Op weg naar energieneutrale zorggebouwen
Case 2 – Vernieuwbouw Zorgorganisatie DrieGasthuizenGroep
Hoezo?
De titel van het interview met Mariette Heemskerk en Wim Claessen is met beide benen terug op de
Michiel Houwing: “Omdat je daar juist die driehoek van
grond. Heb jij dat gevoel ook?
functionele toekomstbestendigheid, het wegwerken
Energieneutraal Woonzorgcentrum Huis en Haard
van achterstallig onderhoud én het implementeren
Michiel Houwing: “Ja, daar kan ik mij wel in vinden.
van duurzaamheid laat zien. Als ik het opnieuw
We zijn neergedaald vanaf onze roze wolk. Aan de
moet doen zou ik wel in een vroegtijdig stadium een
andere kant is dit wel het eerste traject in Nederland.
huisvestingsspecialist erbij halen. Die kan Amstelring
Amstelring heeft wel haar nek uitgestoken en we gaan
dan helpen met het maken van een goed strategisch
het doen. Iedereen praat erover maar wie doet het in
Zorgorganisatie DrieGasthuizenGroep is momenteel
ontwerptrajecten als die van Huis en Haard soepel
huisvestingsplan op basis van een programma van
de praktijk? Het is echt wel een project om heel trots
bezig hun woonzorgcentrum Huis en Haard in
verlopen. In totaal is de projectmanager bijna vier jaar
eisen.”
op te zijn.”
Arnhem energieneutraal te maken. Dit doen ze
bij DrieGasthuizenGroep aan de slag geweest om het
vanuit de ambitie om de gehele organisatie te
geheel op te tuigen.
verduurzamen. Omdat de organisatie hiervoor niet Wat is nu de uiteindelijke besparing op het
de specifieke kennis in huis heeft, hebben ze tijdelijk
Als hulpmiddel om te komen tot duurzame gebouwen
energieverbruik voor Amstelring?
een projectmanager ingehuurd om hen daarbij te
en een duurzame organisatie is gekozen om het
helpen. Deze is ervaren in het opzetten en begeleiden
instrument BREEAM (zie kader) te gebruiken. De
Michiel Houwing: “We gaan bij de eerste drie locaties
van verduurzamingstrajecten. Samen met deze
DrieGasthuizenGroep heeft voor ogen dat alle locaties
rond de 25 tot 30 procent aan energie besparen.
expert is een duurzaamheidsvisie voor de komende
uiteindelijk minstens een BREEAM Good score moeten
Inderdaad, dat is minder dan Nul op de Meter. Kijk,
jaren geschreven. De directie en raad van toezicht
behalen. Bij de vernieuwbouw van Huis en Haard ligt
technisch is alles mogelijk. Maar op een gegeven
hebben de visie vervolgens geaccordeerd. Sindsdien
de ambitie zelfs nog wat hoger. Immers, hier gaat de
moment overstijgen de uitgaven wat er uiteindelijk
is er breed commitment binnen de organisatie
organisatie voor een energieneutraal gebouw met een
kan worden bespaard. Vanwege de technische staat
om duurzaamheid door te voeren, waardoor
BREEAM Very Good score.
van de locaties bleek Nul op de Meter financieel niet haalbaar binnen dit project. Vervolgens is er naar een optimum gezocht. Bij dat optimum zijn gaandeweg ook onderwerpen betrokken als toekomstbestendigheid,
BREEAM
het pand in goede conditie brengen, een goed binnenklimaat garanderen en zekerheid kunnen bieden over kosten. Al die parameters zijn meegenomen in het creëren van een optimum. Dan is energie besparen
BREEAM is een instrument om integraal te meten hoe duurzaam een
niet meer het enige, maar spelen er meer factoren.”
gebouw of gebied is. De duurzaamheidsprestaties worden bepaald aan de hand van criteria per thema. Het gaat hier niet alleen om energie, maar bijvoorbeeld ook management, transport, water, materiaalgebruik, afvalverwerking, vervuiling en landgebruik. Ook gezondheid is een belangrijk onderdeel binnen BREEAM, iets dat goed aansluit bij de zorg. De methode beoordeelt duurzaamheid in de volle breedte.
- 42
www.breeam.nl
- 43
Betrokken
−−
Opdrachtgever: DrieGasthuizenGroep
partijen
−−
Projectontwikkeling & management: 4THECITY
−−
Ontwerp: Geesink Weusten Architecten
−−
Installatieontwerp en duurzaamheid: Traject Vastgoedadvies
−−
Constructies: Triops
−−
Realisatie: Giesbers
−−
Bouwbegeleiding: Bert Vlieger Consultancy
Locatie
Utrechtseweg 265, Arnhem
Proces
juli – december 2013 – start proces en selectieprocedure architect januari 2014 - maart 2015 – ontwerp proces april 2015 – juli 2015 - aanbesteding augustus 2015- oktober 2015 - engineering november 2015 – start bouw zomer 2016 – deeloplevering fase 1 zomer 2017 - eindoplevering
Begroting
−−
Totale investeringskosten ± €6.75 miljoen (totale som van bouw- en sloop, ontwerp, proces & advieskosten)
−−
De investeringskosten zijn 5% hoger dan wanneer volgens standaard bouwbesluit kwaliteit wordt gebouwd i.v.m. energieneutraal maken.
−−
Onderhouds- en beheerskosten zijn gelijk aan gebouw met standaard bouwbesluit kwaliteit.
−−
Jaarlijkse energiekosten ±70.000,- lager dan wanneer volgens standaard bouwbesluit kwaliteit wordt gebouwd, nog exclusief subsidie uit SDE+ regeling.
Ventilatie
Luchtkwaliteit
Warmte-/koudeopwekking
Energieopwekking, PV-installatie
Warmtapwaterbereiding
Decentrale ventilatie-
CO2-regeling per kamer
Omkeerbare lucht/
Dunne filmpanelen als schuin dak
Booster warmtepomp met
units in kozijn met 80%
afzuiging doucheruimte op
water warmtepomp met
en monokristallijne panelen op
tapwaterbuffer, gekoppeld
warmteterugwinning
aanwezigheid en tijd
energiebuffer
platte dag, totaal 1.200 m 2
aan wamte-/koudeopwekking
Indeling
Energiebesparing
Dakisolatie
6,5 m 2 K/W
Vloerisolatie
6,5 m 2 K/W
Vloerverwarming/-koeling Watergebruik
bewoners in zomer en winter
Terugverdientijd energieneutraal maken ±5 jaar exclusief subsidie uit SDE+ regeling.
−−
Terugverdientijd energieneutraal maken ±4 jaar inclusief subsidie uit SDE+ regeling.
4 woongroepen, per woongroep:
Bouwkundige en
−−
8 eenheden (25m 2) voor PG-cliënten
installatietechnische toepassingen
−−
1 woonkamer (80m )
Zie het figuur op de linker pagina
2
18 woonzorgappartementen (44m ) 2
Gevelisolatie 5,0 m 2 K/W
Optimaal comfort voor
−−
Waterbesparemd sanitair
Energie-aansluiting
Regenwater
Verlichting
Bewustzijnm duurzaamheid
All electric gebouw, geen
Opvang op eigen terrein, voor
100% LED-verlichting
Domotica afgestemd op
gasaansluiting
beregening omliggende terrein
schakeling op aanwezigheid
bewoners en bezoekers
Ruimtelijk
Kavel oppervlak:
8.150 m 2
EPC
programma
Begane grond:
2.325 m BVO
-0,028
Benedenverdieping:
950 m BVO
1e verdieping:
525 m 2 BVO
Totaal Bruto
3.800 m 2 BVO
Overig
Totaal Netto
3.340 m GVO
BREEAM Very Good certificaat
2
2
2
info-boards in entree
- 44
- 45
berg.
lift
techniek
serre
berg.
lift
huiskamer
19 postkasten
berg.
hoofdentree
berg.
huiskamer
berg.
berg.
balkon
huiskamer N
tuinkamer
berg.
balkon N
alg. ruimte
Begane grond
1e Verdieping
Begane grond
1e verdieping
- 46
- 47
Als eerste woonzorgcentrum van Nederland het predicaat BREEAM Very Good
Huis en Haard in twee stappen energieneutraal Het Woonzorgcentrum Huis en Haard ondergaat momenteel een metamorfose. In twee fases wordt het markante gebouw in Arnhem compleet vernieuwd. Als het straks klaar is, is het gebouw van de DrieGasthuizenGroep niet alleen energieneutraal maar heeft het ook als eerste woonzorgcentrum van Nederland het predicaat BREEAM Very Good. Een interview met de direct betrokkenen van deze transitie: ontwikkelaar Bert Krikke, directeur 4THECITY, Jasper van Dijke, architect bij Geesink Weusten Architecten en John klein Gebbinck, energie- en installatieadviseur installatieadviseur bij Traject Adviseurs & Managers. Het gesprek met het drietal heeft plaats op een steenworpafstand van het woonzorgcentrum Huis en Haard. Al snel wordt duidelijk dat Bert Krikke, John Klein Gebbinck en Jasper van Dijke goed op elkaar zijn ingespeeld. “Het is denk ik ook de truc dat je met elkaar een team creëert. Dat je met elkaar het gevoel hebt, we gaan hier een heel mooi en duurzaam gebouw van maken”, zegt Bert Krikke.
Dat is ook de uitdaging geweest?
De nieuwbouw wordt in twee fases gerealiseerd. Het heeft dezelfde uitstraling en dezelfde
Jasper van Dijke: “De uitdaging zat vooral in het
voetprint. Dat lijkt eenvoudig?
beantwoorden van de vraag hoe we op die plek een modern gebouw met moderne techniek kunnen
Nog voordat Jasper kan antwoorden zegt Bert Krikke:
neerzetten terwijl toch het gevoel en de sfeer van
“Ik denk persoonlijk dat dit misschien juist één van
oorspronkelijke gebouw behouden blijft. ”
de meest lastige opdrachten is geweest die je hebt gehad. Ga maar na. Je moet naar het oude gebouw kijken en daar een modern nieuw gebouw maken
Renovatie lijkt dan de voor de hand liggende keuze.
waarvan wij zeggen; ‘ja dat is van deze tijd’. En waarvan
Waarom is er toch gekozen voor nieuwbouw?
de omgeving zegt; ‘het is nog steeds ons ‘oude’ gebouw’.”
Jasper van Dijke: “Het eerste idee was om het pand te renoveren, maar dat bleek niet te werken vanwege de
Jasper knikt: “Dat is waar. En de buurt was erg
grote hoeveelheid asbest in het gebouw. En er waren
enthousiast toen ze zagen wat we op die plek gaan
veel constructies die in de weg zaten voor de nieuwe
realiseren. Het was denk ik voor de mensen een
plattegrond die we op het oog hadden. De bestaande
hele geruststelling. We hebben vanaf het begin
structuur leende zich niet voor een invulling die paste
duidelijk gemaakt wat we hier wilden gaan doen.
bij de eisen en wensen van het scheiden van wonen en
Een woonzorgcentrum met hetzelfde volume, dat
zorg”
refereert aan wat er stond, alleen in een nieuwe jas.”
Bert Krikke, Jasper van Dijke en John klein Gebbinck
- 49
En die nieuwe jas is zoals gezegd energieneutraal.
Feitelijk trekken we warmte uit het gebouw. En in
Een bewuste keus van de eigenaar de
plaats van dat we die naar buiten afvoeren, slaan we
DrieGasthuizenGroep?
het op in grote tanks om met die warmte de tweede warmtepomp te voeden.”
Bert Krikke: “De DrieGasthuizenGroep is bezig om duurzaamheid onderdeel van de bedrijfsvoering te maken. Zo is bijvoorbeeld bij zes woonzorggebouwen het streven om het energiegebruik met twintig procent te verlagen. Bij nieuwbouw zijn de richtlijnen van BREEAM het uitgangspunt. En met de nieuwbouw van Huis en Haard gaan we dus voor het certificaat BREEAM Very Good.”
‘Uiteindelijk wordt op basis van een total cost of ownership berekening bepaald welke oplossingen de beste keuzes over een exploitatieperiode van 30 jaar zijn’
We hebben ook gezocht naar het juiste type paneel
En daarom is voor alle ruimten ook uitgegaan
want we waren het er als snel over eens, dat we niet
van de hoogste klimaateisen, zoals deze voor de
met die blauwe zonnepanelen konden werken. We
psychogeriatrie gelden.”
hebben nu een matzwart paneel gevonden met zwarte randjes.”
Geen gemakkelijke opgave?
DrieGasthuizenGroep in de toekomst flexibel omgaan Warmtepomp
Warme buffer
Voorverwarming tapwater
Vloer
Warmtepomp tapwater
Warmtepomp tapwater
Buffer tapwater
met vraag vanuit de markt. Ze kunnen schakelen
Naverwarmer tapwater
Het dak is in het geval van Huis en Haard geen echt
John klein Gebbinck lacht: “De hoeveelheid gevel is procentueel enorm in dit gebouw en dat maakt het
35oC B C
BW
2
TSA
3 -
A
D
4
C
BT
55oC
25oC
Buitenlucht
B
Luchtbehandeling
Vloer
15oC
= = = = = = =
Condensor Verdamper Buffer warm water Warmtewisselaar Buffer koude Buffer warm tapwater Elektrische verwarming
1 BK
-
-
2 18 C o
John klein Gebbinck: “Uiteindelijk is het wel gelukt. Ons vertrekpunt is altijd de Trias Energetica. Dus
Jasper van Dijke: “Niet als je uitgaat van het idee,
Dit wordt straks het allereerste woonzorgcentrum
dat er onder het dak nog een gebruiksruimte zit,
met een BREEAM Very Good score. Een primeur dus.
want dát is inderdaad niet het geval. Eigenlijk is het C V BW TSA BK BT EH
V
dak. Toch?
TSA2
4
Koud tapwater
Koude buffer
60oC
tussen zware zorg en woonzorg als dit nodig is.”
EH
3 V
30oC
wilde Jasper een serre met veel glas. Nee, dat maakt
Maar?
65oC
1
voor de energetische vraag wel erg complex. En ook
het er allemaal niet gemakkelijker op.”
Bert Krikke beaamt dit: “Hierdoor kan
Zomer koeling / warmtapwater
beginnen bij het terugbrengen van het energiegebruik.
gebouw een rechthoekige doos waarop we aan de
Bert Krikke: “Tegelijkertijd moet je, wanneer je zo’n
koppen topgevels hebben geplaatst, zodat visueel een
gebouw als dit gaat maken niet direct vanuit BREEAM
puntdak ontstaat. Daartussen liggen de matzwarte
gaan rekenen maar vanuit de zorg. En dat laatste is
panelen als ‘dakbedekking’. Aan de binnenzijde worden
soms wel eens ten koste van een hogere BREEAM-
zonnepanelen met wat meer rendement geplaatst.
score gegaan.”
Vanaf de straatkant is het gewoon een zwart dak.”
Vervolgens hebben we per ruimte de energiebehoefte bekeken. Wat heb je nodig voor bijvoorbeeld ventilatie, verwarming en water? Uiteindelijk wordt
Bert Krikke: “Je zult de panelen vanaf de straatkant En dan ben je er?
Kan je daar een concreet voorbeeld van geven?
wel zien. Het moet mooi zijn maar je mag ook best zien
op basis van een total cost of ownership berekening
dat er wat techniek achter verscholen zit. Hopelijk
Bert Krikke: “BREEAM stelt ontzettend hoge eisen aan
stimuleert dat ook anderen.”
akoestische afscherming van de buitenomgeving. En
bepaald welke oplossingen de beste keuzes over
John klein Gebbinck: “We willen een energieneutraal
een exploitatieperiode van 30 jaar zijn. Zo zijn we
gebouw maken en daarvoor hebben we ook nog zonne-
dat betekent dat bijvoorbeeld de serre een doodstille
bijvoorbeeld voor de ventilatie uitgekomen op een
energie nodig. Die panelen komen op het dak.”
ruimte zou worden. Terwijl reuring één van de
warmteterugwinning die per ruimte via een innovatief systeem in de gevel wordt verwerkt. Tevens hebben
Bert Krikke: “Over de manier waarop ze op het dak
we bedacht om twee warmtepompen achter elkaar te
komen hebben we heel wat gesprekken gevoerd.”
schakelen, een innovatieve koppeling van bestaande
Is er ook rekening gehouden met een veranderende
belangrijkste dingen is voor de bewoners. Moet je je
vraag in de zorg?
voorstellen, dan leef je in een parkachtige omgeving met speeltoestellen voor de buurt maar de vogeltjes
Jasper van Dijke: “Om in de toekomst te kunnen
en de lachende kinderen kunt je niet meer horen? We
techniek. De eerste zorgt voor de eigenlijke warmte
John klein Gebbinck: “Zeg maar gerust dat het veel
opschalen zijn alle appartementen flexibel ontworpen.
hebben dus gezamenlijk besloten om die eis niet op te
en koude opwekking van het gebouw. De tweede is
bloed, zweet en tranen heeft gekost. Vooral omdat je
Ze zijn zo getekend dat bijvoorbeeld van twee
volgen.”
alleen bedoeld voor de opwekking van warm water.
er voor wilt zorgen dat het dak geen installatie wordt.
kamers of appartementen één kan worden gemaakt.
- 50
- 51
Jasper van Dijke: “Het is bijvoorbeeld verwarrend voor
vastgesteld en vervolgens met elkaar een zorgvuldig
niet alleen op prijs, maar ook op kwaliteit en visie.
Wat is jullie persoonlijke drijfveer geweest om dit
iemand die dementerend is als er een auto langs rijdt
plan gemaakt. We wilden vrij van kosten kunnen
Een partij die meedenkt zal misschien iets meer
project te doen?
die je niet hoort.”
kijken naar oplossingen. Daar hoort in mijn beleving
kosten, maar kan in de exploitatie zomaar 2 ton extra
nog geen bouwer bij. Ook in relatie tot BREEAM vind
opleveren.”
Bert Krikke reageert direct: “We wilden aantonen dat het energieneutraal maken van een woonzorggebouw
ik dat we de juiste keuze hebben gemaakt om pas bij Zou je daarmee kunnen stellen dat er voor
het definitief ontwerp een bouwer aan te trekken.
Jasper van Dijke: “Zorg ook dat je als organisatie
economisch haalbaar is, zelfs zonder subsidies nodig
woonzorgcentra andere BREEAM-scores moeten
Als wij vragen om een BREEAM very good gebouw te
mensen in huis hebt, die goed kunnen vertalen wat
te hebben. En wat mij betreft wilden we vooral laten
komen?
maken en hij stuurt de architect aan krijg je uiteindelijk
je als organisatie voor ogen hebt. Als die kennis niet
zien dat het mogelijk is om een energieneutraal
ongetwijfeld een BREEAM very good gebouw. Maar dat
in huis is, raad ik aan om die (tijdelijk) binnen te halen
zorggebouw te realiseren dat er tegelijkertijd ook nog
Bert Krikke: “Je kunt de eisen die je aan woningbouw
is anders als dat wij zoals nu een gebouw meer vanuit
voor zulke bouwprojecten.”
mooi uitziet. Ik denk dat dit ook de beste manier is
stelt niet zondermeer op een zorgproject
gevoel ontwerpen, en dán pas gaan kijken op hoeveel
projecteren. Dit is in Nederland het eerste BREEAM
BREEAM-punten we eigenlijk uitkomen. De bouwer had
John klein Gebbinck: “Onze kracht zat ook erg in de
gebouwde omgeving.” Jasper en John knikken: “Daar
woonzorggebouw. En ik heb ook een aantal keer met
waarschijnlijk wel die hoge akoestiek gepakt omdat hij
samenwerking. Je moet er een goed gevoel bij hebben
sluiten wij ons graag bij aan.”
een collega van John bij de DGBC gezeten en zijn er
daar dan punten mee kon halen.”
om zo’n proces samen in te gaan, anders krijg je nooit
om verder te komen met de verduurzaming van onze
criteria toegevoegd en afgehaald. Maar nog botst wat
een team dat op hetzelfde doel af gaat. Hiervoor moet
wij vinden en hebben gedaan met die harde eisen. Dat
je soms kwetsbaar opstellen, met haantjesgedrag red
geeft niet hoor, maar dat is wel een constatering.”
Giesbers Bouw is uiteindelijk uit drie partijen
je dit niet.”
geselecteerd om Huis en Haard te bouwen. Ze zijn in de definitieve ontwerpfase bij het project Hoe bepaal je welke onderdelen vanuit het
betrokken. Hoe kwam deze keuze tot stand?
perspectief van de zorg anders moeten worden ingevuld?
Bert Krikke: “We hebben bewust gekozen voor lokale partijen, omdat dit goed past in de duurzame
Bert Krikke: “Gedurende het proces is het ontwerp
gedachte. Maar die keuze heeft er ook mee te maken,
teruggekoppeld met een klankbordgroep waarin het
dat bedrijven uit de regio graag aan hun omgeving
personeel werd vertegenwoordigd. Hierin zaten onder
willen laten zien wat ze kunnen. We wilden een bouwer
andere een aantal verplegers, therapeuten en de
die er vol voor gaat en met ons meedenkt. De prijs
facilitaire dienst, maar ook de cliëntenraad was erbij.”
telt uiteraard ook mee, maar er werd vooral gelet
Jasper van Dijke: “Omdat we een healing environment
op kwaliteit, visie en ervaring met duurzaamheid en
willen creëren heb je de expertise van mensen uit de
verbetervoorstellen. Uiteindelijke kwam Giesbers
zorg zeker nodig. Deze professionals, die elke dag in
Bouw met het beste aanbod.”
de zorg werken, weten wat in de praktijk wel of niet goed is voor de cliënt.” Wat raden jullie andere organisaties aan die ook een energieneutraal zorggebouw willen realiseren? Jullie hebben er voor gekozen om een bouwer pas in een later stadium erbij te betrekken. Waarom?
Bert Krikke: “De discussie in hoeverre het gebouw duurzaam wordt, moet aan het begin van het proces
Bert Krikke: “Dat is een bewuste keuze geweest. Dat is
worden gevoerd. Zorg dat er breed commitment
ook mijn belangrijkste les aan anderen die dit boekje
binnen de organisatie is om duurzaamheid door te
lezen. We hebben lang over de voorlopige ontwerpfase
voeren. Dus niet dat men halverwege het project roept
gedaan. Eerst met een beperkte groep de ambities
‘het wordt te duur, we zien er van af’. En selecteer
- 52
- 53
