Kopstukken: Constantijn de Grote I Prof.dr. L.V. Rutgers
Thema’s • Politieke geschiedenis • Geschiedschrijving • Religie • Kunst
Voorgeschiedenis: Problemen in de 3e eeuw 1. Erfopvolging: keizers = beroepssoldaten: vermoorden elkaar → geen continuïteit in bestuur 2. Slechte economie 3. Druk op grenzen → houdt soldatenkeizers in stand 4. Fragmentatie: deelrijken in Gallië en Palmyra
Deelrijken en invallen
De oplossing van Diocletianus Oplossing Diocletianus: Politiek: Tetrarchie = 4 heersers 2 keizers = augusti 2 hulpkeizers = caesares Hulpkeizers: opvolgen keizers
De medekeizers • Keizer Diocletianus (284-305) > Nicomedia • Keizer Maximianus = vader Maxentius (vanaf 285) > Milaan • Medekeizer Galerius (vanaf 293) > Antiochië • Medekeizer Constantius = vader Constantijn (vanaf 293) > Trier
De opvolging • 305: Diocletianus en Maximianus treden af • 305: Galerius (Oost) en Constantius (West) worden augusti • 306: Constantius sterft > Constantijn uitgeroepen tot keizer door troepen in York • 306 Opstand Maxentius (geholpen door vader Maximianus)
312 n.Chr. – Slag bij de Milvische Brug
Na de Milvische brug 312
Constantijn keizer Westen
313
Licinius = keizer Oosten: trouwt met half-zuster Constantijn
313
Bij die gelegenheid: Edict van Milan
Stand van zaken: Constantijn = alleenheerser West Licinius = alleenheerser Oost
Constantijn tegen Licinius 314
Burgeroorlog > verzoening
323/4 Definitieve oorlog tussen Constantijn en Licinius 324
Constantijn verslaat Licinius
325
Constantijn laat Licinius vermoorden
Bouw Constantinopel (Byzantium) 337
Constantijn sterft → begraven in Constantinopel
Samenvatting • Constantijn: helpt de Tetrarchie om zeep • Constantijn: begin Late Oudheid • Late Oudheid: structurele interactie politiek en (christelijke) religie
Edict van Milaan Christendom wordt religio licita = toegestane godsdienst
Gevolgen Christendom kan zich vrijelijk ontwikkelen ► Ontstaan monumentale architectuur: zichtbaar ► Kleine coherente groep → massabeweging ► Tweedeling binnen Christendom: religieuze klasse en het gewone volk ► Christendom kan zijn macht opleggen: van vervolgde naar vervolgende religie
Christendom en politiek: de bisschop als machtsfactor Traditioneel in Romeinse Rijk
Vanaf Constantijn
1. Keizer 1. Keizer 2. Senaat 2. Senaat 3. Leger 3. Leger 4. Bisshoppen
Gevolg van deze ontwikkeling • Bisschoppen niet alleen geestelijke leiders kerk • Maar ook: politieke leiders Romeinse wereld • Vanaf 5e eeuw n.Chr.: spelen centrale bestuursrol in de steden • Machtsbasis: Paus
Dus • Vanaf Constantijn: structurele verandering in politieke structuur Romeinse Rijk • Namelijk: religieuze leiders (=bisschoppen) worden machtsfactor • Aan einde Oudheid: nemen zelfs overhand
Kenmerk Christendom t.t.v. Constantijn: Interne verdeeldheid • Verschillende stromingen binnen Christendom • Verschillen zitten in de geloofsopvattingen • Verschillen ook vaak bepaald door historische groei • Probleem: verschillende stromingen accepteren elkaar niet
‘Ketterij’ • Verschillende stromingen: beschouwen elkaar als ketters • Tegenwoordig: heterodoxie • Christendom gaat uit van een enkele waarheid • Verchillende stromingen: hevige concurrentiestrijd
Gevaren • Vanuit staatkundig perspectief: gevaar van politieke onrust en gevaar territoriale fragmentatie van het (latere) Romeinse Rijk • Vanuit kerkelijk perspectief: gevaar ondergraving centrale geloofswaarden vroege kerk
Belangrijkste heterodoxe stromingen t.t.v. Constantijn • Donatisten in Noord-Africa
• Arianisme in oostelijke deel Middellandse Zee-gebied
Donatisme en Arianisme • Donatisme: ‘bedrijfsongeval’ → wederdoop van afvallige christenen • Arianisme: goddelijkheid van Jezus • Concilie van Nicaea: 325 n.Chr.: God en Jezus zijn consubstantieel
Christendom Constantijn? 1. Constantijn = ware gelovige 2. Constantijn = berekenende machtspoliticus 3. Alles er tussen in 4. Feit: pas gedoopt op sterfbed
Waarom nou het Christendom? Waarom is die vraag moeilijk te beantwoorden? ► Bronnen ► Eusebius van Caesarea ► Eusebius = Kerkvader = vroegchristelijke theoloog ► Kerkgeschiedenis van Eusebius= geschiedenis van de kerk en het geloof ► Dus Eusebius ≠ impartial observer
Voor Constantijn: de domus ecclesiae of huiskerk
De klassieke Romeinse basilica
Basilica • (Midden)schip • Zijschepen • Lichtbeuk • Dakstoel • Triomfboog
Functieverandering t.o.v. De klassieke tempel
Altaar: binnen Exterieur: relatief onverzorgd
Constantijn in Rome: St. Jan van Lateranen = kerkgebouw
St. Pieter: grafbasiliek
Constantijn’s kerken in het Heilige Land
Heilige Grafkerk Jeruzalem
Combinatie basiliek en centraalbouw ► martyrium
Constantijn’s kerken in het Heilige Land
Geboortekerk Bethlehem
Dus • Constantijn: basilica wordt typische christelijk • T.t.v. Constantijn: basilieken vaak op “heilige plaatsen” • Na Constantijn: basilieken overal = kerken
