Checklist Duidelijke instructies geven
7
Kop tekst 3
Interview Martin Sitalsing ief Opv ‘Ik wil mijn kinderen o sit kaders bieden.’
ed
Het CJG-team Over aansprekende discipline
3
Po
2
en
ru
m
zin
Cent
vo o
r Jeu g d e n
Ge
Nr. 5
Opvoedtips en informatie voor álle ouders > Positief Opvoeden basisprincipe: Aansprekende discipline hanteren, najaar 2012
Editie van gemeente Groningen
Bij alle opvoedvragen
Tips en hulp Hoe zorg ik ervoor dat mijn tienjarige dochter niet liegt? Waarom bijt mijn zoontje andere peuters? Hoe ga ik om met het spijbelen van mijn tiener? Als ouder word je regelmatig geconfronteerd met vragen waarop je geen antwoord weet. Met het doel ouders de juiste informatie over opvoeden te geven, zijn in Groningen beroepskrachten getraind in Positief Opvoeden volgens de methode Triple P. Dit zijn medewerkers van verschillende instellingen die werken met jeugd en ouders. Met ál je opvoedvragen kun je terecht bij het Centrum voor Jeugd en Gezin bij jou in de buurt. Op de website vind je een overzicht van de mogelijkheden bij jou in de gemeente. Aarzel niet, maar maak gebruik van deze mogelijkheden. Positief Opvoeden zal je helpen de ontwikkeling van jouw kind op een positieve manier te stimuleren!
Kijk op www.positiefopvoeden.nl of voor adressen en telefoonnummers op pagina 8.
Positief Opvoeden werkt
Voor alle ouders
Dewi, 8 jaar
‘Irwan, hoe zorg jij ervoor dat je kind luistert?’ ‘Eigenlijk had ik helemaal niet door dat Dewi zo slecht luisterde. Ongehoorzaamheid is echt iets wat er langzaam insluipt. Je merkt alleen dat je steeds vaker moet zeggen dat je kind iets moet doen en dat ze het steeds minder vaak doet. Als ik bijvoorbeeld zei dat ze zich klaar moest maken voor school, dan ging ze gewoon door met spelen en treuzelen.’ ‘Aan tafel was het net zo, ik zei een paar keer dat ze haar glas leeg moest drinken en voor ik het door had was ze alweer van tafel en stond dat volle glas nog op tafel. Uiteindelijk nam ze haar brood mee naar school omdat ze niet te laat op school wilde komen. Zo werd ze eigenlijk beloond voor haar ongehoorzame gedrag. Ze hoefde uiteindelijk niet te doen wat ik haar gevraagd had. Ik kreeg steeds meer het gevoel dat ze nooit luisterde, terwijl ze dit soms ook wel deed. Ik werd er hartstikke moe van. Ik heb
toen een workshop Positief Opvoeden gevolgd, die helemaal over leren luisteren ging. Aan het eind van de workshop had ik een eigen aanpak ontwikkeld waarmee ik ervoor kon zorgen dat Dewi beter zou gaan luisteren. Het kwam er op neer dat ik mijn instructies niet moet blijven herhalen en vooral consequent moet reageren als ze niet luistert. We hebben drie kinderen en daardoor ben je snel afgeleid nadat je een instructie hebt gegeven. Als ik bijvoorbeeld tegen Dewi zei: ‘Eet je groente op’, dan
vroegen de andere twee kinderen aandacht en lette ik niet op of Dewi deed wat ik zei. Nu zorg ik ervoor dat ik haar een goede instructie geef en deze opvolg met een consequentie als ze niet luistert. Ik weet nu dat dit goed werkt. Als je meteen reageert wordt het geen drama en is het dus makkelijker om een consequentie toe te passen.’
Wil je ook duidelijke instructies geven? Kijk op pagina 3 voor de checklist.
Welke normen en waarden je jouw kind wilt bijbrengen, is voor elke ouder anders. Maar hoe je gedrag van kinderen het beste kunt sturen is uitgebreid onderzocht. Dit onderzoek en praktijkervaring laat zien dat Positief Opvoeden van Triple P, kinderen de beste kansen geeft om zich goed te ontwikkelen. Bewezen is dat kinderen die positief worden opgevoed, zich prettig voelen en weinig risico lopen op het ontwikkelen van gedragsproblemen. Ouders die positief opvoeden vinden het ouderschap plezieriger. Ze hebben volop tijd en energie om te genieten van hun kinderen.
Wat is Triple P? Lees meer op pagina 8.
Voor het adres van het CJG bij jou in de buurt Zie pagina 8
2 Aansprekende discipline
Wist je dat Meer dan
80 procent
de meeste mensen het beste luisteren met het rechter oor?
de helft van de ouders vindt dat je opvoeden kunt leren.
van de ouders ergert zich aan andermans kinderen, maar vinden hun eigen kind wel goed opgevoed.
Bron: Onderzoek van Italiaanse universiteit
Bron: Dagblad Trouw
Bron: J/M Ouders
‘Kinderen vinden het fijn om te weten waar ze aan toe zijn’ Het Centrum voor Jeugd en Gezin Selwerd/Paddepoel/Tuinwijk zit in de gelijknamige Vensterschool aan de Eikenlaan. Dagelijks komen er ouders en kinderen uit de drie omliggende wijken over de vloer. De ouders bespreken allerlei opvoedthema’s en het onderwerp ‘regels en consequenties’ hoort daar zeker bij. Het CJG-team over het basisprincipe: ‘Een aansprekende discipline hanteren’. Hoe speelt ‘aansprekende discipline’ bij de ouders?
Welke regels vinden ouders over het algemeen belangrijk?
Faïza Lallouchen (CJG-medewerker): ‘Ouders geven aan dat ze het moeilijk vinden om grenzen te stellen en nee te zeggen, ook al hebben ze bepaalde huisregels ingesteld. Blijf maar eens consequent als je kind heel lief om toch nog dat derde snoepje vraagt. Als je de sfeer goed wilt houden, op welke manier zeg je dan tegen je kind dat hij dat snoepje niet krijgt? En als je kind blijft zeuren, hoe blijf je dan zelf rustig en standvastig? Wat is op zo’n moment beter: zijn ongewenste gedrag negeren of maatregelen nemen?
Tineke Langebeeke (jeugdverpleegkundige): ‘Ouders willen graag dat hun kind aan tafel blijft zitten en z’n bordje leeg eet. Ouders van wat oudere kinderen hebben de behoefte aan afspraken over televisie kijken en computergebruik. In gezinnen met pubers zijn regels over huiswerk maken, uitgaan en alcohol drinken vaste issues. Door als ouders het goede voorbeeld geven, bereik je al heel veel. Toch kan het ook goed zijn om over bepaalde zaken de regels echt uit te spreken en duidelijk te maken wat de gevolgen zijn als je kind zich er niet aan houdt.’
Betsy Bannink (CJG-medewerker): ‘Ouders voelen zich soms op de proef gesteld. Kinderen kunnen volhardend zijn in hun gedrag en ze kennen heel goed de zwakke punten van hun ouders. Aan de andere kant, kinderen zijn kinderen. Ze zijn speels en hebben bijvoorbeeld een andere beleving van tijd. Je kunt ze niet zonder meer kwalijk nemen als ze iets doen wat niet past in jouw patroon. Het is voortdurend zoeken naar de balans tussen grenzen stellen en ruimte geven.’
Hoe kunnen ouders ervoor zorgen dat de regels duidelijk zijn voor hun kinderen? Astrid Bakker (consulent jeugd- en opvoedhulp): ‘Het helpt om de regels op te schrijven en ergens op te hangen. Bij jonge kinderen kun je werken met plaatjes. Herhaling is belangrijk. Doet zich een situatie voor waarin een bepaalde regel van toepassing is, loop dan samen naar het lijstje en laat je kind vertellen wat de regel is. Ik raad ouders aan om niet te veel regels op te stellen. Vijf vind ik wel het
maximum. Met oudere kinderen kun je gerust bespreken welke regels het belangrijkst zijn om het in het gezin goed te hebben met elkaar.’
Hoe ga je vervolgens met die regels om? Agnes Benedictus (jeugdverpleegkundige): ‘Beloon de dingen die goed gaan. Heeft je kind zich een dag aan de regels gehouden? Geef het ’s avonds aan tafel een compliment. Ik merk dat die insteek voor veel ouders een eyeopener is. Het lijkt in het begin best overdreven om bijvoorbeeld te zeggen: “Wat goed dat je vandaag uit jezelf met computeren bent gestopt!” Maar het werkt wel. Houd je kind zich niet aan de regels? Zeg er dan meteen iets van. Doe dat altijd, al is het nóg zo verleidelijk om af en toe iets door de vingers te zien.’
En hoe zit het met de consequenties? Anita Jorritsma (jeugdverpleegkundige): ‘Ik vind het belangrijk dat een consequentie past bij de regel en bij de leeftijd van een kind. Te lang gecomputerd? Dan de volgende dag geen computertijd. Dat gaat prima bij
basisschoolkinderen. Met pubers is het wel lastiger. Wat doe je als je kind dronken van een feestje is gekomen? Heeft huisarrest dan zin? Ik heb daar mijn twijfels bij. Het levert vaak meer strijd op dan dat het wat oplevert. Voor mij blijft het allerbelangrijkste dat je met je kind in gesprek blijft over zijn gedrag en zoekt naar oplossingen hoe het anders kan.’
Aansprekende discipline, een hele klus? Naomi Groenman (CJG-medewerker): ‘Absoluut! Het vergt veel van ouders om consequent te blijven. Ik heb respect voor ouders die zichzelf en elkaar daar iedere keer weer op aanspreken. En ik maak een diepe buiging voor alleenstaande ouders, die geen partner achter de hand hebben wanneer de vermoeidheid toeslaat en het geduld op is. Soms krijgen ze dan ook nog van anderen te horen dat ze streng zijn! Ik zou tegen hen willen zeggen: houd vol. Je kind af en toe corrigeren en je gezag uitoefenen staan een goede band met je kind heus niet in de weg. Integendeel! Kinderen vinden het fijn om te weten waar ze aan toe zijn.’
Fotobijschrift Het CJG-team Selwerd/Paddepoel/Tuinwijk, v.l.n.r.: Tineke Langebeeke, jeugdverpleegkundige 0-4 jr. Astrid Bakker, consulent jeugd- en opvoedhulp Marthe Scheers, coördinator Agnes Benedictus, jeugdverpleegkundige 4-19 jr. Anita Jorritsma, jeugdverpleegkundige 0-4 jr. Faïza Lallouchen, CJG-medewerker Betsy Bannink, CJG-medewerker Naomi Groenman, CJG-medewerker
Niet op de foto: Glimina Chakor, buurtmaatschappelijk werkster Marianne Hoornstra, eerste lijn psycholoog Anita Soldaat, jeugdverpleegkundige 0-4 jr. Johanna Voornhout, consulent
Aansprekende discipline 3
TopTips
Wat is aansprekende discipline ?
Aansprekende discipline TopTip 1 Praat met kinderen over regels. Betrek je kind(eren) bij het vaststellen van basisregels in huis. Bijvoorbeeld over computergebruik, van elkaars spullen afblijven of huishoudelijke taakjes. Regels worden sneller opgevolgd als kinderen er over kunnen meedenken. Vanaf een jaar of vier kun je kinderen daar al in stimuleren. Houd het aantal regels beperkt en formuleer ze positief. Zo leert een kind wat de bedoeling is in plaats van wat niet mag. Bijvoorbeeld: ‘Als je het speelgoed van een ander wil, dan vraag je dat eerst’. Pas de regels weer aan als kinderen groter worden.
TopTip 2 Prijs je kind als hij zich aan de regels houdt. Regels opvolgen gaat niet vanzelf. Prijs je kind als hij zich aan de regels houdt. Vooral als de naleving daarvan de nodige inzet van je kind vraagt. Bijvoorbeeld als hij op tijd zijn huiswerk maakt of uit zichzelf de tafel afruimt. Benoem welk gedrag je waardeert.
Bijvoorbeeld: ‘Wat goed dat je je aan de afspraak houdt en op tijd aan je huiswerk begint. Ik ben trots op je’.
TopTip 3 Blijf kalm en geef uitleg. Als je kinderen corrigeert, richt je dan op hun gedrag en wijs hen niet af als persoon. Probeer kalm te blijven. Daarop reageren kinderen beter dan op een emotionele uitbarsting. Geef uitleg wat je niet bevalt aan hun gedrag of wat het effect is op anderen. Geef ook aanwijzingen hoe het anders kan. Zo leert een kind hoe hij zijn gedrag kan verbeteren.
TopTip 4 Steun elkaar als opvoeders. Als ouders ben je het misschien niet altijd eens met de manier waarop je partner reageert op een regelovertreding. Maar, val elkaar nooit af en spreek elkaar niet tegen. Probeer -op een rustig moment zonder kinderen- het samen eens te worden over belangrijke regels in huis en hoe je die wilt handhaven.
TopTip 5 Blijf niet eindeloos waarschuwen. Wie lang wacht, reageert vaak heftiger op ongewenst gedrag van kinderen. En je kind leert ervan dat hij pas hoeft te gehoorzamen als je boos wordt. Snel reageren werkt beter dan dingen op z’n beloop laten. Een kind even herinneren aan de regel is dan vaak al voldoende om gedrag bij te sturen.
TopTip 6 Effectief disciplineren valt te leren. Als je onzeker bent over het omgaan met ongewenst gedrag bij kinderen kun je veel steun hebben aan het volgen van een opvoedcursus. Daar leer je hoe je wenselijk gedrag bij kinderen kunt stimuleren en hoe je om kan gaan met ongewenst gedrag.
Een aansprekende discipline betekent dat je snel en doortastend reageert op vormen van ongewenst gedrag van je kind en dat je duidelijke regels stelt. Het is belangrijk om 4 of 5 huisregels op te stellen en deze te bespreken met het gezin. Veel ouders gaan ervan uit dat kinderen de regels wel weten, maar hebben ze nooit benoemd of opgeschreven. Vraag maar eens aan je partner wat zijn of haar regels zijn en of jouw regels bekend zijn.
Reageren op ongewenst gedrag: ‘stop daarmee!’ Reageer meteen als een kind iets doet wat je niet goed vindt. Een duidelijke ‘stop’ instructie is vaak voldoende.
Hoe ziet dat eruit? • Ga naar je kind toe • Zorg dat je zijn aandacht hebt • Maak oogcontact • Zeg rustig en beslist met welk gedrag je kind moet stoppen • Geef een alternatief: iets wat je kind wèl mag • Prijs je kind als hij doet wat je zegt • Stopt je kind niet? Pas dan een logische consequentie toe (zie pag. 5).
Checklist Duidelijke instructies geven Om ervoor te zorgen dat je kind doet wat jij zegt, is het belangrijk om rustige, duidelijke instructies te geven. Vaak denken we dat we duidelijk zijn, maar weet een kind niet goed wat van hem of haar verwacht wordt. We zeggen bijvoorbeeld: ‘doe niet zo gek’ of ‘doe normaal’, maar kinderen weten dan niet altijd wat bedoeld wordt. Bedenk als je kind niet luistert of je wel duidelijke instructies geeft.
Herken je jezelf in een van onderstaande punten?
instructies van een afstand
te weinig instructies
bijvoorbeeld vanuit een andere kamer roepen
bijvoorbeeld: ‘Toon respect’
instructies op het verkeerde moment
te veel instructies
bijvoorbeeld als je kind TV zit te kijken
bijvoorbeeld tegen een 5-jarige: ‘Haal je tas uit de
te moeilijke instructies
gang, hang je jas op, kom zitten, drink je limonade op’
lachend zeggen dat je kind moet ophouden
op te ruimen
niet doorpakken na een instructie
instructies als vraag
instructies steeds herhalen
bijvoorbeeld: ‘Wil je nu komen eten?’
bijvoorbeeld aan een peuter vragen zijn rommel
Misschien helpt het je al om een of meer punten te (h)erkennen. Of lees de tips in deze Tipkrant die je kunnen helpen om je kind te laten doen wat je zegt. Als je hier meer ondersteuning bij nodig hebt, kijk dan op www.positiefopvoeden.nl.
Positief Opvoeden online Opvoeden is leuk, maar niet altijd even makkelijk. Positief Opvoeden ondersteunt alle ouders met opvoedvragen. Op de website van Positief Opvoeden vind je handige tips, ervaringen van andere ouders en de actuele agenda van lezingen. Ook vind je er alle adressen van opvoedhulp bij jou in de buurt.
www.positiefopvoeden.nl
4 Over ouders
Mijn opvoeding met een bijzonder kind ‘Tien jaar geleden kwam Joshua ter wereld. Tijdens de zwangerschap voelde ik me heel vrolijk. Zijn geboorte en de babyjaren daarentegen, waren echt slopend. Ik snapte niet hoe het kwam dat andere jonge moeders zo uitgerust leken te zijn.’
ouder- en kindzwemmen voor kinderen vanaf 2 maanden tot 5 jaar en diploma zwemmen vanaf 5 jaar. Jonge kinderen kunnen nog niet altijd met woorden duidelijk maken wat zij willen. Ik probeer ouders te leren goed naar hun kind te kijken, te luisteren en hun kind beter te gaan aanvoelen. Ik vind dat onze maatschappij vooral gericht is op prestaties. Dan is er niet altijd ruimte voor het aanvoelen van je kind. Dit werk geeft mij enorm veel voldoening en leidt mij even volledig af van de moeilijke dingen. Gelukkig kan ik bij verschillende instanties terecht voor ondersteuning om Joshua in mijn werktijd op te vangen.
Knokken
Bijzonder ‘Later bleek dat Joshua een zeer bijzonder kind is, zowel lichamelijk als geestelijk. Een korte opsomming van zijn beperkingen: gedragskenmerken passend bij ADHD, een flinke taalachterstand en spraakproblemen, een beneden gemiddeld intelligentie niveau, een achterstand in grove en fijne motoriek en verstandelijk heeft hij het speelse van een zesjarige.
Nergens thuis Doordat hij zo bijzonder is, is Joshua ner gens écht op zijn plek en zijn wij geïsoleerd geraakt. Op een gegeven moment wilde geen enkele school Joshua aannemen. Een week voordat hij vier jaar werd, heeft de school waar hij aangemeld stond hem afgewezen. De crèche stopte met
vier jaar, waardoor hij een half jaar thuis heeft gezeten. Een jongen alleen aangewezen op zijn moeder, zit dan plotseling een half jaar thuis. Het is een periode waar ik niet met plezier naar terugkijk.
Goed opletten In onze samenleving is het belangrijk om steeds weer nieuwe doelen na te streven. Iets wat we nog niet kunnen of hebben. Om te overleven, heb ik geleerd om aan te sluiten bij wat Joshua juist wel kan en me daar als ouder op te richten. Dat betekent dat ik erg moet letten op de kleine dingen die Joshua aangeeft. Wanneer hij bijvoorbeeld een tak van straat mee naar huis neemt en daar iets van wil
maken, is dat iets om extra aandacht aan te geven. Dat is iets wat hij anders nooit doet, zelf dingen ontdekken of onderzoeken. Als hij daar dan zelfstandig (met een beetje opstarthulp) mee aan de slag gaat, kan ik enorm genieten.
Positief benaderen Sinds ik hem benader vanuit de positieve dingen die hij doet, hem de hemel in prijs bij alles wat goed gaat, of soms gewoon zomaar vertel hoe goed hij iets doet, zie ik dat wij daar allebei goed op reageren. Het opvoeden wordt op die momenten iets lichter. Ik blijf vertrouwen dat hijzelf zijn leven vorm zal geven.
Werk en kind Tijd voor jezelf, is essentieel voor mijn leven. Ik geef onder andere cursussen
Ik zou het over het algemeen wel eens makkelijker willen hebben. Je moet overal hard voor knokken. Niet alleen voor gepaste zorg maar ook voor de ingewikkelde administratie die daarbij komt kijken. Daarbij komt telkens de onzekerheid of je er weer iets van vergoed krijgt. Maar ook sommige instanties die er zijn om je te ’helpen’, zouden zich soms iets meer kunnen inleven in de situatie.
Verwachtingen Tot slot. Realistische verwachtingen zijn voor mij verwachtingen die aansluiten bij de situatie van Joshua. Deze verwachting is, zoals je hebt kunnen lezen, anders dan gemiddeld. Ik zie bij Joshua veel positieve eigenschappen die in onze maatschappij ondergewaardeerd worden. Laatst was ik bij de GGD en de schoolarts liet zien dat de groeicurve van Joshua een stijgende lijn is. Hij ontwikkelt zich in zijn eigen tempo en ik zie elke dag weer mooie dingen die hij kan en doet!’
Marjan, trotse moeder van Joshua
Slaan in discussie In Nederland is een wet aangenomen die slaan als opvoedmethode afkeurt. Dat heeft veel ouders onzeker gemaakt. En ook weerstand opgeroepen. Mogen ouders niet zelf bepalen hoe ze hun kind opvoeden? Is een tik echt zo schadelijk? Wie is daar slechter van geworden? Dit zijn veel gehoorde reacties. Laten we eens op een rijtje zetten wat we nu eigenlijk weten over slaan: • Als het geven van een tik effectief is, zouden ouders dit middel steeds minder hoeven toe te passen. Maar vaak is het omgekeerde het geval. Het ongewenste
gedrag van kinderen stopt wel op het moment dat de klap valt, maar het neemt er dikwijls niet door af. Bovendien kunnen kinderen stiekem gedrag ontwikkelen, uit angst voor straf. • Het probleem is: slaan leert een kind wat niet mag, maar niet wat wèl de bedoeling is. Als ouders hun kind willen leren hoe hij zich in allerlei situaties moet gedragen, heeft het stimuleren en prijzen van gewenst gedrag meer effect. • Al lijkt een kind onaangedaan, toch kan een klap wel emotionele schade toebrengen. Niet als het een enkele keer gebeurt binnen een liefdevolle opvoeding. Maar wel als slaan regelmatig voorkomt en vooral als het in woede gebeurt. Kinderen kunnen het vertrouwen in hun ouders verliezen waardoor ze minder onbevangen
zijn en meer op hun hoede zijn. • Door je kind te slaan geef je het verkeerde voorbeeld. De boodschap naar kinderen is onduidelijk. Zij mogen niet slaan, maar jij doet het wel? • Kinderen leren gedrag van hun ouders. Wat je erin stopt, krijg je ook terug. Wie kinderen positieve aandacht geeft, krijgt genegenheid terug. Als ouders vaak boos worden, schreeuwen of een klap uitdelen, zie je dat gedrag ook bij de kinderen. Ze hebben geleerd dat slaan een manier is om conflicten op te lossen en passen dat toe in de omgang met leeftijdgenoten. Nog niet zo lang geleden was slaan een geaccepteerde opvoedmethode. We weten nu dat het ook nadelige effecten heeft, maar het kost tijd om opvoedpatronen te veranderen.
Slaan is een impulsreactie, meestal voortkomend uit een gevoel van onmacht of stress. Vaak heeft een ouder er achteraf spijt van dat het zo gelopen is. Het is overigens voor je kind net zo nadelig als je steeds kritiek op hem hebt of tegen hem schreeuwt. Het is belangrijk om dit soort gedrag te voorkomen, door je eigen irritaties niet te hoog op te laten lopen. Bijvoorbeeld door eerder in te grijpen.
Positief Opvoeden, Triple P kan je daarbij helpen. Bijvoorbeeld via een informatiefolder, een opvoedcursus of individueel gesprek en begeleiding. Kijk op de website www.positiefopvoeden.nl voor tips en het aanbod bij jou in de buurt.
Over ouders 5 Wat doe ik als mijn kind niet luistert? Als je kind niet luistert, moet er een consequentie op volgen. Anders leert een kind dat hij jouw instructies rustig kan negeren. Een consequentie is het logische gevolg op ongehoorzaamheid. Vandaar ook de term: logische consequenties. Het is geen straf. Het doel is dat je kind er iets van leert. Leg daarom altijd uit waarom je een consequentie toepast: ‘Je luisterde niet toen ik zei dat je moest stoppen, nu berg ik de bal 5 minuten op!’ Voorbeelden van logische consequenties passend bij jongere kinderen zijn: • geliefd speelgoedje korte tijd opbergen • verplicht naast jou op een stoeltje zitten • een time-out van enkele minuten Houd je aan de afgesproken tijd. Consequenties hoeven niet lang te duren om effectief te zijn. Als een kind protesteert tijdens een timeout, gaat de tijd pas in als hij stil is. Het doel is dat een kind leert om zelf rustig te worden. Als de tijd om is of de taak gedaan, kom je niet meer op het ongewenste gedrag terug. Help je kind liever weer op gang met een activiteit.
Zo krijgt hij de kans om zijn gedrag te verbeteren. Voorbeelden van logische consequenties passend bij oudere kinderen zijn: • minder computertijd • een extra taak in huis moeten doen Zorg ervoor dat de consequentie duidelijk verband heeft met de ‘overtreding’. Ook hier geldt: kom na afloop niet meer terug op het ongewenste gedrag. Geef positieve aandacht of een complimentje zodra de gelegenheid zich voordoet. Probeer rustig en standvastig te blijven als je de consequentie toepast. Ook bij hevig protest. Bedenk: nu even doorbijten, maakt dat een kind jouw instructies voortaan serieus neemt.
SAMEN ER OP UIT TIPS Wat
Wanneer Waar
Kosten
Oktobermaand Kindermaand
Weekenden in oktober
Gratis
Groningen Drenthe
Creatieve en spannende activiteiten bij meer dan 30 culturele instellingen. Zoals een workshop striptekenen in het Stripmuseum, je eigen familiewapen maken in de Martinikerk en ‘Van dorsen tot bakken’ -met na afloop pannenkoeken!- in de De Widde Meulen (Ten Boer). Voor kinderen van 4 tot 12 jaar. Kijk voor meer informatie, data en tijdstippen op www.kindermaand.nl.
Tentoonstelling Vikingen
21 & 27 oktober 11:30 – 13:00 13:30 – 15:00
Drents Museum Assen
€ 3,- extra
Familieactiviteit bij de tentoonstelling Vikingen. Een boeiend programma met opdrachten in de tentoonstelling. Kijk voor meer informatie, bijvoorbeeld over de knutselwedstrijd, openingstijden en tarieven op www.drentsmuseum.nl.
Adfunturepark
Gehele jaar Hogedijken 2 Dokkum
Zie website
Wel een eindje rijden, maar heel avontuurlijk! Klimpark voor kinderen vanaf 8 jaar, die in ieder geval 1.30m lang zijn. Kijk voor informatie over openingstijden en tarieven op www.adfunturepark.nl.
Hunebedcentrum
Bronnegerstr.12 ma – vr Borger 10:00 – 17:00 za, zo, feestdagen 11:00 – 17:00
€ 7,50 (volw.) € 3,50 (4 – 11 jr.)
Het hele najaar is er van alles te doen in het Hunebedcentrum: ‘Beleef de prehistorie’, Kinderrondleiding ‘Speuren naar Hunebedbouwers’, activiteiten van de MuseumJeugdUniversiteit, de Kerstwandeling, de IJstijdenwandeling (beide voor het hele gezin) en meer. Kijk voor het volledige programma op www.hunebedcentrum.nl.
Plantsoenloop
3 november
Noorderplantsoen Groningen
Zie website
Alweer de 55e editie van dit gezellige loopevenement voor jong en oud. Loop 1, 2, 4 of misschien wel 8 km! Kijk voor inschrijving en starttijden op www.plantsoenloop.nl.
Kinderwinterfestival
Kerstvakantie
Grand Theatre Grote Markt 35 Groningen
Zie website
Zó leuk, bijzonder en leerzaam is professioneel jeugdtheater! Voorstellingen voor iedereen vanaf 4 jaar. Kijk voor meer informatie op www.kinderwinterfestival.nl.
Bovenstaande informatie is onder voorbehoud. De Tipkrant is niet aansprakelijk voor eventuele onjuiste informatie.
Telefonisch advies van het CJG Vraag van ouder: Onze jongste dochter (5 jaar) eet sinds een paar maanden slecht. In het begin dachten we: niet teveel aandacht aan besteden, maar wel proeven. Als je het echt niet lust (meestal vlees, gehakt, kip) eet je van de rest (macaroni, aardappels, groenten). Maar het duurt lang. Vorige week wilde ze niet van het gehakt eten. Na aandringen heeft ze wel geproefd. Gevolg: kokhalzen, huilen, boos. Onze middelste zoon heeft ook zo’n fase gehad (van wel 2 jaar) en eet nu oké. Hoe kunnen we hier het beste mee omgaan? Antwoord: Kinderen die niet of niet vol doende eten, zijn voor ouders vaak erg lastig om mee om te gaan. Meestal heeft het te maken met een aantal dingen: veel kinderen moeten leren eten en dan met name als het om groenten, fruit of vlees en vis gaat. Ze moeten er aan wennen en dat kost even tijd. Je pakt het goed aan door haar alles te laten proeven en om vaak dezelfde dingen aan te bieden tot een soort gewenning optreedt. Bied nieuwe dingen aan naast dingen die je dochter wel lust. Laat je kind
één gerecht regelmatig proberen. Biedt geen alternatief als zij het niet lekker vindt. Beloon haar als ze iets proeft en negeer ongewenst gedrag als kokhalzen of huilen. Geef pas weer aandacht als ze gestopt is met het ongewenste gedrag. Spreek met elkaar een paar regels af en prijs de kinderen als ze zich hier aan houden. Ook proeven is al een beloning waard. Zorg ook dat ze van tevoren niet al vol zit met tussendoortjes, dat kan overigens ook drinken zijn. Vooral melk en vruchtensappen kunnen haar een vol gevoel geven.
Zoals je zelf schrijft heb je geduld nodig bij het aanpakken van het probleem. Bij je zoon heeft het 2 jaar geduurd. Stel haalbare kleine doelen voor jezelf en voor je dochter, zodat je ook met kleine stapjes tevreden bent. Als je je zorgen maakt over haar gezondheid kan je altijd contact opnemen met je huisarts of het Centrum voor Jeugd en Gezin.
Wil je zelf een vraag stellen of weten wat je bij problemen met eten moet doen, kijk dan op www.positiefopvoeden.nl of bel naar (050) 367 4992 (ma-vr 8:00 - 20:00 uur).
6 Over kinderen Samen doen
Mijn opvoeding
Kinder Kruimeltaart Deze taart is makkelijk samen te maken en erg lekker.
Wat heb je nodig: • • • • • •
850 gram appels Halve eetlepel boter om in te vetten 125 gram suiker 1 theelepel kaneel 150 gram bloem 75 gram koude boter
Bereidingswijze:
1. Verwarm de oven voor op 175°C. 2. Schil de appels, haal de klokhuizen eruit en snijd de appels in stukjes. 3. Vet een ovenschaal in met boter en leg de appelstukjes erin. 4. Strooi er 2 eetlepels suiker en kaneel over en hussel alles goed door elkaar. 5. Doe de bloem en de koude boter in een kom. 6. Snijd de boter met een mes in kleine stukjes en wrijf het met je vingers door de bloem zodat er kruimels ontstaan. 7. Wrijf de rest van de suiker op dezelfde manier door de bloem. 8. Strooi het kruimeldeeg over de appels en bak de taart in 40 minuten lichtbruin en knapperig.
Eet smakelijk!
Wat vind jij? Hoe kijken andere ouders tegen een situatie aan en welke oplossingen gebruiken zij? Elk nummer vragen wij naar hun ervaringen. Deze keer staat de stelling centraal:
Wat doe je als je kind iets doet wat niet mag?
‘Je moet wel begrijpen waarom je straf krijgt. Anders leer je er niets van.’ Lysian (10) en Jasper (10) zijn behalve klasgenoten ook dikke vrienden. Ze denken over veel dingen hetzelfde. Dat blijkt als we op een regenachtige middag voor de zomervakantie (ze zitten dan nog nét in groep 6) praten over regels en straffen. Welke regels hebben jullie op school? Lysian: ‘We moeten goed opletten als de juf iets uitlegt.’ Jasper: ‘En we mogen zachtjes praten als we in een groepje aan het werk zijn. Het is moeilijk om je daar echt aan te houden.’ Lysian: ‘Ja, want als iemand uit een ander groepje iets harder praat, ga je zelf ook harder praten.’ Jasper: ‘De juf kan best boos worden om dat lawaai. Ze waarschuwt twee keer en daarna moet je aan het andere eind van de klas gaan zitten. Ik moest dat ook een keer.’ Lysian: ‘Ja, ik ook! Ik vind de regel wel goed, maar het moet wel eerlijk gaan. Een andere regel is dat we niet mogen schelden. Toen een jongetje de hele klas uitschold met een erg lelijk woord zei juf er niets van. Dat snapte ik niet.’ Jasper: ‘Soms vind ik juist dat juf te snel boos wordt. Ik zou het fijn vinden als ze vaker zegt wat er goed gaat in de klas.’
Marjolein 31 jaar Dochter Noa 4 jaar ‘Ik zeg tegen Noa dat het niet mag en meestal luistert ze daar heel goed naar. En áls ze dan goed heeft geluisterd, krijgt ze een groot compliment.’
Desiree 43 jaar Zoons Thomas 14 en Luuk 10 jaar ‘Ik ga er over in gesprek en laat duidelijk weten dat ik het niet goed vind. Vervolgens verzin ik een gepaste actie die daar op volgt,
Welke afspraken gelden er bij jullie thuis? Lysian: ‘We hebben de afspraak dat we altijd in elkaars kamer mogen, behalve als je met een vriendje of vriendinnetje bent. Soms heb ik er geen zin in dat mijn zusje in mijn kamer komt. Dan wordt ze héél boos op mij. Zij gaat trouwens ook wel eens tegen de afspraak in: dan gaat ze met een vriendinnetje op mijn kamer rondneuzen.’ Jasper: ‘Dat probleem hebben wij gelukkig niet! Mijn broer wil gewoon niet dat ik op zijn kamer kom. En ik wil ook niet dat hij op mijn kamer komt. We hebben wel eens ruzie over andere dingen. Als ik heel boos ben, ben ik ontzettend sterk. Ik kan mijn broer dan zo op de grond gooien. Dat doe ik niet zo vaak hoor. Ik ben meestal heel aardig.’
Hoe leer je je aan de afspraken te houden?
werkt bij kinderen vanaf 4 jaar. Je moet wel kunnen begrijpen waarom je de straf krijgt. Anders leer je er niets van.’
Wat vinden jullie ervan dat volwassenen zich niet altijd aan de regels houden? Lysian: ‘Volwassenen doen soms vreselijke dingen. Iemand bedreigen of mishandelen. Volgens mij weten ze wel dat het niet mag, maar zijn ze ziek in hun hoofd.’ Jasper: ‘Of misschien is er iets heel ergs gebeurd waar door ze ineens, hoe zeg je dat…’ Lysian: ‘…helemaal de weg kwijt zijn. Soms weet zelfs een president niet hoe het hoort. Die blijft dan maar oorlog voeren. Als ik zijn moeder was, zou ik zeggen: Wat heb ik je nu geleerd? Ga praten en het oplossen!’ Jasper: ‘En anders moet hij maar huisarrest krijgen!’
Lysian: ‘Toen ik vijf was wilde ik met een vriendje stiekem wat uit de snoeplade pakken. Mama heeft ons op heterdaad betrapt! Ik schrok heel erg. Mijn vriendje moest naar huis en ik moest naar mijn kamer. We konden pas de volgende dag verder spelen. Ik heb het ook nooit meer gedaan!’ Jasper: ‘Naar je kamer gestuurd worden is best een vervelende straf. Ik moet ook wel eens voor een half uur naar boven. Ik denk dat het pas
zoals een klusje of een straf. Soms is het al genoeg als ze er over nadenken en laten zien dat ze begrijpen dat ze iets fout hebben gedaan. Het ligt er aan hoe erg het is.’
Martine 39 jaar Dochter Bente 7 jaar ‘Ik vraag haar waarom ze het gedaan heeft en dan legt zij uit waarom. Vervolgens zeg ik dat ik het niet goed vind en dan maken we een afspraak over hoe ze hier een volgende Aleyna, 11 keer jaar mee om moet gaan.’
Thijs 39 jaar Zoon Milan 2 jaar ‘Dan zeg ik dat dat niet mag. Ik vraag Milan op dit moment liever even niet waarom hij iets gedaan heeft want dan komt hij met bijzonder goede argumenten aan waarom het juist wel zou mogen en die kunnen verraderlijk overtuigend zijn.’
Over ouders 7
‘Ik wil mijn kinderen kaders bieden’ Martin Sitalsing maakte naam door als districtschef van de politie tot goede afspraken met de Z-side van FC Groningen te komen. Tot voor kort was hij korpschef in Twente. Nu is hij terug in Stad als directeur van Bureau Jeugdzorg. Hij en zijn vrouw Karin hebben vier kinderen: dochters Syan (17), Amée (16), Senna (12) en zoon Gio (7).
Voor ouders van kinderen van 0-4 jaar: www.jongegezinnen.nl een site ingedeeld naar ‘zwanger’, ‘baby’ en ‘peuter/kleuter’. www.babyinfo.nl informatie over baby’s en peuter/kleuter/ naar school.
Foto: Edwin Edens
Internet voor ouders
Voor ouders van schoolgaande kinderen: www.ouders.net zet zich in voor alle ouders met kinderen in het primair en voortgezet onderwijs en in de kinderopvang. Voor ouders van kinderen van 0-12 jaar: www.ouders.startpagina.nl diverse websites voor ouders op een rij. www.oudersvannu.nl de site van het bekende tijdschrift. www.opvoeddebat.nl de site van het ministerie van Jeugd en Gezin.
Martin Sitalsing
Voor ouders van kinderen van 0-16 jaar: www.positiefopvoeden.nl dé site voor ouders over opvoeden.
De eerste jaren van je leven woonde je in Suriname. Hoe was je opvoeding daar?
www.jmouders.nl de site van het bekende tijdschrift.
‘Ik ben aardig Surinaams opgevoed: wat de ouders willen, gebeurt ook! Duidelijke regels, een structuur van belonen en straffen. Mijn moeder werkte in het onderwijs. Leren en kennis opdoen waren heel belangrijk. Netjes praten ook. Op straat mocht ik Surinaams praten, takki-takki, maar thuis alleen Nederlands. Het was voor ons helder waar de grenzen lagen. Het bracht een hoop lol en gezonde spanning met zich mee om die grenzen op te zoeken. Vieze woorden bedenken, of net iets te brutaal zijn bij ooms en tantes. De straf? Thuis blijven, verplicht lezen en ook wel eens een ‘pedagogische tik’. Maar ik kon met mijn ouders ook dollen en veel tegen hen zeggen. Wel met ‘u’ natuurlijk! In Nederland ging het er vrijer aan toe. Ik zie nog het gezicht van mijn vader toen ik op een ouderavond de leraar bij de voornaam aansprak! Dat strookte niet met zijn idee van respect voor volwassenen.’
Voor ouders van pubers: www.mammaweetalles.nl over onderwerpen in de opvoeding die ouders èn pubers bezig houden. Voor moeders: www.zenzenmama.caramba-online.nl/ workshops voor moeders. www.lofonline.nl inspiratie voor werkende moeders. www.gezinnig.nl kan helpen het gezinsleven leuker te maken. Voor vaders: www.ikvader.nl voor (aanstaande) vaders. www.vaderschap.org over vaderschap. Voor alleenstaande ouders: www.ouderalleen.nl www.1ouder.nl
Hoe ‘Surinaams’ ben jij als vader? ‘Respect voor ouderen, daar stá ik op. Hen inderdaad met ‘u’ aanspreken en belangstelling tonen voor wat ze vertellen. Als onze kinderen hierin een grens overgaan, zeg ik er meteen iets van. Net als mijn ouders vind ik het belangrijk om mijn kinderen kaders te bieden, al ga ik er wel wat anders mee om. Ik heb liever niet dat onze kinderen voor hun 18de alcohol drinken. Maar ik wil er niet krampachtig over doen als ze zich er een keer niet aan houden. Onze kinderen zijn heel open en als het een keer misgaat, moeten we dat ook rustig kunnen bespre-
ken. Onze dochters zoeken af en toe de grenzen op, maar ik merk dat onze zoon dat meer doet. Met stoeien bijvoorbeeld. En met dingen ontdekken: ‘Kan dit uit elkaar, hoe ver schiet die katapult?’ Dan sneuvelt er wel eens wat. Gio krijgt dan wel op z’n kop, maar we prijzen hem ook als hij eerlijk vertelt wat er gebeurd is.’
Wat vind je het belangrijkst in de opvoeding? ‘Het mooiste wat je je kinderen kunt geven zijn vertrouwen en zelfvertrouwen. Karin en ik geven hen de mogelijkheid om bepaalde keuzes zelf te maken. Voor hun schoolwerk zijn ze ook zelf verantwoordelijk. Is een keuze toch moeilijk, dan kunnen ze rekenen op onze steun. Gaat het mis, dan proberen we niet meteen te oordelen. Eerst vragen: Hoe kan het nou dat je een onvoldoende had? Heb je er te weinig aan gedaan of heb je meer hulp nodig? Het is mooi om te zien dat ze op deze manier steeds zelfstandiger gaan opereren.’
Is het alleen maar rozengeur en maneschijn? ‘Nee hoor, ons gezin heeft af en toe zeker een kleine onderhoudsbeurt nodig. Wat nu speelt is het grote leeftijdsverschil tussen Gio en zijn drie zussen. Hij mist iemand om mee te sparren, om eens lekker mee te bekvechten. Wanneer Gio boos is, vinden zijn zussen hem schattig en gaan ze over hem moederen. Dat is natuurlijk niet wenselijk. We compenseren het door veel vriendjes in huis te halen. Maar wij zijn er ook als gezin verantwoordelijk voor dat Gio zijn sociale
vaardigheden kan ontwikkelen. We overwegen om samen een speciale training te doen die duidelijk maakt welke rollen we in het gezin vervullen en hoe we onze omgang met elkaar kunnen verbeteren.’
Hoe speelt het thema opvoeden in je werk? ‘Bij de politie hield ik me bezig met vragen als: Hoe kunnen we jeugdgroepen en jeugd op straat het best benaderen? Moeten we de regels strakker hanteren? Op die laatste vraag zeg ik: Ja. Daarnaast vind ik: Om de jeugd uit de criminaliteit te houden moet je kinderen positief versterken. Daarom is het zo mooi om bij Bureau Jeugdzorg te werken. Al vraag ik me soms af of de term ‘jeugdzorg’ de lading dekt. Veel kinderen komen bij Bureau Jeugdzorg doordat ze de dupe zijn van het gedrag van hun ouders. Bijvoorbeeld van ouders die elkaar na een echtscheiding de tent uitvechten. Dan is een training ‘Ouderschap Na Echtscheiding’ geen overbodige luxe. Ook in andere gevallen help je de kinderen door de ouders ondersteuning te bieden. Moeten ouders dan massaal naar opvoedcursussen? Nee. Nu ik bij Bureau Jeugdzorg werk, komen bekenden opeens naar me toe met opvoedvragen. Ik reageer daar echter gewoon als vader op. Daarmee laat ik zien dat we als opvoeders tegen dezelfde dingen aanlopen en dat we elkaar daarin moeten helpen. Je hoeft niet altijd meteen een beroep te doen op professionals. Door je dilemma’s te bespreken met buurtgenoten en vrienden kun je er óók uitkomen.’
8 Over advies Basisprincipes
Tips, advies of hulp: Waar moet je zijn? Plast jouw 7-jarige dochter ‘s nachts in bed? Heeft je tiener faalangst? Of wordt jouw zoon van 10 gepest op school? Vraag advies of hulp in een vorm die bij jou past Op de website vind je antwoorden op veelgestelde vragen en handige tips. Wanneer je behoefte hebt aan een gesprek over de opvoeding, maak je een afspraak bij het Centrum voor Jeugd en Gezin bij jou in de buurt. Samen met een deskundige bespreek je welke aanpak in jouw geval prettig is. Je beslist zelf op welke manier je (verder) geholpen wilt worden.
zijn ook gratis en zijn bedoeld voor ouders van kinderen met een gedragsprobleem. Heb je niet meteen een vraag, maar wil je wel meer weten over Positief Opvoeden, dan kun je een lezing volgen.
Informatie vind je op: www.positiefopvoeden.nl.
• Tips voor jouw persoonlijke situatie. • Advies over het gedrag of de ontwikkeling van je kind. • Het oefenen van opvoedvaardigheden. • Hulp bij het leren herkennen en voorkomen van ongewenst gedrag.
Het is niet goed als ouders hun kind te snel loslaten, maar alles voor een kind blijven regelen en beslissen is ook niet de manier om volwassen te worden. Kortom: pubers hebben regels nodig, bijvoorbeeld over bedtijd, tijd van thuiskomen en waar ze naar toe kunnen gaan. Die regels bakenen de
Kinderen laten leren door positieve ondersteuning. Een aansprekende discipline hanteren. Realistische verwachtingen hebben. Goed voor jezelf zorgen.
ADRESSEN CJG Groningen Telefonische Advisering T: 050 367 49 92
CJG in de wijk CJG Beijum Emingaheerd 8A 9736 GA Groningen CJG Groningen - Zuid P.C. Hooftlaan 2 9721 JM Groningen
Bemoei je er niet mee!
Pubers hebben regels
Kinderen een veilige en stimulerende omgeving bieden.
Telefonisch Advies
Individuele gesprekken met opvoedadviseurs zijn vrijwel altijd gratis. Kijk op de adressenlijst voor een Centrum voor Jeugd en Gezin bij jou in de buurt. Je kunt ook een cursus volgen, in groepen van ongeveer acht ouders, waarbij in de meeste gevallen twee cursusleiders aanwezig zijn. Deze opvoedcursussen
Dat kan bedreigend zijn. Ze zien en horen misschien over dingen waar ze nog niet aan toe zijn, zoals over seks en drugs. Ze worden zelfbewuster, krijgen een eigen mening en eisen meer zelfstandigheid op. Dat kan leiden tot botsingen in huis en dat is logisch. Ouders van opgroeiende kinderen twijfelen vaak over wat ze wel of niet kunnen toestaan. Pubers willen liever geen bemoeienis maar zijn soms nog onvoldoende geoefend in het nemen van besluiten en het omgaan met vrijheden.
1 2 3 4 5
Opvoedadvies dichtbij huis
Bijvoorbeeld:
De puberteit! Voor je het weet is het zover. Je kind gaat naar het voortgezet onderwijs en doet steeds meer ervaringen op waar jij als ouder buiten staat.
De vijf basisprincipes van Positief Opvoeden zijn:
grenzen af waarbinnen pubers hun eigen weg kunnen gaan. Om volwassen te worden moet een kind leren omgaan met verantwoordelijkheid. Dat betekent leren om zelfstandig beslissingen te nemen, situaties in te schatten en vanuit verschillende gezichtspunten te bekijken. Dit kun je als ouders bevorderen door bijvoorbeeld kinderen vanaf de bovenbouw van de basisschool steeds meer zelf te laten beslissen. Eerst over simpele dingen zoals het uitgeven van zakgeld en later over moeilijkere zaken.
CJG Hoogkerk Zuiderweg 70 9744 AP Groningen J. Dijkstralaan 1-7 (consultatiebureau) CJG Indische buurt/De Hoogte Bilitonstraat 78/2 9715 EW Groningen CJG Lewenborg Vensterhuis Lewenborg Anker 14 B/C 9732 HV Groningen CJG Oosterpark Klaprooslaan 120 (zij-ingang Treslinghuis) 9713 SW Groningen Redesastraat 2 (consultatiebureau) CJG Paddepoel/Selwerd/Tuinwijk Eikenlaan 288/6 9741 EW Groningen CJG Vinkhuizen Prismagebouw Siersteenlaan 484/3 (ingang Veldpaatstraat) 9743 EZ Groningen
Kernpartners Positief Opvoeden Het past in de ontwikkeling dat een puber zijn eigen mening ontwikkelt. Hij moet ook leren om die op een goede manier naar voren te brengen in gesprekken met anderen. Luister met aandacht en stimuleer je puber om zijn eigen mening te formuleren. Bijvoorbeeld over gebeurtenissen op school of thuis. Laat die vervolgens ook meewegen in je beslissingen.
COP Groep Friesestraatweg 213C 9743 AD Groningen Elker Hereweg 120 9725 AK Groningen GGD JGZ Hanzeplein 120 9713 GW Groningen MJD Herman Colleniusstraat 18 9718 TK Groningen
Wat is Triple P, Positief Opvoeden? Triple P staat voor Positief Pedagogisch Programma. Het is een opvoedmethode voor ouders die als doel heeft om de opvoeding van kinderen makkelijker te maken. Triple P leert je op welke manier je het goede gedrag van je kind kunt stimuleren. Maar ook hoe je om kunt gaan met gedrag dat je niet graag ziet. Positief Opvoeden helpt kinderen om de vaardigheden te leren die ze nodig hebben in het leven. Je leert je kind bijvoorbeeld om goed te communiceren, respect te hebben voor anderen, problemen op te lossen en positief te denken. Triple P werd 30 jaar geleden in Australië ontwikkeld door de psycholoog Matthew Sanders, hoogleraar aan de universiteit van Queensland. Het programma wordt inmiddels in veel landen met succes gebruikt. Veel beroepskrachten die met ouders en kinderen werken in de gemeente Groningen werken ook met Positief Opvoeden, Triple P.
Meer informatie over Triple P vind je op www.positiefopvoeden.nl.
Colofon Tekst en redactie: Fronique Oosterhof SO&T Amsterdam Triple P Communications, Amsterdam Concept en ontwerp: Triple P Communications, Amsterdam Met dank aan: CJG-team Selwerd/Paddepoel/Tuinwijk, Martin Sitalsing, Lysian en Jasper
Deze Tipkrant is uitgebracht in opdracht van de gemeente Groningen.
© Copyright
