INHOUDSOPGAVE. DANKWOORD... vii VOORWOORD... INLEIDING...1

INHOUDSOPGAVE DANKWOORD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii VOORWOORD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ix

INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Afdeling 1. Einde van de traditionele tegenstelling . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Grondrechten en politiek liberalisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Grondslag van de grondrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Inhoud en kenmerken van klassieke grondrechten . . . . . . . . C. Inhoud en kenmerken van sociale grondrechten . . . . . . . . . D. Rechtsfilosofisch onderscheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Opvattingen omtrent het rechtskarakter van sociale grondrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Geen juridische normen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Wel juridische normen, maar niet afdwingbaar . . . . . . . . . . . C. Beoordeling en relativering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Voorwerp van het onderzoek: sociale grondrechten . . . . . . . . . . .

1 2 2 3 3 5 5 5 6 7 8

Afdeling 2. Probleemstelling en methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 § 1. Probleemstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 § 2. Methode en rechtsbronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Afdeling 3. Omschrijving en relativering van het begrippenkader . . . § 1. Grondrechten als subjectieve rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Subjectieve rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Definitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Analyse van de vereiste elementen voor een subjectief recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Juridische verplichting uit het objectief recht . . . . . b. Het belang van de titularis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Relativering van het begrip subjectieve rechten . . . . . . a. Rechtspraak van de Raad van State . . . . . . . . . . . . . b. Subjectieve rechten en het kort geding . . . . . . . . . . c. De vorderingsmogelijkheden voor verenigingen . . d. Subjectieve rechten in arresten van het Arbitragehof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e. Subjectieve rechten en het EVRM . . . . . . . . . . . . . .

Intersentia

11 12 13 13 14 14 15 16 16 19 23 25 26 xi

De afdwingbaarheid van sociale grondrechten

§ 2. Sociale grondrechten: materiële versus formele benadering . . § 3. Afdwingbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Niet noodzakelijk voor een rechter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Mensenrechten als dwingende ethische regelen . . . . . 2. Afdwingbaarheid is ook denkbaar zonder rechterlijke tussenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Afdwingbaarheid – Directe werking: geen onafscheidelijk koppel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Publiekrechtelijke benadering van afdwingbaarheid: de Rechtsstaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Afdwingbaarheid is niet enkel een privaatrechtelijk begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Marbury vs. Madison . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. In de Belgische Constitutionele geschiedenis . . . . B. Niet “alles of niets”: gradaties van afdwingbaarheid . . . . . . 1. Obligation to respect . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Obligation to protect . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Obligation to ensure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Tegenstelling tussen klassieke en sociale grondrechten is fundamenteel onjuist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28 30 30 30 33 35 35 35 36 37 38 39 39 40 42

Afdeling 4. Principiële uitgangspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Afdeling 5. Structuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

HOOFDSTUK 1. DIRECTE WERKING VAN INTERNATIONALE VERDRAGEN IN DE INTERNE RECHTSORDE . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Afdeling 1. Inleidend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Afdeling 2. Onderscheid monisme-dualisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 § 1. Dualisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 § 2. Monisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Afdeling 3. Directe werking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Principe van de directe werking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Oorsprong van de theorie van de directe werking . . . . . . . . . . . § 3. Directe werking in het EG-recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

51 51 53 54

Afdeling 4. Directe werking van verdragsbepalingen in België . . . . . 55 § 1. Klassieke theorie, voor Franco Suisse Le Ski . . . . . . . . . . . . . . . . 56 § 2. Arrest Franco-Suisse Le Ski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 xii

Intersentia


§ 3. Toepassingsvoorwaarden voor de rechtstreekse werking van internationale bepalingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Eerste voorwaarde voor directe werking van verdragsbepalingen: de incorporatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Tweede voorwaarde voor directe werking van verdragsbepalingen: de duidelijke en volledige formulering . . . . . . 1. De bedoeling van de contractanten . . . . . . . . . . . . . . . . a. Expliciete wilsuiting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Impliciete wilsuiting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Belang van dit criterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. Overbodig criterium in het objectief contentieux . e. Relativering ook in het subjectieve contentieux . . . 2. Voldoende duidelijke en volledige bewoordingen . . . . a. Sociale grondrechten zijn niet ipso facto onduidelijk en onvolledig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Betekenis van duidelijk en volledig . . . . . . . . . . . . . c. Rol van de tussenkomst van de rechter . . . . . . . . . . d. Herformulering van het begrip . . . . . . . . . . . . . . . . e. Relativering van dit concept . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Vereisten voor directe werking van een verdragsbepaling verschillend in het objectief en het subjectief contentieux? . . . . A. Principiële band directe werking en subjectieve rechten . . B. Directe werking zonder subjectieve rechten . . . . . . . . . . . . . C. Toepassingen uit de rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Raad van State . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Arbitragehof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Hof van Cassatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Gevolgen van de directe werking van een internationale regel in het interne recht: primauteit boven het strijdige interne recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Principe en juridische grondslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Problemen in het licht van de onschendbaarheid van de wet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Geldt de primauteit ook t.a.v. grondwetsbepalingen? . . . . .

59 59 62 63 63 64 64 66 68 69 70 72 73 73 74 76 76 76 77 77 78 78

79 79 79 81

Afdeling 5. Directe werking van verdragsbepalingen in Frankrijk . . . § 1. Monisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Voorwaarden voor directe werking opgenomen in de Grondwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Regelmatige ratificatie of goedkeuring . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Publicatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Wederkerigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

84 84

Intersentia

xiii

84 85 86 86


§ 3. Primauteit boven het interne strijdige recht . . . . . . . . . . . . . . . . 89 A. Afwijzing van de primauteit bij een latere wet . . . . . . . . . . . 89 B. Omwille van de onschendbaarheid van de wet . . . . . . . . . . 90 C. Grondslag: Doctrine Matter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 D. Effectieve primauteit bij een conflict met een vroegere wet 94 E. Effectieve primauteit bij een latere wet volgens de hoven en rechtbanken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 F. Conseil Constitutionnel fase I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 1. Uitnodiging om de primauteit te herstellen . . . . . . . . . 95 2. Herstel van de primauteit, maar toezicht niet bij de Conseil constitutionnel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 3. Gevolgen van de belangwekkende rechtspraak van de Conseil constitutionnel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 G. Conseil constitutionnel fase II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 H. Rechtspraak van het Hof van Cassatie . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 I. Kentering in de rechtspraak van de Conseil d’Etat . . . . . . 100 J. … maar geen primauteit boven de Grondwet . . . . . . . . . . 100 K. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Afdeling 6. Directe werking van verdragsbepalingen in Nederland § 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Voorwaarden voor rechtstreekse werking . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Bekendmaking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Eenieder verbindend karakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Primauteit van rechtstreeks werkende bepalingen . . . . . . . . . .

102 102 104 104 105 106

HOOFDSTUK 2. HET STANDSTILLBEGINSEL OF HET VERBOD OP VERMINDERDE RECHTSBESCHERMING . . . . . . . 109 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Afdeling 2. Definitie en inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 § 1. Definitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 § 2. Gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Afdeling 3. Oorsprong en juridische grondslag . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Afdeling 4. Ontwikkeling van het standstillbeginsel in de interne rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. De Raad van State en het standstillbeginsel . . . . . . . . . . . . . . . A. Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Referentie-ogenblik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiv

113 113 113 115

Intersentia


C. Auditoraatsverslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Evaluatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Het Hof van Cassatie en het standstillbeginsel . . . . . . . . . . . . . A. Principe voor hoven en rechtbanken . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Principe voor het Hof van Cassatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Referentie-ogenblik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Verhouding uitspraak Raad van State en Hof van Cassatie § 3. Het Arbitragehof en het standstillbeginsel . . . . . . . . . . . . . . . . A. Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Referentie-ogenblik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

116 117 119 119 119 120 121 122 122 122 125

Afdeling 5. Algemene theorie van standstill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Referentie-ogenblik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Vaststaande referentienorm en -ogenblik . . . . . . . . . . . . . . B. Progressieve referentienorm en -ogenblik . . . . . . . . . . . . . § 2. Referentienorm of referentietoestand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Toetsingsvrijheid van de rechter – Evolutie van de maatschappij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Geen absoluut beginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Welvaartsvastheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Gelijkwaardig alternatief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Compensatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Toelaatbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

126 126 126 127 128 130 131 132 135 135 135 137

Afdeling 6. Positieve plichten uit het standstillbeginsel . . . . . . . . . . 137 Afdeling 7. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

HOOFDSTUK 3. BESCHERMING VAN (ASPECTEN VAN) SOCIALE (GROND)-RECHTEN MIDDELS DE TOEPASSING VAN HET GELIJKHEIDS- EN NON-DISCRIMINATIEBEGINSEL . 141 Afdeling 1. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Band schending gelijkheidsbeginsel – Schending grondrecht . A. Klassieke theorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Klassieke grondrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Sociale grondrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Relativering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intersentia

141 141 142 142 142 143 144

xv


Afdeling 2. Artikel 14 EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Motieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Gelijkheid in de uitoefening van de verdragsrechten . . . . . . . § 3. Verschil in behandeling is toegelaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

145 145 145 146

Afdeling 3. Criteria en toetsing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Rechtspraak van EHRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Analyse van de toets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Vergelijkbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Objectieve en redelijke verantwoording . . . . . . . . . . . . . .

147 147 148 148 149

Afdeling 4. Niet-zelfstandig karakter van de bescherming . . . . . . . . § 1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Verzelfstandiging middels de rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Inzake sociale grondrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Middels artikel 8 EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Arrest Petrovic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Indirecte discriminatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Middels artikel 1,1/ prot. EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151 151 152 152 153 153 153 155 156 158

Afdeling 5. Twaalfde protocol bij het EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Geschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Doelstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Gelijkheidsbegrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Tekst van het Twaalfde protocol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Zelfstandige waarborg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 6. Motieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 7. Positieve verplichtingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 8. Schuldenaar van de verplichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 9. Belang van het protocol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

159 159 160 160 163 163 164 165 166 167

Afdeling 6. In de interne rechtsorde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Grondwettelijke waarborging van de gelijkheid . . . . . . . . . . . . § 2. Algemene gelijkheidswet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Omschrijving van het begrip discriminatie . . . . . . . . . . . . 1. Directe discriminatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Indirecte discriminatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Pesterijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Personen met een handicap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Materieel toepassingsgebied van de “Algemene gelijkheidswet” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

168 168 169 170 171 171 172 172

xvi

172

Intersentia


C. Sanctionering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Openbare orde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Stakingsvordering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ontslagbescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Globale beoordeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

174 174 174 175 175

HOOFDSTUK 4. BESCHERMING VAN (ASPECTEN VAN) SOCIALE (GROND)RECHTEN MIDDELS EEN VERRUIMDE INTERPRETATIE VAN KLASSIEKE GRONDRECHTEN . . . . . . . . 177 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Afdeling 2. Positieve verplichtingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Juridische grondslag en methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Soorten positieve verplichtingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Verplichting om in aangepaste wetgeving te voorzien . . . . B. Preventie en herstel van schending . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Toetsing naleving van positieve verplichtingen . . . . . . . . . . . . . A. Theoretische benadering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Rechtspraakanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Criteria die de keuze voor de positieve verplichtingen verantwoorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. (Flagrante) Voorbeelden uit de rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . A. Beginfase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Verdere evolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. In het licht van artikel 11 EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. In het licht van artikel 10 EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Band met sociale grondrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 6. Besluitend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

179 181 185 185 186 187 187 191 193 197 197 198 200 201 202 205

Afdeling 3. Protection par ricochet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Principe en grondslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Rechtspraakanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Toepasselijkheid van artikel 6 EVRM op het sociale contentieux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Verruiming van het materieel toepassingsgebied van art. 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Geschillen over de loopbaan van statutaire ambtenaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Geschillen nopens sociale uitkeringen . . . . . . . . .

205 205 206

Intersentia

xvii

207 208 208 209


c. Geschillen nopens pensioenrechten van ambtenaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Recht op juridische bijstand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Middels artikel 8 EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Privé-leven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Vrijheid ad intra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Vrijheid ad extra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Bescherming van de woning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Bescherming van de woning vs. economisch welzijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Band tussen bescherming van woning en privéen familieleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. Behoorlijke woning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e. Band met andere grondrechtenbepalingen . . . . . 3. Bescherming van het gezinsleven . . . . . . . . . . . . . . . . C. Middels artikel 2 en 3 EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Bescherming middels het recht op leven . . . . . . . . . . 2. Bescherming middels het verbod op onmenselijke en vernederende behandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Beginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Specifieke rechtspraak inzake sociale grondrechten op het internationale vlak . . . . . . . . . . . . c. Specifieke rechtspraak inzake sociale grondrechten op het nationale vlak . . . . . . . . . . . . . . . . D. Middels artikel 4 EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Middels artikel 11 EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F. Middels artikel 1, 1/ protocol EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Beperking van het eigendomsrecht om sociale redenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Bescherming onder het eigendomsrecht . . . . . . . . . . a. Evolutie van het begrip eigendom in de rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Sociale verbanden in de rechtspraak . . . . . . . . . . i. Beginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii. In de rechtspraak van de Commissie . . . . . . . iii. Gaygusuz voor de Europese Hof voor de Rechten van de Mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iv. Analyse van de rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . v. Band met het gelijkheidsbeginsel . . . . . . . . . . vi. Beoordeling van deze evolutie . . . . . . . . . . . .

xviii

211 212 212 214 214 214 216 216 216 217 220 221 223 224 226 227 228 228 229 232 234 237 240 241 244 244 247 247 247 248 250 251 252

Intersentia


HOOFDSTUK 5. DE VERPLICHTE BESCHERMING VAN DE FUNDAMENTELE KERN VAN IEDER GRONDRECHT . . . . . . 253 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Afdeling 2. Wesengehalt naar Duits grondwettelijk recht . . . . . . . . . § 1. Relatieve benadering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Absolute benadering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Rechtspraak van het Bundesverfassungsgericht . . . . . . . . . . . .

254 255 256 257

Afdeling 3. Artikel 15 EVRM: een eigen vorm van Wesengehalt? . . . § 1. Basisbeginsel en beperking van verdragsrechten . . . . . . . . . . . § 2. Toegelaten afwijking door artikel 15 lid 1 EVRM . . . . . . . . . . . A. Oorlog of noodtoestand die het voortbestaan van het volk bedreigt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Noodzakelijke en proportionele afwijking . . . . . . . . . . . . . 1. Noodzakelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Proportionaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Artikel 15 lid 2 EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

258 259 259 260 262 262 263 264

Afdeling 4. In het licht van het ecosoc-verdrag . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Afdeling 5. Toepasselijkheid op de sociale grondrechten . . . . . . . . § 1. Beginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Inhoud en voorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Zwaarwegende toestand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Noodzakelijk en proportioneel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Beperkt in de tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Concrete rechtstoepassingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

265 265 266 266 267 268 269

Afdeling 6. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270

HOOFDSTUK 6. OVERHEIDSAANSPRAKELIJKHEID VOOR ONDEUGDELIJKE WETGEVING EN VOOR HET ONTBREKEN VAN EEN PASSENDE WETTELIJKE REGELING . . . . . . . . . . . . . . . 273 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Afdeling 2. Overheidsaansprakelijkheid voor het bestuur . . . . . . . . 274 § 1. Flandria-arrest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 § 2. De verruiming van het klassieke foutbegrip . . . . . . . . . . . . . . . 275

Intersentia

xix


§ 3. De nalatigheid van het bestuur verordenend op te treden . . . A. Met termijnbepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Zonder termijnbepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Nalatigheid of onvoorzichtigheid . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Juridische grondslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Voorwaarden voor aansprakelijkheid . . . . . . . . . . . . . 4. Eenheid tussen onwettigheid en fout . . . . . . . . . . . . .

276 276 277 277 278 279 280

Afdeling 3. Overheidsaansprakelijkheid voor de rechterlijke macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Afdeling 4. Overheidsaansprakelijkheid voor de wetgevende macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Argumenten tegen de aansprakelijkheid voor de wetgevende macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. De scheiding der machten en de immuniteit van de wet . B. De wet is een onpersoonlijke regel en blijft een wet . . . . . C. Andere argumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Elementen die wijzen in de richting van aansprakelijkheid voor fouten van de wetgevende macht . . . . . . . . . . . § 1. Aansprakelijkheid naar Europees Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. De rechtspraak van het Hof van Justitie . . . . . . . . . . . . . . . B. De weerslag op de interne overheidsaansprakelijkheid . . § 2. Rechtspraak nopens aansprakelijkheid voor wetgevende macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Aansprakelijkheid voor de wetgevende macht in toepassing van het Smeerkaasarrest . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. In het licht van het EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. In het licht van het Europees Gemeenschapsrecht . . 3. Samenvattend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Aansprakelijkheid voor de wetgevende macht ingevolge een veroordeling door het EHRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Aansprakelijkheid voor de wetgevende macht ingevolge een beslissing in het kader van het ESH . . . . . . . . . . . . . . 1. Rapportageverplichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Procedure – Landenrapport . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Expertencomité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Collectief klachtenrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Verzoekers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Voorwerp van de collectieve klacht . . . . . . . . . . . . c. Procedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

xx

284 285 285 287 288

289 290 290 292 293 294 294 297 298 300 301 302 302 302 304 304 307 308

Intersentia


d. Resultaat van de procedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . e. Globale beoordeling van het collectief klachtenrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f. Juridische afdwingbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Aansprakelijkheid voor de wetgevende macht ingevolge een beslissing in het kader van het Ecosoc . . . . . . . . . . . . . E. Aansprakelijkheid voor de wetgevende macht ingevolgde de vaststelling van een on(grond)wettigheid door Arbitragehof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Voor de bijzondere wet van 9 maart 2003 . . . . . . . . . . 2. Na de bijzondere wet van 9 maart 2003 . . . . . . . . . . . . a. Krachtlijnen van de hervorming . . . . . . . . . . . . . . b. Kritiek op uitbreiding van referentienormen . . . . i. Slechts gedeeltelijke uitbreiding . . . . . . . . . . . ii. Relativering door het materieel toepassingsgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii. Grondwettigheidsbezwaren . . . . . . . . . . . . . . . iv. Gevolgen van de hervorming . . . . . . . . . . . . . . c. Andere bijkomende referentienormen . . . . . . . . . i. Artikelen 170 en 172 G.W. . . . . . . . . . . . . . . . . ii. Artikel 191 G.W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. Algemene opmerkingen bij de uitbreiding van de referentienormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F. Aansprakelijkheid voor de wetgevende macht zonder de voorafgaande vaststelling door het Arbitragehof van de ongrondwettigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Principieel onmogelijk onrechtstreeks te toetsen wat rechtstreeks niet kan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Vormt de algemene zorgvuldigheidsnorm een oplossing? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Afwachtende rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Criteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. Naast fout ook toerekenbaarheid vereist . . . . . . . . Afdeling 6. Aansprakelijkheid voor het ontbreken van wetgeving . . § 1. Vergoeding van buitengewone schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Aansprakelijkheid voor de wetgevende macht ingevolgde een lacune in de wetgeving vastgesteld door het Arbitragehof A. Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Hypothese 1: de afwezigheid van wettelijke regel schendt de gelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intersentia

309 310 312 313

315 315 317 318 320 320 321 322 323 323 323 324 325

327 327 329 329 330 332 334 335 336 338 339 340

xxi


1. 2.

Rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Variante in de rechtspraak: het geheel van de juridische regeling is ongrondwettig . . . . . . . . . . . . . . C. Hypothese 2: de aangevochten wettelijke bepaling vereist een ruime toepassingsgebied om de Grondwet niet te schenden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Het onderscheidingscriterium voor de verschillende hypothesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. De concrete rechtsgevolgen van de besproken rechtspraak van het Arbitragehof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F. De reactie van het hof van Cassatie op deze rechtspraak van het Arbitragehof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . G. De betekenig van deze arresten van het Arbitragehof voor de aansprakelijkheid voor de wetgevende macht . . . § 3. De beoordeling van een lacune in de wetgeving zonder voorafgaand arrest van het Arbitragehof . . . . . . . . . . . . . . . . . .

340 343

344 346 349 353 354 357

Afdeling 7. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

HOOFDSTUK 7. (SOCIALE) GRONDRECHTENBESCHERMING IN DE EUROPESE UNIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Afdeling 2. Evolutie van de grondrechtenbescherming en de rol van het Hof van Justitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Principiële afwezigheid van grondrechtenbescherming . . . . . § 2. Jurisprudentiële ontwikkeling van grondrechtenbescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Grondrechtenbescherming in het EU-verdrag . . . . . . . . . . . . . § 4. Grondrechtenbescherming na Nice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Mogelijke oplossingen voor de (gespannen) verhouding tussen de Europese Rechtsorde en het EVRM . . . . . . . . . . . . . A. De rechtsbescherming door Hof van Justitie geboden ligt hoger dan deze van het EHRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. De rechtsbescherming door het Hof van Justitie geboden ligt lager dan deze van het EHRM . . . . . . . . . . . C. De mogelijke toetreding van de EU tot de Raad van Europa om partij te worden bij het EVRM . . . . . . . . . . . .

xxii

364 364 365 368 368 369 370 371 373

Intersentia


Afdeling 3. Europees Handvest van de grondrechten . . . . . . . . . . . . § 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. De verhouding met het EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. De juridische (meer)waarde van het Handvest . . . . . . . . . . . . .

376 376 377 379 381

Afdeling 4. Sociale politiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 § 1. Sociale politiek en werkgelegenheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 § 2. Sociale zekerheid en vrij verkeer van personen . . . . . . . . . . . . . 386 Afdeling 5. De socialiserende rechtspraak van het Hof van Justitie . § 1. Sociale rechten – Beginselen die de economische fundamenten van de Gemeenschap beperken . . . . . . . . . . . . . § 2. De uitbreiding van de gerechtigden door toepassing van het non-discriminatiebeginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Europese sociale rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Klassieke discriminatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Positieve discriminatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

386 386 388 388 389 390

HOOFDSTUK 8. ARTIKEL 23 GRONDWET: VERANKERING VAN DE SOCIALE GRONDRECHTEN IN DE BELGISCHE GRONDWET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Afdeling 2. Geschiedenis en discussie voorafgaand aan artikel 23 G.W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 Afdeling 3. Argumentatie in het debat omtrent de opneming in de Grondwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Argumenten pro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Argumenten contra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Plaats van de sociale grondrechten in de Grondwet . . . . . . . . . A. Sociale grondrechten in een Preambule . . . . . . . . . . . . . . B. Sociale grondrechten in Titel II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

397 397 400 403 403 405

Afdeling 4. Concrete kenmerken van de bepaling van art. 23 G.W. . § 1. Stijl van het nieuwe grondwetsartikel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Positieve formulering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Drieledige bepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Het recht van ieder een menswaardig leven te leiden . . . . . . .

406 406 407 408 409

Intersentia

xxiii


B. Sociale grondrechten worden gewaarborgd door de wet, rekening houdend met de overeenkomstige plichten . . . 1. Uitdrukking van het legaliteitsbeginsel? . . . . . . . . . . . 2. Rekening houdend met de overeenkomstige plichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Catalogus van sociale grondrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Weerslag op de defederalisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Sociale grondrechten in de federale Gondwet beoordeeld in het licht van de bondsstaattheorieën . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Sociale grondrechten in de federale Grondwet, in het licht van de BWHI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Eigen bevoegdheid van gemeenschappen en gewesten inzake grondrechten, in het licht van de adviezen van de Raad van State . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 6. Concrete juridische draagwijdte van artikel 23 G.W. . . § 1. Directe werking van artikel 23 G.W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Omschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Elementen in de afweging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Parlementaire besprekingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Theorie van de directe werking . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Concrete rechtspraktijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Bijzonder statuut voor artikel 23, lid 1 G.W.? . . . . . . . . . . E. Relativering van de directe werking . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Artikel 23 G.W. als afweerrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. In het objectief contentieux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. In het subjectief contentieux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. De standstillverplichting uit artikel 23 G.W. . . . . . . . . . . . . . . . A. Algemeen – Omschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Juridische grondslag voor de standstillwerking . . . . . . . . . C. Toepassingsvoorwaarden standstillwerking . . . . . . . . . . . . 1. Referentie-ogenblik voor het beoordelen van de standstillwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Vast of evoluerend beschermingsniveau . . . . . . . . . . . 3. Formele of materiële rechtsbescherming . . . . . . . . . . 4. Absoluut beginsel? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Oogpunt van waaruit de toetsing plaats heeft . . . . . . 6. Relativering van het beginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Concrete rechtspraktijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Artikel 23 G.W. en het gelijkheidsbeginsel . . . . . . . . . . . . . . . .

xxiv

414 415 419 425 426 426 431

434 439 439 439 439 439 442 444 449 453 453 453 456 459 460 460 462 466 466 467 468 469 470 472 474 476

Intersentia


§ 5. Interpretatieve werking van artikel 23 G.W. . . . . . . . . . . . . . . . 479 § 6. Oriënterende werking van artikel 23 G.W. . . . . . . . . . . . . . . . . 483

BESLUIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487

(SELECTIEVE) BIBLIOGRAFIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493

TREFWOORDENREGISTER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517

Intersentia

xxv

INHOUDSOPGAVE. DANKWOORD... vii VOORWOORD... INLEIDING...1

Recommend Documents