29-9-2015
Uitgangspunten
Protocol
Algemeen voor alle PLD’s • Focus op zorgniveaus (p 8-10) • Focus op handelen van de groepsleerkracht • Doelgericht onderwijs • Definitie van dyslexie • Toeleiding naar diagnose
Leesproblemen & Dyslexie Een opfrisbijeenkomst Groep 3-4-5
• Let op: richt zich alleen op zwakke lezers, er wordt niets aangegeven over sterke lezers!
SWV duin- & bollenstreek
Jolanda Roelfsema, MA Education Taal-/dyslexiespecialist PO www.leerkracht.nu
[email protected]
Werken met ondersteuningsniveaus
Vloeiendheid (fluency)
PLD zorgniveau
• Vloeiend lezen = De vaardigheid om met begrip snel en accuraat én met expressie te lezen (van der Mortel, 2012) • John: Components of Fluency • Vloeiend stillezen (100 wpm) & Vloeiend hardop lezen!
PLD arrangement
SWV D&B ondersteuningsniveau
I
Basis
1. Algemene preventieve zorg in de groep
II
Intensief
2. Extra zorg in de groep
III
Specifiek/zeer intensief
3. Speciale zorg i.o.m. IB-er leerlingenzorg
IV
Zeer intensief + zorg
4. Schoolnabije zorg
Deze informatie is niet opgenomen in het PLD, maar is daar een aanvulling op
Verder lezen: Lezen zoals je praat (CPS / van der Mortel, 2012) 3
De leesontwikkeling t/m groep 5 Beginnende geletterdheid • Eind groep 2: fonemisch bewustzijn en alfabetisch principe (soms komt dit o.i.v. het leesonderwijs alsnog op gang) Aanvankelijk lezen fase 1 • 1e helft groep 3: aanbieden klank-tekenkoppeling + elementaire leeshandeling (= partieel alfabetisch) • M3: AVL 1 afgerond (= volledig alfabetisch) Aanvankelijk lezen fase 2 • 2e helft groep 3 + 1e helft groep 4: AVL 2 directe woordherkenning + clusters Aanvankelijk lezen fase 3 = Geconsolideerd lezen • 2e helft groep 4 + groep 5: AVL 3 vloeiend en vlot lezen
Vier op ‘n rij 1. 2. 3. 4.
Eind groep 2: volledig fonemeen bewustzijn en alfabetisch principe Medio groep 3: KTK en elementaire leeshandeling Eind groep 5: vloeiend en vlot lezen Eind groep 8: referentiedoelen
1
29-9-2015
Fonologisch coherentiemodel
Het leesproces volgens het FC-model 1. Oog ziet woord 2. Letterknoop wordt geactiveerd 3. Hersenen zenden signalen naar foneemknoop en semantische knoop 4. Foneemknoop en semantische knoop zenden terug en naar elkaar 5. Er ontstaan loops
Begripsknopen Klank knopen
Letterknopen
7
8
Onderkenning van lees- en spellingproblemen
Het belang van fonologie
• 100% - 75% - 25% - 10% – 3/4% • Zwakke lezers: 10%: meestal decodeerproblemen door zwak fonemisch bewustzijn of geringe letterkennis • Spellend lezen of radend lezen • Zie PLD voor signalen in de verschillende stadia van lezen
Fonologie is zo belangrijk dat: • Veel aandacht in fase 1 • Volledige sublexicale verwerking • Letters geleidelijk aanbieden en zorgen voor volledige beheersing en automatisering • Letters direct toepassen in woorden omdat dat de verbindingen versterkt • Regelmatig het correct en vlot verklanken toetsen
9
Dyslexie
Dyslexie als multifactoriële stoornis
• Bij leerlingen met dyslexie is sprake van een ernstige lees/spellingachterstand die blijkt uit een onvolledige en/of moeizame automatisering van het lees/spellingproces, ondanks goed onderwijs • Stoornis met Neurobiologische basis • Automatiseringsproblemen • Definities SDN en BLOMERT • Invloed op algeheel functioneren van de leerling • Toename problemen bij tijdsdruk of spanning • RAN-problematiek
Nieuwe wetenschappelijke inzichten in combinatie met behandelervaringen: • Enkelvoudige dyslexie is meer uitzondering dan regel, ongeveer 50% van de dyslectische kinderen heeft een bijkomende stoornis (Paternotte & Oosterweche, 2015, gebaseerd op gegevens van de VNG) • Dyslexie is een multifactoriële stoornis (meervoudig bepaalde ontwikkelingsstoornis)
2
29-9-2015
4 lagen van een stoornis
Niveaus en typen oorzaken van dyslexie (Morton & Frith, 1997)
• Genetisch • Biologisch • Cognitief • Gedrag
OMGEVINGSOORZAKEN
INTERNE OORZAKEN GENETISCH POTENTIEEL
VOEDING, SLAAP, ZUURSTOF
BREINSTRUCTUUR EN FUNCTIE
KWALITEIT VAN INSTRUCTIE
COGNITIEVE PROCESSEN
BIOLOGISCH
COGNITIEF
LEESSYSTEEM LEESACHTERSTAND
GEDRAG
Er is sprake van een causale keten: Vb: problemen in het functioneren van het brein (biologisch) kan zorgen voor problemen met het verwerven van fonologisch bewustzijn (distaal cognitief) met als gevolg dat het verklanken bemoeilijkt wordt (prioximaal cognitief) waardoor uiteindelijk een lage score op een leestest wordt veroorzaakt (gedrag)
Multifactoriële oorzaken van dyslexie
Multifactoriëel
• Fonologisch tekort • RAN-problematiek • Verwerkingsproblemen • Taalproblemen (TOS) • Motorische problemen • Aandachttekort problemen
• Fonologisch tekort is oorzaak van dyslexie fonologisch tekort is risicofactor voor dyslexie • Veel mogelijke ontwikkelingspaden door onderlinge interacties van factoren, waardoor overlap met andere stoornissen mogelijk is (Wijnen & de Bree, 2013), gedeelde risicofactoren • Comorbiditeit: dyslexie en… • ESM / TOS = 50% • Dyscalculie = 60% • ADHD = 30 – 70%
• Profieldiagnose in plaats van de huidige classificatiediagnose?
Signaleren van dyslexie • Criterium van hardnekkigheid: • aantonen middels herhaalde toetsafname
• Criterium didactische resistentie • • • • •
aantonen middels handelingsplannen op zorgniveau 2 en 3 Minimaal 6 maanden Intensieve begeleiding op niveau 3 (3x20 minuten) Individueel afgestemd Planmatig en systematisch
• Opbouw dyslexiedossier!! (zie site SWV voor format Masterplan Dyslexie)
• Stappenplan • 2 hoofdmetingen + 2 tussenmetingen (in groep 3 zijn 3 hoofdmetingen) • Sleutelvaardigheden • • • • • •
Fonologisch bewustzijn (3) Letterkennis (3) Technisch lezen woorden + teksten (DMT LTLT AVI) Spelling Begrijpend lezen en luisteren Woordenschat
3
29-9-2015
Een leerling is meer dan een toets…. • Observeren: • Algemene observatie • Leesanalyse maken (Running Record) • Specifieke orthopedagogische of orthodidactische ondersteuningsbehoeften in kaart brengen • Motivatie • Spellingobservatie
Volgens Braams: LICHTE DYSLEXIE
GEWONE DYSLEXIE
ERNSTIGE DYSLEXIE
DYSLEXIE MET ERNSTIGE COMORBIDITEIT
VALT VAAK OP DE BASISSCHOOL NIET OP……
IS MET HULP OP SCHOOL (pld) TE HELPEN
KAN DYSLEXIEBEHANDELING KRIJGEN VIA DE JEUGDWET
HOORT THUIS OP SO EN KRIJGT AL ZORG. …
3,5%
0,5 – 1%
(COMPENSATIE ….?) 1%
Dyslexie in het onderwijs en in de jeugdzorg School • Vermoeden van dyslexie omschrijven • Aantonen hardnekkigheid en achterstand • Leerlingendossier • Poortwachter • Diagnose dyslexie • Remediëren, compenseren Zorg (gemeente): • Diagnose ernstige enkelvoudige dyslexie • Behandeling zeer ernstige enkelvoudige dyslexie
Effectief leesonderwijs volgens Roelfsema…
DUS GEEN VERGOEDING 3-5%
In hoofdstuk 2 wordt beschreven…. • … wat de kenmerken van effectief lees- en spellingonderwijs zijn • … hoe belangrijk een ‘data-driven’ aanpak is om af te kunnen stemmen op onderwijsbehoeften • … dat je tijd voor lezen bewust moet inplannen (zie ook kwaliteitskaarten) • …. hoe een stimulerende leesomgeving eruit ziet
Lees dit zelf door
21e eeuwse vaardigheden
• Creativiteit • Kritisch denken • Probleemoplossingsvaardigheden • Communiceren • Samenwerken • Digitale geletterdheid • Sociale en culturele vaardigheden • Zelfregulering
4
29-9-2015
Taalonderwijs#2032
Effectieve ondersteuning:
Drie doelen voor taalonderwijs:
Advies voor nieuwe curriculum:
1. Communicatieve functie (socialisatie) 2. Conceptualiserende functie (kwalificatie)
1. Geïntegreerd taalonderwijs 2. Verschuiving naar nieuwe tekstsoorten 3. Impuls voor het ontlenen van betekenis (= begr. Lezen)
3. Expressieve functie (persoonsvorming)
4. Inhouden staan centraal 5. Taal in verbinding met zaakvakken 6. Bildung en kritisch leren denken door literaire teksten 7. Nederlands naast andere talen
• Taakgericht • Expliciet • Oefenen op letter-, woord- zins- en tekstniveau • Schrijven van woorden • Herhaling • Systematisch • Procesgerichte feedback • Versterken van de autonomie • Motivatie
8. Taal leer en gebruik je in interactie
Zorgniveau 2 in groep 3: Opbouw in fonologische taken Klanken + letters koppelen Drietal, viertal, woordwijs, klankwijs Spelletjes van Lang zullen ze leven en de Leessleutel Leesladder VAKT-benadering (dus klankgebaren, schuurpapierletters, scheerschuim, zand e.d.) Letters direct in woorden oefenen Tempoverhoging (criteriumgestuurd flitsen) Lettergroeiboek Klank van de dag
Railsletters (ELLO of spreekbeeld) Spreekbeeld
Letterboeken Kaartenbakjes met flitswoorden Articulatorische benadering Klankie BLOON Herhaald lezen Aandacht voor woordstructuur Woordrijtjes (wissel- of connectrijtjes?) Flitsoefeningen op computer Samen(beter)lezen Zingend lezen Aandacht voor spellingbewustzijn Aparte spellingprogramma’s
Zorgniveau 2 in groep 4&5: Werken aan letterkennis: Probleem: • • •
Enkele letters niet kennen Niet volledig sublexicaal, toevoegen of volgorde verwisselen Onvoldoende tempo
Aanpak: • • • • • • •
VAKT met probleemletters Probleemletters toepassen in woorden Automatisering; prestatiegericht flitsen Materialen van groep 3 Spreekbeeld Woordlijsten met moeilijke letters Visuele ondersteuning op tafel (B-D)
Werken aan leesvaardigheid Probleem: • Traag of fout lezen op woordniveau • Niet vlot en vloeiend lezen op tekstniveau
Aanpak: • • • • • • • • •
Tempoverhoging met behoud van accuratesse Aandacht voor woordstructuur Herhaald lezen Hardoplezen en stillezen Connectrijtjes Flitsoefeningen Samen lezen Zingend lezen Computerprogramma’s (leesladder, woordenhaai)
5
29-9-2015
Zorgniveau 3: Werken aan spellingvaardigheid Probleem:
• Spellingpatronen worden niet goed onthouden • Spellingregels worden niet toegepast • Dyslectici: geen andere fouten maar hardnekkiger
Focus:
• Expliciete instructie t.a.v. klankstructuur en regelwoorden • Systematische inprenting voor weetwoorden • Spellingattitude!
Aanpak:
• Connect Klanken en letters • Connect Woordherkenning • Connect vloeiend lezen • Ralfi • Drie-sterren-lezen • Radslag
• • • • • •
Expliciete instructie en extra instructie- en inoefentijd Koppeling van auditieve en visuele informatie (/bureeau/) Heel veel herhaling, ondersteuning en gelegenheid tot schrijven Visueel dictee / BLOON Methodische materialen Orthotheekmaterialen Zuidvallei, spelling in de lift, zelfstandig spellen, als spelling een kwelling wordt, schrijfpoort • Aanleren van strategieën voor zelfcorrectie • spellingkaart
Wilt u op de hoogte blijven? • Schrijf u in voor de nieuwsbrief van Leerkracht.nu! via http://www.leerkracht.nu/nieuwsbrief • Bekijk het nascholingsaanbod via (studiedagen, korte cursus, workshops, lezingen e.d.) via www.leerkracht.nu • Voor vragen of opmerkingen: Jolanda Roelfsema
[email protected]
6
