen bij consumenten is er sprake van vergrijzing, maar uiteraard
55-plussers ver boven het gemiddelde. Voor wat betreft het absolute
ook bij ondernemers. Zo is bijna 30% van alle ondernemers in het MKB
aantal te verwachten overdrachten springen juist de horeca
inmiddels 55 jaar of ouder. Voor de sector horeca en recreatie ligt dit
branches (cafés, restaurants en cafetaria’s) eruit. Weliswaar is
percentage iets lager, op zo’n 22%. Dit betekent dat er de komende
hier gemiddeld nog geen 25% van de ondernemers boven de
jaren een aanzienlijk aantal bedrijfsoverdrachten zullen plaatsvinden.
55 jaar, maar omdat in deze branches zoveel bedrijven actief
Volop kansen voor nieuwe ondernemers of voor bestaande onder
zijn, is het absolute aantal verwachte overnames veel hoger
nemers die het bedrijf willen uitbreiden. Gezien de leeftijdsopbouw
dan bij de eerder genoemde top drie. Het gaat hierbij om
is er een aantal branches in de horeca en recreatie waar boven
enkele duizenden verwachte overnames in plaats van enkele
Ben (60) en Ge (56) Mulder zijn sinds 2000 eigenaar van
gemiddeld veel bedrijfsoverdrachten zijn te verwachten. Vooral in
honderden. Een aantal makelaars en taxateurs is gespecialiseerd
Chaletpark De Eeke in het Drentse De Kiel. Destijds was
de verblijfsrecreatie (vakantiecentra en hotels) en bij jachthavens is
in horeca en/of recreatie. Het inschakelen van zo’n specialist kan
het een familiepark met vooral veel seizoensplaatsen en
dit momenteel al zichtbaar. Bij deze branches ligt het percentage
de bedrijfsovername versoepelen.
stacaravans. Na aankoop werd het park echter rigoureus
“We richten ons bewust op mensen van boven de 45”
aangepakt. Het terrein van 7 hectare werd omgetoverd tot een groene en rustige omgeving. Hierop staan 130
Top 5 van branches in de horeca en recreatie met de meeste 55+ ondernemers
chalets, stuk voor stuk op ruim opgezette kavels. Bijzonder
% 50
is dat de gasten allemaal boven de 45 jaar zijn. De familie Mulder licht deze keuze toe.
40 30 20
“Als ondernemer zoek je een manier om je te onderscheiden in de markt. Wij doen dat op ons park met rust, ruimte en een groene
10
omgeving. We richten ons op rustzoekers van 45 jaar en ouder en 0 Vakantiecentra
Jachthavens
Gemiddelde MKB
Hotels
Gemiddelde H&R
Cafés en discotheken
Restaurants
dus niet op families of gezinnen met kinderen. Als je kiest voor een bepaalde doelgroep, dan moet je hier strikt aan vasthouden.”
Bron: Rabobank
Volgens het ondernemersechtpaar verklaart deze bewuste keuze het huidige succes van het park. De Eeke heeft nu de uitstraling die hen bij de start voor ogen stond. De Drentse ondernemers zien diverse voordelen van hun markt benadering: “Onze doelgroep groeit. Verder heeft zij vaak een goed pensioen opgebouwd en kan en wil ze relatief meer geld besteden.
Ook heeft onze doelgroep geen voorzieningen nodig als een tropisch zwemparadijs of een horecagelegenheid. Dit scheelt investeringen. En personeel. Nu kunnen we het park met de familie beheren. Bovendien zijn onze gasten doorgaans mensen die van rust, orde en netheid houden. Dit versterkt de rustige sfeer op het park.” Maar de familie ziet ook nadelen: “Regelmatig komen hier jongeren of gezinnen die we moeten teleur stellen. Best lastig. Verder kent onze doelgroep een hoger verloop dan gemiddeld, door overlijden of doordat mensen het onderhoud niet meer aankunnen.” De jongste bewoners op het park zijn rond de 45, de oudste bewoonster is 85, dus zijn er regelmatig kleinkinderen op bezoek. Maar ook voor hen is er bijvoorbeeld geen speeltuin. Ge Mulder benadrukt nog eens dat de mensen vanwege de rust zo min mogelijk voorzieningen wensen. Toch stellen de gasten vaak wel speciale eisen: “Een bakker en slager op loop afstand worden gewaardeerd. En onze ligging aan een knooppunt van fietspaden is ook een pré. Verder wil onze doelgroep comfort en maat werk. Dus geen eenheidsworst bij de koop van een chalet. Elk chalet wordt volgens de specificaties van de klant gemaakt met keuzes qua type, qua grootte en qua inrichting.” Gasten kunnen op De Eeke een eigen chalet kopen. Hier kunnen ze vervolgens het hele jaar terecht, al is permanente bewoning niet toe
in het noorden zie je steeds meer appartementencomplexen. Er zijn nogal
En helaas spannen ook gemeenten en andere instellingen zich amper in,
gestaan. De grond waarop de chalets staan, blijft eigendom van de
wat senioren die hun eigen huis vanwege het onderhoud verkopen en
waardoor veel kansen onbenut blijven.”
familie Mulder. De bewoners betalen hiervoor jaarlijks huur. Om de
een, doorgaans goedkoper, appartement terugkopen. Van het geld dat
doelgroep te bereiken, wordt geadverteerd in De Telegraaf en in
ze overhouden, kopen ze een chalet. Daar hebben ze dan de rust en
Ook het echtpaar Mulder heeft geen grootse plannen om meer kansen te
Het Tweede Huis. Ook is er een website en doet de mond-tot-
ruimte die ze in het appartement missen.”
verzilveren: “Dat laten we over aan de toekomstige generatie: dochter
mondreclame zijn werk.
Carla (34) en schoonzoon Jan (30). Zij zijn de beoogde opvolgers van ons Deze ontwikkeling toont aan dat er nog volop kansen zijn om als onder
bedrijf. Dat zij gevoel hebben voor de recreatiesector en voor onze doel
Aanvankelijk kwamen de gasten vooral uit Zuid-Holland. Doorgaans
nemer te profiteren van de vergrijzing. De familie Mulder beaamt dit
groep, laten ze al volop blijken. Momenteel exploiteren ze namelijk met
mensen uit de stad met een huis zonder tuin. Zij kochten een chalet op
volmondig: “Voorlopig komen er alleen maar meer senioren. Vaak mensen
veel succes een minicamping en de gasten zijn, net als bij ons, allemaal
De Eeke als tweede woning. Maar inmiddels zijn er steeds meer kopers
die nog fit zijn en gemiddeld meer geld kunnen besteden. Een interessante
boven de 45 jaar.”
uit de regio. De ondernemers hebben hiervoor wel een verklaring: “Ook
doelgroep dus. Ondernemers beseffen dit nog onvoldoende.
Gezondheidszorg
Ouderenzorg
langer zelfstandig blijven wonen, maar ook vanuit de problematiek
Ouderen nemen een steeds prominentere rol in onze samenleving
rondom (toekomstige) personeelstekorten en niet meer in de buurt
Innovatieve zorgconcepten hebben de toekomst
in. De ouderenzorg is de laatste jaren dan ook sterk gegroeid. Deze
wonende familie. Voor bedrijven met innovatieve ICT-oplossingen
toename is niet alleen toe te schrijven aan de vergrijzing. Het aantal
liggen hier goede kansen. In samenwerking met diverse partijen
uren zorg per persoon is gestegen en veel wachtlijsten zijn geslonken,
ontstaan proeftuinen voor experimenten met virtuele communicatie-
waardoor meer zorg wordt verleend. Daarnaast blijven ouderen
methoden via glasvezelnetwerken.
De verschuiving van intramurale naar extramurale zorg wordt
Door onderwijs en zorg dicht bij elkaar te brengen, ontstaan praktijk
langer zelfstandig wonen. Hierdoor is de vraag naar thuiszorg gestegen en die naar verzorgingshuizen gedaald. De vraag naar
Onderwijs
zorg in verpleeghuizen is wel gestegen.
Met het oog op toekomstige personeelstekorten in de zorg gaan onderwijsinstellingen steeds vaker samenwerken met zorgverleners.
Als gevolg van de vergrijzing en de toenemende marktwerking
veroorzaakt door een veranderende zorgbehoefte van ouderen.
situaties voor studenten en kan tegelijkertijd meer zorg worden
wordt de gezondheidszorgsector ‘opengebroken’. Dit biedt
Naast het feit dat men zo lang mogelijk zelfstandig wil blijven wonen,
verleend. Hierbij zien we zowel zorginstellingen die onderwijs gaan
kansen voor zowel de traditionele zorgaanbieders als voor
heeft men behoefte aan grotere woningen en meer luxe en service
aanbieden, als onderwijsinstellingen die zorg gaan aanbieden.
nieuwe partijen. Hierbij zien we dat nieuwe partijen concurreren
in en om de woning. Hierbij valt te denken aan bijvoorbeeld een
met bestaande, maar ook dat zij elkaar opzoeken en gaan
gezondheidscentrum in de buurt van de woning, maar ook aan
Preventie
samenwerken. Zij spelen slim in op veranderende zorgvragen.
zorgboulevards die voorzien in een breed spectrum aan voorzieningen,
Naast ICT-oplossingen en samenwerking met onderwijsinstellingen
Met nieuwe zorgconcepten en innovatieve oplossingen als
van arts tot theater.
kan preventie bijdragen aan een oplossing voor de personeelstekorten.
resultaat.
Door preventie en vroegtijdige diagnosestelling blijven mensen langer
ICT-toepassingen
gezond en kan snel worden ingegrepen. Dit kan de vraag naar meer
Ook ICT-toepassingen in huis, zoals domotica en virtuele kanalen,
zorgpersoneel verminderen. Slimme manieren van preventie vormen
worden steeds belangrijker. Niet alleen vanuit het perspectief van
dan ook een goede kans voor diverse spelers in de zorgsector.
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
Figuur 1: Gebruik verpleging & verzorging (30+)
Proeftuin Nuenen
indexcijfers 200
In Nuenen is een proeftuin gecreëerd voor innovatieve projecten, getiteld Ons Net. Alle inwoners, scholen, bedrijven en zorginstellingen zijn aangesloten op een glasvezelnetwerk. Dit is bewerkstelligd door een speciaal opgerichte coöperatie, waarin alle aangesloten partijen zijn
150
vertegenwoordigd. De voordelen van het glasvezelnetwerk zijn groot: supersnel internet, draadloos en geïntegreerd met tv, radio en telefoon.
100
Het glasvezelnetwerk in Nuenen vormt een ideale proeftuin voor bedrijven als Philips, Achmea en de Rabobank. Philips ontwikkelt en test apparaten voor breedbandapplicaties, Achmea onderzoekt de mogelijkheid naar betaalbare zorgdiensten via breedband. De Rabobank
50
ziet in Ons Net een kans om nog dichter bij klanten te komen. Via Community TV kunnen bedrijven, maar ook huisartsen, fysiotherapeuten en scholen de huiskamer betreden via videocommunicatie. Inwoners van een verzorgingstehuis houden contact met hun omgeving en
0 2000 Gebruik informeel Gebruik particulier Gebruik AWBZ
2010
2020
Bron: SCP, bewerking Rabobank
praten met hun kleinkinderen aan de andere kant van het land. Een verpleegkundige staat op afstand een diabetespatiënt bij. Het kan allemaal.
Facilitaire dienstverlening
meters om te gaan. Dit betekent ook het heroverwegen van de
grote slagkracht en een divers aanbod. Deze kunnen vervolgens zo
Ook facilitaire dienstverleners vinden hun weg in de zorgmarkt steeds
noodzakelijke zorg- en ondersteunende functies in relatie tot de
succesvol zijn dat ze uitgroeien tot grotere spelers. Een goed voorbeeld
beter. Ze nemen werk over van ziekenhuizen en zorginstellingen,
locatie en het combineren van diensten met partijen buiten de zorg.
hiervan zijn de Thomashuizen. Hierbij komt de zorgvernieuwing
die zich daardoor meer op hun kernactiviteiten kunnen richten.
Dit biedt uitgelezen kansen voor commerciële vastgoedpartijen.
vanuit de zorgbehoefte en de verzorgers zelf.
Denk hierbij aan catering, schoonmaak, maar ook aan technisch
Nieuwe toetreders en nichespelers
Toename particuliere zorgmarkt
onderhoud van medische apparatuur.
Voor de vermogende ouderen is een markt ontstaan van particuliere
Als we de informele zorg als ‘markt’ buiten beschouwing laten, zien
Deze partijen kunnen facilitaire diensten vaak goedkoper aanbieden.
kleinschalige woonvoorzieningen met een hoog serviceniveau in
we grofweg een tweedeling in de zorgmarkt die zich de komende
Vastgoedpartijen
een mooie omgeving. Dit aantal zal zeker nog toenemen. Op de thuis-
jaren nog scherper zal aftekenen: de door de overheid gereguleerde
Deze tendens zien we tevens bij woningcorporaties. Zij werken steeds
zorgmarkt zien we ook nieuwe toetreders, gericht op specifieke
zorg en de particuliere zorg. Waar bij de gereguleerde zorg, waaronder
vaker samen met zorginstellingen en nemen daarbij de woningen
doelgroepen, zoals allochtone ouderen. Ook bemiddelingsbureaus
de AWBZ (Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten), Wmo en verzekerde
en woonvoorzieningen voor hun rekening. De zorginstelling kan zich
of schoonmaakbedrijven zien hun kansen op de thuiszorgmarkt.
zorg, meer nadruk zal liggen op volume en prijs, zal de aandacht in
daardoor meer richten op de zorgverlening. Zo kunnen beide partijen
Door de marktwerking en de Wmo (Wet maatschappelijke onder
de particuliere zorgmarkt meer uitgaan naar flexibiliteit en klant
doen waar ze goed in zijn en een passend aanbod creëren.
steuning) mogen zij huishoudelijke zorg aanbieden zonder dat zij
gerichtheid. Deze markt zal naar verwachting het sterkst groeien
daarvoor een WTZi (Wet Toelating Zorginstellingen) toelating nodig
en de meer vermogende zorgvragers aantrekken. Maar bestaande
hebben.
partij of niet, gereguleerde markt of niet, beide deelmarkten bieden
Een andere kans op de vastgoedmarkt zien we terug in de ziekenhuis-
kansen. De ideeën liggen vaak ‘op straat’. Wie ziet ze?
zorg. Door het invoeren van prestatiebekostiging moeten de vierkante meters via daadwerkelijke productie worden terugverdiend. Hierdoor
Een ander fenomeen dat zich voordoet is dat ouders of verplegers -
ontstaan bij de nieuwbouw van ziekenhuizen nieuwe concepten
vaak uit onvrede met het zorgaanbod - het heft in eigen hand nemen
en innovatieve oplossingen om zo slim mogelijk met die vierkante
en zelf de zorg gaan organiseren. Hieruit ontstaan nichespelers met
23
24
r a bobank cij fers & Tr ends sectorupdate a p ril 2008
Huisartsentekort groeit verder vanwege stijgende vraag en parttime ambities nieuwe aanwas Ruim de helft van de mannelijke huisartsen is vijftig jaar of ouder.
Startende huisartsen kunnen een praktijk overnemen, zich inkopen
Bij de vrouwelijke collega’s is dit bijna 20%. Ruim 20% van alle huis
in een maatschap of een nieuwe eigen praktijk beginnen.
artsen gaat de komende tien jaar met pensioen. We hebben het dan
Zo’n 60% van de startende huisartsen zoekt een groepspraktijk,
over circa 1.700 huisartsen. Dit aantal ligt nog hoger wanneer huis
ongeveer 35% zoekt een duopraktijk en slechts 2,5 % zoekt
artsen eerder stoppen dan op hun 65e. Een groot deel doet dit al.
een solopraktijk. Het overnemen van een praktijk of inkopen in een maatschap betekent met name het overnemen van een
Om het tekort aan huisartsen op te vangen, zijn extra opleidings
patiëntenbestand. Hoewel dit grotendeels gekoppeld is aan een
plaatsen beschikbaar gesteld. Jaarlijks ronden bijna 400 huisartsen
werkgebied, vragen sommige vertrekkende artsen een bedrag
hun opleiding af. Van alle nieuwe huisartsen geeft echter driekwart
voor goodwill. En dat terwijl goodwill al enige jaren geleden
aan parttime te willen werken. Dat gecombineerd met het aantal
is afgeschaft. Ook de bedragen die hiermee gemoeid gaan,
pensionerende huisartsen en een vraag die sneller stijgt dan het
verschillen nogal. Dit kan voor startende huisartsen een drempel
aanbod, levert een tekort aan huisartsen op. Dit tekort verschilt
vormen om een praktijk over te nemen of in een maatschap
overigens sterk per regio. Huisartsen vestigen zich liever op het
te stappen. In een tijd waarin het huisartsentekort alleen maar
platteland dan in de grote steden.
toeneemt, lijkt dit geen wenselijke ontwikkeling.
Leeftijdsopbouw huisartsen (% huisartsen per leeftijdscategorie) > 64 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 < 30 0
5 Totaal
10 Vrouw
15 Man
20
25
30
Bron: LHV, 2007
Ton Kessels (Pantein-STBNO Groep)
“Je moet je richten op de nog vitale mens”
In vijftien jaar tijd zijn zeventien aanvankelijk zelfstandige
Het Land van Cuijk en de kop van Noord-Limburg, het werkgebeid van
Naast de samenwerking in de keten van wonen, welzijn en zorg en de
organisaties opgegaan in Pantein. Anno 2008 telt zij ongeveer
Pantein, is een typische plattelandsregio. Het gebied telt acht gemeenten
keten van chronische zorg wijst de bestuursvoorzitter op preventie en
5.000 medewerkers die goed zijn voor een omzet van 175 miljoen
met maar liefst veertig dorpen en 125.000 inwoners. En zo versnipperd
educatie van burgers. Verwacht wordt dat het aantal chronisch zieken
euro. Ton Kessels stond aan de wieg van Pantein dat nu uit
als de regio is, zo was het ook met het zorgaanbod gesteld. Kansen op
(nu 20% van de bevolking) hierdoor zal afnemen. “Zorginstanties moeten
drie bedrijven bestaat: Maasziekenhuis Pantein, Thuiszorg
onder meer het terrein van zorglogistiek en ketenzorg rond chronisch
al in actie komen voordat mensen ziek zijn. Je moet je richten op de nog
& Zorgcentra Pantein en Pantein Wonen. In onderstaand
zieken bleven daarom liggen. “Daarnaast wilden we meer luisteren naar
vitale mens.” Vitale dorpen en vitale gemeenschappen dragen in hoge
interview legt hij het concept van Pantein uit en gaat hij in
de wensen van ouderen van nu en die van de toekomst”, vertelt Ton Kessels,
mate bij aan de vitaliteit van ouderen. En hoe meer vitale ouderen, des te
op de kansen die de vergrijzende samenleving biedt.
bestuursvoorzitter van Pantein-STBNO Groep. “In de ouderenzorg moet
minder de behoefte aan zorg. “We hebben bijvoorbeeld het idee om een
niet elke vraag met een intramuraal aanbod worden beantwoord. Wij
soort consultatiebureau voor 55-plussers op te richten. Alle ziektes die je
zeiden altijd gekscherend dat we in de regio al genoeg bedden hebben,
kunt voorkomen, hoef je niet te genezen.”
maar liefst 125.000, en die staan bij de mensen thuis.” Vitaliteit van de lokale samenleving, oftewel leefbaarheid, heeft dus een Ouderen willen graag zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen in hun
grote invloed op welzijn en welzijn weer op de gezondheid. Daarom heeft
eigen huis, als het moet in een beschermde woonvorm, maar altijd het
Pantein al deze facetten onder één dak gebracht. Gebleken is dat dit
liefst in het eigen vertrouwde dorp. Daardoor voelen zij zich zeker en
veelomvattende concept bijdraagt aan de afname van vereenzaming en
veilig. Het motto van Pantein werd: zo lang mogelijk thuis en anders zo
verwaarlozing, van depressies en meer algemeen van psychosomatische
thuis mogelijk. Wonen en zorg zijn dan ook onafscheidelijk. Vandaar dat
problematiek. Daardoor zal het beroep op de gezondheidszorg uiteindelijk
in 2001 een woningcorporatie binnen werd gehaald. Dat maakte Pantein
kunnen afnemen.
uniek. Vanuit dit oogpunt is Pantein ook zeer geïnteresseerd in Rabo’s Community TV. “De mensen van Pantein en de huisarts bij de patiënt in de
Om juist de leefbaarheid in het werkgebied te verbeteren, werkt Pantein
woonkamer: dichterbij kan niet. Dit project zal een grote bijdrage kunnen
samen met het regionale bedrijfsleven, het voortgezet onderwijs en de
leveren aan de emancipatie, zelfstandigheid en eigenwaarde van ouderen.”
lokale politiek. Probleem is echter dat steeds meer jongeren wegtrekken naar de aangrenzende stedelijke gebieden. De vraag naar zorg zal hier de
Om het speelveld compleet te maken, voegde Pantein vijf jaar geleden
komende vijf tot tien jaar evenwel met 30 tot 40 procent toenemen.
welzijn aan de keten van wonen en zorg toe. Bij welzijn moet bijvoorbeeld
Kessels: “Een van onze grootste problemen wordt hoe dan ook het tekort
worden gedacht aan allerlei sociaal-culturele activiteiten voor ontmoetingen
aan personeel.” Investeren in onderwijs is essentieel. Daarom wordt er in
tussen ouderen onderling en met de samenleving. Maar ook de opticien
de nabijheid van het nieuwe ziekenhuis van Pantein, het Maasziekenhuis,
aan huis, klussen- en boodschappendiensten en sociale alarmering
een ROC gebouwd en het Zorg-Leerpark Sterkwijck Boxmeer vormgegeven.
vallen hieronder.
“Ons idee is dat een vitalere, meer leefbare regio in de breedste zin van het woord ook voor jongeren aantrekkelijker wordt. Dat we als organisate midden in de samenleving staan, loont dus op elk terrein.”
Dienstverlening
Nieuwe senior wil kwaliteit, gemak en avontuur
Veranderingen in een dienstverlenende markt
politietaken, zoals bonnen uitdelen en aangiften opnemen, worden
Consumptiepatronen zullen veranderen. Zo is er niet alleen een
overgenomen. De schoonmaakbranche heeft ook een slimme
groeiende behoefte aan zorg, maar vooral ook een toenemende
oplossing bedacht om het aanstaande personeelstekort te slechten.
vraag naar persoonlijke diensten. Ook zien steeds meer nieuwe
Deze branche gaat samenwerken met de sociale werkvoorziening.
De dienstverlening is vooral een mensensector en met circa
persoonlijke diensten het levenslicht. Belangrijke uitgangspunten hiervoor zijn dat ouderen langer zelfstandig willen blijven én dat
Ook reisbureaus plukken de vruchten van de vergrijzing. Tot 2015
zij op het door hen uitgekozen tijdstip zorg en diensten geleverd
komen er ruim een half miljoen vijftigplussers bij. Deze consumenten
krijgen. Een zeer vernieuwend concept, naar Amerikaans en Brits
zijn over het algemeen zeer vitaal en hebben veel vrije tijd. Daarbij
voorbeeld, is de ‘personal assistant’. Deze persoonlijke assistent neemt
komt dat ze vaak veel geld te spenderen hebben. In tegenstelling tot
diverse klussen uit handen, variërend van de privé-administratie tot
vorige generaties, die geld en vermogen zo veel mogelijk oppotten,
245.000 ondernemers de grootste in het MKB. Het is boven-
het oplossen van verzekeringskwesties. Andere nieuwe vormen van
zijn deze senioren juist bereid hun bezit uit te geven. Zo geven
dien de sector met het hoogste aandeel personeelskosten.
persoonlijke dienstverlening zijn zorgmakelaars, boodschappen
55-plussers alleen al aan buitenlandse vakanties per jaar ongeveer
Ook aan de afnemerszijde spelen mensen een cruciale rol.
services en strijkservices.
vier miljard euro uit. Ze trekken de hele wereld door en kiezen
Zo is de afnemer vaak onderdeel van het proces: voor het
daarbij voor kwaliteit, gemak en een zekere mate van avontuur.
aanleveren van de administratie bij de accountant, de briefing
Binnen de zakelijke dienstverlening worden al wel wat kansen benut.
van het communicatiebureau en zelfs het stilzitten bij de
Zo speelt de beveiligingsbranche al handig in op de sterke vergrijzings
Flexibele inzet senioren op de arbeidsmarkt
kapper. Het is dan ook geen discussiepunt of de vergrijzing van
golf die de politie de komende jaren voorziet. Particuliere beveiligings
De steeds krapper wordende arbeidsmarkt vraagt om flexibele
de samenleving van invloed zal zijn op deze sector. De vraag is
bedrijven vervullen momenteel in tientallen gemeenten toezicht- en
oplossingen. Er zijn inmiddels diverse uitzendbureaus die zich
alleen hoe? Ondernemers die vroegtijdig kansen signaleren én
handhavingstaken. Wellicht zullen in de toekomst ook bepaalde
specialiseren in de bemiddeling van senioren. Uit onderzoek blijkt
weten te verzilveren, hebben een waardevolle voorsprong.
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
dat juist (pre)gepensioneerden graag langer willen doorwerken, mits
De koplopersrol van de marketeer
in combinatie met het bevorderen van de productiviteitsgroei. Voor
voldoende aandacht wordt besteed aan flexibele werkvormen en
Wat is de invloed van de vergrijzing op mijn dienstverlening? Deze
de ondernemer is het de ultieme uitdaging om productiviteitsgroei
arbeidscontracten. Deze senioren blijken uitermate geschikt om
vraag houdt veel ondernemers bezig. Marketeers zouden voorop
te realiseren zonder daarbij in te boeten op de kwaliteit van de
op flexibele en parttime basis in te zetten. Uitzendbureaus die gericht
moeten lopen als het gaat om inspelen op de gevolgen van vergrijzing.
dienstverlening. Samenwerking tussen dienstverleners om tot
op deze doelgroep inzetten, maken de laatste tijd een ongekende
Op het gebied van de communicatie met de doelgroep liggen
totaaloplossingen te komen, maar ook slimme ICT-toepassingen
groei door. De bemiddeling voor lagere functies wordt steeds beter.
dan ook nog veel uitdagingen. Eén ding is duidelijk. De doelgroep
kunnen daarbij helpen. Denk aan educatieve software, internet
Voor functies op topniveau geldt echter nog het tegenovergestelde.
55-plussers voelt zich niet aangesproken in het ééndimensionale
en verbetering van ondersteunende (administratieve) processen.
In de praktijk blijkt het bedrijfsleven nog moeite te hebben met het
demografische segment ‘leeftijd’. Men kiest voor een veelheid aan
flexibel inzetten van 65-plussers op hogere posities. Toch zullen zij
kwalitatieve dimensies, zoals levensstijl, hobby’s, regio, ervaringen,
Dienstverleners kennen, zoals gezegd, een arbeidsintensieve
moeten wennen aan het idee dat senioren langer blijven doorwerken.
competenties of netwerk.
bedrijfsvoering. Omzetgroei staat of valt bijna altijd met uitbreiding van het personeelsbestand. De huidige krapte op de arbeidsmarkt
Het vergrijzingsproces is onomkeerbaar. VUT-regelingen en pre pensioen behoren inmiddels tot het verleden. Over niet al te lange
Personeel als uitdaging
zorgt voor een stagnatie van die groei. Vooral kennisintensieve
tijd is ruim 30% van alle werknemers vijftigplus. Actief moet actie
Juist in de dienstverlening biedt vergrijzing zowel aan de vraagkant
branches hebben momenteel een nijpend tekort aan kwalitatief
worden ondernomen om de inzet van deze ervaren medewerkers
als in het bedrijfsproces kansen te over. De mens staat in deze sector
goed opgeleid personeel. Het is aan bedrijven om zich als aan
veilig te stellen. Sommige adviesbureaus op het gebied van HR-beleid
immers centraal. Volgens een Europese studie van het Adecco Institute
trekkelijke werkgever op de arbeidsmarkt te presenteren. Ook
maken van deze nood een deugd. Zij komen met speciale diensten
(Londen) nemen Nederlandse bedrijven nog onvoldoende maat
intern zijn maatregelen nodig. Leeftijdbewust personeelsbeleid
gericht op leeftijdsbewust personeelsbeleid. Tevens zijn er opleidings-
regelen om de vergrijzing van de werkende bevolking op te vangen.
kan daarbij helpen. Het biedt zicht op mogelijkheden en talenten
en trainingsinstituten die cursussen en trainingen ontwikkelen voor
Dienstverlenende bedrijven zullen aandacht moeten besteden aan
van oudere medewerkers en geeft daarmee meer duidelijkheid
oudere werknemers.
een optimale inzet van het bestaande arbeidspotentieel. Het liefst
over de inzetbaarheid op de lange(re) termijn.
27
28
r a bobank cij fers & Tr ends sectorupdate a p ril 2008
Vooral vrije beroepsbeoefenaren zullen bedrijf snel overdragen Ruim 30% van alle MKB-ondernemers is ouder dan 55 jaar en een belangrijk deel van hen zal de komende jaren zijn bedrijf overdragen. Voor wat betreft de leeftijden van ondernemers komt het beeld in de dienstverlening niet overeen met het landelijk beeld. Bij de vrije beroepsbeoefenaren scoren alle branches boven het MKB-gemiddelde. Maar de facilitaire en persoonlijke dienstverlening behoren tot de branches met gemiddeld het minst aantal 55+ ondernemers. De branches kinderopvang en automatiseringsdiensten tellen de minste ondernemers van boven de 55 jaar, respectievelijk 10 en 13%. In de helft van alle MKB-branches zijn inmiddels initiatieven gestart om verkopers en kopers van bedrijven bij elkaar te brengen. In de dienstverlening is dit aantal echter zeer beperkt: accountants (via ledensite NOvAA), de schoonmaakbranche (checklist OSB-Rabobank), automatiseringsdiensten (specifieke adviseurs) en kappers (adviseurs ANKO en vakblad De Kapper).
Top 5 van branches in de dienstverlening met de meeste 55+ ondernemers Notariskantoren Makelaars Architectenbureaus Accountants, administratiekantoren en belastingconsulenten Economische en organisatieadviesbureaus
0 Gemiddelde MKB
10 20 30 Gemiddelde dienstverlening
% 40 50 Bron: Rabobank
Patricia Heerkens (Uitzendbureau Oudstanding)
“Combineer al het positieve van elke generatie” Zelf hoopt ze na haar 75e nog actief te zijn op de arbeidsmarkt, mits haar gezondheid het toelaat. Met haar kennis en ervaring wil ze dan de jonge(re) mensen coachen en begeleiden. Het zou mooi zijn als dat een link heeft met betaald werk. Want inzet, arbeid heeft waarde. In de dagelijkse praktijk wordt ze omgeven door inspirerende voorbeelden: 65-plussers die dankzij hun ervaring, loyaliteit en betrouwbaarheid waardevolle medewerkers blijken.
Patricia Heerkens is directeur van Oudstanding. Een uitzendbureau dat sinds
in no time vijf vestigingen, verspreid over het land. Toen het economisch
Eind januari presenteerde TNO het rapport Wat drijft gepensioneerden om
1998 bemiddelt in, zoals zij het noemt, de ervaren generaties (leeftijds
minder ging, bleek het bedrijf over een gezonde, stabiele basis te beschikken.
te blijven werken?, dat in samenwerking met Oudstanding is uitgevoerd.
categorie circa 45 tot 75 jaar). Het gaat daarbij zowel om hoog- als om
Juist de (pre)gepensioneerden voorzagen toen in een behoefte om pieken
Patricia Heerkens neemt actief deel aan het debat over de kansen van
laagopgeleiden. Vergrijzing betekent in haar optiek een duidelijke groei
en dalen op te vangen. Zij waren flexibel én goedkoop. Bij de huidige
vergrijzing. Zij adviseert werkgevers meer aandacht te geven aan flexibele
markt. De bewustwording van alle kansen die vergrijzing biedt staat echter
opdrachten gaat het vooral om posities binnen de zakelijke dienstverlening:
werkvormen en arbeidscontracten en aan het bespreken van individuele
nog in de kinderschoenen. Het streven om senioren aan het werk te
administratieve, financiële en facilitaire functies. In tweederde van alle
wensen en behoeften. Volgens Heerkens hebben de overheid en werk
houden is momenteel vooral ingegeven door economische noodzaak.
opdrachten wordt bemiddeld in (pre)gepensioneerden.
geversorganisaties een taak om praktische zaken onder de loep te nemen.
Met haar uitzendbureau was ze haar tijd ver vooruit.
Daarbij gaat het vooral om zaken als verzekeringen en belastingen, zaken Patricia Heerkens ziet de toekomst met vertrouwen tegemoet. De voor
die nu nog belemmeringen kunnen opleveren. Belemmeringen die
De eerste marktkansen dienden zich aan in de automotive. Het betrof
uitzichten voor haar onderneming zijn gunstig. Oudstanding profiteert
moeten worden weggenomen.
vooral opdrachten voor leasemaatschappijen. Concreet: het ophalen en
nu van de marktkansen die vergrijzing biedt. Het aanbod groeit en de
wegbrengen van huur- en leaseauto’s. Deze opdrachten leenden zich
ervaringen zijn positief. Bij de doelgroep (pre-)gepensioneerden zijn het
Door alle media-aandacht en de focus van de Rijksoverheid om ouderen
uitstekend voor 65-plussers en VUT-ters vanwege hun flexibele inzet
momenteel nog vooral mannen die zich inschrijven. Naar verwachting
aan werk te helpen is de discussie over vergrijzing in een stroomversnelling
baarheid. Inmiddels is het haar missie om de ervaren generaties in de
zal dat beeld op termijn veranderen. De arbeidsparticipatie van vrouwen
gekomen. Het onderzoeksrapport van TNO helpt hierbij. Senioren worden
breedste zin aan het werk te zetten én te houden.
is immers de laatste jaren fors gestegen. De huidige generatie 65-plussers
steeds vanzelfsprekender, ook op de werkvloer. Volgens Heerkens is het
is vitaal en wil nog graag meedraaien in het arbeidsproces. Bedrijven zijn
de kunst de leeftijd, als getal, los te laten en vooral te kijken naar ieders
De beginjaren waren zeer succesvol. Er was sprake van een bloeiende
over het algemeen zeer tevreden over de inzet van 65-plussers. Zij beschikken
competenties. “Elke generatie heeft iets positiefs. Probeer dat te combineren.”
economie en de onderneming beleefde een vliegende start. Het bedrijf had
over een schat aan ervaring, ze zijn zelfstandig, loyaal en betrouwbaar.
Bouw
De vergrijzing en de bouwopgave voor senioren
generatie (hoger opgeleid, assertief, actief en relatief kapitaalkrachtig)
De vergrijzing slaat niet overal in dezelfde mate toe. In het algemeen
zal daarentegen meer openstaan voor gemak(sdiensten) en comfort.
Individualisering nieuwe ouderen vraagt om andere marktbenadering
vergrijzen de randen meer dan het hart van het land (figuur 1). Meer
De wensen van de babyboomgeneratie zullen over het algemeen
algemeen geldt dat gemeenten meer vergrijzen naarmate ze een
ook heterogener zijn dan die van eerdere generaties. Dit heeft alles
‘landelijk karakter’ hebben. Ondanks deze regionale verschillen in
te maken met de toenemende individualisering van de samenleving,
vergrijzing is de landelijke bouwopgave voor de groeiende groep
waarbij mensen zich niet langer laten leiden door tradities en groeps-
senioren fors. Het ministerie van VROM heeft berekend dat er in de
normen, maar meer hun eigen voorkeur laten gelden. Hierdoor
periode tot 2015 jaarlijks 45.000 zogenaamde ‘nultreden-woningen’
treedt diversificatie op van de totale vraag naar woningen. Bouw
door bouw en verbouw beschikbaar moeten komen voor ouderen en
bedrijven kunnen hierop inspelen met een passend woningaanbod.
mensen met beperkingen. Van deze vraag kan bouwbreed worden
Is het nieuw te realiseren project van voldoende omvang dan kan
geprofiteerd. Door aannemers en ontwikkelaars, maar ook door onder
overwogen worden de toekomstige bewoners ook nog gemaks
meer installatie-, klus- en schildersbedrijven.
diensten aan te bieden (beveiliging, schoonmaakdiensten, catering,
De impact van de vergrijzing op de woningmarkt is groot.
Dé medior of dé senior bestaat niet. Vaak wordt de ouderenmarkt
Locatie, woonzorgzone en zorginstelling
In de komende decennia zal de vraag naar geschikte woningen
opgedeeld in een aantal generatieclusters. Het mag duidelijk zijn
De aantrekkelijkheid van de woning wordt ook bepaald door de
voor ouderen sterk toenemen. Hun woonwensen individualiseren
dat de kenmerken van elke generatie van invloed zijn op de woon-
locatie en de kwaliteit van de woonomgeving. Belangrijk voor
echter sterk. Bouwbedrijven dienen hier rekening mee te houden.
behoeften. Zo zal bij de vooroorlogse generatie, gelet op de leeftijd,
senioren is bijvoorbeeld het aanbod van winkels en culturele
Nieuwe woonconcepten (en bijbehorende diensten) vereisen
meer vraag zijn naar zorg in en rondom de woning. De babyboom-
voorzieningen in de directe nabijheid van de woning. Locaties
meer dan ooit een klantgerichte aanpak, maatwerk én diversiteit.
beautydiensten et cetera).
Specifieke (woon)wensen en passend woningaanbod
ra bob ank cijfe rs & Tr ends sectorupd ate a pri l 2008
Figuur 1: Aandeel leeftijdscategorie 65 jaar of ouder per gemeente 2007 < 13% 13% - 14% 14,5% - 16% > = 16%
Bron: Rabobank
dichtbij het centrum van een dorp of stad zijn om deze redenen
oplossingen bieden voor de praktische problemen die ouderen in
aantrekkelijker voor senioren dan bijvoorbeeld een VINEX-locatie.
hun leefomgeving ervaren. Oplossingen zijn bijvoorbeeld een
Verleiding: dé uitdaging voor beleidsmakers en ontwikkelaars
Veiligheid, bereikbaarheid en representativiteit van een wijk zijn
elektronische deur, intelligente verlichting en persoonlijke alarmering.
Een interessante vraag is dus of de (nieuwe) senioren te verleiden zijn
andere aspecten waar ouderen op letten bij de keuze van een
Maar ook kan domotica een rol spelen bij security, communicatie en
om door te stromen en te verhuizen als er daadwerkelijk woningen
nieuwe woning.
home entertainment. De inzet en het gebruik van technologie wordt
op de markt komen die op hun wensen en eisen zijn afgestemd?
ook in toenemende mate ‘gewoon’ onder ouderen, vooral bij de
Het antwoord op deze vraag is niet eenvoudig. Maar hier ligt wel
babyboomers.
dé uitdaging voor beleidsmakers en ontwikkelaars. Nieuwe woon
Met het stijgen van de leeftijd neemt de behoefte aan zorg toe. Een zorginstelling in de buurt is daarom een duidelijke pré. Men spreekt
concepten moeten sterk tegemoet komen aan de individuele
in dit verband ook wel over het wonen binnen een bepaalde woon
Huidige (woon)situatie
wensen van de nieuwe senioren. Dat betekent: meer gelijkvloers,
zorgzone. Wordt men echt zorgbehoevend dan ontkomt men er
De nieuwe senioren willen de regie over hun eigen leven houden
meer gemak en service én in een gepaste en representatieve
niet aan om op een woonzorgcomplex of in een zorginstelling te
en daarom ook zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen. Uit
omgeving waar ook andere leeftijdsgroepen wonen. Hierbij past
gaan wonen. Bouwbedrijven en zorgorganisaties hebben de laatste
onderzoek blijkt dat het merendeel van de ouderen thans tevreden
een zeer vraaggedreven in plaats van aanbodgedreven benadering.
jaren intensief samengewerkt bij de realisatie van hoogkwalitatieve
is met hun huidige woning en woonomgeving. Mocht de woning
Er liggen duidelijk kansen voor ontwikkelaars en aannemers als zij
woonzorgvoorzieningen. Ook de komende jaren liggen hier nog
beperkingen kennen dan worden die zelfs voor lief genomen, uit
kiezen voor diversiteit en variatie in bouwstijl én comfort en gemak
volop kansen.
vrees voor verlies aan sociale contacten bij verhuizing, of men
in de (senioren)woning. Belangrijk is ook dat de nieuwe senioren
verbouwt de woning. De verhuisgeneigdheid onder ouderen is
in de klantbenadering geen etiket krijgen opgeplakt vanwege hun
Domotica: kans voor bouwers en installatiebedrijven
daarom over het algemeen minder dan onder jongeren. De toch al
leeftijd. De nieuwe senior is immers nog vitaal en volop actief en
Omdat gemak en comfort in de (senioren-)woning steeds belangrijker
tegenvallende dynamiek op de woningmarkt (zéér beperkte door
wenst zeker niet als ‘oudere’ benaderd te worden.
worden, bieden steeds meer ontwikkelende bouwers én installatie
stroming) dreigt dan ook hinder te ondervinden van de toenemende
bedrijven domotica-applicaties aan. Domotica (woon-ict) kan
vergrijzing in Nederland.
31
32
r a bobank cij fers & Tr ends sectorupdate a p ril 2008
Sterke stijging aantal bedrijfsovernames in de bouw Het aantal bedrijfovernames in de bouw neemt de komende jaren
Sommigen zeggen nog één of twee jaar te profiteren van het
naar verwachting sterk toe. Een belangrijke reden hiervoor is
gunstige bouwklimaat. Anderen stellen voor nu te verkopen
de hoge gemiddelde leeftijd van de ondernemers in een aantal
om daarmee de overdrachtsgolf (van de grote groep ‘baby-
bouwbranches. In de burgerlijke en utiliteitsbouw bijvoorbeeld is
boomers’) voor te zijn.
ruim 35% van de ondernemers ouder dan 55 jaar. Ook in andere bouwbranches leidt de toenemende ‘vergrijzing’ ongetwijfeld tot
Naast de verkopende partij heeft natuurlijk ook de kopende
meer bedrijfsoverdrachten. Veel bouwbedrijven zijn echte familie
partij zijn argumenten om al of niet tot koop over te gaan.
bedrijven en een overdracht binnen de familie ligt dan ook voor
Belangrijke redenen voor aankoop van een bedrijf kunnen zijn:
de hand. Uit onderzoek blijkt echter dat steeds minder ondernemers
- aanwezig willen zijn in een bepaalde regio (invullen ‘blinde
hun bedrijf overdragen aan familieleden. De trend die zich aftekent is ‘verzakelijking’ en verkoop aan derden, bijvoorbeeld zittend
vlekken’); - in huis halen van een bepaald specialisme als aanvulling op de eigen bouwactiviteiten;
management of andere ondernemers.
- personeelstekort: uitbreiding van zowel hoger opgeleid Een belangrijke keuze voor de verkopende partij (overdrager) is
personeel (uitvoerders, tekenaars et cetera) als ‘handjes’;
het moment van verkoop. Is de huidige relatief gunstige bouw
- verwerven van de grondposities van het over te nemen bedrijf;
conjunctuur bijvoorbeeld reden de beoogde verkoop van een
- genereren van meer ‘volume’ of ‘body’ om volwaardig aan het
bedrijf naar voren te halen? Daarover verschillen de meningen.
spel in de sector (bijvoorbeeld bij aanbestedingen) te kunnen deelnemen.
40
Branches in de bouw met de meeste 55+ ondernemers %
Overigens is het wel zaak dat vraag en aanbod (kopende en verkopende partijen) elkaar gemakkelijk kunnen vinden. Daar
35 30
toe worden in de sector in toenemende mate ‘ontmoetings-
25
of marktplaatsen’ opgezet. Veelal zijn dit initiatieven van
20
brancheverenigingen en/of accountantsorganisaties.
15
Voorbeelden in de bouwsector zijn:
10
Bouwend Nederland: www.bouwendnederland.nl
5 0
Olde Hartman Advies BV: www.bouwbedrijvenbeurs.nl AannemersInstallatiebedrijven bedrijven burgelijke en utiliteitsbouw gemiddelde MKB
Schilders
AannemersGemiddelde bedrijven Bouw grond-, wateren wegenbouw Bron: Rabobank
Gijs Eskes (Thunnissen Groep BV)
“Wij geloven niet in een starre doelgroepbenadering”
Gijs Eskes is financieel directeur van Thunnissen Groep BV uit
vooral als een actief lid van de samenleving worden gezien. Gijs Eskes
Heemstede. Dit bedrijf richt zich op ontwikkeling, bouw en
noemt het verschijnsel seniorensteden dan ook achterhaald. “Vanuit
onderhoud in zowel het woningbouwsegment als de utiliteits
het Easy Living Concept is het eenvoudig om de stap te maken van
bouw. De Groep heeft zo’n tweehonderd medewerkers. Dichtbij
comfortdiensten naar zorgdiensten. Hier liggen marktkansen om op
de markt zitten om kansen te benutten en proactief te
termijn ook de senior die minder vitaal wordt, te bedienen.” Zo wil
handelen is de kracht van Thunnissen, aldus Eskes. Project
Thunnissen op een nieuw te ontwikkelen locatie gaan samenwerken
ontwikkeling vormt het hart van het bedrijf waarbij vaak wordt
met Stichting Cordaan, een brede dienstverlener in de zorg. Ook bij
samengewerkt met andere bouwpartijen. Thunnissen neemt
de invulling van zorgdiensten moeten ‘vrijwilligheid’ en ‘keuzevrijheid’
in de samenwerking graag de regie en coördineert het gehele
voor de consument worden bewaakt.
proces van de aankoop van een grondpositie, de realisatie van een bouwwerk tot het vermarkten van een project.
In algemene zin liggen de kansen voor het Easy Living Concept met name in stedelijke, kapitaalkrachtige gemeenten, met eventueel zorg centra in de nabijheid. “Keer op keer blijkt uit onderzoek dat men in
De afgelopen jaren heeft het bedrijf in het oog springende concepten
stedelijke gebieden meer geld over heeft voor gemaks- en zorgdiensten.”
ontwikkeld om zich verder te onderscheiden in de markt, vertelt Eskes.
Ook is het bouwen in stadscentra of dorpscentra waardevaster dan op
Eén daarvan is het Easy Living Concept, waarbij bewoners van levens
uitleglocaties. Stedelijke gebieden kennen namelijk een doorlopende
loopbestendige nieuwbouwappartementen (zowel huur als koop)
aanwas van senioren tussen de 55 en de 80 jaar, die dicht bij voorzieningen
service en gemaksdiensten inkopen via een servicemanager. Bewoners
willen wonen. Gezien de krimpende bevolking is Thunnissen wel voor
kunnen onder meer een beroep doen op een hondenuitlaatservice,
zichtig met het innemen van grondposities op uitleglocaties, die mogelijk
een boodschappendienst of een persoonlijke fitnesscoach. Uniek is dat
pas na vijf jaar tot ontwikkeling komen.
bewoners zelf met de servicemanager afstemmen van welke diensten ze gebruik willen maken. Er zijn dus geen collectieve, vastomlijnde
In het licht van de vergrijzing is het belangrijk om een continue dialoog
‘pakketten’. Bovendien kunnen de bewoners het eerste jaar op kosten
te hebben met overheden, gemeenten en woningcorporaties om aan de
van Thunnissen gebruik maken van de diensten van de servicemanager.
vraag van de brede en diverse groep senioren te kunnen voldoen. Vaak hebben deze partijen een goed beeld van de regionale ontwikkelingen,
Het Easy Living Concept lijkt bij uitstek geschikt voor vitale senioren.
maar hebben ze met name moeite met de doorvertaling van hun doel
Eskes beaamt dit, maar gelooft niet in doelgroepmarketing die specifiek
stellingen rond wonen, werken, welzijn en zorg. Thunnissen kan met zijn
is gericht op senioren. Juist een mix van jong en oud in één gebouw
expertise juist in een vroeg stadium helpen de behoeftes te onderbouwen,
vergroot de haalbaarheid van projecten. “Veel gemaksvoorzieningen
aldus Eskes. “Vergrijzing biedt Thunnissen meer dan genoeg commerciële
spreken bijvoorbeeld ook jonge tweeverdieners aan en als je etiketten
mogelijkheden, als je maar blijft redeneren vanuit behoeftes en niet
gaat plakken dan werkt dit vooral bij ouderen averechts.” Senioren willen
vanuit star doelgroepbeleid.”
Column
Sprankelend grijs
Nederland vergrijst. Weliswaar langzamer dan in andere landen, maar
behoeften hebben, biedt kansen aan ondernemers die daar bijtijds
toch onontkoombaar zal het aandeel van ouderen in onze bevolking
op in weten te spelen. Want de rentenier van de toekomst swingt
de komende decennia gestaag oplopen. Dit proces van vergrijzing
nog een paar jaar door. Reclame wordt anders van toonzetting.
stelt ons land voor grote uitdagingen. Dat is de laatste jaren ook
De vrijetijdsindustrie zal andere accenten moeten leggen, minder
breed uitgemeten in de media. Met name de dreiging van oplopende
pretpark en meer hoogwaardige horeca. Aanbieders van financiële
kosten van onze gezondheidszorg en de toekomstige betaalbaarheid
producten kunnen inspelen op de trend met het aanbieden van
van de AOW zijn zaken die menig beleidsmaker zorgen baart. Tot
pensioenproducten die de nodige flexibiliteit bieden over de
op zekere hoogte is dit terecht, al moeten de problemen ook niet
‘levensloop na pensionering’. Want in de eerste jaren na de pensioen
worden overdreven. De financiële uitdaging van de vergrijzing is niet
datum zal de oudere de grootste consumptieve uitgaven hebben,
wezenlijk veel groter dan eerdere uitdagingen, zoals de in de loop
naderhand zal het accent meer richting zorguitgaven opschuiven.
der tijd reeds fors opgelopen kosten van AOW en WAO. Daar is ons land goed doorheen gekomen en er is geen enkele reden om aan
Is er dan helemaal geen nadeel aan de vergrijzing? Natuurlijk wel,
te nemen dat dit in de toekomst niet zou lukken.
maar die nadelen zitten niet in de financiële kant, maar liggen op de arbeidsmarkt. Want een krimpende en steeds ouder wordende
Vergrijzing is geweldig goed nieuws. Het proces van vergrijzing ont-
bevolking leidt natuurlijk ook tot een dalend aantal werkenden.
staat doordat mensen langer gezond blijven en daarbij gemiddeld
Vacatures worden steeds moeilijker vervulbaar. Dat vergt veel creativiteit
ook nog eens langer leven, in combinatie met een lager geboorte
en flexibiliteit om op te vangen. De oudere van de toekomst zal wellicht
cijfer. Momenteel is de levensverwachting bij pensionering 2,74 jaar
toch wat langer door moeten of zelfs willen werken. Mensen zullen
hoger dan in 1957, toen de officiële pensioendatum werd ingevoerd.
moeten worden verleid om meer uren te gaan maken. En we moeten
De jonge pensionado is op dat moment ook nog eens aanmerkelijk
er niet voor terugdeinzen om hier geschoold personeel uit het buiten
vitaler dan zijn leeftijdsgenoot uit 1957. En als klap op de vuurpijl geldt
land te laten werken als vacatures niet meer uit het bestaande
voor een groeiende meerderheid der ouderen dat zij, dankzij de AOW
arbeidsaanbod kunnen worden ingevuld.
en het aanvullend pensioen, er ook nog eens relatief warmpjes bij zitten. Ouderdom is in ons land in de meeste gevallen al lang niet
Dat neemt niet weg dat een land, waarvan de bevolking in goede
meer synoniem met armoede.
gezondheid en welstand gemiddeld steeds ouder wordt zich
De vergrijzing van de bevolking biedt dan ook geweldige kansen, die
Zilver met een gouden randje.
gezegend weet. Nederland wordt een sprankelend grijs land. in de meeste discussies onderbelicht blijven. Er ontstaat een groeiende groep ouderen, die na hun pensioen langer vitaal leven en het geld hebben om ervan te genieten. Dat betekent grote verschuivingen in
Wim Boonstra
relatieve koopkracht. Een krimpend segment jongere consumenten
Chef-econoom
en een snel groeiend segment koopkrachtige ouderen, die andere
Rabobank Nederland
Deze publicatie is een uitgave van Rabobank Nederland. Overname van tekst- en cijfermateriaal is alleen toegestaan voor niet-commercieel gebruik onder de volledige bronvermelding: Rabobank Cijfers & Trends. Het woordmerk Rabobank Cijfers & Trends is geregistreerd in het Benelux Merken Register. De in deze publicatie gepresenteerde visie is gebaseerd op gegevens uit door ons betrouwbaar geachte bronnen die worden genoemd in de bronvermelding. Deze bronnen zijn op zorgvuldige wijze in onze analyse verwerkt. Rabobank Nederland aanvaardt echter geen enkele aansprakelijkheid voor het geval dat de in deze publicatie neergelegde gegevens of prognoses onjuistheden bevatten noch voor eventuele (zet-)fouten en onvolledigheden. De gegevens zijn
Bij de vervaardiging van dit drukwerk is gebruik gemaakt van minder
verwerkt tot 12 maart 2008. Een uitgebreide samenvatting van Rabobank Cijfers & Trends is
milieubelastende materialen. Bij de druk is Novavit Bio mineraalolievrije
beschikbaar op: www.rabobank.nl/bedrijven.
inkt gebruikt op 250 en 150 grams 9LIVES 55 SILK.
Colofon Samenstelling Wim Boonstra, Henri Cocu, Hans Groeneveld, Marleen Jansen, Richard Jeurissen, Laura Johannessen, Helga Manning, Gertine Mensink, Paula Oud, Bert Sikken, Willem van der Velden, Enrico Versteegh, Niels Visser, Leontien de Waal, Lennart de Waard Eindredactie Paula Oud, Enrico Versteegh Productiemanagement De Regiekamer Communicatie, Zaltbommel Vormgeving: Oranje Boven, ’s-Hertogenbosch Fotografie: Roy Lazet en Frans-Jan Fortunati (cover) Druk: Kampert drukwerk bv, Oss
Bronvermelding Rabobank Cijfers & Trends is een samenwerking tussen onder meer de directoraten MKB, Kennis en Economisch Onderzoek (KEO) en Corporate Clients van Rabobank Nederland, alle lokale Rabobanken en EIM. Bij het samenstellen van deze uitgave is medewerking verleend door de volgende organisaties die onze interne kennis wisten aan te vullen met hun documentatie en deskundigheid: • Adecco Institute • Algemene Nederlandse Kappersorganisatie (ANKO) • Bedrijfschap Horeca en Catering • Bouwend Nederland • Bouwkennis.nl • Brookz, Platform voor bedrijfsovername • Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) • Centraal Planbureau (CPB) • EIM • EIB • E-quality, Kenniscentrum voor emancipatie, gezin en diversiteit • EVD • FGH • Hoofdbedrijfschap Detailhandel (HBD) • Koninklijk Horeca Nederland • KVGO Dienstencentrum • LISA • NIVRA • NOvAA • NRIT
• NVB Bouw • Ondernemersorganisatie Schoonmaak- en Bedrijfsdiensten (OSB) • RECRON • Reuters EcoWin • Senior-power.nl Literatuur • EIM (2007), De senior ondernemer in de zilveren economie, Zoetermeer • HanzeConnect en GIBO Groep (2006), Onderzoek vergrijzing Noord-Nederland, Groningen • Horwath Consulting (2004), Zet zorg om omzet in horeca om in omzet in zorg, Hilversum • Koninklijk Horeca Nederland (2006), De wensen en behoeften van senioren, Woerden • Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen (2005), 50-plussers spreken voor zich, Leidschendam • NRIT en GfK (2007), Vakantie & Vrije tijd Monitor, Breda • Sanoma Uitgevers b.v en NCRV (2005), Voluit vanaf 50, De potentie van de 50-plusmarkt, Hoofddorp • Telematica Instituut (2007), Innovatieve Dienstverlening, Het Nederlands belang, Enschede • TNO en uitzendbureau Oudstanding (2008), Wat drijft gepensioneerden om te blijven werken, Hoofddorp • Vereniging Particuliere Beveilingingorganisaties (2007), Zelf regelen, beter presteren; Beleidsplan 2007-2009, Baarn • VROM (2007), Monitor investeren voor de toekomst 2006, Den Haag
r a bobank cij fers & Tr ends sectorupdate a p ril 2008
82528-04-08 € 15
36
www.rabobank.nl/bedrijven
