Preventie van Infectieziekten in de regio West-Brabant Als het gaat om infectieziekten kan men bij de GGD West-Brabant terecht met vragen over infectieziekten en kan men gebruik maken van het soa spreekuur, het spreekuur voor tuberculosebestrijding en het spreekuur voor reizigersvaccinaties. Verder voert de afdeling Jeugdgezondheidszorg van de GGD West-Brabant samen met de thuiszorgorganisatie het Rijksvaccinatieprogramma uit. Burgers kunnen op verschillende manieren te maken krijgen met een infectieziekte. Een besmetting kan ontstaan door direct of indirect contact. Bij direct contact moet u bijvoorbeeld denken aan niezen en hoesten (griep, tuberculose), huidcontact (schurft, krentenbaard), seksueel contact (soa), of van moeder op kind (hepatitis B). Besmetting via indirect contact vindt plaats door bijvoorbeeld: toiletten (hepatitis A), rauw of slecht bereid voedsel (salmonella), bloedtransfusies met bloed van besmette mensen (HIV), insectensteken en -beten (ziekte van Lyme). In deze factsheet wordt u geïnformeerd over de gemelde infectieziekten per gemeente, jaarcijfers rondom SOA en tuberculosecijfers over het jaar 2012.
Meldingsplichtige infectieziekten De GGD West-Brabant probeert uitbraken van infectieziekten zoveel mogelijk te voorkomen. Volgens de Wet publieke gezondheid (2008) zijn artsen, laboratoria en instellingen verplicht bepaalde infectieziekten en uitbraken te melden. Daardoor hebben we zicht op wat er speelt in de regio (surveillance). Er kan dan gericht actie worden ondernomen. Ondanks een goede bestrijding is een uitbraak niet altijd te voorkomen en verloopt dit telkens weer anders. Bij een uitbraak doen wij er alles aan om het aantal besmette mensen zo klein mogelijk te houden en een epidemie te voorkomen. Wij maken daarbij gebruik van landelijke protocollen en richtlijnen. Burgers kunnen zelf ook bij GGD terecht voor allerlei zaken gerelateerd aan infectieziekten. Naast opsporing van infectieziekten, middels bron- en controleonderzoek neemt de GGD ook de coördinatie van regionale partners op zich en doet de GGD ook aan voorlichting en onderzoek. Hieronder worden voor het jaar 2012 de meldingscijfers infectieziekten per gemeente getoond en worden trends van infectieziekten beschreven. Ook worden de meldingen door instellingen (art.26) getoond.
Meldingsplichtige infectieziekten
In tabel 1 is te zien dat er 814
In Nederland zijn 42 infectieziekten
infectieziekten gemeld zijn bij de GGD
meldingsplichtig. Zij zijn verdeeld over vier
West-Brabant. Er zijn met name veel
groepen, namelijk de groepen A, B1, B2 en
kinkhoest meldingen geregistreerd. Het
C. Door deze indeling staat voor elke groep
aantal kinkhoestmeldingen is fors gestegen
vast welke maatregelen kunnen worden
ten opzichte van voorgaande jaren. Dit is
afgedwongen om de bevolking te
echter conform de landelijke trend waar om
beschermen. Meer informatie over deze
de twee à drie jaar een verheffing wordt
indeling kunt u vinden op de website van
gezien.
het RIVM (http://www.rivm.nl/Onderwerpen/Onderwe rpen/M/Meldingsplicht_infectieziekten/Welk e_infectieziekten_zijn_meldingsplichtig) Tabel 1: meldingsplichtige infectieziekten naar gemeente (2012) in de regio GGD West-Brabant
5
22
1
1 28
8
5
70
2
1
3
10
127
34
54
2
1
5
17
3
3
4 1
2
1
1
15
26
25
36
36
18
35
10
37
1
2
6
1
8
16
2
3
3
5
9
2
1
1
3
1
2
1 1
2
1
1
1 1
1
1
Invasieve gr. A streptokokken
2
8
1
1
1
Invasieve Pneumokokken
1 1
2
4
Listeriose
1
Malaria
2
Meningokokken
1
Psittacose
3
2
1
1
13
1
2 4
1
1
6
3
1
1
8 1
1
1
E-coli 13
14 1
1
32
63
13
1
Legionella
588
2
1
Hantavirus infectie
53
1
1 1
Totaal
Zundert
Woudrichem
Woensdrecht
Werkendam
Roosendaal
26
2
Haemophilus influenzae type B
Totaal
1
1
Creutzfeldt-Jacob
Q-koorts
Steenbergen
Oosterhout
2
Rucphen
Moerdijk
1
1
Voedselinfectie Bof
1
2
Paratyphus
C
1
Halderberge
Drimmelen
Baarle- Nassau 1
Hepatitis C
Shigellose
1
2
Hepatitis B
Kinkhoest
13
Geertruidenberg
Hepatitis A
6
Etten-Leur
B2
Breda
Tuberculose
Bergen op Zoom
B1
Alphen-Chaam
Infectie
Aalburg
Gemeente
7
90
3
1
206
40
1
1 65
19
36
36
1 1
3
48
71
1
5 9
21
39
15
43
11
22
814
Trends in infectieziekten
Tabel 2: trend van infectieziekten Hepatitis A
2009 12
2010 10
2011 6
2012 4
2010, 2011 en 2012. De keuze voor deze
Hepatitis B
70
61
43
53
ziekten is gemaakt op basis van een risico-
Kinkhoest
247
236
397
588
inventarisatie van infectieziekten. Hierbij
Legionella
11
15
19
13
9
7
4
8
Q-koorts
32
19
6
5
de ziekte. In de tabel is te zien dat over de
Scabiës
3
7
5
6
jaren heen minder meldingen van Hepatitis
Tuberculose
30
31
30
26
In tabel 2 zijn trends weergegeven voor acht infectieziekten over de jaren 2009,
wordt gekeken naar criteria als ernst van de ziekte, gevolgen voor het dagelijkse functioneren en het risico op uitbraak van
A, Q-koorts en tuberculose zijn gedaan. Het aantal meldingen kinkhoest is relatief
Meningokokken
*door het verwerkingssysteem kunnen cijfers afwijken van de jaarfactsheet 2011.
toegenomen over de jaren. Hantavirus in het nieuws De GGD West-Brabant is het afgelopen jaar betrokken geweest bij uitbraken van
In Nederland speelt de rosse woelmuis een
was waardoor deze infectie werd
belangrijke rol, want dit dier zoekt
veroorzaakt en daarom start het RIVM een
’s winters graag een beschutte plek in schuurtjes en woonhuizen.
Hantavirus.
onderzoek, waar ook de GGD aan meewerkt. Dit leidde tot de bron: gerookte zalm van de firma Foppen. De zalm werd op
Bij de laatste melding moest de patiënt
aanwijzing van de Nederlandse Voedsel- en
Ziekte als gevolg van besmetting met het
opgenomen worden op de Intensive Care
Warenautoriteit (NVWA) uit de schappen
hantavirus wordt maar zelden gemeld. In
van het ziekenhuis. Het slecht functioneren
gehaald. Ook de zalm uit de koelkast of
de afgelopen drie jaar gaat het om twee
van de nieren is kenmerkend voor het type
diepvries werd geadviseerd niet meer te
gevallen in West-Brabant. In heel Nederland
hantavirus, dat in Nederland de ziekte
nuttigen.
zijn in die periode 44 gevallen als gevolg
veroorzaakt. De meest patiënten genezen
Aan het einde van 2012 stond de teller op
van besmetting met hantavirus gemeld.
zonder symptomen.
1.129 van in het laboratorium vastgestelde ziektegevallen door het eten van besmette
In de Verenigde Staten komt een type voor,
zalm. Het werkelijke aantal besmettingen
dat een ernstige longaandoening
ligt vermoedelijk hoger. Twee patiënten
veroorzaakt. Dit type heeft in het najaar
(beide ouder dan 80 jaar) zijn overleden,
van 2012 een aantal dodelijke slachtoffers
waarvan één uit West-Brabant. De snelle
veroorzaakt onder bezoekers van een
actie vanuit het RIVM en de noodzakelijke
tentenkamp in Yosemite National Park in
medewerking vanuit de GGD waren
Californië. De bezoekers van dit
essentieel om de bron en de bedreiging
tentenkamp zijn met terugwerkende kracht
voor de volksgezondheid te achterhalen.
gewaarschuwd door het park. In onze regio ging het om vijf personen, die vervolgens door de GGD West-Brabant zijn benaderd Besmetting vindt plaats door inademing van
voor informatie. Daarnaast heeft de GGD
stof met daarin gedroogde resten van urine
West-Brabant verontruste bezoekers van
en ontlasting van besmette knaagdieren.
het Yosemite National Park telefonisch te
Dit gebeurt onder andere door
woord gestaan.
schoonmaakwerkzaamheden (met stoffer en blik muizenkeutels opvegen) of
Uitbraak Salmonella Thompson door
ventileren van een voordien afgesloten
gerookte zalm
ruimte (zomerhuis, schuur of zolder)
In 2012 naam het aantal ziektegevallen
waardoor virusdeeltjes in stof opwaaien.
door Salmonella Thompson toe. Onduidelijk
Tabel 3: aantal artikel 26 meldingen per gemeente naar soort instelling Kinder-
Gemeente
Verzorgings
opvang/
huis/
peuter-
woonzorg-
speelzaal
centrum
Basisschool
Overig
Totaal
Aalburg Alphen-Chaam
1
2
3
9
Baarle-Nassau Bergen op Zoom
3
5
1
10
2
7
Drimmelen
1
2
1
Etten-Leur
1
Geertruidenberg
2
Halderberge
1
Breda
Meldingen vanuit instellingen Artikel 26 van de Wet Publieke Gezondheid bepaalt dat het hoofd van een instelling,
2
21 4 1
1
1
4
1
2
waar voor infectieziekten kwetsbare
Moerdijk
2
2
4
personen verblijven, een meldingsplicht
Oosterhout
4
1
5
heeft aan de GGD.
Roosendaal
5
2
11
Dit artikel maakt het voor de GGD mogelijk
Rucphen
1
1
om in een vroeg stadium maatregelen te nemen om verdere verspreiding van infectieziekten tegen te gaan, zowel binnen de betreffende instelling als daarbuiten. In
4
Steenbergen
1
Werkendam
1
Woensdrecht
4
2012 zijn 73 meldingen vanuit instellingen
Woudrichem
bij de GGD West-Brabant geregistreerd
Zundert
(tabel 3).
Totaal
29
3
4 1
2
26
1
20
7
1
1
3
73
Preventie van seksueel overdraagbare aandoeningen Wanneer je niet veilig vrijt loop je risico op een seksueel overdraagbare aandoening (soa). De GGD West-Brabant behandelt soa, spoort ze op en voorkomt de verspreiding ervan. Cliënten kunnen met vragen over seksualiteit, seksuele gezondheid en klachten terecht op de spreekuren in Breda, Bergen op Zoom en Roosendaal. Op deze locaties worden bij risicogroepen ook vaccinaties uitgevoerd tegen Hepatitis B. Speciaal voor jongeren tot 25 zijn er Sense-spreekuren op de GGD, waar ze met vragen over seksualiteit terecht kunnen. Hieronder leest u meer over de uitgevoerde soa-consulten door de GGD, de vindpercentages soa en preventiemaatregelen in 2012.
Uitgevoerde soa-consulten
hebben, als ze een waarschuwing voor een
reden. Hoewel het aantal mensen dat
In 2012 is het aantal consulten op de soa
soa hebben gekregen van een (ex)-partner,
anoniem getest wil worden afneemt, vindt 1
poli van de GGD West-Brabant toegenomen
voor periodieke controles in verband met
op de 10 bezoekers dit nog steeds
met 6% (2011; n=3414 en 2012; n=3624).
seksueel risicogedrag (bv. prostituees,
belangrijk. Een belangrijke doelgroep voor
Er kwamen meer vrouwen (57%) dan
mannen die seks hebben met mannen -
de GGD zijn jongeren tot 25 jaar. Met name
mannen op spreekuur (tabel 4). De GGD
MSM, cliënten met veel wisselende
jonge vrouwen onder de 25 jaar wisten het
richt zich vooral op de hoogrisicogroepen,
partners), als men afkomstig is uit een soa
afgelopen jaar de soa poli goed te vinden.
want ook huisartsen en ziekenhuizen zien
endemisch gebied of als men een partner
De stijging in aantal consulten was het
cliënten met soa klachten. Cliënten kunnen
heeft uit de doelgroep. Voor sommige
hoogst onder de jongeren.
bij de GGD terecht als ze soa klachten
mensen is ook anonimiteit een belangrijke
Tabel 4: aantal uitgevoerde soa-consulten
Diagnoses
Preventiemaatregelen
naar geslacht, leeftijd en risicogroep (2012)
In een standaard soa onderzoek wordt
De MSM en seropositieve cliënten blijven
getest op gonorroe, syfilis, chlamydia en
een hoog risicogroep voor soa. Preventieve
hiv. Bij jongeren <25 jaar zonder
activiteiten gericht op deze risicogroepen
43
risicofactoren wordt alleen getest op
blijven belangrijk. Daarbij gaat het niet
chlamydia. Hepatitis B wordt alleen bij
alleen om het overdragen van kennis over
bepaalde risicogroepen onderzocht. Het
soa, maar vooral ook om het stimuleren van
percentage cliënten waarbij minimaal één
gedragsverandering, onder andere door
van voorgenoemde soa is gevonden was in
‘motivational interviewing’. Vanwege de
2012 14% (n=524). Dit is vergelijkbaar met
vele wisselende contacten bij swingers en
het percentage in 2011. In tabel 5 worden
het risicogedrag dat zij vertonen, soms ook
de vindpercentages per soa getoond.
onder invloed van drugs, kan een soa zich
Aantal
%
Geslacht Man
1574
Vrouw
2050
57
Totaal
3624
100
Leeftijd <25 jaar Man
684
33
Vrouw
1417
67
Totaal
2101
100
Prostituant
123
3
Tabel 5: aantal positieve testen en
deze groep is snelle en adequate
Prostituee
249
7
vindpercentage bij soa’s (2012)
partnerwaarschuwing van groot belang om
Swinger
304
8
Waarschuwing
428
12
Klachten
895
25
Anoniem
331
9
1040
29
Risicogroep*
Partner doelgroep
razendsnel in deze groep verspreiden. In
* meerdere redenen mogelijk Noot: soa cijfers die worden genoemd, geven
Aantal
Vind-
positieve
percentage
testen
%
Chlamydia
438
12,4
Gonorroe
66
2,4
de GGD gevaccineerd.
Syfilis
9
0,4
Speciaal voor jongeren onder de 25 jaar is
Hepatitis B
0
0
11
0,4
3624
14,4
Hiv
geen compleet beeld van het voorkomen van soa
Totaal aantal
in West-Brabant. Daarvoor moeten de gegevens
testen
de transmissie te verminderen. Verder bezoekt de GGD, in het kader van preventie, prostituees op locatie. Ook worden risicogroepen voor Hepatitis B door
er Sense. Er is een landelijke Sense-website met informatie over seksualiteit, verliefdheid, relaties etc. Voor jongeren in
naast de registraties van huisartsen en de
Risicogroepen
ziekenhuislaboratoria gelegd worden.
Onder jongeren tot 25 jaar is er een toename in aantal soa consulten. De vindpercentages voor zowel chlamydia en gonorroe zijn gestegen. Chlamydia komt erg veel voor bij jongeren. Bij MSM is er een toename van 3,7% in het aantal consulten in 2012 (446) t.o.v. 2011 (430). Bij MSM komen gonorroe, syfilis en hiv relatief vaker voor dan bij heteroseksuelen. Prostituees vallen ook onder risicogroepen. In 2012 zien wel een daling van het aantal soa’s t.o.v. 2011 en is het vindpercentage nu 6,3%. Dit ongeveer op hetzelfde niveau als 2010 (5,5%). Onder seropositieve cliënten zien we ook zeer hoge vindpercentages soa, vooral chlamydia en gonorroe. Het aantal soaconsulten onder swingers is iets toegenomen, waarbij de vindpercentages soa licht zijn gedaald.
West-Brabant is er tevens een Sensespreekuur op de GGD locaties, waar ze vragen kunnen stellen en advies kunnen krijgen. Verder is er sinds 2011 een project Sense@school genaamd. Aan scholen worden interactieve voorlichtingsactiviteiten aangeboden waarin jongeren in spelvorm leren over weerbaarheid en seksuele grenzen. Ook komen onderwerpen als anticonceptie, veilig vrijen en soa aan bod. Het gaat hierbij om voorlichting VOOR jongeren DOOR jongeren, waarbij studenten speciaal hiervoor getraind worden en begeleid worden door een medewerker van de GGD.
Tuberculosebestrijding Tuberculose is een infectieziekte die wordt veroorzaakt door de tbc-bacterie (Mycobacterium tuberculosis). Deze bacterie veroorzaakt in het lichaam ontstekingen. De meest voorkomende vorm van tuberculose is longtuberculose. Behalve in de longen kan tuberculose ook voorkomen in andere delen van het lichaam, zoals gewrichten, botten, de hersenen of in de lymfeklieren. Alleen open longtuberculose is besmettelijk voor anderen. Wereldwijd krijgen jaarlijks ruim 9 miljoen mensen tuberculose, waarvan er bijna 2 miljoen overlijden. Tuberculose is wereldwijd nog steeds nummer 2 op de lijst van meest dodelijke infectieziekten. Het aantal nieuwe tbc-patiënten in Nederland is circa duizend patiënten per jaar. De helft van deze patiënten heeft open longtuberculose en is dus besmettelijk. Gemiddeld sterft in Nederland 1 op de 70 tuberculosepatiënten aan deze ziekte. Met de juiste medicatie is de ziekte of de infectie goed te behandelen. Deze is echter intensief en moet onder deskundig toezicht plaatsvinden.
Bestrijding
besmettingen in zijn (directe) omgeving
groepen werkers in de gezondheidszorg en
De bestrijding van de ziekte tuberculose
heeft veroorzaakt.
hulpverlening.
(tbc) is een wettelijke taak (Wet publieke
Ook het geven van voorlichting en advies
gezondheid, 2008) die uitgevoerd wordt
Behandeling
zijn maatregelen om tbc te voorkomen. Een
door de GGD West-Brabant. Hierin wordt
De behandeling van patiënten met tbc of
voorbeeld is een geval van tbc op een school
intensief samengewerkt met longartsen en
met een infectie vindt ook plaats vanuit de
voor het voortgezet onderwijs, waar risico
andere specialisten. Ook in de regio West-
GGD. Dit houdt in dat de patiënt thuis en/of
was op maatschappelijke onrust. Door de
Brabant komt tbc nog steeds voor. In 2012
op de GGD wordt begeleid door de sociaal
tbc afdeling van de GGD West-Brabant is
zijn er 26 nieuwe gevallen van de ziekte bij
verpleegkundige in het medicatietraject voor
direct actie ondernomen om de betrokkenen
de afdeling tuberculosebestrijding gemeld,
de duur van minimaal 6 maanden.
te informeren, begeleiden en te adviseren.
zie tabel 6.
Regelmatig werkt de sociaalverpleegkundige
Dit heeft de ongerustheid doen wegnemen.
hierin samen met de Thuiszorg. De focus in Controles
de begeleiding ligt op inname en voltooiing
De controles worden verricht door de sociaal
van de kuur, met als doel genezing van de
verpleegkundigen en de tbc-arts die bij het
patiënt en ter voorkoming van een
Bergen op Zoom
onderzoek ondersteund worden door
resistente tuberculosebacterie. De intensiteit
Breda
medisch technische medewerkers.
van de begeleiding hangt af van de
Etten-Leur
1
Diagnoses kunnen gesteld worden met
complexiteit van de casus, bijvoorbeeld in
Geertruidenberg
1
behulp van een mantouxtest plus en indien
het geval van bijkomende ziekten. De tbc-
nodig, een aanvullend bloedonderzoek en/of
arts blijft eindverantwoordelijk voor de
Moerdijk
1
het maken van een röntgenfoto van de
behandeling.
Oosterhout
1
Roosendaal
2 1
longen (in een mobiele röntgenbus). Soms
Tabel 6: aantal tuberculose per gemeente Gemeente
Aantal 6 13
verwijst de tbc-arts iemand door naar het
Preventie
Woensdrecht
ziekenhuis voor verder onderzoek. Mensen
Naast opsporing, behandeling en begeleiding
Totaal
die regelmatig of voor langere tijd naar een
is ook preventie een belangrijke taak van de
risicoland gaan kunnen worden gevaccineerd
afdeling tuberculosebestrijding. Niet alleen
_______________________
door middel van een BCG-vaccinatie. Bij
wordt tbc door vroegtijdig screenen en
* Er is momenteel een duidelijke toename van de
zowel nieuwe gevallen van tbc, een deel van
contactonderzoek opgespoord, ook worden
ziekte TBC en het aantal infecties onder mensen
de cliënten met een tbc-infectie als bij
risicogroepen voor tbc gecontroleerd.
uit Polen en Somalië waar te nemen.
patiënten met open tuberculose wordt een
Risicogroepen zijn onder andere mensen die
bron- en/of contactonderzoek gestart. Er
naar landen zijn geweest waar tbc veel
wordt dan nagegaan of er een eerdere
voorkomt, immigranten en asielzoekers*,
besmettingsbron kan worden ontdekt en ook
drugs- en alcoholverslaafden, dak- en
wordt gekeken of de patiënt mogelijk
thuislozen, gedetineerden en bepaalde
26
Rijksvaccinatieprogramma Het Rijksvaccinatieprogramma beschermt alle kinderen in Nederland tegen de twaalf ernstige infectieziekten. Deze infectieziekten waren vroeger een belangrijke doodsoorzaken bij kinderen, maar dankzij de vaccinaties komen deze infectieziekten in Nederland niet of nauwelijks meer voor. Ouders zijn niet verplicht om deel te nemen aan het Rijksvaccinatieprogramma. Echter de meeste ouders laten hun kind inenten, namelijk 95%. In opdracht van het ministerie van VWS coördineert het RIVM het Rijksvaccinatieprogramma en in de uitvoering wordt er samengewerkt met de GDD en CJG.
Het programma
Kinderen wordt ingeënt als ze 0 tot 14
hepatitis B aangeboden. Deze vaccinatie
Het rijksvaccinatieprogramma bestaat uit 4
maanden en als ze 4 tot 9 jaar oud zijn.
voorkomt dat het hepatitis B-virus zich (op
fasen en bij iedere fase worden kinderen
Meisjes worden daarna nog ingeënt voor
latere leeftijd) in het lichaam kan nestelen
uitgenodigd om deel te nemen. Wanneer
HPV in het jaar dat zij 13 jaar worden, zie
in de levercellen. Er is geen extra prik of
kinderen het hele programma af maken kan
tabel 7. Ouders hoeven voor deze
extra bezoek aan het consultatiebureau
volledige bescherming worden bereikt.
vaccinaties niet te betalen op voorwaarde
nodig, omdat er gebruik wordt gemaakt van
Binnen het vaccinatieprogramma krijgen
dat het consultatiebureau of de GGD de
de combinatieprik (DKTP-Hib-HepB) die
kinderen prikken tegen 12 infectieziekten:
vaccinaties uitvoert.
baby’s na 2, 3, 4 en 11 maanden krijgen
difterie, kinkhoest, tetanus, polio, bof,
toegediend. Het vaccin is veilig en
mazelen, rodehond, hib-ziekten,
Uitbreiding met Hepatitis
pneumokokken, meningokokken C, hepatitis
Alle baby’s die op of na 1 augustus 2011
B en baarmoederhalskanker (HPV).
zijn geboren krijgen een inenting tegen
Tabel 7: Opkomst percentage BMR, DTP en HPV vaccinaties per gemeente Gemeente Aalburg Alphen-Chaam Baarle-Nassau Bergen op Zoom Breda Drimmelen Etten-Leur Geertruidenberg Halderberge Moerdijk Oosterhout Roosendaal Rucphen Steenbergen Werkendam Woensdrecht Woudrichem Zundert Totaal
Opkomst %
Opkomst %
Opkomst %
BMR
DTP
HPV
88,6
88,8
39,7
98,8
98,3
85,4
88,6
86,2
86,8
97,1
97,3
85,5
92,6
93,2
72,7
94,5
94,7
82,7
91,7
92,3
78,6
95,2
93,8
75,3
94,6
95,1
86,5
96,6
96,5
81,3
96,8
96,8
78,1
93,4
95,0
91,5
95,6
97,7
73,9
97,3
97,4
74,8
85,7
85,7
62,1
92,5
93,4
65,1
94,9
94,7
72,7
90,4
91,0
78,4
92,9
93,2
73,5
* Cijfers afkomstig van het RIVM
beschermt langdurig.
Colofon Als u vragen heeft of meer informatie zoekt, dan kunt u contact opnemen met: Infectieziekten Dhr. G. van Dijk, arts infectieziektebestrijding (076) 528 22 19 SOA Mevr. H. Driessens, arts m&g (076) 528 23 04 Tuberculose Mevr. M. Visser, arts tbc (076) 528 24 02 Uitgever: GGD West-Brabant, 2012 Redactie: Geert van Dijk, Hélène Driessen, Addie van der Zande, Ingrid Bahroun, Joyce Theeuwes, Eline Heppe Vormgeving: Karin de Vries, GGD West-Brabant GGD West-Brabant Postbus 3024 5003 DA Tilburg T (076) 528 20 00 F (076) 521 60 62 I www.ggdwestbrabant.nl
