Preventie van rugklachten in de ziekenhuissector

Preventie van rugklachten in de ziekenhuissector

April 2008

Algemene Directie Humanisering van de Arbeid

Deze brochure werd opgesteld door een team van PREVENT bestaande uit: Jean-Philippe DEMARET, ergonoom en licentiaat kinesitherapie en lichamelijke opvoeding; Frédéric GAVRAY, ergonoom, kinesitherapeut en licentiaat gezondheidsopvoeding; Freddy WILLEMS, Europees ergonoom en ergotherapeut Dankbetuiging Dank aan alle mensen die interesse hebben getoond voor dit werk, ✓ Benoit Poncelet en Christophe Sorlet van de dienst intensieve hun praktische ervaring hebben gedeeld en de mogelijkheid hebben medisch-chirurgische verzorging van het Centre hospitalier de geboden om foto’s te maken van levensechte situaties. Luxembourg (dienst van Dr. M. Hemmer) ✓ Lieven Maertens van Heilig Hart Ziekenhuis Roeselare - Menen Dank in het bijzonder aan: ✓ het CHU Sart Tilman van Liège ✓ het personeel van het ziekenhuis St Joseph van Liège (CHC) en ✓ Jean-Benoît Dufour en Véronique Legrain van Solival Wallonie vooral Jean-Paul Delvaux, Jean-Luc Delhaxhe, Claude Lambrechts, – Bruxelles Didier Balts, Pierre Francois, Jessica Janssens, Abdel Jarek, Salvatore ✓ Catherine Drosson, Nadine Cloes, Marie-Carole Tassignon, Julie Maggio, Calo Marchese, Roberto Milazzo Gathon en Géraldine Parent, Tom en Lora ✓ Augustin Pion van de Europa Ziekenhuizen, site Saint Michel ✓ Isabelle Plumet van het Centre hospitalier régional van Val de Sam- Dank ook aan de firma METRA in Gent die toelating heeft gegeven bre om de foto’s van de artikelen, technische hulpmiddelen en meubelen ✓ Filip Buckens, coördinator van het Manutentieteam in het Universi- te gebruiken in dit werk. tair Ziekenhuis van Gent

PROMOTOR VAN HET PROJECT Fod Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Algemene Directie Humanisering van de Arbeid Ernest Blerotstraat 1 – 1070 Brussel Dit handboek kwam tot stand met de steun van de Europese Unie Europees Sociaal Fonds

Deze publicatie kan eveneens geraadpleegd worden op de website: www.werk.belgie.be M/V De termen “preventieadviseur”, “werknemer” en “werkgever” in dit handboek verwijzen naar personen van beide geslachten. Cette publication peut être également obtenue en français. ©

FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg

Alle rechten voorbehouden voor alle landen. Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of enige wijze, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van de Directie van de communicatie van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. Indien de verveelvoudiging van teksten uit deze brochure echter strikt niet-commercieel gebeurt, voor informatieve of pedagogische doeleinden, is dit toegestaan met bronvermelding en, in voorkomend geval, met vermelding van de auteurs van de brochure.



Dit handboek werd opgesteld op vraag van de Algemene Directie Humanisering van de Arbeid van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Coördinatie: Directie van de communicatie Omslag en vormgeving: Rilana Picard Druk: Drukkerij Bietlot Wettelijk depot: D/2008/1205/24 Verantwoordelijke uitgever: FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Ernest Blerotstraat 1 - 1070 Brussel Deze brochure is gratis te verkrijgen: ✓ telefonisch op het nummer: 02 233 42 11 ✓ door rechtstreekse bestelling op de website van de FOD: http://www.werk.belgie.be ✓ schriftelijk bij de Cel Publicaties van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Ernest Blerotstraat 1 - 1070 Brussel Fax: 02 233 42 36 E-mail: [email protected]

Voorwoord

Dit handboek voor rugpijnen in de ziekenhuissector dat werd ontwikkeld in het kader van het project RUGKLACHTEN, is het vijfde van een serie brochures die specifiek gewijd zijn aan de voorkoming van muskuloskeletale aandoeningen. Het project “Lagerugaandoeningen” is in 2000 ontstaan uit een concept dat werd uitgewerkt door het Centre de promotion du travail om de risico’s van lagerugaandoeningen en rugklachten in de sector van de kinderopvang tegen te gaan door opleidingen aan te bieden aan kinderverzorgsters en kleuterleidsters. Dit project werd geleid in samenwerking met het instituut PREVENT. Ook het Europees Sociaal Fonds was bij dit project betrokken, zodat een heel ruim publiek kon worden aangesproken (directies van crèches, leraren lichamelijke opvoeding van kinderverzorgsters en kleuterleidsters …) en een grootschalig effect werd bereikt. En met overtuigende resultaten, want het actieplan van dit project heeft nu al tot een reeks concrete maatregelen geleid. Naast de publicatie van een cd-rom en brochures, zet dit initiatief preventie in de kijker door ergonomische tools uit te delen, zoals schuimplastic kussens en matjes. Gesterkt door dit succes werd het project ook uitgebreid naar andere sectoren, zoals de landbouw, de bouw en de thuiszorg.Vandaag is de ziekenhuissector aan de beurt. Dit handboek streeft in hoofdzaak drie doelstellingen na: de werking van de rug kennen, begrijpen hoe de rug beschadigd kan worden en aangepaste oplossingen ontwikkelen. Het handboek richt zich vooral naar preventieadviseurs die bijkomende kennis zoeken over de problematiek van rugpijn en argumenten om hun gesprekspartners te overtuigen om hun rug of deze van hun werknemers te beschermen.



inhoudstafel

Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2. 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.3 2.4

Voorstelling van de werking van de rug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 De wervelkolom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 De onderdelen van de wervelkolom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 De tussenwervelschijf: schokdemper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 De achterste gewrichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 De gewrichtsbanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 De zenuwstructuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 De spieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Functies en kenmerken van tussenwervelschijven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Rechtop staan: de beste houding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3. 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.3 3.4 3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4

Oorzaken van rugpijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Herhaaldelijk of lange tijd een houding aannemen of een last tillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Vooroverbuigen (bolle rug) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Opzij draaien, eventueel bij het vooroverbuigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Een last optillen en daarbij fel naar achteren strekken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Lang op een stoel zitten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Lang gehurkt zitten (of gehurkt een last optillen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Andere risico’s verbonden aan het tillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Kenmerken van de last . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 De grijpafstand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 De kenmerken van de patiënt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Risico’s verbonden aan de omgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Risico’s verbonden aan de organisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Persoonlijke risicofactoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Sedentair leven en onvoldoende fysieke conditie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Roken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Andere persoonlijke risicofactoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Kleding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24



4. 4.1 4.2 4.3 4.4 4.4.1 4.4.2 4.4.3 4.4.4 4.4.5 4.5 4.6 4.6.1 4.6.2

Natuurlijke veroudering van de wervelkolom en enkele pathologieën . . . . . . . . . . . . . . . 25 Natuurlijke veroudering van de wervelkolom en artrose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Beschadiging van de achterste gewrichtsbanden en gewrichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Spiervermoeidheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Beschadiging van de tussenwervelschijf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Stadium 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Stadium 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Stadium 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Stadium 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Is een chirurgische ingreep onvermijdelijk bij een discushernia ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Lumbago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Extra tips . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Bedrust: maximaal twee dagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Ernstige tekenen om rekening mee te houden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

5. 5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5 5.2 5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.4 5.5 5.5.1 5.5.2 5.5.3 5.5.4 5.5.5 5.5.6 5.6 5.7 5.7.1 5.7.2 5.7.3 5.7.4

Preventie: goede raad om de rug gezond te houden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 De omgeving aanpassen (ergonomie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Op de juiste hoogte werken en opbergen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 De kenmerken van de lasten verbeteren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Verplaatsing van lasten en personen vergemakkelijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Een optimale toegang om geen ongemakkelijke houdingen te moeten aannemen . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Het werk organiseren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Juiste houdingen aannemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Preventie oplossingen toepassen voor verplegend personeel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Dagelijkse lasten tillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Patiënten verzorgen en helpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Een patiënt verplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Preventie oplossingen toepassen in de technische, logistieke sector en in de keuken . . . . . . . . . . . . . . . 84 Preventie oplossingen toepassen in de administratieve sector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Risico’s voor de rug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Andere risico’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Tips om het bureau in de ruimte in te passen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Tips voor de instelling en kwaliteit van de meubels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Laptop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Kisten of mappen optillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Preventie thuis en in de vrije tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Lichaamsbeweging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Vaak van houding veranderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 In vorm blijven door regelmatig aan lichaamsbeweging te doen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Welke sporten worden aanbevolen ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Welke oefeningen kan ik makkelijk doen ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

6.

Bijkomende referenties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113



1. Inleiding Rugpijn is een aandoening waar veel mensen last van hebben. De cijfers spreken voor zich: tussen 51 % en 83 % van de ondervraagden heeft minstens één keer in zijn leven pijn in de rug gehad. Tussen 32 % en 45 % heeft in de voorbije 12 maanden rugklachten gehad. In bepaalde beroepssectoren lijkt deze aandoening vaker voor te komen.Vooral de bouw wordt zwaar getroffen met 48 %, volgens het Europees Agentschap (2000), en de sector van de thuiszorg, met 86 % klachten (enquête PROXIMA 2006). Ook in de sector van de ziekenzorg komt dit probleem vaak voor: 73 à 76 % (Maul I. en coll. 2003) van de verzorgers heeft het voorbije jaar een fase van rugpijn doorgemaakt. Rugpijn staat op de eerste plaats in de lijst van gezondheidsproblemen verbonden aan het werk en dit is ook de vaakst voorkomende oorzaak van langdurige werkonderbrekingen. Veel mensen wijten hun rugpijn aan een verkeerde beweging, het tillen van een te zware last of een patiënt. Anderen denken dan weer dat stress, regenweer … aan de oorzaak liggen van dat fameuze “spit”. Daarbij gaan ze voorbij aan eerdere factoren die de rug hebben verzwakt. Wetenschappelijke studies naar de oorzaken van rugpijn tonen aan dat diverse factoren hierbij een rol spelen. De precieze oorzaak vinden is vaak onmogelijk omdat de pijn zelden één enkele oorzaak heeft. Anderzijds kunnen goedaardige symptomen veel pijn veroorzaken die de betrokken persoon er vaak gedurende vele jaren van kan weerhouden om een professionele activiteit uit te voeren. Daarom wil deze handleiding meer informatie geven over de werking van de rug, doen inzien hoe die schade kan oplopen en aangepaste oplossingen aanreiken.



2. Voorstelling van de werking van de rug 2.1 De wervelkolom De wervelkolom bestaat uit 5 delen die elk zijn samengesteld uit wervels. 1 de zeven halswervels (C1 tot C7) 2 de twaalf rugwervels (D1 tot D12) waaraan de twaalf ribbenparen verbonden zijn 3 de vijf lendenwervels (L1 tot L5) 4 het heiligbeen (vijf vergroeide wervels, van S1 tot S5) 5 het stuitbeen (3 of 4 vergroeide wervels) Door de wervels loopt een centrale holte, het wervelkanaal. Elke wervel wordt aangeduid met een letter en een cijfer: L1 voor de eerste lendenwervel bijvoorbeeld. Tussen de wervels bevindt zich een tussenwervelschijf. De naam van elke schijf wordt bepaald door de wervel die erboven en eronder ligt. De schijf die tussen de vijfde lendenwervel en de eerste wervel van het heiligbeen ligt, heet bijvoorbeeld schijf L5/S1 (rode pijl op de tekening). De darmbeenderen (a) aan weerszijden van het heiligbeen vormen samen het bekken. Elk dijbeen articuleert op een darmbeen en vormt een gewricht met de heup (b). In tegenstelling tot wat veel mensen denken, is de wervelkolom niet recht als een kaars, maar heeft natuurlijke krommingen die essentieel zijn voor de goede werking. De hals- en lendenwervels zijn voorwaarts gekromd (lordose). De rugwervels bollen achterwaarts (kyfose). De voorwaartse kromming aan de onderkant van de wervelkolom (lendenlordose) die zich vormt vanaf de leeftijd van een jaar is een aanpassing aan de verticale positie en voorkomt dat de spieren overspannen raken als we rechtop staan. We zullen terugkomen op het belang van deze krommingen voor de verschillende houdingen die we aannemen in ons dagelijks leven en op het werk.



2.2 De onderdelen van de wervelkolom 2.2.1 De tussenwervelschijf: schokdemper Tussen twee wervels (A) ligt de tussenwervelschijf (B), die bestaat uit een kern en een bindweefselring: ✒ De kern, (B1) in het midden, lijkt op een stevige gelatine. Deze bestaat hoofdzakelijk uit water (90 %) dat wordt vastgehouden door eiwitten (proteoglycanen). Bij een jonge persoon hebben deze eiwitten de neiging om water aan te trekken (zoals een spons). Dat verklaart waarom we 1 à 2 cm groter kunnen zijn als we ’s morgens opstaan. ✒ De ring (B2) lijkt op een netwerk van vervlochten vezels die de kern op z’n centrale plaats houden.. 2.2.2 De achterste gewrichten Achteraan schuiven de twee wervels in elkaar ter hoogte van de achterste gewrichten (C). Die zijn bedekt met kraakbeen, dat is een schokdempend weefsel.

Twee wervels en de verschil- Bovenaanzicht van een wervel lende onderdelen (zijaanzicht) en een tussenwervelschijf

2.2.3 De gewrichtsbanden De wervelkolom wordt ondersteund door elastische structuren, de gewrichtsbanden (D). Anders dan bij de tussenwervelschijven (zie lager), lopen er door de gewrichtsbanden wel zenuwen (en beschadiging kan dus pijnlijk zijn). 2.2.4 De zenuwstructuren De grote centrale zenuwstreng, het ruggenmerg (E) loopt van de hersenen door elke wervel naar de kern van het wervelkanaal. Het ruggenmerg is onderverdeeld in zenuwwortels (F) die uitlopen in de verschillende zenuwen die ons laten voelen en onze bewegingen sturen.

De gele kern (in het midden) en de vervlochten vezels van de perifere ring

De heupzenuw bijvoorbeeld vertrekt vanuit de lendenwervelkolom en innerveert delen van het dijbeen, het been en de voet. 2.2.5 De spieren De paravertebrale spieren (G), die langsheen de wervelkolom lopen, zijn achteraan vastgehecht aan de wervelkolom en verbinden twee of meerdere wervels met elkaar. Ze houden de rug in een bepaalde positie en zorgen voor de stabiliteit en de bewegingen van de wervelkolom. Dankzij deze spieren kunnen we rechtop gaan zitten, opzij buigen of ons omdraaien.

2.3 Functies en kenmerken van tussenwervelschijven A Twee functies ✒ Schokken dempen: net als een goed opgepompte band, kunnen tussenwervelschijven alle drukschommelingen dempen en absorberen. ✒ Bewegingen mogelijk maken: buigen, strekken, draaien, allemaal bewegingen die mogelijk zijn dankzij de elasticiteit van de kern.



B Twee kenmerken Afwezigheid van zenuwcellen De ring en de kern van de tussenwervelschijven hebben geen zenuwstructuren; de zenuwvezels (aangeduid in groen) liggen enkel aan de buitenrand van de ring. De eerste letsels die optreden in de tussenwervelschijven zijn de pijnloos en “stil”. Daarom moeten we aan onze rug denken, nog voor we pijn krijgen.

Enkel zenuw vezels aan de buitenkant

Afwezigheid van bloedvaten In de tussenwervelschijven zitten geen bloedvaten. De schijven werken in zekere zin als een spons. Door de drukschommelingen als we bewegen of van houding veranderen, worden de schijven gevoed en kunnen ze giftige stoffen afvoeren. Onvoldoende beweging en een zittend leven zijn dus een risico voor onze rug.

10

2.4 Rechtop staan: de beste houding Verticaal rechtop staan is de beste houding. Dan staan de tussenwervelschijven en gewrichtsbanden zo weinig mogelijk onder druk en spanning en zijn ze in evenwicht. Het gewicht van de romp, het hoofd en de armen wordt verticaal verdeeld tussen de lendenwervels. Voor iemand van 60 kg is de druk op de schijf L5/S1 gelijk aan ongeveer 40 kg, of 2/3 van het lichaamsgewicht.

11

3. Oorzaken van rugpijn In dit hoofdstuk geven we enkele voorbeelden van situaties waar ziekenhuispersoneel dagelijks mee te maken krijgt en die risicofactoren vormen voor de rug. Die risicofactoren vinden we ook terug bij de meeste van onze dagelijkse, familiale, sportieve, culturele activiteiten.

3.1 Herhaaldelijk of lange tijd een houding aannemen of een last tillen Wat volgt is een lijst van handelingen en houdingen die potentieel gevaarlijk zijn voor de rug als ze vaak herhaald worden. De effecten hiervan op de onderste lumbale schijven worden verduidelijkt door de onderstaande afbeeldingen en tekst. De cijfers (in rood) zijn een inschatting van de druk die wordt uitgeoefend op de onderste lumbale schijven. Die wordt berekend volgens het fysisch principe van de hefboom (zie uitleg bladzijde 19 en 20). 3.1.1 Vooroverbuigen (bolle rug) ✒ Omkering van de kromming van de rug ✒ Samendrukking van het achterste deel van tussenwervelschijven ✒ Uitrekking van de achterste gewrichtsbanden en het achterste deel van de tussenwervelschijven ✒ Verhoging van de druk op de tussenwervelschijven (hefboomeffect) Door deze bewegingen overdreven vaak te herhalen, kunnen de gewrichtsbanden en de tussenwervelschijven gekwetst raken. Het is moeilijk in te schatten hoeveel bewegingen leiden tot een pijnlijke beschadiging. Sommige experts zijn van mening dat er een verhoogd risico van rugproblemen ontstaat als de romp 15 keer per dag 90° voorovergebogen wordt.

12

Risicofactoren: te ver voorovergebogen houdingen

13

Risicofactoren: te ver voorovergebogen houdingen

14

Het naar voren gebogen hoofd legt een even grote druk op de halswervelkolom als eerder beschreven voor de lendenwervelkolom 3.1.2 Opzij draaien, eventueel bij het vooroverbuigen ✒ Afschuiving van de vezels van de ring ✒ Verhoging van de druk op de tussenwervelschijf (hefboomeffect) ✒ Als de romp ook nog naar voren gebogen wordt, komen de volgende belastingen daar nog bij: • Omkering van de kromming van de rug • Samendrukking van het voorste en zijdelingse deel van de tussenwervelschijf • Uitrekking van het achterste en zijdelingse deel van de tussenwervelschijf (het meest kwetsbare deel) Dit soort bewegingen vormen een groot risico voor de rug.

15

Risicofactoren: te ver naar voren gebogen en gedraaide houdingen

Het draaien van het hoofd heeft hetzelfde schadelijke effect op het cervicale deel van de wervelkolom

16

3.1.3 Een last optillen en daarbij fel naar achteren strekken ✒ Verhoging van de welving van de rug ✒ Samendrukking van het achterste deel van de tussenwervelschijf en de achterste gewrichten ✒ Verhoging van de druk op de tussenwervelschijf (hefboomeffect)

Risicofactoren: houdingen met overstrekte rug naar achter

17

3.1.4 Lang op een stoel zitten ✒ Omkering van de kromming van de rug ✒ Samendrukking van het voorste deel van de tussenwervelschijf ✒ Uitrekking van het achterste deel van de tussenwervelschijf en de achterste gewrichtsbanden Lang blijven zitten verhindert ook de voeding van de tussenwervelschijf.

3.1.5 Lang gehurkt zitten (of gehurkt een last optillen) ✒ Omkering van de kromming van de rug ✒ Samendrukking van het voorste deel van de tussenwervelschijf ✒ Uitrekking van het achterste deel van de tussenwervelschijf en de achterste gewrichtsbanden ✒ Verhoogde druk op het kraakbeen van de knieën In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, wordt afgeraden om iets op deze manier te tillen. Met een last van 15 kg kan de druk op de tussenwervelschijven oplopen tot 440 kg. Deze beweging is niet alleen gevaarlijk voor de lendenwervelkolom, maar ook voor het kraakbeen van de knieën. Later zullen we zien dat door de knieën buigen vaak nuttig is, maar dan nooit meer dan een hoek van 90° als er een last van de grond getild wordt. Volledig door de knieën buigen, als er geen last gedragen wordt, kan de rug beschermen, op voorwaarde dat deze houding niet lang wordt aangehouden.

18

3.2 Andere risico’s verbonden aan het tillen 3.2.1 Kenmerken van de last Het gewicht van de last vormt uiteraard een grote belasting. Het is duidelijk dat de druk op de tussenwervelschijven stijgt, afhankelijk van het gewicht van de opgetilde last. Er werden grenzen vastgelegd die, eens overschreden, een verhoogd risico inhouden voor de rug (rekening houdend met het gemiddelde verschil van de spierkracht tussen mannen en vrouwen): 25 kg voor een man en 15 kg voor een vrouw, indien de last ter hoogte van het bekken wordt vastgehouden. Andere factoren bemoeilijken de taak nog, zoals een last met een groot volume, die uit de handen glijdt of een onstabiele, onevenwichtige of asymmetrische last. Het volume van de last verhoogt de druk op de rug: 130 kg in plaats van 80 kg voor een last van 10 kg 3.2.2 De grijpafstand Wie een last ver van zich af houdt, voelt al snel zijn armen en schouders moe worden, maar voelt in zijn rug niets. De berekening van de druk op de onderkant van de lendenwervelkolom toont aan dat die afhankelijk is van de afstand waarop de last wordt gehouden (mechanisme van de hefboom). Een last van 10 kg, weinig belastend als die tegen het bekken wordt gehouden, houdt een verhoogd risico in als die op armlengte wordt gehouden. De druk op de tussenwervelschijven stijgt onmiddellijk van 50 kg naar 200 kg, afhankelijk van de afstand waarop de last wordt gehouden (op het hoofd of met de armen uitgestrekt).

Verduidelijking van de druk in verhouding tot de hefboom: in grijs – het gewicht van de last en de afstand tussen de last en de tussenwervelschijf, in geel – de kracht van de rugspieren en de afstand tussen de last en de tussenwervelschijf, in zalmroze – het gewicht van het geheel hoofd-romparmen, in rood – de druk die wordt uitgeoefend op de onderste lendenwervelschijf

19

Verduidelijking van de druk in verhouding tot de hefboom: in grijs – het gewicht van de last en de afstand tussen de last en de tussenwervelschijf, in geel – de kracht van de rugspieren en de afstand tussen de last en de tussenwervelschijf, in zalmroze – het gewicht van het geheel hoofd-romp-armen, in rood – de druk die wordt uitgeoefend op de onderste lendenwervelschijf

20

3.2.3 De kenmerken van de patiënt Iemand optillen of helpen om zich te verplaatsen is natuurlijk iets heel anders, want daarbij moet rekening gehouden worden met diens beperking en in hoeverre die persoon kan meewerken. Zijn overgewicht, zijn gebrek aan medewerking en eventuele handicaps (motorisch of mentaal) of zintuiglijke stoornissen maken het nog moeilijker. Soms is de toestand van de patiënt niet bevorderlijk voor de correcte toepassing van de tiltechnieken die, om efficiënt te zijn, zo dicht mogelijk bij de patiënt moeten gebeuren. Als de patiënt gladde of geen stevige schoenen draagt, is het valrisico nog groter.

3.3 Risico’s verbonden aan de omgeving Een hellende vloer vormt nog een grotere belasting voor de rug bij het duwen of trekken van een karretje. Kleine oneffenheden, die nauwelijks zichtbaar zijn, rondslingerende voorwerpen of een gladde vloer verhogen het risico van vallen en uitglijden. Die risico’s zijn nog groter als de lokalen duister zijn of schaduwzones hebben. Dan is de tred onzekerder en is het risico groter dat een obstakel niet opgemerkt wordt.

Een karretje een helling opduwen, is een extra belasting voor de rug

21

In een slecht opgeruimd lokaal moet iemand zich in bochten wringen om een voorwerp te nemen dat achter andere voorwerpen staat. Bij te weinig plaats tussen de meubels, wordt correct bewegen ook moeilijk.

3.4 Risico’s verbonden aan de organisatie Wetenschappelijke studies tonen aan dat het risico van chronische rugpijn aanzienlijk stijgt als iemand regelmatig wordt blootgesteld aan stresssituaties. Stress wordt dus beschouwd als een negatieve reactie die tot rugpijn kan leiden. Bij onze prehistorische voorouders was de stressreactie echter een adaptief verdedigingsmechanisme om energie op te wekken en zich zo te verdedigen tegen een aanvaller. De spieren spannen op om sneller te lopen, het hart gaat sneller slaan om bloed naar de spieren te voeren, dat zijn maar enkele mechanismen die ons lichaam gebruikt om te overleven. De aanvallers zijn veranderd, ze zijn zelden nog gevaarlijk voor onze fysieke veiligheid, maar onze reactie is dezelfde gebleven. Ons hart klopt nog steeds sneller, onze spieren spannen zich nog steeds op als reactie op de stressoren. Die komen nu veel vaker voor en vragen om een groot aanpassingsvermogen: tijdsgebrek, vele taken uit te voeren bij de patiënt, te krappe tijd om dat te doen, vele administratieve documenten. Enkele voorbeelden die de definitie van stress kunnen verduidelijken: het gevoel van onevenwicht tussen wat we moeten doen en wat we denken te kunnen doen. In de ziekenhuissector komen heel wat potentiële stresssituaties voor. Die kunnen in verband worden gebracht met 3 types van factoren: ✒ de eisen van de uit te voeren taken: • grote werklast • belastende houdingen • tillen (patiënt, materiaal, …) • evolutie van de toestand van de hulpvrager (vraagt steeds meer tijd) • strenge hygiënevereisten • vele taken • omgevingssituatie (lawaai, warmte, …) • administratieve verplichtingen • vragen van de familie • … ✒ de beschikbare middelen om de vraag aan te kunnen • onaangepaste werkplek (plaatsgebrek) • ongeschikt, beschadigd materiaal • tijdgebrek • onvoldoende opleiding • … ✒ sociale steun • gebrek aan erkenning • gebrek aan steun en/of contact met de hiërarchische lijn • onvoldoende steun en/of contact met de collega’s

22

• afwijzende of onwillige houding van de familie • … Het gevoel van evenwicht tussen deze 3 factoren: eisen – middelen – steun, vermindert de stressreactie. Een gevoel van hoge eisen (vele taken tegelijk moeten doen bijvoorbeeld) kan gecompenseerd worden door de gewaarwording van aangepaste middelen (informaticamateriaal, medisch materiaal, …) en veel steun vanwege het team of de oversten. Elk gevoel van onevenwicht tussen deze drie factoren zal daarentegen leiden tot een stresssituatie met gevolgen voor lichaam en geest. Een van die gevolgen zijn gespannen spieren. Ook de spieren van de rug kunnen gaan samentrekken, wat leidt tot overspannen spieren, een verstoorde bloedsomloop en eventueel pijn in de lenden. De druk op de tussenwervelschijven neemt toe en kan op termijn de voeding en ook de genezing verstoren. Stress kan er ook toe leiden dat iemand zich gaat focussen op de pijn, met een hele kettingreactie die ook een schadelijke invloed hebben op de wervelkolom: slapeloosheid, depressie, minder buitenkomen, in zichzelf gekeerd zijn, boulimie, ...

3.5 Persoonlijke risicofactoren 3.5.1 Zittend leven en onvoldoende fysieke conditie Behalve tijdens administratieve taken, zijn de spieren en gewrichten van ziekenhuispersoneel continu in beweging. En toch, door herhaaldelijk dezelfde beweging te maken, kunnen bepaalde spieren sterker worden en daarna ook verstijven. Dit gebrek aan soepelheid, dat vaak heel sterk voorkomt bij de spieren van de achterste dijen, leidt tot een gebrekkige mobiliteit van het bekken en zo tot een hogere belasting van de wervelkolom. Door die stijfheid, vergelijkbaar met stijfheid die veroorzaakt wordt door fysieke inactiviteit, is de kans groter dat de gewrichten van de rug beschadigd raken. Wie minder soepele spieren heeft, krijgt ook meer moeite om taken uit te voeren in een lastige positie en om zijn rug goed te houden. Voor administratief personeel is het gebrek aan beweging dan weer schadelijk voor de rug. Zoals we eerder gezien hebben, houdt de voeding van de tussenwervelschijven verband met de veranderingen van houding (sponseffect). 3.5.2 Roken De nicotine die rokers inhaleren, is een stof die de vaten doet vernauwen. Zo worden de bloedvaten kleiner. Door die beperking in de bloedsomloop, daalt ook de toevoer van voedingsstoffen naar de tussenwervelschijven. Een toevoer die toch al beperkt is, want volledig afhankelijk van de drukschommelingen veroorzaakt door bewegingen en veranderingen van houding (sponseffect). Er bestaat een duidelijk verband tussen roken en rugklachten, vooral bij overgewicht.

23

3.5.3 Andere persoonlijke risicofactoren Leeftijd, medische voorgeschiedenis, overgewicht kunnen het risico van rugklachten verhogen. Toch is het moeilijk om voor een bepaald iemand met zekerheid te bepalen wat de oorzaak van de rugklachten is. 3.5.4 Kleding Onaangepaste schoenen dragen (zonder bevestiging achteraan, met hoge hakken, “instekers”, met gladde zolen) verhoogt het risico van vallen of verstuikingen; bovendien moeten de voeten achteraan en, indien mogelijk, ook aan de zijkanten, voldoende steun hebben. Ook spannende kledij (lange schort uit één stuk) maakt het moeilijk om de juiste houding aan te nemen (bijvoorbeeld door de knieën buigen of de voeten spreiden).

24

4. Natuurlijke veroudering van de wervelkolom en enkele pathologieën 4.1 Natuurlijke veroudering van de wervelkolom en artrose De cellen van de wervelkolom ontsnappen ook niet aan de tand des tijds. Als gevolg van herhaaldelijke bewegingen, kan het kraakbeen van de gewrichten gaan uitslijten. Hoe ouder iemand wordt, hoe minder water de kern bevat en hoe dunner de tussenwervelschijf wordt, dit noemen we verzakking van de tussenwervelschijf.

Jonge schijf: goede schokdemper

Het onderliggende bot, dat niet meer beschermd wordt door deze schokdemper, reageert dan op de druk die veroorzaakt wordt door houdingen en bewegingen en er worden kleine uitgroeiingen gevormd, de zogenaamde “papegaaienbekken” (osteofyten). Deze wijzigingen van het kraakbeen leiden tot artrose. De verminderde afstand tussen de schijven en de botwijzigingen die worden aangeduid op de röntgenfoto’s zijn meestal een normale evolutie in het verouderingsproces; de artrose waar de arts over spreekt, is even banaal als grijze haren!

Oude schijf: slechte schokdemper

De blauwe pijlen wijzen op papegaaienbekken vooraan de wervels en de groene pijlen wijzen op artrose in de achterste gewrichten

4.2 Beschadiging van de achterste gewrichtsbanden en gewrichten Herhaaldelijk een belastende houding aannemen, lasten tillen of trillingen ondergaan en een gebrek aan beweging, fysieke activiteit, eventueel versterkt door stressfactoren, dat alles zal de veroudering van de wervelbestanddelen in de hand werken of letsels veroorzaken. Zo blijven de gewrichten niet eeuwig bestand tegen spanningen die veroorzaakt worden door bepaalde houdingen (vooroverbuigen met ronde rug bijvoorbeeld). Deze herhaalde en forse bewegingen kunnen op termijn leiden tot kleine scheurtjes in de vezels. Omdat gewrichten heel zenuwrijk zijn (veel kleine gevoelige zenuwen) zal de beschadiging ervan pijn doen op de gekwetste plek.

De rode pijlen wijzen op beschadigde en mogelijk pijnlijke gewrichten

25

De achterste gewrichten kunnen ook problemen veroorzaken: zich plots opzij draaien of ver naar achteren rekken kan een te hoge druk leggen op het kraakbeen, wat zich uit in pijn. Hoewel de natuurlijke veroudering van de wervelgewrichten (artrose) getoond op de röntgenfoto’s niet noodzakelijk pijnlijk is, is pijn die wordt veroorzaakt door de beschadiging van de gewrichten niet zichtbaar op de radiografieën..

4.3 Spiervermoeidheid Wie heeft nog nooit pijn in de dijen gehad de dag na een fietstocht of een wandeling die langer of steviger is uitgelopen dan gewoonlijk? De oorzaak van die pijn is te vinden in de aanwezigheid van giftige stoffen, die vrijkomen door de samentrekking van de dijspieren. De spieren van de rug (paravertebraal) trekken krachtig samen bij bepaalde activiteiten, zoals een verband aanleggen of de vloer schrobben. Omdat die spieren overbelast worden, kunnen de giftige stoffen niet snel genoeg afgevoerd worden en dit leidt tot rugpijn.

4.4 Beschadiging van de tussenwervelschijf Beschadiging van de tussenwervelschijf is een fenomeen dat vaak langzaam en geleidelijk opduikt. Om beter te begrijpen wat er precies gebeurt, onderscheiden we bij dit fenomeen verschillende stadia. 4.4.1 Stadium 1: De tussenwervelschijf van een persoon van jonger dan 15 jaar is intact. 4.4.2 Stadium 2: Als iemand herhaaldelijke of te grote buigende of buigende en draaiende bewegingen maakt, kunnen er kleine scheurtjes komen in de vezels. Die scheurtjes zijn niet pijnlijk (gezien de afwezigheid van zenuwreceptoren), maar creëren een zwakke plek in de ring. 4.4.3 Stadium 3: De kern dringt zich door deze scheuren, wat nog versterkt wordt door aanhoudende slechte bewegingen en houdingen, en stulpt uit naar de rand van de ring, waardoor de ring zelfs kan gaan opzwellen (discusprotrusie). Die kan dan druk uitoefenen op het achterste deel van de ring en tot pijn leiden.

26

4.4.4 Stadium 4: In dit stadium is de ring kwetsbaar geworden en een simpele beweging, zoals een potlood oprapen, kan de laatste lagen van de ring doen scheuren waardoor een deel van de kern buiten de ring uitstulpt: dat is discushernia. Een discushernia is niet altijd pijnlijk: 3 tot 20 % van de volwassen bevolking in goede gezondheid zou een discushernia hebben die geen pijn doet, maar enkel te zien is op een scanner of een NMR-foto. De groene pijl wijst op discushernia

Deze vier afbeeldingen tonen de verschillende mogelijkheden als iemand een discushernia heeft: van de totale afwezigheid van pijn tot pijn in het been (sciatalgie) die zelfs kan leiden tot verlamming van bepaalde spieren

4.4.5 Is een chirurgische ingreep onvermijdelijk bij een discushernia ? Voor chirurgen is pijn, zelfs heel felle pijn, onvoldoende reden om een operatie te overwegen. Een operatie is pas nodig als er duidelijke symptomen zijn van de aantasting van de zenuwwortel: paresthesie (jeuk, tintelingen), verlies van gevoel in bepaalde delen van het been en vooral verlies van spierkracht. Uitgezonderd hernia’s met een sterke druk op de zenuwwortel waarbij een operatie de enige optie is, hebben recente wetenschappelijke studies aangetoond dat een hernia in 75 % van de gevallen gedeeltelijk of zelfs helemaal kan verdwijnen binnen een jaar. De verklaring voor dit fenomeen kan te vinden zijn bij de enzymen die worden aangevoerd door de witte bloedcellen en de hernia aanvallen, als een soort vreemd lichaam in het wervelkanaal.

27

4.5 Lumbago Al deze beschadigingen kunnen acuut opduiken, na een zware inspanning of een simpele beweging. Bij een plotse en hevige pijn spreken we van een lumbago (spit). De betrokken persoon gaat automatisch een heel herkenbare houding aannemen (“krom van de pijn”) als gevolg van een intense en heel pijnlijke spiersamentrekking en hij probeert de minst pijnlijke houding aan te nemen. Dit “spit” is vaak het resultaat van een jarenlange belasting van de rug door verkeerde houdingen en bewegingen. Dit is “de druppel die de emmer doet overlopen”.

4.6 Extra tips 4.6.1 Bedrust: maximaal twee dagen Langdurige inactiviteit vertraagt het genezingsproces van de tussenwervelschijf omdat de voeding van de schijf afhankelijk is van drukschommelingen en dus van beweging. Een zekere vorm van lichaamsbeweging zal de genezing versnellen. Voor zover de pijn dat toelaat natuurlijk, en aangepast aan de functionele capaciteiten. Te veel beweging tijdens pijnlijke periodes is ook niet goed. Een lange bedrust verzwakt ook de spieren en is slecht voor de fysieke conditie. Dan wordt het alleen maar moeilijker om weer op krachten te komen. Twee dagen volledige rust is een maximum dat best niet overschreden wordt. De beste houding bij heel felle pijn, is op de rug liggen met de benen gebogen. In die houding ondergaat de wervelkolom maar 25 % van de druk die wordt uitgeoefend bij een rechtstaande houding. Recente studies hebben aangetoond dat mensen die aan lichaamsbeweging blijven doen (vooral door vervroegd terug aan het werk te gaan) in de volgende maanden minder kans maken om te hervallen dan mensen die lang in bed zijn blijven liggen. 4.6.2 Ernstige tekenen om rekening mee te houden De aard van de pijn moet wel goed opgevolgd worden: ✒ als de pijn feller wordt in plaats van te verminderen of stabiel te blijven ✒ als de pijn ‘s nachts erger lijkt ✒ als de pijn eerst alleen in de onderrug voelbaar was en nu uitstraalt naar een van beide benen Raadpleeg dan onmiddellijk uw arts; hij zal bepalen of de situatie ernstig genoeg is om bijkomende onderzoeken uit te voeren (bloedafname, röntgenfoto, scanner ...)

28