M YTHE EN GESCHIEDENIS1) H e t o n d e rw e rp van de v o o rd ra c h t lu id t: My th e en G eschiedenis. Deze w o o rd e n b e p a le n te rs to n d d en in h o u d . W ij zullen onze a a n d a c h t m o e te n b e p a le n bij de m ythe, bij de g esch ied en is, en te n d e rd e b ij d a tg e n e w a t uitged ru k t w o rd t d o o r h e t kleine v o egw oo rdje „ e n ”. H e t is d u id e lijk , d a t de tw ee b e g rip p e n , als w eerg av e van werk e lijk e v e rsc h ijn se le n , e e rs t op zichzelf en in o n d erlin g e v erg elijk in g zullen m o e te n b e sch o u w d w o rd en . M aar ook zullen w ij m o e ten n ag aan , w elk e p la a ts b eid e in n e m en in d en o n tw ik k e lin g sg a n g d e r m en sh eid . H e t is o ok n iet v reem d, d a t een cla ssicu s e ro v e r s p re e k t. W an t w e lisw a ar k o m t g esch ied en is in vele c u ltu u rk rin g e n in v ersch illen d e v o rm e n voor, m a a r de vorm , die onze zo g en aam de w esterse c u ltu u r a a n v a a rd t en beo efen t, is van G rieksc 0 0 1 sp ro n g . T ro u w en s, zowel m y th e als h is to ric z ijn u it h c t G rick s a fk o m stig e w o o rd en . In de e e rs te p la a ts g a a t h e t e r d u s om , de tw ee versc h ijn selc n n a a s t e lk a a r te zetten ; d a t is: w a a r te nem en, w a t h en v e rb in d t, en vo oral, w a t hen o n d e rsc h e id t. In h et alg cm een en in beginsel. W an t h e t is o n s n ie t te do en om een b e p a a ld e n v e rsc h ijn in g sv o rm , m a a r om h e t w ezen zelf. D aarb ij gaan w ij u it van de een v o u d ig ste op m erk in gen. H ot e e rs te d an, w at w ij k u n n e n zeggen, is d a t m ythe en g esch icd en is b eid e v erh a a l, v ertellin g zijn van ie ts d a t een m aal is gesch ied. De v e rte lle r, zo van een m y th e als van een s tu k gesch ied en is, d o e t v o o r zichzelf en vo o r den h o o rd e r o f lezer iets in w o o rd e n h erlev en w a t v ro eg er w e rk e lijk h e id w as, a lth a n s d o o r hem v o o r w e rk e lijk h e id w o rd t g eh o ud en . H et w o o rd ..w e rk e lijk h e id " la te n w ij 1) Voordrag gehou te Potchefstroom op 21 Mei 1963. 139
vo orlo p ig nog m a a r o n b e p a a ld ; w ij k om en e r nog op terug. In h o e v erre d it b eeld v an h e t v erled en , om a an zijn docl te b e a n tw o o rd e n , o ok aa n sch o o n h eid se isen m oet v oldoen, deze v ra a g is nu vo o r ons van geen belang. W aaro m v e rte lt de m en s? O m d at h e t o n d e rw e rp hem b elan g in b o ezem t en o m d a t hij a a n n e e m t, d a t h e t ook a n d e re n zal in te re s s e re n . A angezien nu m y th e en geschied en is b eid e ie ts v e rte lle n u it h e t v erled en , m o e t h e t antw o o rd iets s c h e rp e r luid en : de m en s v e rte lt ze, o m d a t het v erled en , a lth a n s b e p a a ld e d in g en u it h e t v erled en , hem ook n u nog b ela n g in b oezem en en hij a a n n e e m t d a t zij ook a n d e re n nog zullen in tc re s s e re n . H e t verled en , hoezeer ook voorbijgegaan, h eeft d a a ro m nog n ie t afgcdaan; m en h e eft e r m ed e te m a k e n ; h e t h e e ft z ijn w a a rd e , ook v a n d aa g nog. B lijk b a a r h e e ft h e t v e rle d e n d u s een betek en is en een b elang, die ook nu nog gelden, en kan het nog ste e d s invloed u ito e fe n e n . M ythe en h isto rie h eb b en d u s dezen g e m c c n sc h a p p e lijk e n g ro n d sla g , h et onm iddellijke, a p rio ri gegcven geloof aan een in n e rlijk e n sam cnhan g d e r dingen. ’s W erelds gang is b lijk b a a r n iet een c h a o tisc h e w a n o rd e van to ev alligheden, m a a r een w etm atige o rd e, die v o o r d en m e n se lijk e n g e est n iet v erb o rg en b eh o e ft te blijv en . W ij p re c is e re n v e rd e r. De b e la n g rijk h e id van een verh aal b e tre ffe n d e h e t v erled en , d a t op enig erlei w ijze het vo o rsp cl zal zijn van h et h ed en , w a a ro p b e ru s t zij? W a ar om v e rd ie n t h e t v e rm c ld in g ? H ie r d o e n zich tw ee mogelijk h e d e n voor. H et v e rh a al k a n b e la n g rijk z ijn om zichzelf, zijn o n d e rd e le n , zijn v erlo o p en eigen sam en h an g . M aa r h e t k an h et ook zijn om ie ts d a a rb u ite n , om i d s w a a rto c h e t d ie n t en d a t h e t m e t zich m e d e b rc n g t: een b edo elin g , een zin, een stre k k in g . O ok de ge\v.;kte belangste llin g is n iet van een en k ele so o rt; ’s m en se n geest en h a r t h eb b e n m e e r d a n een v erlan g en en beh o efte. W ij spiegelen m y th e en h isto rie in h u n z u iv ersten vorm v o o re e rst a a n d it zo ju is t v erm e ld e a lte rn a tie f: o n tle n e n zij h u n w ezen lijk e b e la n g a a n zichzelf o f aan ie ts b u ite n d en d ire c te n in h o u d ? W ij b e g in n en m et die m y th e en o n tle n e n tw ee v o o rb e e ld e n a a n de G riek se ged a c h te n w e reld . V o o re e rst: h e t la n d sc h a p van A ttik a on140
d e rsc h e id t zich van de m e e ste n a b u rig e g ew esten d o o r een overvlocd van o lijfb o m en ; m e e r d a n iets a n d e rs vorm en deze de n a tu u rlijk e rijk d o m ervan. W a a ra an heeft h et land d ien te d an k e n ? H et a n tw o o rd lu id t: tw ec goden, A thena en Poseidon, b e tw is tte n e lk a n d e r h e t bezit van het land. W ie h et b este geschenk zou aan b ie d e n , zou besc h e rm h e e r of b e sc h e rm v ro u w e w o rd en . Poseidon bood h e t p a a rd aan , in d a t lan d een e c h t w e e ld e a rtik el; A thena de zoveel n u ttig e r o lijfb o o m . Zij b e h a a ld e de o v erw in n in g en d a t is de red en , w aa ro m A ttik a n o o it rijk is gew orden aan p a a rd c n , m a a r w el aan o lijfb o m e n . M en ziet het: d it v crh aal h ecft een stre k k in g b u ite n zichzelf; het dicnt ergens toe; h et geeft de o o rz a k e lijk e v e rk la rin g van een b e sta a n d e to e sta n d . T w eedc v o o rb eeld : op den tw eeden d ag van het A theense feest d e r A n th e ste ria w o rd t een w e d s trijd in h et d rin k e n g eh o ud en . E r is e c h te r niet, als gew oo nlijk, een g em een sch ap p eli jk m eng vat op g esteld , w a a ru it ied er w o rd t b ed ien d , m a a r ied ere d e e ln e m e r h eeft zijn eigen, a fz o n d e rlijk e d rin k k a n . W aarom deze o n g e b ru ik e lijk e regel? H et a n tw o o rd is als volgt: O restes, b elad en m et den vloek w egens m o e d e rm o o rd , w as ju is t op d ien dag te A thene a a n g e k o m en om zich te o n d e rw e rp e n a a n de uits p ra a k van h e t h o o g ste g e re c h tsh o f a ld a a r. K oning Pandion sto n d v o o r een p ijn lijk d ilem m a: O restes beledigen en de w e tte n d e r g a s tv rijh e id sch en d en , d o o r hem u it een a n d e r, a fz o n d e rlijk m en gv at te la te n b ed ien en , of wel alle a n d e re aanw ezigen b e s m e tte n m e t den vloek, dien hij m et zich d roeg. H ij kreeg een g elu kk ig en inval cn zette aan alle d e e ln e m e rs een a fz o n d e rlijk e k an voor. S in d sd icn is d a t zo geblevcn. De regel, die vo o r d it o n d e rd e e l van h et feest g eld t, b e ru s t op de g e b e u rte n is, die de m y th e v erte lt. A nders u itg e d ru k t: o m d a t de m y th e v e rte lt d a t h e t toen te r tijd a ld u s gesch ied d e, d ie n t h e t a ltijd zo te g eb euren. De m y th e b e p a a lt een g ed rag sreg el. N iet h e t re la a s d e r feitcn zelf is h et b e la n g rijk e , m a a r d a t w at e ru it volgt: een v o o rsc h rift, hoe te h a n d elen . De m y th e b e a n tw o o rd t du s tw ee so o rte n vragen. De v raag k an lu id en : w aa ro m is d it of d a t zo en n ie t a n d e rs? Zij k a n o ok luid en: hoe m o eten w ij d it of d a t doen ? 141
De m en s n e e m t im m e rs w a a r, d a t hij e r is, en d a t e r a n d e re d ingen zijn , k leine d ingen in zijn o n m id d e llijk e om geving, m a a r ook g ro te , geheim zinnig e, g ev a arlijk e d ingen: de ganse w e re ld om h em heen ; a a rd e , w a te r, zee en lu c h t, de gehele n a tu u r m e t h a a r o n b e d w in g b a re k ra c h te n , w a a rte g e n o v e r hij zichzelf o n b e te k e n e n d , onku n d ig en m a c h te lo o s voelt. E n to c h m o e t h ij in die w ereld leven en z ijn b e st do en er, als en k elin g en m e t de z ijn en , zo z e k er en veilig m o g e lijk in te leven. Deze zekerheid, d a t h ij n ie t o n a a n g e p a st in een v re e m d e om geving leeft, ja a g t de m en s op v e rsch ille n d e m a n ie re n na: d o o r h e t geloof, d a t is Iangs de w eg d e r re c h ts tre e k s e verbond e n h eid en a a n h a n k e li jk h e id ; h ie r s c h e n k t hij v ertro u w en; d o o r de k u n st, d a t is langs d e n w eg van vastleg g en in sc h o o n h e id , in h e t b e sc h o u w e n w a a rv a n hij zich kan verliezen; d o o r de w ijsb e g e e rte , lang s d en w eg van h e t re d e lijk e b eg rip ; h ie r tr a c h t hij te b e g rijp e n en h e t begrep en e k a n h em n iet m e e r b ean g stig en . De m y th e d o e t h e t op h a a r m a n ie r: zij v e rte lt. Zij v e rte lt hoe ie ts e en m aal g eschied de, v e rk la a rt d a a ro o r h e t b e sta a n d e , en s te lt re gels v a st v o o r h e t g ed rag . D at v erle d e n v e rk la a rt en bep a a lt h e t h eden . H et h e d en is in z ijn w a re b e te k e n is afgeleid u it h et v erled en . H e t b e slisse n d e en v o o rbeeldige v er leden is zelfsta n d ig , n ie t afgcleid. In d a t v e rle d en leefden g od en en h e ro ë n , d ie a u to n o o m zijn . In b eid e gevallen g eeft de m y th e d u s een a n tw o o rd d a t u itg a a t boven zijn fe ite lijk e n in h o u d . Z o n d e r die b ed o elin g v e rlie st zij h a a r w a a rd e . B lijft zij to c h b e sta a n , d a n o n ta a r d t zij to t m ythologie o f to t sp ro o k je . M aar n u de g esch ied en is. W aa ro m v e rh a a lt T h u cy d i des, d e g ro o ts te d e r a n tie k e h isto ric i, d e n o o rlo g tu sse n A thene en S p a rta ? H ij zal h e t o n s zelf zeggen. „Thucydid es de A th e n e r h e e ft h e t v e rh a a l te b o e k g e steld van den o o rlo g tu sse n P e lo p o n n e sië rs en A th en ers, te w ete n , hoe zij m e t e lk a n d e r h e b b e n g e s tre d e n ”. E n even v e rd e r: „Ik a c h t m ijn doel b e re ik t, a ls m ijn v e rh a a l g u n stig on tv an g en w o rd t d o o r lezers, d ie n a u w k e u rig k e n n is d e r feiten verla n g e n ”. D it is d u id e lijk e taal. H ij v e rte lt d ien o o rlo g eenvoudig, o p d a t m en zou w e ten h oe h ij v e rlo p en is. H ij v e rte lt feiten , o p d a t m en de feiten zou le ren k en n en ,
142
a fz o n d e rlijk , in volgorde, en in sam en h an g , zoals hij ze zelf h eeft leren kenn en . H et v e rh a a l en z ijn d ire c te in h o u d zijn doel op zichzelf. E r is geen v e rb a n d m et h e t heden, tenzij d a t e r in d a t hcden m ensen leven, die de gebeurten issen van v ro eg er w illen leren kenn en . V an enige toep assin g is geen sp ra k e , la a t s ta a n van enige n o rm van h a n d ele n . E c h te g esch iedenis b ed o elt n o o it lessen te geven. W el tr a c h t T h u cy d id es ook d u id e lijk te m ak en , w a a r o m de v o lk eren en de en kelin gen zich in d ien s trijd ged ro eg en zoals zij d ed en . H ij h e e ft d u s b e la n g ste llin g voor p sych o log isch e, p o litiek e, ja zelfs eco n o m isch e ach terg ro n d cn , m a a r alleen om de feiten te v c rk la re n ; v e rd e r d an deze g aat h ij n iet. De g esch ied en is ric h t h a a r b elan g stellin g d u s op datgene w a t zich m e tte rd a a d in deze w ereld afsp eeld e, w a t m en sen als wi j zijn — geen goden of h e ro ë n — d e d en of o n d e rv o n d e n . W elisw aar kan zij ook een op en oog heb b en v o o r b o v e n n a tu u rlijk e k ra c h te n , die zich in en aa n de m en se n w ereld o p e n b a re n ; zij zal m issch ien zelfs w el eens g en o o d zaak t zijn v oor h a a r v e rk la rin g e n d a a r n a a r te verw ijzen, m a a r zij u it d it verm o ed en sle c h ts o m d a t zij het nod ig h eeft te r v e rk la rin g van h e t z ic h tb a re , en z o d ra een h is to ris c h feit de v e rk la rin g geeft, v e rv a lt de v erw ijzing n a a r h e t b o v e n n a tu u rlijk e . Dit z ic h tb a re en ta s tb a re b lijft h a a r eig en lijk e v o o rw e rp van o nd erzo ek ; d a t w il zeggen: h e t gew one leven van m en sen en vo lk eren . Zij tra c h t geen w ezen lijk, n o rm a tie f g eb eu ren te o n td e k k e n a c h te r een toevallige v e rsc h ijn se l. De c ritis c h e in ste llin g v an h a a r w c rk z a a m h eid b re n g t m e t zich m ede, d a t zij alleen co n c re te p la a tsb e p a lin g e n k an a a n v a a rd en , en c o n c re te tijdsb ep alin g en . H isto risc h e fe ite n g esch ied en een m aal, op een b e p a ald e p la a ts, op een b e p a a ld e n tijd , b ij b e p a a ld e mensen. D aarom is e r ook één en kele ch ro n o lo g isch e opeenvolging van feitein , en al v e rte lt m en n ie t alles, en al kan m en n iet alles v e rte lle n , de v o o rstellin g v an d en onafgeb ro k e n , re c h tlijn ig e n gang van d en tijd is g ro n d slag d er geschied en is. De m en s s te lt belan g in din gen v an h e t verleden. M aar e r is, zo zeiden w ij, v e rsc h il van b e la n g ste llin g in s u b je c tie v e n zin. E en v e rh a a l kan a llerlei vo o r ons bete143
kenen. H e t k a n onze o p p e rv la k k ig e of g e sp an n e n nieuw sg ierig h eid b ev red igen; h e t k an op onze v erb ee ld in g o f op o n s sc h o o n h e id sb e se f w e rk e n ; h e t k a n o n s doen lachen of w enen ; h e t k an onzen w il sta le n , ons g ew eten w a k k e r ro ep en , of zich alleen ric h te n to t o n s v e rs ta n d e lijk beg rijp e n . H et s p re e k t vanzelf, d a t w ij h ie r m o e ten sch iften . V oor e c h te m y th e en e c h te h is to rie is n ie t alles van b e lang. De h isto ris c h e ro m a n en h e t m y th o lo g isch e v erh aa l bij v o o rb eeid , tra c h te n een a n d e re b e la n g stellin g te bev red igen. M et de h is to rie zijn w ij vlug k la a r. U it T h u cy d id es' w o o rd e n is re e d s g eb lek en , d a t zij b e ru s t op „nieuw sgierig h e id " a a n g a a n d e feiten u it h e t v erled en , h u n o n d erlin g v e rb a n d en ca u sa le v e rk la rin g , op b e g e e rte om te w eten w at g esch ied is. M aar o ok bij de m y th e behoeven w ij n iet lang n a te d en k en . Zij b e ru s t op „ n ie u w sg ierig h eid ” a a n g aan d e den a c h te rg ro n d d e r d in g en , a a n g a a n d e d atg en e w at den m en s als m en s b e tre ft: leven en dood, gezin en m a a ts c h a p p ij, w e re k l en g od h eid , p lic h t en genoegen. De m y th e is w e re ld v e rk la rin g , lev en sb esch o uw ing, m etaphysica en g o d sd ie n st in v e rte ld e n vo rm . Zij b e a n tw o o rd t aan h et v erlan g en na p rin c ip ië le zek erh eid . D aaro m sp ee lt h et m y th isc h e v erh aal zich ook af in een a n d e re w e re ld d a n h e t g esc h ie d k u n d ig e . E n als h e t to c h erg en s op onze a a rd e g e situ e e rd w o rd t, d an k rijg t die p la a ts te rs to n d een a n d e re b e te k e n is en k leu r. O restes is een h ero s; hi j is n ie t als u of ik; w a t h em is o v erk o m en , is n iet van v o o rb ijg a a n d e vvaarde; h e t b lijft; h et b lijft geldcn; h e t h e e ft b o v e n tijd e lijk e b e te k e n is. De h isto risc h e P erik les kan m issc h ie n een bezielen d v o o rb ee id zijn; w at ko n in g P and io n deed in h e t m y th isc h e A thene is richtsn o e r en w et v o o r h et h isto ris c h e A thene. E n h e t m y th i sche A thene is a n d e rs g e k le u rd d a n h e t h isto risc h e . H et is ook J ie r o is c h ” ; h et b e h o o rt ook to t a n d e re , hogere w ereld . V an deze v ersch illen u it o n tw ik k e le n zich een reeks a n d e re o n d e rsc h e id in g e n , die m y th e en h isto rie nog sc h e r p e r teg en o v er e lk a n d e r zu llen stellen . E r is v o o re e rst v ersch il van m a te ria a l. De h is to rie k a n alleen w e rk e n m et gegevens, d ie aa n h e t w e rk c lijk e v e rle d e n o n tle e n d zijn, 144
die zij vindl in ta s tb a a r aanw ezige b ro n n o n : vo o rw erp en , o v erlev erin g en , te k stcn . Zij k e n t sle c h ts p e rso n e n van w ie z e k e r of a lth a n s h o o g st v v aarschijn lijk is, d a t zij w e rk e lijk geleefd h eb b en . W an n eer zij so m s een fe it v e ro n d e rste lt w a a rv o o r re c h ts tre e k s e b ew ijzen o n tb re k c n , d an doet zij d a t in de stellige o v ertu ig in g , d a t h et even reëel gew eest is als de a n d e re , en in w ezen van d en zelfd en a a rd . Z o n d er d it a p rio ri aanw ezige fe ite m a te ria a l k a n de h is to rie noch b e sta a n n och o n ts ta a n . H et geheel d e r v ertellin g w o rd t d u s o p geb o u w d u it a lz o n d e rlijk e gegevens, die ie d e r voor zich op h un w a a rh e id m o eten w o rd e n g e to e tst. H et doel is: een o n afg eb ro k en v erh aal, z o n d e r leem ten , logisch sam en h a n g en d . le d e re leem te of o n z e k e rh e id is een prikkel to t n a d e r o n d erzo ek . H et h isto risc h e v e rh a a l k an al ju is te r en ju is te r w o rd en . M aar, iedereen w eet het, veel h isto risc h e v erh ale n m o eten onvolledig of o n z e k er blijven, d o o r g e b re k a a n gegevens. Ook is h isto rie a ltijd v o o rtz e tb a a r; de tijd gaat im m ers ook o n a fg e b ro k e n v o o rt. De m y th e b e sch ik t ov er geheel a n d e r m a te ria a l. Zij is n iet af'h an k elijk van een gegeven b u ite n zichzelf. Zij v ra a g t alleen n a a r w a t zij v o o r h a a r doel nodig h e eft of g ew en st a c h t. D aaro m is een m y th e a ltijd volledig, z o n d er leem ten of o n z ek e rh e d en . Zij k a n ook n iet v e rb e te rd w o r den, w a n t zij is te rs to n d v o lm aak t. In th e o rie kan du s evengoed h e t w e rk e lijk e als h e t v erzo n n en fe it v o o r h a a r in a a n m e rk in g k om en. W ij w eten e c h te r, d a t h et uitged a c h te feit, h e t n iet-h isto risc h e dus, in de m y th e gebruik elijk is. H et is n ie t vo lko m en u itg e slo te n , d a t e r eens in w e rk e lijk h e id een O restes geleefd heeft, m a a r h e t v erh aal van P andion , O restes en de w ijn k a n n e n is z ek er onhistorisch . E n d a t is de tw'ist van A thena en P o seid on zeker, d a a r de p e rso n e n , die e r b ij b e tro k k e n w aren , nooit h e b b e n b e sta a n . H ie ru it volgt ie ts a n d e rs. W at de g esch ied en is v e rte lt, is ste e d s un iek . E en g e b e u rte n is u it de lev e n sb e sc h rijv in g van de ene p erso o n kan m en ev en m in in die van een a n d e re o v e rp la a tse n als d a t m en d e n o o rlo g tu sse n de s ta te n A en B k an o p n e m e n in die van de rijk e n C en D. H et u n ie k e is n iet o v e rd ra a g b a a r. De m y th e e c h te r kan,
145
ev en als h e t sp ro o k je en de fictiev e v erteliin g , m o tiev en en o n d e rd e le n a a n een a n d e re o n tlen e n , en k el en alleen omd a t zij ze g e b ru ik e n kan. Zij volgt d a a rb ij nog v aak den w eg van d e n m in ste n w e e rs ta n d en b e p a a lt zich d a n to t h e t m e e st v o o r de h a n d liggende m o tief. M en h e rin n e re zich sle c h ts de talloze m alen , d a t in de m y th e een god een d o c h te r d e r m en se n huvvt, o f d a t e r tu sse n tw ee m a c h te n s tr ijd w o rd t g evoerd, o f d a t een m en s in iets a n d e rs w o rd t g e m e ta m o rp h o se erd . E r volgt n og iets a n d e rs u it. De h isto rie , die afhankelijk is van gegevens, d ie van e ld e rs m o e te n k om en, zal d u s m a a r al te v aak h a a r o n k u n d e o f o n z e k e rh e id en tw ijfel m o e te n erk e n n e n . Zij w o rd t in h a a r o m v an g en in h a a r ju is th e id b e p a a ld d o o r d ien toevalligen to e sta n d van h a a r m a te ria a l. Zij zegt vaak : d it w eet ik n iet; d it ken ik n iet, of nog n ie t. De m y th e e c n te r zw ijg t n o o it. W aaro m zou zij? Zij w eet im m e rs a ltijd al de n o d ig e feiten ; zij m a a k t ze, zo nodig, zelf. Ie d e re in a a n m e rk in g k o m e n d e vraag zal zij in z e lfv e rze k erd h e id d o o r een v e rh a a l b ean tw o o rden . W ant, te rw ijl de h is to rie sle c h ts k a n v e rte lle n w a t zij aanw ezig v in d t, n e e m t o f sc h e p t d e m y th e v rijm a ch tig w a t zij b eh o eft. E n te rw ijl de k ritie k d e r h isto rie zich ric h t op de ju is th e id van ie d e r o n d e rd ee l en, as gevolg d a a rv a n , op de ju is th e id van h e t gehele v e rh aa l, h eeft de m v th e alleen te b e o o rd e le n o f de v e rte liin g en dientengevolge h a a r o n d e rd e le n h et g e ste ld e d oel o p de ju is te w ijze dienen. W an t a a n die s tre k k in g is alles o n d e rg e sc h ik t. De m ythe, d ie v e rte ld e w a t zij v e rte lle n m o est, h e e ft ook n o o it een vervolg. Zij is in zichzelf a fg eslo ten . W a n n ee r m en den tw ist tu sse n A th en a en P o seid o n h ee ft v e rte ld , en d u s v e rk la a rd is, w a a ro m in A ttik a h e t p a a rd zeldzaam en de o lijfb o o m o v eral aan w ezig is, zal to ch n ie m a n d vragen: en to en ? D a a ren te g en is ie d e re h isto risc h e vertelling even v o o rtz e tb a a r als de tijd o n o n d e rb ro k e n . Ie d e re beg ren zin g is zelfs w illek eu rig . De tijd , w a a rin de m y th e on s v e rp la a tst, is ook een a n d e re d a n d ie d e r g esch ied en is. Deze la a ste is de tijd , die w ij aflezen o p onze k a le n d e rs en onze k lo k k en , de gew one tijd van g iste re n , v an d ag en m o rg en ; die n ie t a n d e rs
146
w o rd t, al gaan w ij m e t onze g e d a c h te n nog zover te ru g in h e t verleden . In d ien tijd vind en alle gesch ied k u n d ig e feiten p la a ts, o f h e t n u h e t o n ts ta a n van een w ereld d eel b e tre ft, enige m illioenen ja r e n geleden, of den la a tste n w ereld o o rlo g . M aar hoevel ja re n , eeu w en o f m illen n ia m o e te n w ij te ru g g a a n om A thena en P o seid on te zien tw iste n , of om P a n d io n m e t z ijn k ru ik je s te o n tm o e te n ? De v ra a g is d w aas. H e t v erled en , w a a rin de fe ite n w o rd en g e p la a tst, lijk t alleen u ite rlijk op d a t d e r h isto rie , m a a r in n e rlijk is h e t v e rw a n t a a n d a t van h e t sp ro o k je , d a t zegt: „e r w as e e n s” . H e t is een fictieve, een ideële verled en tijd ; en d a t k an n ie t a n d e rs, o m d a t de feiten, d ie de m y th e v e rte lt, alleen u ite rlijk v an onze w e re ld zijn , m a a r in n e r lijk van een ideële, m e ta p h y sisc h e w ereld . E n d a aro m : m y th isc h e tijd is a ltijd k o rt; zij d u u rt n ie t la n g e r d a n de e rin v erm eld e fe ite n vragen; d a a rn a s ta a t zij stil, voorgoed. M aar n u rijs t een b e slisse n d e vraag. H oe s ta a t h e t m et de w a a rh e id v an m y th e en g eschiedenis? M et deze la a tste z ijn w ij w e e r sp o ed ig gereed. H a a r w a a rh e id is im m ers d ie van c o n c re te fe ite n in onze m e n se n w e re ld , feiten , die de k ritie k van o n s denk- en v o o rstellin g sv erm o g en h e b ben d o o rs ta a n . De w a a rh e id van h e t geheel is een gevolg van de w a a rh e id en ju is th e id d e r o n d e rd e le n . M aar de m yth e? D at v erzo n n en verh aal, d a t o n s in een on w erk elijke w e re ld v e rp la a ts t, h e e ft d a t iets m et w a a rh e id te maken? O n getw ijfeld . M aar h e t is een a n d e re so o rt w a a rh e id en, in zek ere n zin, zelfs een h o gere w a a rh e id . De m y th e is w aar, w a n n e e r zij een goed, v e rk la re n d , en d u s aannem elijk a n tw o o rd geeft op een b e p a a ld so o rt vragen; h a a r k e n m c rk t de w a a rh e id van een p rin cip ieel a n tw o o rd op een p rin c ip ië le vraag. De h is to rie zo ek t de w a a rh e id die de w e te n sc h a p a a n v a a rd e n kan; de m y th e de w a a rh e id die h e t geloof a a n v a a rd e n kan . In beide gevallen ligt a an h et zoeken d e r w a a rh e id n a tu u rlijk te n g ro n d sla g h e t m enselijk e v erlan g en n a a r zek erh eid , m a a r in h e t ene geval is het de zek e rh e id , de fe ite lijk e ju is th e id van g eb eu rten issen u it v ro eg er tijd ; in h e t a n d e re geval de z e k e rh e id a a n g aa n d e de b lijv en d e, b e slisse n d e w a a rd e , d en eeuw igen a c h te rg ro n d d e r d ingen, v ro e g e r en n u en s tra k s . D aarom
147
is ook, a n d e rs d an bij dc gesch ied en is, h et w aarheidsgelialte van de o n d e rd e le n d e r m y th e een gevolg van d a t van h e t geheel. De w a a rh e id van de m y th e is d u s n ie t van fe itelijk en , m a a r van tra n sc e n d e n ta le n a a rd . Zij h e e ft vo o r h e t dagelijk se leven dezelfde b e te k e n is als alle a n d e re ideële w aarden. Zij voegt aan h e t leven een a n d e re , h o g ere a fm e tin g en d im e n sie toe. Zij geel't a c h te rg ro n d en ru im e r p erspectie f a a n o n s b e sta a n . W a n n e e r w ij onze p la a ts en onze ta a k in deze onze w e re ld k e n n en , is h e t o m d a t zij in een hogere, b e slisse n d e w e re ld h u n v e rk la rin g , n o o d zaak en regel v inden. M en k an vragen: w ie z ijn w ij? W a ar zijn w ij? W at m o ete n w ij d o en ? De m y th e geeft in v e rh a len d e n v o rm h et w a re a n tw o o rd en v e rb in d t alzo o n s b e sta a n m e t een z ijn sv o rm van h o g ere o rd e . Aan den aa n v an g van onze v o o rd ra c h t h e b b e n w ij in h e t m id d e n g elaten, w at w ij, in v e rb a n d zow el m e t de m y th e als m e t de h isto rie , o n d e r w e rk e lijk h e id h a d d e n te v e rsta a n . Op g ro n d van h et to t d u sv e r b eto ogd e, is d it n u w el d u id e lijk gew o rd en . H et b e h o e ft o ok geen b etoog, d a t de m e n sh e id e e rd e r en diep e r b e h o e fte h eeft a a n die w a a rh e id en z e k erh eid , die de m y th e w il geven, d a n a a n die w elk e de h is to rie zoekt. De m en s zal e e rd e r v e rz in n e n en a a n v a a rd e n d a n k ritisc h sc h ifte n d n av o rsen en g ev o lg tre k k in g e n m ak en . De tu c h t d e r w e te n sc h a p v o e rt langs een m o e ilijk e r en voorzichtiger le b e tre d e n b a a n d a n de fa n ta sie , en zo zien w ij dan ook in h e t o u d e G rie k e n la n d de h is to rie o n ts ta a n in een tijd , to en de m y th e re e d s lan g en s te rk geleefd had. W ij z ijn h ie r g e n a d e rd to t h e t tw eed e deel van onze u itleg g in g van h e t w o o rd je „ e n ” u it d en titel. W ij sta a n vo o r de vraag , hoe zich n a a s t of u it de m y th e h et nieuw e v e rsc h ijn se l d e r h isto rie h e e ft o n tw ik k e ld . W at bed o elen w ij e ig en lijk , w a n n e e r w ij s p re k e n van h e t o n ts ta a n van iets n ieu w s, in d it geval van een nieuw e, zich in geschriften vastleg g en d e w e rk z a a m h e id van d e n g eest? De w e rk e lijk h eid , w a a rin de m en s leeft, k e n t sle c h ts een ononderb ro k e n re e k s v e isc h ijn s e le n , w a a rb in n e n onze geest ver b an d , o n d e r m e e r o o rz a k e lijk v e rb a n d tr a c h t te leggen. In d en s tr ik te n zin van h e t w o o rd is d u s n ie ts ooit geheel n ieu w ; o f m en zou m o e te n zeggen, d a t alles m issch ien
148
ste e d s n ieu w is. R e c h tstre e k s w a a rn e e m b a a r is slechts een o p eenvolging en h e t is o n m o g elijk , voor w a t d a n ook, een a b so lu u t begin- of e in d p u n t aan te w ijzen. T och zagen w ij, d a t de e c h te h isto rie iets a n d e rs is d a n de e ch te m ythe, al h eb b e n zij b e p a a ld e trc k k e n gem een. E n dus g aat onze sp e u re n d e geest op zoek n a a r h e t tijd s tip , of het tijd p e rk , d a t iets v e rto o n t, d a t k e n m e rk e n d is v o o r de gesch ied en is en n ie t m e e r in de m y the p a st. O ok h ie r zijn wi j w e e r a fh a n k e lijk — w a n t h e t is h is to ris c h w e rk — van de te r b e sc h ik k in g sta a n d e gegevens. De s ta n d van zakcn is n iet zeer g u n stig : onze k en n is is g eb rek kig, o m d a t de gegevens w einige zijn. T och is h e t n ieu w e verscliijn sel d u id e lik w a a rn e e m b a a r. H et v in d t z ijn u itd ru k king zelfs in een b c p a a ld w o o rd , h e t w o ord historia. Dit b e te k e n t eig en lijk „n av orsing , o nd erzo ek , te w eten trachten te k o m e n ”. De m y th e v e rte lt zelfb ew u st en doelbew n st; m a a r zij o n d e rz o e k t n iet, v o rst n iet na, s p e u rt n iet n a a r b e tro u w b a re gegevens; zij m a a k t de gegevens en is zek er van h a a r re s u lta a t. O n d erzo ek e c h te r k a n to t een n eg atief of tw ijfe la c h tig re s u lta a t leiden; w a t e r n iet m eer is en geen sp o re n h eeft n ag elaten , kan h e t n ie t v inden. Dit o n d erzo ek , deze historia, kan zich ric h te n op de w ereld , zoals zij is, en op den m ens, zoals h ij is, en dan o n ts ta a n k en n is d e r n a tu u r, s te rre n k u n d e , a n th ro p o lo g ie , psychologic, g en eesk u n d e, enz. enz. Al deze ta k k e n van w e te n sc h a p w o rd e n in h e t o u d e G rie k e n la n d re e d s in die V ile , in ie d e r geval in d ie V ie eeuw vo o r onze ja a rte llin g m in of m e e r b eo efen d . M aar h e t o n d e rz o e k , de historia, kan zich o o k ric h te n op het v erled en d e r m en sh eid . Ook d a t is d a n w e te n sc h a p in d e n zin dien w ij a a n h e t w o o rd geven. H et o n ts ta a n van de h is to rie u it of n a a st de m y th s is du s een o n d erd e el, een b e p a a ld a sp e c t van h e t o n ts ta a n d ic r w e te n sc h a p , en die w e te n sc h a p is een d e r z eer w aardevolle gaven, d ie G rie k e n la n d ons h e e ft g eschonken. W aaro m o n ts ta a n zij d a a r en n ie t e ld e rs? W ij w e ten h e t niet. H et m o e t o n s genoeg zijn , w a a r te nem en, d a t die e ig en aard ig e w e rk z a a m h eid van den geest, d a t die zu cht n a a r kennis, b e ru ste n d e o p o n p a rtijd ig k ritis c h o n d e r zoek van fe ite lijk e gegevens, d a t d ie tu c h t van den geest, d ie zichzelf een h a lt to e ro e p t, z o d ra d ie gegevens on tb re-
149
ken, en d u s w e ig e rt in h e t lu ch tled ig e te zw even, m etterd a a d in G rie k e n la n d is o n ts ta a n . N a tu u rlijk v e rto o n t zij m enig v u ld ige zw ak h ed en , m a a r in w ezen is zij d aa r. Dit geld t d u s v o o r de w e te n sc h a p in h e t algem een. M aar n u de k en n is van h e t verled en , die a l v rij spoedig histuria in e n g e ren zin is g aan h e te n . Als zo danig m oest zij in ta lrijk e p u n te n de m y th e ra k e n . Bij v o o rbeeld: vele m y th en b lijv en als v erh a a l, als zo g en aam d e ov erlev erin g u it h e t v erled en b e sta a n , ook w a n n e e r h u n zin en betekenis op d en a c h te rg ro n d z ijn g e ra a k t. M aar o m d a t zij verh a le n h et v erled en zijn, ligt h e t v o o r de h a n d ze als historisc h e gegevens te b esch o u w en . D an v o rm e n zij m a te ria a l, m o e ilijk m a te ria a l, v o o r den h isto ric u s die fe ite n w il leren ken n en . D at m islu k t op d e n d u u r a ltijd , m a a r een tijd lang is h e t o n d e rsc h e id n iet d u id e lijk . W el b lijv en zij historisc h m a te ria a l v o o r hem , die de o v ertu ig in g e n van vroegere g e slac h ten w il leren ken n en . In de genealogie, die de levende g esla c h te n zo g a a rn e v e rb in d t m e t een goddelijk en o f h e ro isc h e n v o o rv a d e r u it m y th isc h e n tijd , ra k e n m y th e en h is to rie e lk a a r, ev en als in de g e b ru ik e lijk e voorste llin g van d en m y th isc h -h isto risc h e n o f h isto risch -m y th isch en s tic h te r van ste d e n o f kolonies. E n d a n w o rd e n de m y th isch e en de h is to ris c h e tijd op een in te re s s a n te w ijze v erw even, w a a ro p ik n u n ie t v e rd e r k a n in g aan . N og iets: de te n d e n tie u z e a a rd van de m y th e v in d t z ijn p a ra lle l in b e p aa ld e, m in d e r zu iv ere v o rm e n d e r G riek se gesch ied e nis, d ie eth isch -p a e d ag o g isch zijn . Deze h isto ric i w illen d a n aa n de h a n d van h e t v erle d e n lessen geven v o o r heden en to e k o m st. O n tw ik k e lt de g esc h ie d e n is zich n u n a a s t o f u it de m y th e ? De v ra a g is in deze v o rm w a a rs c h ijn lijk n ie t ju is t gesteld . E en nieu w e g eest, die d e r w e te n sc h a p p e lijk e b e lan g stellin g , w o rd w a k k e r en g r ijp t oo k h e t m y th isc h e m a te ria a l aan . E r is w isse lw e rk in g en beïnvloeding. H et h e eft en ig en tijd g e d u u rd , m a a r n ie t lang, v o o rd a t m en zich d u id e lijk k o n m a k e n , d a t d e o u d e m y th e en de n ie u w e w e te n sc h a p ie ts a n d e rs n a s tre e fd e n . De g ro n d v ra a g is b ij b eid e v e rsc h ille n d , o o k al w e rk e n zij een k o rte n tijd m et dezelfd e gegevens.
150
N iets g esch ied t in de m e n se w e re ld z o n d e r d a t individ u en , b ep a a ld e p e rso n e n , e rv o o r a a n s p ra k e lijk zijn . Zo k u n n e n w ij de v raag stellen : a a n w ien h e b b e n de G rieken, en d u s o ok w ij, h e t o n ts ta a n van de h is to rie te d a n k en ? W ij k u n n en T hales, P y th ag o ras en H ip p o k ra te s noem en, w a n n e e r w ij d e n e e rs te n d ra g e r en v e rte g e n w o o rd ig er zoeken van re sp e ctie v elijk de w e te n sc h a p p e lijk e w ijsbeg eerte, w isk u n d e en g en eesk u n d e. W ie k o m t nu in aanm erking, w a n n e e r h e t g a a t o v er de g esch ied en is? W ie is de e e rste w e te n sc h a p p e lijk e h isto ric u s g ew eest? O nze ken n is is w e e r b e p e rk t, m a a r, vo o r zover die k en nis re ik t, k om t sle c h ts één m a n in a a n m e rk in g , h em , dien C icero „vader d e r g e sc h ie d en is” n o e m t, n a m e lijk H e ro d o tu s. Bij h em im m e rs v in d en w ij re e d s op de e e rs te b la d z ijd e n een, welisw a a r v o o rzich tig u itg e d ru k t, m a a r to c h p rin sip ie e l bed o eld afw ijzen v an o n c o n tro le e rb a re m y th isc h e v erh alen . H ij ste lt in d e rd a a d alleen belan g in h e t v e rle d e n zoals h e t fe ite lijk g ew eest m o et zijn, z o n d e r e r v e rd e r iets m ede te b ed o elen, en h ij p a s t de enige ju is te w e rk w ijz e toe: hij o n d e rv ra a g t en leest, n e e m t w a a r en in fo rm e e rt, vergelijk t en c ritis e e rt. K o rto m hij d o e t zo goed m o g elijk aan histuria en v at de re s u lta te n d a a rv a n sa m e n in een v e r haal, d a t h e t v o o r hem b e lan g w ek k en d e v e rle d e n tra c h t v ast te leggen in z ijn fe ite lijk e ju is th e id en z ijn a ls fe ite lijk b esch o u w d e v e rb a n d e n . G eb rek a a n b e tro u w b a re ge gevens en zegslieden, een te k o rt ook nog a a n k ritisc h e sch o lin g en a a n sp a n k ra c h t van h e t in te lle c t m a k e n d a t d it v erh a al, m e t n am e v o o r de o u d ste tijd e n , nog vaak te le u rste lt. T och h e e ft H e ro d o tu s n ie ts a n d e rs d a n historisc h w erk w illen leveren, en hij h e e ft in d e rd a a d vo o r een g ro o t deel h is to ris c h w e rk geleverd: onze k en n is van b e p a ald e o n d e rd e le n d e r G riek se en d e r K lein-A ziatische en E g y p tisch e g esch ied en is b e ru s t g ro te n d e e ls op hem . H ij d ra a g t z ijn e re tite l d u s niet z o n d e r red en . Z o n d e r enige b e p e rk in g k a n m en e c h te r T h ucydides een h isto ric u s n o em en . W at h ij gesch rev en h eeft, is ge sch ied en is, en n ie ts d a n d a t, en in d en z u iv e rste n vorm . De m y th e b e s ta a t v o o r h e m eenvo ud ig n iet; hij w ijst h a a r d a a ro m ook n ie t af, p o le m ise e rt e r n ie t tegen. M et k ra c h t zou h ij zich h e b b e n v erzet tegen elk e poging om in h et
151
v erh aal enig e le m e n t toe te laten , d a t m e t geest en bedoeling d e r w e te n sc h a p p e lijk e h is to rie zou h eb b e n g e stred e n . W a n n e e r w ij enig a sp e c t v an h e t G riek se geestesleven in h e t oog v a tte n , v e rv u lt h e t on s ste e d s w e e r m et v e rb ijs te rin g , in hoe k o rte n tijd de ho o g ste to p p e n w erd en b esteg en . Zo o ok h ie r; sle c h ts één g e n e ra tie sc h eid t d en v a d e r d e r h is to rie v an h em , d ie een d e r g ro o tste gesc h ie d k u n d ig e n v an alle tijd e n is gew eest. M aar w ij z ijn nog n ie t a a n h e t ein d e van onze uiteenzettin g . T ot n u to e s p ra k ik o v e r m y th e en geschiedenis. E r v alt ook iets te zeggen o v er g e sch ied en is en m ythe, en w el in d ien zin, d a t ook de g e sch ied en is h a a r m y th en k ent. D it is n ie t m e e r de m y the, die in g o d sd ien stig-m etaphysisc h e n zin d en a c h te rg ro n d van h e t m e n se lijk e leven tra c h t te o n td e k k e n en u it te d ru k k e n . N een, zij voegt d itm a a l a a n h e t g e sc h ie d k u n d ig e v e rh a a l een nieuw ele m e n t toe. Zij s te lt de g e sc h ie d k u n d ig e fe ite n en p c rso n e n in een a n d e r lich t, een n ieu w lich t, d a t v e rg e lijk b a a r is m e t h e t ideële lich t, d a t de m y th e laat s c h ijn e n o v er de w e rk e lijk h e id van alle dag. De g o d sd ie n stig e m y th e verte lt van goden en h e ro ë n ; van goden, die g an s en al in de h o g ere w e reld th u is h o re n , en van h e ro ë n , die, hoew el m en sen z ijn d e, to c h o v er de g re n z e n van h e t m en sd o m z ijn g e tre d e n . Deze h e ro ë n z ijn d a n sym bo len, of la te n w ij liev er zeggen: u itb e e ld in g e n v an w at een m en s in den o v e rtre ffe n d e n tr a p k a n zijn , zo g ro o t, zo b e slisse n d voor h u n om geving o f v o o r d e g ehele m e n sh e id , d a t m en e r m et b ew o n d erin g , e e rb ie d en o n tz a g teg en o p ziet. Zo k a n h e t ook g aan m e t h is to ris c h e p e rs o n e n en feiten . D an v ra a g t m en zich af, w a n n e e r m e n h e t v e rh a a l d ie r d a d e n h o o rt: is h e t w a a rlijk nog een m e n s van g e lijk e b ew eging a ls w ij, die d it h e e ft v e rric h t. E n o n s v e rs ta n d zegt n a tu u rlijk : ja , m a a r o n s h a rt is geneig te zeggen: neen . De geschie d en is van ie d e r volk k e n t zu lk e fig u ren . M ijn volk d e n k t aa n W illem d e n Z w ijger; Ita lië zal F ra n c isc u s van Assisi n o em en , D u itsla n d B ach; de o u d e G rie k se w e re ld zal A lexand er d en G ro te k u n n e n n o em en . Ik la a t h e t aa n u over, u it u w eigen g e sc h ie d e n is d ezu lk en te n oem en. Ik zou geneigd zijn, a a n u w V o o rtre k k e rs te d en k en . Allen op v e rsc h ille n d e h is to ris c h te rre in . O m h u n h o o fd en
152
stra a lt een au reo o l van m e e r dan g e sch ied k u n d ig e w aarheid; zij zijn sym bool en voo rbeeld , en k u n n e n a a n oud en jo n g als ideaal w o rd e n voot'gehouden. Aan de feiten en p e rso n e n w o rd t n iets v e ra n d e rd , m a a r de w a a rd e rin g is een a n d e re gew o rd en . Zij v o rm en m e t h u n d a d en h e t myth isc b e ele m e n t in de h isto rie , de p o litie k e of c u ltu re le h isto rie van een volk. E n is h e t niet zo, d a t zij e r de hoogte p u n te n van v o rm en ? D at de h isto rie e r in in n e rlijk e , in m e n se lijk e w a a rd e d o o r w in t? Ik m een, d a t een volk, d a t die h is to risc h e m y th e zou m issen, een w ezen lijk elem ent van sa a m h o rig h e id zou o n tb e re n . De e e n d ra c h t in hoofdzaken, die, zoveel m o g elijk , een volk m o et k e n m e rk en , is niet alleen een e e n d ra c h t o n d e r e lk a n d e r v an de n u levenden, m a a r ook een s te rk e b a n d m e t h en , d ie w ij zien sta a n op die h o o g te p u n te n van de n a tio n a le geschiedenis. E n in d it o p zic h t h ee ft h e t o n d e rw ijs, en zeer z ek er ook h e t w e te n sc h a p p e lijk e o n d e rw ijs a a n onze u n iv e rsite ite n , een v erh ev en ta ak . W ant w e te n sc h a p b eo efen d z o n d e r h a rt is o n v ru c h tb a re en d o d e w ete n sc h a p . B. A. van G roningen. L eiden.
153
