2-10-2015
Werken met ondersteuningsniveaus
Protocol
Leesproblemen & Dyslexie Een opfrisbijeenkomst Groep 1 & 2 SWV duin- & bollenstreek
PLD zorgniveau
PLD arrangement
SWV D&B ondersteuningsniveau
I
Basis
1. Algemene preventieve zorg in de groep
II
Intensief
2. Extra zorg in de groep
III
Specifiek/zeer intensief
3. Speciale zorg i.o.m. IB-er leerlingenzorg
IV
Zeer intensief + zorg
4. Schoolnabije zorg
Jolanda Roelfsema, MA Education Taal-/dyslexiespecialist PO www.leerkracht.nu
[email protected]
2
Hoofdstuk 1: de leerkracht centraal • Kleuters al vroeg in contact brengen met geschreven taal is goed voor hun ontwikkeling • De ontwikkeling van geletterdheid begint niet ‘opeens’ • Stadia van geletterdheid: • Ontluikende geletterdheid • Beginnende geletterdheid: Tussendoelen beginnende geletterdheid • Gevorderde geletterdheid: Tussendoelen gevorderde geletterdheid
Metalinguïstisch bewustzijn
EXTRA INFORMATIE bij het PLD • KWALITEITSKAART TIJD VOOR LEZEN
• 300 – 480 minuten per week • Minimaal elke dag 1 kwaliteitsuur met doelgerichte activiteiten • • • •
Woord-bewustzijn
Beginnende geletterdheid, waaronder begrijpend luisteren Fonemisch bewustzijn en letterkennis Mondelinge taalontwikkeling Woordenschat
Fonologisch bewustzijn
• Naast doelgerichte taalactiviteiten in alle activiteiten impliciete aandacht voor taalontwikkeling EXTRA INFORMATIE
Fonemisch bewustzijn
Auditieve analyse Auditieve synthese Alfabetisch principe
Zie ontwikkeling Fonemisch bewustzijn van CPS
1
2-10-2015
Signalen risicoleerlingen
PLANMATIG HANDELEN Stappenplan groep 1 (blz. 13/14)
(blz. 12)
• Problemen bij algemene lesactiviteiten • Problemen bij voorbereidende leesactiviteiten • Problemen bij voorbereidende rekenactiviteiten Aandacht voor dyslexie bij kleuters: Onderzoek heeft aangetoond dat kleuters met een risico voor leesproblemen of dyslexie die in de kleuterperiode gerichte hulp hebben gekregen op het gebied van letterkennis en fonologische vaardigheden, in groep 3 een betere start maken met leren lezen (preventief)
PLANMATIG HANDELEN Stappenplan groep 2 (blz. 14) Stap
Moment
Actie leerkracht/specialist
PLD
1
Aanvang groep
Stimuleren van geletterdheid + gericht aanbod verrijken voor lln met onvoldoende fonemisch bewustzijn en letterkennis
2/3
2
Januari
Invullen signaleringslijst + kleuterscreening Hapla voor lln met onvoldoende fonemisch bewustzijn en letterkennis
4
3
Jan-juni
Aanbod verrijken voor lln met onvoldoende fonemisch bewustzijn en letterkennis Extra begeleiding middels voorschotbenadering
3/5
4
Juni
Invullen signaleringslijst + herh. kleuterscreening Hapla opstellen of bijstellen voor lln met onvoldoende fonemisch bewustzijn en letterkennis
4
5
Einde schooljaar
Overdracht naar volgende groep
6
Stap
Moment
Actie leerkracht/specialist
PLD
1
Aanvang groep
Stimuleren van geletterdheid
2/3
2
Januari
4 Invullen signaleringslijst Hapla voor lln die onvoldoende opsteken van het aanbod aan geletterde activiteiten
3
Jan-juni
Aanbod verrijken voor lln die onvoldoende opsteken van aanbod geletterde activiteiten
4
Juni
4 Invullen signaleringslijst Hapla opstellen of bijstellen voor lln die onvoldoende opsteken van het aanbod van geletterde activiteiten
5
Einde schooljaar
Overdracht naar volgende groep
3
6
Hoofdstuk 2: naar een geletterde omgeving • Uitgebreide omschrijving van een uitdagende geletterde omgeving • Specifieke aandacht voor de inbedding in de betekenisvolle context • Stimulerende omgeving op school én thuis
Stimulerende omgeving op school • Aanbieden van verschillend leesmateriaal • • • • • •
Genres Aantrekkelijk en toegankelijk presenteren Mooie materialen Ondersteuning van poppen e.d. Wisselden collecties Lees- en schrijfhoek (boeken, luisterboeken, schrijfmaterialen, digitale prentenboeken) • Lettermuur als vaste routine • Digibord (o.a. voor digitale prentenboeken, woordenschatonderwijs)
• Betekenisvolle context • • • •
Veel functionele schrijfactiviteiten (invented spelling) Ankers Doelen stellen binnen de functionele context Routines: klassenschrift, logeerbeer, interactief voorlezen, verteltafel
• Voorbeeldfunctie van de leerkracht • Ondersteunende thuissituatie • Ik-tas, prentenboekentassen, voorlichting
2
2-10-2015
Hoofdstuk 3: Stimulering beg. geletterdheid • Alle leerlingen!!!! • Systematische aanbieding • Tijd voor beginnende geletterdheid • Spelenderwijs maar niet vrijblijvend
Werken in samenhang: • Taalontwikkeling (mondeling) • Woordenschat • Beginnende geletterdheid • Begrijpend luisteren Maar ook: • Wereldkennis / voorkennis
TBG 1&2: Boekoriëntatie & verhaalbegrip
TBG 3, 4 & 7:Functie van geschreven taal, relatie gesproken/geschreven taal, functioneel schrijven
• Interactief voorlezen • Praten over verhalen • Herhaald voorlezen in kleine kring en gevarieerd • Ondersteunende materialen • Koppelen aan fonemisch bewustzijn en letterkennis • Woordenschat • Begrijpend luisteren • Wie/wat/waar picto’s • Mindmaps over boeken • Verteltafels
• Spontane spelling stimuleren
TBG 5&6: Taalbewustzijn en alfabetisch principe
Hoofdstuk 4: Signaleren van achterstanden
• Letterkennis is de belangrijkste voorspeller voor lees- en spellingsucces
• Signaleringslijst PLD
• Doel eind groep 2: VOLLEDIG FONEMISCH BEWUSTZIJN EN BEWUSTZIJN V.H. ALFABETISCH PRINCIPE VOOR ALLE LEERLINGEN!!! • • • • • • • • • •
Visueel en auditief (klanken en letters combineren) Multi-sensorieel In betekenisvolle context – niet droog oefenen Taalspelletjes (let op kinderen die dit niet zelfstandig kunnen Prentenboeken op rijm Letterboeken veel en vaak gebruiken Auditieve analyse Auditieve synthese Letterkennis (lettergroeiboek, ABC-boek) Speciale programma’s????
• Modelgedrag • Invented spelling • Schrijven ondersteunt fonemisch bewustzijn • SSS (simultaan spreken en schrijven) • Het is niet schadelijk voor een kind als zijn spelling niet overeenkomst met de formele spelling. Het heeft geen gevolgen op de lange termijn; het is zelfs van belang dat kleuters experimenteren met klank-tekenkoppeling. • Bij kleuters gaat het om de inhoud van het schrijfproduct en niet om de vorm of de manier waarop het kind schrijft • Gericht stimuleren als de kleuter in jan groep 2 nog weinig inzicht in de functie van geschreven taal heeft met ten minste één schrijfactiviteit per dag
• 2x per jaar • Alle leerlingen • TBG
• Risicofactoren • • • • • •
Automatiseringstaak (kleurenbenoemtaak) Lees- en spellingproblemen in familie Vertraagde spraak-taalontwikeling Beperkte geletterde omgeving Onvoldoende beheersing van de Nederlandse taal Hoorproblemen
3
2-10-2015
Risicoscreening januari groep 2
Wat is dyslexie
• Belangrijkste voorspellers van het leren lezen bij kleuters in groep 2 • Alle leerlingen in januari groep 2
• Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en/of vlot toepassen van het lezen en/of het spellen op woordniveau (SDN, 2008)
1. 2. 3. 4. 5.
Auditieve analyse Auditieve synthese Letterkennis Spontane spelling Kleurenbenoemtaak
• Duidelijke hiaten in de ontwikkeling = extra begeleiding 1. 2. 3.
Opvallend beeld in signaleringslijst Uitvallen op meerdere onderdelen kleuterscreening Een of meerdere risicofactoren
• Onderkennende diagnose • Verklarende diagnose • Handelingsgerichte diagnose
Dyslexie is een leerstoornis met een neurobiologische basis Bij dyslexie is er sprake van hardnekkigheid + achterstand
• Eerste aanwijzingen voor didactische resistentie, maar wees wel voorzichtig met een te hardnekkig stempel. Ontwikkeling is beslist een factor van belang!
Dyslexie als multifactoriële stoornis Nieuwe wetenschappelijke inzichten in combinatie met behandelervaringen: • Enkelvoudige dyslexie is meer uitzondering dan regel, ongeveer 50% van de dyslectische kinderen heeft een bijkomende stoornis (Paternotte & Oosterweche, 2015, gebaseerd op gegevens van de VNG) • Dyslexie is een multifactoriële stoornis (meervoudig bepaalde ontwikkelingsstoornis)
Niveaus en typen oorzaken van dyslexie (Morton & Frith, 1997) OMGEVINGSOORZAKEN
INTERNE OORZAKEN GENETISCH POTENTIEEL
VOEDING, SLAAP, ZUURSTOF
BREINSTRUCTUUR EN FUNCTIE
KWALITEIT VAN INSTRUCTIE
COGNITIEVE PROCESSEN
BIOLOGISCH
COGNITIEF
LEESSYSTEEM LEESACHTERSTAND
GEDRAG
Er is sprake van een causale keten: Vb: problemen in het functioneren van het brein (biologisch) kan zorgen voor problemen met het verwerven van fonologisch bewustzijn (distaal cognitief) met als gevolg dat het verklanken bemoeilijkt wordt (prioximaal cognitief) waardoor uiteindelijk een lage score op een leestest wordt veroorzaakt (gedrag)
Multifactoriële oorzaken van dyslexie • Fonologisch tekort • RAN-problematiek • Verwerkingsproblemen • Taalproblemen (TOS) • Motorische problemen • Aandachttekort problemen
Dwaalwegen / misvattingen OUDE PLD
NIEUWE PLD (hf. 1.3.)
• beelddenken • Visuele problemen • Senso-motorische training • medicijnen
• Spiegelschrift (ad 1) • Afwijkende oogproblemen • Dyslexie en meertaligheid (ad 2) • Medicijnen en voedingssupplementen • Doublure groep 2
4
2-10-2015
Opmerkingen…. Spiegelschrift is nog normaal bij kleuters (lateralisatie is nog niet afgerond, bovendien bij linkshandigen ook nog vertraagd) Letternamen en verschillende schrijfvormen werken niet belemmerend maar zijn een uiting van de ontwikkeling van beginnende geletterdheid. Niet te krampachtig mee omgaan dus!
Tweede taalverwerving
DAT CAT • Kans op leesproblemen even groot • Uitgebreid taalaanbod om DAT aan CAT te verbinden • Specifieke aandacht voor de klankstructuur van het Nederlands • Om leesproblemen en dyslexie bij meertalige leerlingen te kunnen onderkennen, is het van belang dat de leerkracht inzicht heeft in de mondelinge beheersing van de Nederlandse taal enerzijds en het verloop van de geletterdheid anderzijds
Hoofdstuk 5: begeleiding • Voorschotbenadering 1. 2. 3.
Identificeren Manipuleren Klank-tekenkoppeling
http://www.leraar24.nl/video/2618
5
