Huisjesmelkerij: Hoe kunnen asielzoekers in procedure en mensen zonder papieren slachtoffer worden en wat doet de overheid hier tegen?
Studiegebied Sociaal Agogisch Werk Opleiding Sociaal Werk Optie Optie invullen Academiejaar 2005-2006 Student Vanoost Karel
Inhoudsopgave
Inleiding ..............................................................................................................4 Hoofdstuk 1: De doelgroep & de huurmarkt ..................................................6 1. Doelgroepen ........................................................................................................................ 6 1.1 Inleiding............................................................................................................................. 6 1.2 Asielzoekers op de woningmarkt .................................................................................... 10 1.3 Mensen zonder papieren op de woningmarkt ............................................................... 12
2. De huurmarkt ..................................................................................................................... 17 2.1 Inleiding............................................................................................................................. 17 2.2 Discriminatie in de huisvesting ....................................................................................... 18 2.3 Hoe komt wie waar terecht?............................................................................................ 20 2.4 Een benadering van de verschillende woningmarktsectoren....................................... 21 2.5 De huurmarkt ................................................................................................................... 22 2.5.1 De sociale huurmarkt.................................................................................................... 26 2.5.2 De samenstelling van het patrimonium in de sociale huisvesting ............................. 27 2.5.3 De particuliere huursector............................................................................................ 27
3. De huurmarkt in Gent ....................................................................................................... 29 3.1 De sociale huurmarkt in Gent ......................................................................................... 29 3.2 De particuliere huurmarkt in Gent ................................................................................ 31 3.3 Wanneer is er sprake van huisjesmelkerij?................................................................... 32
Hoofdstuk 2: Het juridische kader om huisjesmelkerij tegen te gaan ...... 33 Inleiding................................................................................................................................... 33
1. Internationale verdragen................................................................................................... 35 1.1 De universele verklaring van de rechten van de mens (10 december 1948) ............... 35 1.2 Verdrag van Genève (28 juli 1951) ................................................................................. 35
2
2. Federale wetgeving ............................................................................................................ 37 2.1 De Belgische Grondwet .................................................................................................... 37 2.2 De procedure in het kader van de wet op de mensenhandel ........................................ 38 2.3 Wat is mensenhandel? ..................................................................................................... 38 2.4 Verblijfsprocedure voor slachtoffers.............................................................................. 41 2.5 De Vreemdelingenwet ...................................................................................................... 44 2.6 De asielprocedure & het spreidingsplan ........................................................................ 45
3. Vlaamse wetgeving ............................................................................................................. 47 3.1 Het Vlaamse woonbeleid.................................................................................................. 47 3.2 De Vlaamse wooninspectie............................................................................................... 50
Hoofdstuk 3: Werkelijkheidstoets ................................................................. 65 Inleiding................................................................................................................................... 65 Doel van het onderzoek.......................................................................................................... 65 De doelgroepen ....................................................................................................................... 65 De methode.............................................................................................................................. 66 De Cases .................................................................................................................................. 66 Opbouw van de cases ............................................................................................................. 67
A. Organisaties & diensten.................................................................................................... 68 1. Dienst asiel- en vluchtelingenbeleid stad Gent ................................................................ 68 2. Sociaal verhuurkantoor vzw Woonfonds – Gent ............................................................ 73 3. Dienst Vreemdelingen & Dienst Wonen van het OCMW Gent..................................... 76 4. Transithuis (CAW Artevelde) ........................................................................................... 77 5. Andere diensten en organisaties........................................................................................ 78
B. De Cases ............................................................................................................................ 79 Case 1....................................................................................................................................... 79 Case 2....................................................................................................................................... 81 Case 3....................................................................................................................................... 84 Cases 4 – 6 ............................................................................................................................... 86
3
Besluiten van de cases ............................................................................................................ 87
Hoofdstuk 4: Besluiten en aanbevelingen ..................................................... 89 Asielzoekers & mensen zonder geldige verblijfsdocumenten op de huurmarkt .............. 90 Evaluatie van de wetten en decreten .................................................................................... 93
Bibliografie....................................................................................................... 96 Literatuurlijst ......................................................................................................................... 96 Verenigingen, diensten & organisaties ................................................................................. 97 Wetgeving................................................................................................................................ 98 Media, internet ....................................................................................................................... 98
BIJLAGEN....................................................................................................... 99
4
Inleiding
De motivatie voor dit onderwerp heb ik gehaald uit het feit dat ik vorig jaar tijdens mijn stage vaak schrijnende verhalen heb gehoord van asielzoekers in procedure die in mensonwaardige omstandigheden moesten leven. Daar ik zelf in Gent woon en meer bepaald in de 19de eeuwse gordel van de stad heb ik doorheen de jaren een evolutie gezien binnen de stad, namelijk nieuwe bouwprojecten die de binnenstad moeten verfraaien maar die helaas niet altijd geschikt zijn voor mensen met een laag inkomen. Veelal worden oude gebouwen langs de kaaien grondig gerenoveerd om er lofts of kantoren in onder te brengen terwijl enkele straten daar achter mensen soms in uiterst slechte omstandigheden moeten leven in de oude arbeidersbuurten van Gent. Wat verder heeft bijgedragen tot de motivatie om voor dit onderwerp te kiezen is het feit dat er op het vlak van huisjesmelkerij de laatste jaren veel beweging is gekomen, zowel qua aandacht in de media als het strafbaar maken van huisjesmelkerij.
Een volgend uitgangspunt die ik zou willen aanhalen is “menselijkheid”. Als maatschappelijk werker bevind je je soms in situaties die daar tegen ingaan: de wet schrijft handelingen voor en dwingt de maatschappelijk werker volgens die regels te handelen, of deze nu menselijk zijn of niet. De signaalfunctie die maatschappelijk werkers hebben zouden het hen mogelijk moeten maken om dergelijke dilemma’s te rapporteren opdat ze ter discussie zouden komen te staan.
Dit begrip brengt mij tot mijn doelgroep: asielzoekers. Ook zij zijn mensen, en ook zij verdienen het om menselijk te worden behandeld, om een menswaardig leven te kunnen leiden. Deze doelgroep heb ik leren kennen op mijn stageplaats, het Stedelijk Opvanginitiatief, een stageplaats waar ik de voorbije twee jaar stage heb gelopen. Deze doelgroep is me gedurende die twee jaar meer en meer is gaan boeien.
In het eerste hoofdstuk volgt er een omschrijving van de doelgroepen, zowel van asielzoekers in procedure en mensen zonder papieren. Hierin tracht ik weer te geven hoe zij zich manifesteren op de huurmarkten.
5
In het tweede hoofdstuk worden de verschillende huurmarkten bekeken en worden oorzaken aangegeven die het voor deze mensen moeilijk tot onmogelijk maakt om een degelijke woning te vinden die aan de geldende normen voldoet. Hierbij kijk ik ook specifiek naar de situatie in Gent, welke de pijnpunten zijn en wat de gevolgen hiervan zijn.
In het tweede deel, hoofdstukken drie en vier, zijn een aantal casebeschrijvingen terug te vinden met mensen die deel uitmaken van de doelgroep. Na elke bevraging zal ik de oorzaken die bepalend geweest zijn voor de personen in kwestie kaderen binnen de eerdere schets van de wetgeving en de toepassing ervan. Naast deze cases bespreek ik ook enkele van de organisaties die zich met het probleem van huisjesmelkerij bezig houden en waar mensen dus eventueel terecht kunnen voor begeleiding en/of opvang. Uiteindelijk zullen zowel vanuit de literatuurstudie, als vanuit de besproken cases een aantal besluiten worden getrokken en een aantal suggesties worden gedaan naar het aanpakken van de oorzaken van huisjesmelkerij.
6
Hoofdstuk 1: De doelgroep & de huurmarkt
1. Doelgroepen
1.1 Inleiding
In Vlaanderen zijn er maar weinig gemeenten zonder vreemdelingen. De concentratiezones van de minderheden in Vlaanderen zijn voornamelijk terug te vinden in de Limburgse mijnstreek, de kernsteden Antwerpen en Gent, de as Kortrijk – Gent en ook nog enkele gebieden in de driehoek Brussel – Antwerpen – Gent, waaronder de rand rond Brussel.1 Toch zijn er grote regionale verschillen wat betreft de woonsituatie van etnische minderheden in Vlaanderen en juist daarom heb ik dit beperkt tot de woonsituatie van etnische minderheden in Gent.
Tussen 1947 – 1956 kwam een eerste immigratiegolf op gang vanuit Italië, zij vestigden zich vooral in de Limburgse mijngemeenten. De overheid deed een beroep op deze buitenlandse gastarbeiders omdat er een tekort was aan mensen op de Belgische arbeidsmarkt. In de tweede helft van de jaren zestig komt een tweede immigratiegolf op gang. Vooral Spanjaarden en Grieken komen bij ons werken. Deze groepen werken niet alleen in de mijnbouw en de zware industrie, maar ook in de stedelijke activiteiten zoals horeca, transport enzovoort. De laatste golf van immigraties werd vanaf het eind van de jaren zestig door de Marokkanen en Turken teweeggebracht. Zij concentreren zich in Vlaanderen vooral in de steden. De Turken zijn sterk vertegenwoordigd in Gent waar ze in het begin van de jaren zestig in de textielindustrie aangeworven werden.
Hoewel asielzoekers en mensen zonder papieren net zoals u en ik fysiek aanwezig zijn in de maatschappij worden zij zowel door de wet, de bevolking noch het beleid als volwaardige burgers erkend. Ze hebben maar een minimum aan rechten en als ze in de belangstelling komen is dat over het algemeen negatief omdat ze overlast veroorzaken of problemen die ze veroorzaken in de samenleving zonder dat men rekening houdt met hun noden en problemen. Een van de grootste problemen die deze mensen ervaren doet zich voor in de huisvesting. Huisvesting behoort voor deze mensen tot een van de meest dringende noden. 1
“Met vallen en opstaan: over de woonsituatie van etnische minderheden in Vlaanderen”
7
1.2 Asielzoekers op de woningmarkt
“Zoals blijkt is met de nationaliteit een sterke sociaal-economische dimensie verbonden. Algemeen hebben migranten een lagere sociaal-economische positie dan de Belgen. De invloed van die positie is al meteen te merken aan hun huisvestingssituatie want zij bezetten meer huurwoningen op de woningmarkt. Algemeen kan men stellen dat de verblijfszekerheid en de verblijfsduur hier een grote rol in spelen. Zolang de asielprocedure immers lopende is verblijven de mensen in een onzekere situatie en hebben zij dus niet de mogelijkheid om ver vooruit te kijken.” 2
Het feit dat deze mensen ook meer in de steden terug te vinden zijn komt doordat de huurwoningen in de steden ook oververtegenwoordigd zijn. Tegelijk verkleinen daardoor ook hun kansen om na afloop van hun asielprocedure, en mits een positief antwoord, eigenaarbewoners te worden. In de huidige maatschappij wordt het bezit van vastgoed immers gezien als een belangrijke stap richting statusverwerving. Door de discriminatie die zij ondervinden op de woningmarkt is het dus ook niet verwonderlijk dat zij de slechtere huurwoningen bezetten. De woonkwaliteit van de huizen die zij bezetten is globaal gezien dan ook slechter omdat hun aandeel in de residuele huursector3 hiervoor verantwoordelijk is. Bovendien heeft de moeilijke economische situatie van deze mensen hun afhankelijkheid van eigen sociale netwerken en etnische infrastructuur vergroot, waardoor het belang van hun woonplaats toeneemt. Een mogelijk alternatief zou de sociale huursector kunnen zijn, maar deze is te beperkt om enig perspectief te kunnen bieden en bovendien worden zij hier gediscrimineerd of kennen ze hun mogelijkheden niet. De meeste huisvestingsmaatschappijen worden immers door de lokale, politieke klasse gecontroleerd en de vreemdelingen hebben geen politieke rechten.
De huisvesting van asielzoekers is helemaal problematisch. Door de stijging van het aantal asielaanvragen werden de kansarme wijken in de 19de eeuwse gordel nog meer belast met huisjesmelkerij, daardoor was het mogelijk voor malafide eigenaars van verkrotte woningen om onbewoonbare panden te verhuren. In sommige gevallen worden asielzoekers opgevangen
2 3
Met vallen en opstaan: over de woonkwaliteit van etnische minderheden in Vlaanderen, studie KUL 1998 Met vallen en opstaan: over de woonkwaliteit van etnische minderheden in Vlaanderen, studie KUL 1998
8
in onthaalcentra of gaan ze samenwonen bij vrienden of familie, met soms overbevolkte woningen tot gevolg en samenlevingsconflicten in de buurt.
Uit de omgevingsanalyse 2003 – 2005 van Stad Gent blijkt dat 23% van de kandidaathuurders van het SVK4 van vreemde origine is., en 39% van de effectieve huurders. Daarbij zijn zo’n 105 nieuwe aanvragen van asielzoekers (bijna 1/3 van de kandidaat huurders). Het zijn bijna uitsluitend mensen die geconfronteerd worden met een onbewoonbaarverklaring en een nieuwe woning zoeken op heel korte termijn. Het wordt steeds moeilijker om voor deze categorie van mensen een woning te vinden op de private markt. Indien mogelijk wordt voor hen ook een huursubsidie aangevraagd.
Het vinden van degelijke huisvesting tegen een normale prijs, is voor asielzoekers vaak een groot probleem. Dit probleem heeft meerdere oorzaken: -
Ontbreken van begeleiding bij de overgang van een verblijf in een asielcentrum naar eigen huisvesting.
-
Onvoldoende hulp bij het zoeken naar huisvesting door het OCMW waar men aan toegewezen is.
-
Huisbazen die niet verhuren aan mensen met een onzeker verblijfsstatuur.
Door deze problemen zitten asielzoekers in een zeer zwakke positie om een goede woning te kunnen huren. Door de tijdelijke aard van hun verblijf, de verplichting om een huurovereenkomst voor te leggen aan het OCMW om financiële hulp te kunnen krijgen en het geringe aanbod aan goedkope, kwaliteitsvolle woningen, kunnen zij het slachtoffer worden van misbruiken.
Toegang tot de reguliere private huurmarkt lijkt voor asielzoekers door bovengenoemde problemen dan ook zo goed als onmogelijk. De toegang tot de sociale woonmarkt, volgens Goossens & Vanhove (1997), hangt af van het beleid van de sociale huisvestingsmaatschappij (zie verder, discriminatie in de huisvesting) in kwestie. Over het algemeen kan men stellen dat asielzoekers veelal noodgedwongen terugvallen op de residuele private huurmarkt, waar ze blootstaan aan uitbuiting door huisjesmelkers, die hoge huurprijzen vragen voor huizen met een slechte woonkwaliteit.
4
SVK: Sociaal Verhuurkantoor
9
“Sommige privé-eigenaars vragen zonder veel scrupules een veel te hoge huurprijs in vergelijking met wat ze maar te bieden hebben. Zo zit er voor gezinnen van kandidaatvluchtelingen, die echt een woonst nodig hebben, vaak niets anders op dan een enkele kamer te accepteren met gezamenlijke toiletten en badkamer voor het hele gebouw. In vijf jaar tijd heb ik nu al drie gezinnen gezien die in een schuur met lemen vloer woonden, met een ladder op de bovenverdieping moesten zien te komen en twee simpele lampen om het geheel te verlichten. Wie een bezoek brengt aan dergelijke woningen trekt zijn ogen open. Als je vaststelt hoe het er ruikt en hoe de mensen erbij lopen, roept het grote vragen op over de hygiëne van het gezin. Het is maar door bij hen ter plaatse te gaan, dat je stilstaat bij de oorzaak van het probleem. Na mijn bezoek was ik werkelijk verbluft.” (getuigenis van een maatschappelijk werkster)
De taak van het OCMW: Wanneer de gegrondheidfase, de tweede fase van de asielprocedure, ingaat worden asielzoekers toegewezen aan een OCMW. Van zodra dit gebeurd is, is enkel het OCMW van die gemeente bevoegd. Dit houdt dan in dat het OCMW de asielzoeker moet begeleiden in het kader van het spreidingsplan. Zij hebben dan bevoegdheden op het vlak van woonvoorziening en sociale steunverlening, maar ook op het vlak van sociale en procedurele begeleiding. Indien een OCMW geen sanctie wil krijgen van de overheid, dan moeten zij een woonstaanbieding doen aan de asielzoekers die aan hen werden toegewezen anders krijgen zij de steun die zij aan de asielzoekers verlenen niet meer terugbetaald van de overheid. Het staat de asielzoeker nog altijd vrij deze aanbieding te weigeren. In dat geval kan hij evenwel tot 20% van het bedrag waarop hij recht heeft verliezen. Zeer recent, op 23 mei 20025, kondigde de Federale overheid deze nieuwe maatregelen aan ter bestrijding van de concentratie van asielzoekers in de steden.
Heel wat OCMW’s buiten Gent vangen de hun toegewezen asielzoekers niet op in de eigen gemeente,6 maar laten ze vertrekken naar vooral de grootsteden. Hiermee wordt afbreuk gedaan aan het Federale spreidingsplan (zie hoofdstuk 2), dat een billijke spreiding van asielzoekers over alle gemeenten van België vooropstelt. Meer dan de helft van de 5 6
Programmawet 23 mei 2002 Jaarverslag 2005 Dienst Asiel- en vluchtelingenbeleid Stad Gent
10
asielzoekers die in Gent verblijven, is toegewezen aan een OCMW buiten Gent. In 2004 ging het in totaal om 384 verschillende OCMW’s, die hun klanten doorsturen of laten wonen in Gent. In februari 2004 verbleven in Gent 3946 asielzoekers, waarvan er 2309 toegewezen waren aan andere OCMW’s7. Zo kan het zijn dat verschillende OCMW’s rechtstreeks onderhandelen met een huisjesmelker over eenzelfde kamer zonder dat zij dat van elkaar weten en dat zij elk telkens de volle pot betalen voor die kamer.
Deze handelswijze geeft ook aanleiding tot gevaarlijke woontoestanden. Wegens de vaak grote afstanden tussen de betrokken gemeente en de stad Gent, komen deze OCMW’s de woningen van de asielzoekers niet controleren op een deugdelijke kwaliteit. Ook doen deze OCMW’s geen beroep op de mogelijkheid om een sociaal onderzoek te laten uitvoeren door het OCMW van Gent. De OCMW’s van buiten Gent beperken zich tot het verlenen van financiële hulp aan asielzoekers.
1.3 Mensen zonder papieren op de woningmarkt
Met “mensen zonder papieren” bedoelen we deze vreemdelingen die in ons land leven zonder te beschikken over de nodige verblijfspapieren. In feite vormen deze mensen een heel heterogene groep. We kunnen deze groep indelen in vier belangrijke categorieën onderscheiden8: -
Uitgeprocedeerde asielzoekers: Dit zijn vreemdelingen die ooit in de asielprocedure gezeten hebben, maar die na afwijzing van hun dossier op het niveau van de ontvankelijkheid of gegrondheid, en na het al dan niet uitputten van alle mogelijkheden van beroep, een bevel kregen om het land te verlaten maar daar geen gevolg hebben aan gegeven. Dit is de grootste groep mensen zonder papieren die er in ons land zijn.
-
Uitgeprocedeerden in het kader van gezinshereniging: Dit zijn vreemdelingen die een aanvraag deden om met hun familieleden die in België een vaste verblijfsplaats hebben, herenigd te worden maar van wie het dossier onontvankelijk of ongegrond werd verklaard omdat ze niet aan de wettelijke criteria voor gezinshereniging beantwoorden.
7 8
Jaarverslag 2005 Dienst Asiel- & Vluchtelingenbeleid Stad Gent “Handleiding voor begeleiders van niet-legale verblijvers”, Neuckens D., Somers E., 1997, p14
11
-
Buitenlandse studenten zonder verblijfsrecht: Tot deze groep behoren de groep van mensen die het statuut van student niet langer kunnen inroepen om hun verblijf te wettigen, omdat de voorwaarden om hun statuut te behouden of te verlengen niet meer ingevuld zijn.
-
Clandestiene migranten: Deze groep vreemdelingen verblijft op het grondgebied zonder dat zij ooit een aanvraag hebben gedaan voor een verblijfsvergunning. Tot deze groep behoren ook de vreemdelingen die met een visum het land binnenkwamen, maar nadat de geldigheid ervan is vervallen verder in het land blijven.
Illegalen die tot een van deze eerste drie groepen behoren, hadden vroeger ooit het recht om in België te verblijven. Personen die hier clandestien zijn hebben nooit dit recht gehad en verbleven van in het begin illegaal in het land (exclusief de geldigheidsperiode van hun eventuele visum).
Net zoals asielzoekers wonen mensen zonder papieren meestal in de grote steden. Sommigen van hen trekken van de ene plek naar de andere of leven afgezonderd in kleine gemeenten. Precies cijfermateriaal met betrekking tot de groep met mensen zonder papieren ontbreekt, precies door het ontbreken van een legaal verblijfsstatuut. Zo is het aantal illegale verblijvers moeilijk in te schatten aangezien zij niet ingeschreven worden in de bevolkingsregisters. Voor heel België ging het volgens sommige schattingen om ongeveer 70.000 illegale verblijvers, andere bronnen zeggen dat het gaat om 100.000 mensen of zelfs meer. Gezien tijdens de regularisatiecampagne van januari 2000 in heel België dossiers werden ingediend voor 50.600 personen en een onderzoek9 enkele maanden later uitwees dat er een groot deel van deze mensen besloten had om geen dossier in te dienen, zou het kunnen zijn dat dit cijfer van 100.000 mensen wel eens dicht bij de waarheid zou kunnen liggen.
Ook over de sociaal-economische situatie is van deze groep mensen niet veel gekend. Het weinige onderzoek10 dat gevoerd werd laat niet toe om eenduidige conclusies te trekken. Achter het illegaal verblijf gaan verschillende verhalen schuil. Heel wat asielzoekers kregen pas na jarenlang wachten een negatieve beslissing en bouwden hier ondertussen een nieuw leven op. Uitgeprocedeerde asielzoekers, gezinsherenigers of anderen kunnen dikwijls de 9
“Het andere verhaal van de regularisatie: de niet-aanvragers”, Kerkwerk Multicultureel samenleven (juni 2002) Leman, J. 1994; D’Olieslagers, T. 1996
10
12
afwijzing van de verblijfsaanvraag niet aanvaarden en proberen hun verblijf alsnog te regulariseren. Een beroep bij de Raad van State of een aanvraag tot regularisatie om ‘humanitaire redenen’ schort de uitwijzingsbeslissing echter niet op. In afwachting van een uitspraak verblijft de betrokkene illegaal in België maar wordt hij wel “gedoogd”.
Sommige afgewezen asielzoekers kregen in de negatieve beslissing een zogenaamde nietterugleidingsclausule ingelast. Dit is een advies van het Commissariaat-Generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen (CGVS) aan de Dienst Vreemdelingenzaken (DVZ) om de betrokkene niet terug te leiden naar het land van herkomst, gezien de situatie in dat land (bv. Afghanistan). Dit advies leidt echter niet automatisch tot een verblijfsvergunning. Vaak is het zo dat mensen zonder papieren niet terugkeren omdat de overheden van het land van herkomst niet de nodige reisdocumenten willen verstrekken (paspoort, laissez-passer). Meer dan de helft van de mensen zonder papieren die worden opgesloten, moeten terug worden vrijgelaten omdat ze niet gerepatrieerd kunnen worden. Zij worden vrijgelaten met een bevel om België (zelfstandig) te verlaten.11
In sommige gevallen blijven mensen zonder papieren in ons land omwille van een ziekte waardoor ze niet kunnen reizen of waarvoor geen medische verzorging mogelijk is in het land van herkomst.
Hoewel nergens in de sociale huurreglementering melding gemaakt wordt van een nationaliteitsvereiste of een machtiging tot verblijf, blijkt de toegang tot de sociale huisvesting voor mensen zonder papieren vooralsnog zo goed als onmogelijk. In het verleden werd na een discussie tussen het Steunpunt Mensen Zonder Papieren en de Vlaamse Huisvestingsmaatschappij (VHM) besloten de toegang tot de sociale huisvesting te ontzeggen voor mensen zonder papieren.
Het huren van een eigen woning houdt eerst en vooral een serieuze financiële last in die moeilijk te dragen is voor mensen zonder papieren. Diegenen die zelf een woning betrokken bleken ofwel in een woning van slechte staat of veel te klein gehuisvest te zijn, of anders hadden zij een serieus bedrag in huurachterstallen (of een lening) opgebouwd.
11
“Het andere verhaal van de regularisatie: de niet-aanvragers”, Kerkwerk Multicultureel samenleven (juni 2002)
13
In hun huisvestingsgeschiedenis heeft bijna de helft van mensen zonder papieren ooit huurachterstallen gehad. Vaak met als gevolg dat zij gedwongen waren om te verhuizen. Er zou een relatie tussen huurachterstallen en de kwaliteit van een woning bestaan. Woningen van betere kwaliteit hebben meestal een hogere huurprijs, waardoor de kans op achterstallen vergroot. Mensen die geen huurachterstallen hebben opgebouwd, vonden dan weer onderdak in woningen van slechte tot zeer slechte kwaliteit.
Een sociaal verhuurkantoor zou de oplossing kunnen bieden voor deze groep van mensen en zou een vanzelfsprekende partner kunnen zijn voor hen om hun recht op huisvesting te realiseren. Maar wegens het beperkte aanbod van woningen vanuit de niet gouvernementele sector en de onmogelijkheid om via de sociale huisvesting woningen ter beschikking te stellen vallen mensen zonder papieren automatisch terug op de private huurmarkt. Een sociaal verhuurkantoor treedt als tussenpersoon op in het huren en verhuren van woningen op de private huurmarkt. De rol van een sociaal verhuurkantoor bestaat er vooral in om te bemiddelen tussen huurders en verhuurders. Via een SVK wordt er gezocht naar een woning die voor de huurder betaalbaar is in verhouding tot zijn inkomen.
Het grote verschil in de werking met mensen zonder papieren is dat zij niet de financiële draagkracht hebben om een treffelijke woning te betalen. Bovendien kunnen deze mensen wegens hun statuut niet in aanmerking komen voor allerhande subsidies en tegemoetkomingen en is het zo goed als onmogelijk om een waarborg bijeen te brengen. Een huisvesting- of opvangbeleid voor mensen zonder papieren bestaat er eigenlijk niet, behalve enkele kleinschalige initiatieven. Deze worden in de eerste plaats op touw gezet door NGO’s12 die dagelijks met deze problematiek geconfronteerd worden, bijvoorbeeld CIRE13 en OCIV14. Desondanks hebben deze instanties vaak ernstige problemen om hun werking voor mensen zonder papieren te kunnen financieren en voldoet hun opvangcapaciteit geenszins aan de vraag (Kangé, 2000).
Aangezien over deze doelgroep weinig geweten is, kan men ook moeilijk hun positie op de private huurmarkt inschatten. Over het algemeen gaat men ervan uit dat hun positie zeer zwak is en dat zij het slachtoffer worden van de ergste soorten van huisjesmelkerij zoals
12
NGO: Niet – Gouvernementele Organisatie Coordination et Initiatives pour et avec les Réfugiés et Étrangers 14 Overlegcentrum voor Integratie van Vluchtelingen 13
14
kamerverhuur, matrassenverhuur, garageverhuur, … Vooral in de 19de eeuwse arbeiderswijken van de grotere steden is het aanbod van dergelijke woonvormen groot (zie Meert e.a., 2003). Juist omdat zij zich niet kunnen beroepen op bepaalde rechten vanwege hun illegale verblijf zijn zij gemakkelijke slachtoffers voor malafide verhuurders. Toch kennen we een kleinschalig onderzoek15, in Antwerpen werd een huisvestingsproject opgestart via het sociaal verhuurkantoor. Hierbij ging men effectief over tot het huisvesten van mensen zonder papieren. Op deze manier werden voor het project 7 woningen geselecteerd die na grondige aanpassingswerken ter beschikking werden gesteld. Het SVK staat volledig in voor de waarborg. Aan de mensen werd een kleine bijdrage voor de huurprijs gevraag en in vele gevallen werd ook tussengekomen in de kosten voor gas en elektriciteit.
Om aan dit project te kunnen deelnemen werden toelatingsvoorwaarden uitgewerkt waaraan de mensen zonder papieren moesten voldoen. Deze voorwaarden zijn: 9 De kandidaat-huurder moet minimaal drie maanden in begeleiding zijn bij een sociale dienst die de aanvraag tot inschrijving deed. Dit past natuurlijk in het opzet dat een SVK haar werking uitbouwt als complementair deel van een lokaal netwerk. 9 De kandidaat-huurder moet een perspectief hebben. Dat kan zijn: -
Regularisatie van het verblijf in België (ofwel op grond van een artikel 9§3 of in het kader van de regularisatiecampagne).
-
Betwisting bij de Raad van State.
-
Heropening van het dossier of een nieuwe asielprocedure wanneer er bijkomende elementen kunnen aangetoond worden.
-
Terugkeer naar het vaderland (eventueel via IOM16).
-
Emigratie naar een derde land.
De bedoeling was immers om de mensen zonder papieren die in het huisvestingsproject stappen een stabiele en solide oplossing te bieden oor hun actuele huisvestingssituatie zodanig dat gewerkt kon worden aan een duurzame oplossing omtrent hun verblijfsstatuut. Via het project wou men proberen te voorkomen dat zij in volkomen onzekerheid zouden verzeild raken die het gevolg is van gebrek aan enig perspectief.
15 16
o.a. vzw KOSOVA IOM: International Organisation for Migration
15
Tijdens het project kregen de mensen ook huisbezoeken van een woonbegeleider die op regelmatige tijdstippen op bezoek kwam. Tijdens deze bezoeken werd dan een vertrouwelijk gesprek gevoerd waarbij de eventuele knelpunten en problemen besproken werden.
Uit dit project kon men concluderen dat huisvesting van mensen zonder papieren een zeer intensieve opvolging vereist. De doelgroep blijkt door de lange onzekere woonsituatie uit het verleden op vele vlakken hulpelozer dan voorheen. Dit is vooral het geval voor alleenstaande vrouwen voor wie de kleinste technische taakjes al leidt tot een hulpvraag aan de woonbegeleider. Enerzijds kan men de oorzaak zoeken in het feit dat deze mensen in onze maatschappij nog maar zelden volledig zelfstandig gewoond hebben en zich dus onzeker voelen rond technische aangelegenheden. Anderzijds daar het gebrek aan sociaal netwerk, waar men gewoonlijk voor dergelijke zaken kan op terugvallen. Een andere verklaring kan liggen in een soort perverse uitkomst van het hulpverleningsaanbod. Daarmee wil men zeggen dat er op de duur een soort gewenning ontstaat bij het om hulp vragen waardoor men steeds afhankelijker dreigt te worden.
In elk geval is er nood aan het bevorderen van de zelfredzaamheid en het actief betrekken van de mensen zonder papieren in het oplossen van problemen vanuit een emancipatorisch perspectief. Dit kan bijvoorbeeld door de mensen te betrekken bij kleine en grote reparaties of door bepaalde vormingsmomenten en vergaderingen te organiseren rond bepaalde huisvestingsthema’s.
Gezien de status van mensen zonder papieren zijn veel van hen afhankelijk van anderen om een inkomen te verwerven. Het is immers onmogelijk voor hen om hier legaal te werken, noch om een uitkering te krijgen. Daardoor proberen ze op verschillende manieren te overleven. De materiële steun van de vluchtelingenorganisaties is voor velen de belangrijkste bron van inkomen. Zij kunnen onder andere voor voedselpakketten en kleding, maar ook soms voor een kleine financiële ondersteuning bij hen terecht. Daarnaast blijken ook kennissen (landgenoten, Belgen, …) aan velen materiële steun te verlenen. Dit kan financiële steun, voeding, onderdak of kleding inhouden. Voor de mensen die dan in het zwart kunnen werken, vaak voor een hongerloon, is dit een noodzakelijke bron van inkomsten. Het risico om betrapt te worden neemt men er bij.
16
Door een cumulatie van alle problemen zijn de psycho-sociale problemen bij mensen zonder papieren zeer talrijk. Zij kunnen zich uiten in de vorm van depressie, angststoornissen en relatiestoornissen (meest voorkomend). Maar ook lichamelijke klachten doen zich vaak voor, zoals rugpijn, hoofdpijn en vermoeidheid. Andere problemen zoals suïcidaal gedrag, apathie, agressie, paranoia, fobieën, dissociatie en geheugenstoornissen worden eveneens vermeld17. De oorzaak hiervan is de samenhang tussen de moeilijke levensomstandigheden in het gastland, de onzekerheden in verband met de asielprocedure, de angst om daarna uitgewezen te worden en de zware financiële problemen enerzijds. Anderzijds zijn er de traumatiserende gebeurtenissen die ze hebben moeten doorstaan in hun land van herkomst die hen hebben aangezet tot vluchten.
17
‘Netwerkvorming “Psychosociale zorg/crossculturele methodiek voor vluchtelingen”, analyse van een registratieonderzoek’, paper naar aanleiding van studiedag “Netwerkvorming, traumazorg voor vluchtelingen”, Antwerpen, 21/11/00
17
2. De huurmarkt:
2.1 Inleiding
De twintigste eeuw is op het gebied van ruimtelijke ordening een erg ingrijpende periode geweest. Waar de 19de eeuw de eeuw was van industrialisering en verstedelijking, ziet men in de 20ste eeuw het overwicht van de tertiaire sector en de suburbanisatie. Zo is de concentratie van allochtonen in de oudere arbeidersbuurten grotendeels het gevolg omdat zij tijdens de jaren 1950 en 1960 op grote schaal werden verlaten door de oorspronkelijke bewoners. De stroom migrantenarbeiders die toen op gang kwam vond daar de weinig kwalitatieve huisvesting die ze zich konden veroorloven, maar zij vonden er ook elkaar. De toegenomen mobiliteit heeft er mee voor gezorgd dat vele stadsbuurten in de loop van de tweede helft van de 20ste eeuw het merendeel van hun oorspronkelijke bevolking verloren.
Tot slot heeft suburbanisatie als sociaal selectief proces tot gevolg gehad dat sociale en ruimtelijke segregatie steeds gingen samenvallen. De vrijheid die velen verwierven op het vlak van de keuze van een woonplaats heeft ertoe bijgedragen dat sociale groepen ruimtelijk steeds verder uit elkaar gingen wonen. Zelfs binnen de stad is dit zo: buurten tonen steeds meer een sociaal homogene samenstelling. Deze intrastedelijke segregatie aangeduid met het begrip dualisering , wordt nog versterkt door de recente, hernieuwde belangstelling van de maatschappelijke toplagen voor het stedelijk wonen.
Met de opwaardering van bepaalde stadsdelen zijn exclusieve woonomgevingen ontstaan. Vastgoedmakelaars en projectontwikkelaars kopen oude opslagplaatsen en dergelijke op om ze om te vormen tot grote lofts en aan de kaaien zetten befaamde architecten de toon. Op zich kan men er niet op tegen zijn het stedelijke aanzicht te willen verfraaien, maar het gevaar van sociale verdringing is reëel. De meeste van deze herontwikkelingen gebeuren immers de bedoeling te commercialiseren, en wie winst wil maken heeft zelden oog voor het algemeen belang.
18
2.2 Discriminatie in de huisvesting
Discriminatie op het vlak van huisvesting doet afbreuk aan de menselijke waardigheid, doordat men de slachtoffers het fundamentele recht ontneemt op een menswaardige woning die voldoet aan de normen van de Vlaamse Wooncode. Om dit tegen te gaan hebben de verschillende overheden geïnvesteerd, soms in samenwerking met verenigingen, in twee belangrijke activiteiten: -
Op kwantitatief vlak een verhoging nastreven van het aantal woningen met een matige huurprijs, zowel in de privé sector als in de sociale huisvesting.
-
Op kwalitatief vlak het verbeteren van de leefbaarheid in bepaalde wijken door het renoveren van bestaande woningen om ervoor te zorgen dat zij beantwoorden aan de huidige normen.
Naast deze maatregelen beschikt de overheid ook over een wetgevend arsenaal om deze praktijken tegen te gaan (zie hoofdstuk 2).
Een van de moeilijkheden bij deze vorm van discriminatie resulteert vaak uit de combinatie van de negatieve weerslag van verschillende sociaal – economische, politieke en juridische factoren. Sommige van deze factoren die te maken hebben met vooroordelen, treffen dan weer specifiek de migrantenbevolking waardoor deze mensen zowel op sociaal als op raciaal vlak gestraft worden.
Verhuurders hebben vaak schrik voor de aanvraag van mensen die een precair statuut hebben, bijvoorbeeld asielzoekers, of mensen die hier onrechtmatig verblijven. Ook het wantrouwen van de eigenaars tegenover kandidaat huurders die hen onvoldoende of beperkte garanties aanbieden inzake financiële solvabiliteit zoals OCMW – steuntrekkers. Asielzoekers hebben het dan nog eens extra moeilijk omdat zij de taal ook niet beheersen en het op de manier dus bijzonder moeilijk voor hen is om een woning te vinden zonder bemiddeling van hun OCMW. Wanneer zij dan wel een woning vinden waarvan de eigenaar bereid is aan hen te verhuren krijgen zij vaak van hem te horen dat hij toch niet wil verhuren aan hen omdat hij geen vertrouwen heeft in het OCMW.
Dergelijke vooroordelen van de eigenaars worden gevoed door de angst van de niet – naleving van de contractuele verbintenissen. Een overbezetting van het goed, slecht 19
onderhoud of wanbetaling zijn vaak terugkerende argumenten. Deze angsten komen voort uit vroegere ervaringen en daardoor gaan deze ervaringen ertoe bijdragen dat het wantrouwen ten aanzien van andere mensen uit dezelfde gemeenschap versterkt wordt zodat alle leden ervan gediscrimineerd worden. Racisme en discriminatie die voortkomen uit hardnekkige geruchten en die gaan over een bepaalde groep mensen uit bepaalde landen, stigmatiseren deze groep. Daardoor gaan eigenaars die kunnen kiezen uit verschillende potentiële huurders gaan dan vaak weigeren om te verhuren aan de kandidaten uit die bepaalde groepen om redenen die te maken hebben met hun etnische, nationale of raciale herkomst. Vaak komen deze vooroordelen ook voort uit het feit dat men weigert om bepaalde ‘zichtbare’ migranten in een bepaalde wijk te laten wonen. Men vreest immers dat twee culturen onmogelijk kunnen samenleven of men is bang voor een waardevermindering van de wijk wanneer er te veel vreemdelingen zouden gaan wonen.
De potentiële huurders die al deze factoren opstapelen stoten op zoveel moeilijkheden en daardoor loopt hun wachttijd om een goede woning te vinden aanzienlijk op. Uit groeiende wanhoop gaan ze uiteindelijk over tot het huren van onleefbare woningen huren tegen veel te hoge prijzen van eigenaars die zonder scrupules misbruik maken van hun precaire financiële en/of administratieve situatie. De groep Alarm18 heeft een telefonische peiling naar discriminatie gedaan bij het zoeken naar een woning. Daaruit bleek dat asielzoekers worden gestigmatiseerd worden omdat ze zowel tot de categorie vreemdelingen behoren als tot die van de sociaal gemarginaliseerde personen. Uit die peiling bleek dat in 58% van de gevallen de eigenaar weigerde inlichtingen te geven over de woning onder het voorwendsel dat die al verhuurd was, of gewoon zei dat hij niet aan vreemdelingen verhuurde.
Asielzoekers worden niet alleen gestigmatiseerd op de privé markt, maar ook in de sociale huisvesting worden zij gediscrimineerd. Door het inroepen van een tolerantiegraad werd lange tijd vastgehouden aan het officieuze quotabeleid ten aanzien van migranten in de sociale huisvesting.19 Om dit beleid te handhaven had men twee beweegredenen:
18
Alarm: Action pour le logement accessible aux réfugiés in Molenbeek in 2002, die een praktijktest organiseerde in Brussel. 19 www.antiracisme.be
20
-
Enerzijds bestond de vrees dat, wanneer een bepaalde drempel van migranten werd overschreden, er samenlevingsproblemen zouden ontstaan met de bevolking van Belgische afkomst.
-
Anderzijds was er de schrik voor gettovorming.
Tegenwoordig huisvesten bepaalde sociale woningen een grote bevolkingsgroep met een laag inkomen. Deze situatie is tot stand gekomen door het strikt toepassen van de toegangsvoorwaarden tot die huisvesting en dit in combinatie met het algemeen effect van de crisis in de huisvesting. Bovendien vormen die sociale woningen vaak het toneel van conflicten tussen migranten en autochtone Belgen of tussen vreemdelingen onderling. Deze toestanden zijn des te erger omdat er in die sociale woningen een concentratie is van mensen die gehuisvest zijn in een economisch zwakke positie en met een geringe graad van integratie op de arbeidsmarkt. Op deze manier ontstaat er een concentratie van problematische maatschappelijke situaties.
Toch valt het zeker niet te ontkennen dat bepaalde wijken met een sterke migrantenconcentratie een waardevermindering kennen. Men mag echter niet vergeten dat deze haar oorsprong vindt in de bouwvalligheid van de woningen die vaak worden bewoond door mensen van vreemde herkomst of vreemdelingen. Deze mensen worden immers aangetrokken door de lage huurprijzen . De waardevermindering is dan ook niet het gevolg van culturele praktijken van de bewoners maar gewoonweg van het feit at het nu eenmaal moeilijker is om de oude bouwvallige woningen te onderhouden. Ook het gebrek aan interesse vanwege de privé-sector speelt hierin een belangrijke rol. De discriminatie die hun dan weinig andere keuze laat dan zich in wijken te vestigen versterkt uiteraard de concentratie in deze ‘opgegeven’ wijken die uiteindelijk ‘kernen van uitsluiting’ vormen.
2.3 Hoe komt wie waar terecht?
Een woningmarkt bestaat uit verschillende deelmarkten die min of meer ruimtelijk van elkaar gescheiden zijn; personen en gezinnen worden over de ruimte verspreid in functie van wat ze
21
aan wonen kunnen spenderen. Het inkomen is dus een cruciale variabele.20 Een eerste onderscheid op de woningmarkt is dat tussen de koop- en huurwoningen.
In Vlaanderen zijn er grote regionale verschillen tussen het oostelijke en het westelijke deel. Een groot deel van het woningbestand in Oost- en West – Vlaanderen is oud en oncomfortabel. Vooral de vroege industrialisatie met huisnijverheid en de hoge bevolkingsdichtheid in Binnen – Vlaanderen, nog voor de industriële revolutie, zijn hiervan de oorzaak. Door de oudere leeftijdsstructuur van de bevolking werd hier relatief minder bijgebouwd na de Tweede Wereldoorlog, dit was zeker het geval in rurale gebieden. In het oosten daarentegen werd door de veel jongere structuur van de bevolking en een industrialisatie die pas in de jaren zestig op gang kwam, ook veel later gebouwd en beschikken de meeste woningen er over alle modern comfort. In de steden zijn de slechtere woningen en ook de oudere woningen te vinden in de oude binnenstad, in de buitenwijken is de woonsituatie meestal beter.
2.4 Een benadering van de verschillende woningmarktsectoren
Het onderscheid van de woningmarktsegmenten in de Belgische huisvestingssector (De Lannoy & Kesteloot 1985, verfijnd in De Decker & Kesteloot 1995) steunt op toegankelijkheid (prijs), overheidsinterventie en het onderscheid tussen huur- en koopsector. Omdat er geen rechtstreekse meting van woningmarktsegmenten bestaat, worden de woningmarktsegmenten ingedeeld door gebruik te maken van de methode van Kesteloot, Vandenbroecke & Martens (1999). Ze combineren het bouwjaar van de woningen, de comfortuitrusting en de bewoningstitel en zo komen zij tot drie woningmarktsegmenten in de huursector: -
De residuele huursector: huurwoningen zonder klein comfort ongeacht hun bouwjaar. De overgrote meerderheid van deze woningen zijn voor 1945 gebouwd.
20
-
De primaire huursector: huurwoningen gebouwd na 1945 en met comfort.
-
De middelmatige huursector: huurwoningen met comfort gebouwd voor 1945.
Antiracisme: discriminatie in de huisvesting 93 - 03
22
Deze indeling heeft tevens ook een belangrijke historisch – ruimtelijke dimensie want de prijs varieert structureel met de bouwperiode (voor-, tussen- en na-oorlogs) en dit terwijl de overheidsinterventie eveneens historisch – ruimtelijk gedifferentieerd is. Laisser – faire in de 19de eeuwse stad, nadruk op sociale huisvesting na de Eerste Wereldoorlog, nadruk op suburbane eigendomsverwerving na de Tweede Wereldoorlog. Omdat asielzoekers en mensen zonder geldige verblijfsdocumenten niet de mogelijkheid hebben om een huis te kopen beperk ik me hierbij tot de huurmarkt.
Figuur1:
Woningmarkt sectoren
Koopsector
Huursector
primair
secundair
sociaal
noodkoop
particulier
primair
Secundair / residueel
2.5 De huurmarkt
De huursector bestaat uit een sociale en een particuliere huurmarkt. In de sociale huursector subsidieert de overheid de sociale huisvestingsmaatschappijen zodat deze goedkopere huurwoningen aan lage inkomensgroepen kunnen aanbieden. De laatste jaren worden er echter meer projecten opgestart in de oude centraal stedelijke ruimte, maar toch blijven de sociale huurwoningen vrij verspreid over de steden liggen. De toegang tot deze sector wordt beperkt door de door de overheid vastgelegde uitsluitingsgrenzen. Het grootste deel van de huurwoningen ligt in de steden.
23
o Indeling en situering van de particuliere huursector: De particuliere huursector bestaat uit een beter en een slechter deel. Het beter deel, de primaire particuliere huurmarkt, richt zich tot gezinnen die een inkomen hebben dat in principe eigendomsverwerving mogelijk maakt. In die zin gaat het hier om een uitzondering op de indeling van de markt volgens de inkomens. Het zijn gezinnen die een gunstig moment afwachten of die om familiale of professionele redenen het huren verkiezen boven kopen of bouwen.
Het slechtere deel van de particuliere huurmarkt wordt de secundaire of residuele huurmarkt genoemd. Deze markt richt zich op mensen die niet aan bod komen in de andere woningmarkten omdat ze ofwel financieel niet de nodige middelen hebben of omdat er geen plaats is (in de sociale huursector). Omdat deze mensen nergens anders terecht kunnen wonen zij in huizen die sinds lang zijn afbetaald en waarvan de gebruikswaarde niet in verhouding staat tot de opbrengst ervan. Deze woningen bevinden zich vaak in de oudere 19de eeuwse gordels van de steden. In deze buurten gaat het vooral om woningen waar de uitrusting, zeker in de arbeidersbuurten, ten opzichte van de hedendaagse normen zeer in gebreke blijven. De huizen worden steeds verder opgedeeld en vaak verhuurd per verdieping of per kamer. Dit segment van de huursector is dus vooral terug te vinden in de grote en regionale steden. Het gaat dan vooral om woningen die tijdens het suburbanisatieproces door de Belgische middenklasse verlaten werden.
Over het algemeen heeft de overheid een eerder passieve houding aangenomen en de maatschappelijke processen hun gang laten gaan. Wat betreft ruimtelijke ordening voorzagen de gewestplannen, die er pas aankwamen als de schade was aangericht, voldoende woonzones voor suburbanisatie. Wanneer het om huisvesting ging domineerde de ondersteuning van de bouw van nieuwe gezinswoningen, ook een activiteit die suburbanisatie en ruimtelijke uitsortering in de hand werkt. Een degelijk stadsvernieuwingsbeleid dat dit moest tegengaan is nooit in voldoende mate van de grond gekomen terwijl de geringe omvang van de sociale huursector (te weinig woningen) heeft verhinderd dat de overheid door middel van een toewijzingsbeleid enige greep zou krijgen op de sociale samenstelling van buurten.
24
Door een stiefmoederlijke behandeling van de private huurmarkt gaat de overheid voorbij aan de belangrijke functie van deze markt. Dit marktsegment is als het ware een springplank voor nieuwkomers op de woningmarkt, zowel voor Belgen als niet-Belgen. De private huurmarkt kan gezien worden als een wachtkamer voor mensen die dan ofwel doorstromen naar de koopmarkt of de sociale huursector (Kemp & Keoghan, 2001). Het voordeel van de private huurmarkt is de flexibiliteit, de lagere transactiekosten en de relatief grotere toegankelijkheid. Dankzij deze kenmerken biedt de private huursector een moderne vorm van huisvesting, conform de verschuiving naar een risicomaatschappij. Dat maatschappijtype vertoont onder andere een groeiende onzekerheid op de arbeidsmarkt en telt meer en meer ‘nieuwe’ huishoudens die onder meer ontstaan onder invloed van het individualisatieproces dat de traditionele relatievormen onder druk zet (Beck & Ritter, 1992; Ford e.a., 2001). De private huursector biedt op deze manier wel de mogelijk om binnen een korte tijdspanne opnieuw onderdak te vinden. Op die manier speelt zij dus binnen de welvaartstaat dan ook een belangrijke rol als veiligheidsnet (Kemp & Keoghan, 2001). Toch is dit niet zo evident voor asielzoekers en mensen zonder papieren (zie 2.2).
Verdeling aantal huishoudens over de private- en de sociale huursector in Vlaanderen. Opbouw woningmarkt (%)
Aantal huishoudens
private huursector
19,7
476.473
sociale huursector
5,2
124.529
Totaal:
24,9
601.002
Bron: NIS, 2001- jaarverslag VHM 2001
Bijna één op vier Vlamingen huurt een woning. Daarvan doet bijna 20% dat op de private huurmarkt (19,7%) terwijl een minderheid dit doet op de sociale huurmarkt (5,2%). Vroeger werd de sociale huursector gezien als een stap vooruit. De sociale woningen konden vroeger concurreren met woningen op de private woonmarkt, zeker qua woonkwaliteit, betaalbaarheid en woonzekerheid (Pannecoucke e.a., 2001). Maar door gewijzigde maatschappelijke omstandigheden worden sociale woonwijken tegenwoordig anders gewaardeerd: ze demoderen en moeten onderdoen voor nieuwe of beter geachte concepten (De Decker, 1998c). Op deze manier heeft de sociale sector dan ook aan prestige ingeboet binnen de woningmarkt hiërarchie: vroeger kwam een meerderheid van de bevolking in aanmerking, vandaag is dat aandeel geslonken tot de categorie die zich geen eigen woning kan permitteren.
25
Juist door de evolutie binnen de sociale huursector lijkt het er sterk op dat deze residualiseert. Volgens Lund (1996), heeft deze evolutie belangrijke gevolgen voor de kwaliteit van de woningen die bewoond worden door lage inkomens. Wanneer men bouwt in functie van de ‘algemene behoeften’ dan let men meer op de kwaliteit van de woningen, maar wanneer men bijvoorbeeld bouwt voor specifieke groepen gaat men daar minder aandacht aan besteden.
Toch staat de sociale huursector in grote mate garant voor een ‘behoorlijke huisvesting’: relatief recente, goed uitgeruste woningen tegen betaalbare prijzen met een grote woonzekerheid en met gemiddeld evenveel gebreken als de private huurwoningen.
De uitdaging voor het sociale huisvestingsbeleid ligt dan ook niet enkel binnen de sociale huursector waar enkel een drastische verhoging van het patrimonium de prioritaire noden kan lenigen. De uitdaging geldt ook ten aanzien van de lage inkomens op de private huurmarkt. Huishoudens met geringe financiële middelen beschikken maar over zeer beperkte keuzemogelijkheden op de woningmarkt. Veelal is hun keuze voor en lage huurprijs een negatieve keuze: de duurdere woningen zijn voor de betrokkenen onbetaalbaar. Maar wie aan een lage prijs huurt, krijgt meestal ook een slechte woning (Pannecoucke e.a., 2003).
Figuur2:
De huurmarkt
Sociale huurmarkt
Particuliere huurmarkt
Primaire particuliere huurmarkt
Residuele / secundaire particuliere huurmarkt
De woningmarkt bestaat uit verschillende deelmarkten die min of meer ruimtelijk van elkaar gescheiden zijn. Wie over voldoende financiële middelen beschikt kan zijn woonplaats zelf kiezen, voor mensen met minder financiële mogelijkheden is die keuze er niet. Niet alleen het
26
financiële speelt een rol, ook de nationaliteit blijkt een belangrijke rol te spelen bij die keuzevrijheid. Migranten zijn aangewezen op een veel beperkter deel van de woningmarkt en daar heeft de wet op racisme niet veel kunnen aan veranderen.
2.5.1 De sociale huurmarkt
De problematiek rond de aanwezigheid van etnische minderheden in de sociale huisvesting is sinds jaren een onderwerp voor discussies. Thans is de problematiek zeer actueel en zijn artikelen, debatten en werkgroepen rond deconcentratie en sociale mix zeer in trek.
Een oplossing voor deze problematiek komt er in essentie op neer dat men de toegankelijkheid moet verhogen van alle woningdeelmarkten voor alle nationaliteitsgroepen, en hierbij de nadruk leggen op het recht van de vrije keuze van de sociaal zwakkeren.
“Binnen de sociale huursector zouden mechanismen ervoor gezorgd hebben dat bepaalde huisvestingsmaatschappijen opvallend meer migranten huisvesten dan andere.”21 Meerdere sociale huisvestingsmaatschappijen houden er een eigen interpretatie van het sociaal huurbesluit op na. Naast het hanteren van aparte lijsten zouden ook andere technieken worden toegepast. Alom gekend is het hanteren van maximumgrenzen voor migranten. Deze maxima worden bepaald aan de hand van de aanwezigheid van migranten in de gemeente. Men gaat er dan wel aan voorbij dat daarmee de nood aan sociale huisvesting bij bepaalde etnische groepen, omwille van bijvoorbeeld discriminatie op de arbeidsmarkt, wel eens veel groter zou kunnen zijn dan bij andere nationaliteitsgroepen. Dit zou bovendien ook lijden tot concentratie in bepaalde wijken van die sociale huisvestingsmaatschappijen die de officiële regels wel volgen. Ook hun minder goede kennis van het Nederlands kan aanleiding geven tot belemmering van de toegang tot de sociale woningmarkt. Sociale huisvesting zou sociaal moeten zijn, maar zou niet mogen leiden tot gettovorming. Het komt er dus op neer dat de samenstelling in de sociale huursector een weerspiegeling zou moeten zijn van de samenstelling in de bevolking.
21
www.antiracisme.be: Discriminatie in de huisvesting
27
2.5.2 De samenstelling van het patrimonium in de sociale huisvesting
“De wijze van samenstelling van dit patrimonium vertelt al het een en het ander over haar toegankelijkheid voor bepaalde bevolkingsgroepen. Hierbij is er een bijkomende drempel voor migranten. Zij hebben doorgaans grotere gezinnen terwijl er bij de sociale huisvestingsmaatschappijen juist een trend is naar kleinere woningen.”22 Dit leidt tot langere wachttijden en vaak overbevolking voor migrantengezinnen en de sociale woningen. Dit betekend dat woningen met meer dan drie slaapkamers van belang zijn en dat de trend naar meer appartementen en kleinere woningen een extra factor is die de mensen ertoe kan aanzetten om een woning te zoeken op de residuele huurmarkt. Wanneer men weet dat het verloop van woningen zeer traag is in de sociale huursector kan men ervan uit gaan dat deze kans zeer reëel is en dat mensen dus sneller geneigd zullen zijn om een woning te zoeken op de residuele huurmarkt met de kans om een veel hogere huurprijs te betalen voor een grote woning die niet aan de geldende normen voldoet.
2.5.3 De particuliere huursector
Waar de sociale huursector gebonden is aan het sociaal huurbesluit met al haar regels en voorwaarden, wordt de particuliere huursector grotendeels beheerst door de wetten van de vrije markt. De kwaliteit van de woningen werd tot voor kort niet aan controle onderworpen wegens afwezigheid van normeringen hieromtrent. Sinds de invoering van de Vlaamse Wooncode is dit nu wel mogelijk. Huurprijzen kunnen nagenoeg vrij worden vastgelegd en de controle op de toegankelijkheid van woningen voor bepaalde doelgroepen niet kan worden doorgevoerd.
Sinds de jaren zestig zijn de stadskernen langzaam van bevolking beginnen veranderen. De verhoogde mobiliteit maakte het mogelijk voor de welgestelde burgers om zich in de groenere zones van de stadsrand te vestigen. Industrieën en ondernemingen zochten vestigingsplaatsen buiten de overvolle stadskern. Daardoor liepen de kernsteden langzaam leeg en bleven enkel diegenen die het zich niet konden permitteren achter. De vrijgekomen plaatsen werden op hun beurt ingevuld door migranten op zoek naar goedkope plaatsen op de woningmarkt.
22
“Met vallen en opstaan: over de woonsituatie van etnische minderheden in Vlaanderen”, KUL 1998
28
Toch zijn er andere redenen waarom de aanwezigheid van migranten in bepaalde wijken te verklaren valt. Een belangrijk element hierin is de beperking van de keuzevrijheid door discriminerend gedrag van eigenaar-verhuurders. Dit zou voornamelijk in de particuliere huursector een probleem zijn. In deze sector bleek dat verhuurders die niet aan migranten van niet-Europese origine wilden verhuren geen uitzondering te zijn. De redenen om een woning te weigeren aan een niet-Belg blijken talrijk te zijn. Men denkt dat de buren er niet gelukkig zullen mee zijn, ze gaan er van uit dat het huis niet zal worden onderhouden.
Asielzoekers en mensen zonder papieren komen vaak terecht in de slechtste delen van de huurmarkt waarvoor dikwijls een te hoge huurprijs wordt aangerekend. Deze secundaire huurmarkt vindt men het meest in die buurten waar veel migranten wonen, met als gevolg dat deze huurders uiteindelijk een woning huren in een zogenaamde concentratiewijk. Een ander element dat zeker ook mee speelt is het feit dat deze mensen overeen hecht gemeenschapsleven beschikken. Ze vinden het dan ook belangrijk om in elkaars buurt te wonen.
29
3. De huurmarkt in Gent
Men kan zich afvragen of de migratiebewegingen enige druk op de lokale woningmarkten veroorzaken en zo beschikbaarheid van woningen in bepaalde segmenten en hun prijs beïnvloeden. Vanuit het Rijksregister kunnen intergemeentelijke verhuisbewegingen nagetrokken worden, maar dit is echter niet mogelijk wanneer het gaat om asielzoekers omdat zij immers niet in het Rijksregister worden opgenomen maar wel in het wachtregister.
Zoals bleek uit voorgaande is er een groot verschil tussen de woningmarkten in het oosten van Vlaanderen en die in het westen van het Vlaamse Gewest.
“In Gent wordt meer dan de helft van de huurwoningen zonder basiscomfort bezet door vreemdelingen.”23 De textielindustrie en lokale industrialisatie hebben in de 19de eeuw voor de aanwezigheid van oude arbeiderswoningen gezorgd, die nu door vreemdelingen worden ingenomen. Tot de 19de eeuws gordel in Gent behoren volgende wijken en delen waar vaak problemen voorkomen in de woonsituatie: -
Nieuw – Gent
Ledeberg & Gentbrugge
-
Sluizeken – Tolhuis – Ham
Dampoort
-
Muide – Meulestede
Sint - Amandsberg
-
Macharius – Heirnis
Bloemekenswijk
-
Brugsepoort & Rabot
In 1991 maakte 47% van het totale aantal woningen in Gent deel uit van de huurmarkt. Daarvan was 13% terug te vinden binnen de residuele huurmarkt, 9% binnen de middelmatige huurmarkt en 25% behoorde tot de primaire huurmarkt24.
3.1 De sociale huurmarkt in Gent
Na een studie van de KU Leuven bleek dat bijna de helft van de woningen in de sociale huursector niet voldeden aan de vereiste kwaliteitsnormen. Een van de meest vermelde
23
www.gent.be “Met vallen en opstaan”, studie over de woonsituatie van etnische minderheden in Vlaanderen; KUL 1998 in opdracht van Minister Peeters.
24
30
problemen hierbij bleken de klachten over vochtigheid waardoor binnen en/of buitenmuren. Een tweede probleem dat vaak voorkwam, was namelijk dat de huizen te klein zouden zijn.
De sociale huurders bleken vrij goed op de hoogte van de bestaande premies en tegemoetkomingen voor huurders. Toch blijkt dat ongeveer de helft van de huurders op de markt een zware financiële inspanning moeten leveren voor de maandelijkse huur. Bovendien blijkt dat het hier juist de gezinnen zijn met de laagste inkomens die de zwaarste huurlast dragen. In vergelijking met de privé-huursector ligt de prijs ongeveer 25€ per maand lager, toch betaald men in de sociale huursector toch gemiddeld 175€ per maand voor een slechte woning.
Om verscheidene redenen willen de huurders dan ook verhuizen naar een andere sociale woning. Vooral het vochtprobleem en meer algemeen de slechte kwaliteit van de woning spelen een rol in de wens om te verhuizen van deze mensen. Voor sommige mensen blijkt sociale huisvesting niet noodzakelijk een oplossing voor hun woonproblemen. De problemen die dan worden aangehaald liggen eerder in het verlengde van hun woonproblemen in de private huursector.
“Uit de woongeschiedenis blijkt dat de meeste sociale huurders een viertal verhuizen achter de rug hebben. Niet onbelangrijk hierbij zijn de zogenaamde ‘life-events’ zoals echtscheidingen en overlijdens, die een zeer negatieve invloed hebben op de positie van een huishouden op de woningmarkt. Opeens kan de huur niet meer betaald worden en wordt men verplicht om nog maar eens te verhuizen naar een goedkopere en doorgaans minder goede woning. De sociale huisvesting zou hier een oplossing kunnen bieden ware het niet dat de wachttijden erg lang zijn, de huurprijzen niet altijd veel lager liggen dan in de privé en men tenslotte niet steeds in een woning terechtkomt die in goede staat is. Zo blijkt dat wachttijden tussen één en twee jaar geen uitzondering zijn. Dit komt in de eerste plaats omdat goede woningen onbetaalbaar zouden zijn en betaalbare woning van dubieuze kwaliteit zijn. Ten tweede spelen discriminerende praktijken van eigenaar-verhuurders ook een belangrijke rol25.”
25
“Met vallen en opstaan: over de woonsituatie van etnische minderheden in Vlaanderen” KUL 1998
31
3.2 De particuliere huurmarkt in Gent “Het fenomeen van te kleine en slechte woningen is een gekend Gents probleem.”26 Het gaat veelal om de vroegere beluikhuisjes in de stadskern die in de loop der jaren zelden grondig werden gerenoveerd, eerder opgelapt en momenteel verder verhuurd worden aan huishoudens die zich niets beter (en dus duurder) kunnen veroorloven. Daarenboven gaat de kwaliteit van een woning niet steeds samen met de prijs die daarvoor betaald wordt. Zo wordt er voor zeer slechte woningen soms een zeer hoge prijs betaald.
Bijna de helft van de gezinnen betaalt bijna een derde van het gezinsbudget uitgegeven aan de maandelijkse huur, waarbij het zowel om goede als om slechte woningen gaat. Het is het ook vreemd dat zo weinig gezinnen een beroep doen op een huursubsidie of tegemoetkoming, zeker gezien hun precaire gezins- of inkomenssituatie. Het gaat hier om een groep mensen die noodgedwongen in deze sector vertoeft omdat men niet over voldoende financiële middelen beschikt om zich in die mate te verbeteren. De lange wachttijden in de sociale-huursector doen trouwens vermoeden dat een groot aantal van deze mensen trouwens in de particuliere huursector blijft op zoek gaan naar een woning.
Uit de studie die de KU Leuven in 1998 gedaan heeft, blijkt dat in Gent één op de vijf van de privé-huurders in de huidige woning wenst te blijven. Door de lange wachttijden gaan veel mensen die zich hebben ingeschreven voor een sociale woning, of nog willen inschrijven, ook op zoek naar een woning op de privé-markt die beter en betaalbaar is. De kans is groot dat vooraleer deze mensen een definitieve en degelijke huisvesting gevonden hebben, zijn ze al een aantal keren.
Op de privé-huurmarkt worden een aantal problemen aangehaald die het deze mensen niet gemakkelijk maakt een woning te vinden. Op de eerste plaats klaagt men over de te hoge huurprijzen. Als we daarbij denken aan het feit dat een groot deel van deze mensen al een zware inspanning moeten leveren om de maandelijkse huur te betalen en bovendien nog slecht gehuisvest zijn dan kunnen we besluiten dat een groot deel van de privé-huurmarkt voor hen onhaalbaar is. Het tweede probleem waar veel mensen mee te maken krijgen is de afwijzing door eigenaar-verhuurders omwillen van hun nationaliteit. Vervolgens werd er vooral
26
“Met vallen en opstaan: over de woonsituatie van etnische minderheden inVlaanderen,” KUL 1998
32
geklaagd over de slechte kwaliteit van de meeste woningen en het feit dat ze veel te klein waren. In de meeste gevallen gaat het echter om een combinatie van deze problemen. Goede woningen zijn meestal te duur en te klein en bovendien ook niet toegankelijk voor vreemdelingen, ofwel blijken de woningen betaalbaar maar in zeer slechte staat en te klein.
3.3 Wanneer is er sprake van huisjesmelkerij?
De woondienst van de stad Gent werkt via de procedure van de Vlaamse Wooncode tot ongeschikt- en onbewoonbaarverklaring (zie verder). Met dit instrument wordt de kwaliteit van huurwoningen onderzocht en geëvalueerd, wat kan leiden tot een onbewoonbaarverklaring (na administratieve procedure). Wanneer de woondienst vaststelt dat een onbewoonbaar verklaarde woning toch nog wordt verhuurd, zonder dat er de nodige werken zijn aan uitgevoerd, is er sprake van huisjesmelkerij en wordt er een gecoördineerde actie op touw gezet in samenwerking met de politie, de Vlaamse Wooninspectie, de Dienst Vreemdelingenzaken om de woning te ontruimen en gelijktijdig een strafrechtelijk dossier “huisjesmelkerij” bij het parket in gang te zetten
33
Hoofdstuk 2: Het juridische kader om huisjesmelkerij tegen te gaan
Inleiding
Op 3 januari 2001 werd de vreemdelingenwet aangepast. Vanaf dit moment was het ook mogelijk om huisjesmelkers te vervolgen in het kader van de wet op de mensenhandel, en dit wanneer hij ‘rechtstreeks of via aan tussenpersoon misbruik maakt van de bijzonder kwetsbare positie van een vreemdeling tengevolge van diens onwettige of precaire administratieve toestand door de verkoop, verhuur of terbeschikkingstelling van kamers of enige andere ruimte met de bedoeling een abnormaal profijt te realiseren’. Door deze aanpassing in de wet kunnen huisjesmelkers gestraft worden met een geldboete en een gevangenisstraf van een tot vijf jaar. Deze strafrechterlijke bepaling is dus ruimer dan alleen het verhuren van ruimtes.
Slachtoffers van huisjesmelkerij moeten niet kunnen aantonen dat zij huurgeld aan de huisjesmelker betaalden. Ook wanneer de huisvesting wordt aangeboden in het verlengde van een arbeidsovereenkomst of tewerkstelling (bv. prostitutie en voetballers uit het buitenland), kan men deze wet inroepen. Het slachtoffer moet uiteraard wel een vreemdeling zijn die, door zijn kwetsbare positie als gevolg van zijn precaire administratieve situatie of onwettig verblijf, wordt misbruikt door een huisjesmelker. Hierbij moet men ook aantonen dat de huisjesmelker uit deze praktijken een abnormaal profijt wil trekken.
Door de huidige instroom van asielzoekers in de meeste grotere steden met een hoge concentratie vreemdelingen en armen is de goedkope woningmarkt verzadigd geraakt. Dit beperkt zich niet langer uitsluitend tot de grotere steden, ook in kleinere gemeenten is het moeilijk geworden voor asielzoekers om een betaalbare woning te vinden. Dit is mede te danken aan het feit dat nogal wat eigenaars niet willen samenwerken met vreemdelingen en asielzoekers in het bijzonder. Huisjesmelkers spelen hier handig op in omdat de asielzoekers vaak wanhopig op zoek zijn naar een woning zodat zij uit het opvangcentrum weg kunnen aangezien zij volgens de richtlijnen van Fedasil maar 6 weken meer in het opvangcentrum mogen verblijven nadat ze ontvankelijk werden verklaard door de DVZ. Een groot deel van hun financiële steun verdwijnt op deze wijze in de zakken van de huisjesmelkers en andere uitbuiters.
34
Steeds vaker worden kamers voor één persoon aan tien personen verhuurd of zelfs per vierkante meter verhuurd. In sommige gevallen is het soms zo erg dat huizen meerdere malen verhuurd worden op dezelfde dag, dit gebeurt dan in shifts van acht uur. Asielzoekers en families met kinderen leven zo in mensonwaardige toestanden.
35
1. Internationale verdragen
1.1 De universele verklaring van de rechten van de mens (10 december 1948)
Deze verklaring van de Verenigde Naties geld als basis voor verschillende internationale verdragen. Deze verklaring is echter niet binden en de afdwingbaarheid is afhankelijk van de mate waarin zij geheel of gedeeltelijk werd opgenomen in andere internationale verdragen of wetten. Het eerste lid van Artikel 25 verklaart:
“Een ieder heeft recht op een levensstandaard, die hoog genoeg is voor de gezondheid en het welzijn van zichzelf en zijn gezin, waaronder begrepen voeding, kleding, huisvesting…”
1.2 Verdrag van Genève (28 juli 1951)
In artikel 1.A.2 wordt de vluchteling omschreven als een persoon die:
“… uit gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging, zich bevindt buiten het land waarvan hij de nationaliteit bezit, en die de bescherming van dat land niet kan, of uit hoofde van bovenbedoelde vrees niet wil inroepen…”
Het is aan de hand van dit artikel dat de DVZ nagaat of een asielaanvraag wel of niet ontvankelijk verklaard kan worden. Volgens het verdrag erkende vluchtelingen genieten ook de rechten die in dit verdrag worden vermeld, waaronder het recht op huisvesting:
“Wat de huisvesting betreft, zullen de Verdragsluitende Staten, voor zover deze aangelegenheid geregeld is bij de wet of door voorschriften dan wel onderworpen is aan overheidstoezicht, de regelmatig op hun grondgebied verblijvende vluchtelingen zo gunstig mogelijk behandelen en in elk geval niet minder gunstig dan vreemdelingen in het algemeen onder dezelfde omstandigheden” (VN, 1951, art. 21).
Asielzoekers zijn wel vluchtelingen maar zijn nog niet erkend in die hoedanigheid, zij kunnen dus nog niet op dezelfde rechten beroep doen. Voor asielzoekers en zeker voor mensen zonder 36
papieren is dit ‘halve burgerschap’ wel, zoals Engbersen (1999) het formuleert, een ‘master status’ of dwingend sociaal kenmerk, die zo dominant is dat het alle andere kenmerken overheerst.
37
2. Federale wetgeving
2.1 De Belgische Grondwet
Sinds 1997 garandeert de Belgische grondwet eigenlijk het recht op behoorlijke huisvesting voor iedereen als een sociaal grondrecht, ongeacht hun verblijfsstatus. Artikel 191 stelt immers dat elke vreemdeling die zich op Belgisch grondgebied bevindt, de bescherming geniet verleend aan personen en goederen, behalve wanneer de uitzonderingen bij wet zijn vastgelegd. In verband met huisvesting kunnen we daar dus uit afleiden dat alle vreemdelingen ongeacht hun status in principe dezelfde rechten hebben als de Belgen. Vreemdelingen zijn dus net zoals Belgen bekwaam in de huisvesting rechtshandelingen te stellen en overeenkomsten aan te gaan. Dit komt erop neer dat de private woningmarkt dus ook voor hen toegankelijk is.
Artikel 23 van de Grondwet bepaalt bovendien (nadruk van de auteur): “Ieder heeft het recht een menswaardig leven te leiden. Daartoe waarborgen de wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel, rekening houdend met de overeenkomstige plichten, de economische, sociale en culturele rechten, waarvan ze de voorwaarden voor de uitoefening bepalen. Die rechten omvatten inzonderheid: -
Het recht op arbeid en op de vrije keuze van beroepsarbeid in het raam van een algemeen werkgelegenheidsbeleid dat onder meer gericht is op het waarborgen van een zo hoog en stabiel mogelijk werkgelegenheidspeil, het recht op billijke arbeidsvoorwaarden en een billijke beloning, alsmede het recht op informatie, overleg en collectief onderhandelen;
-
Het recht op sociale zekerheid, bescherming van de gezondheid en sociale, geneeskundige en juridische bijstand;
-
Het recht op een behoorlijke huisvesting;
-
Het recht op bescherming van een gezond leefmilieu;
-
Het recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing.”
Het recht op een behoorlijke huisvesting wordt verder uitgewerkt in de Vlaamse Wooncode (zie verder).
38
2.2 De procedure in het kader van de wet op de mensenhandel
Vanaf deze aanpassing kunnen vreemdelingen die het slachtoffer geworden zijn van huisjesmelkers en die bereid zijn mee te werken aan het strafrechterlijk onderzoek verblijfsdocumenten aanvragen en mogelijks worden geregulariseerd. Het is de Dienst Vreemdelingenzaken die beslist in overleg met het parket over het al of niet toekennen van de verblijfsdocumenten. Daarenboven moeten de slachtoffers er zich toe verbinden niet naar het milieu van uitbuiting terug te keren en moeten ze zich laten begeleiden in een van de gespecialiseerde onthaalcentra.
Tot vóór de wetswijziging waren de meeste slachtoffers van mensenhandel terug te vinden in de prostitutie, naast misbruik van het au pair-statuut, economische uitbuiting, mensensmokkel of mensenhandel in het voetbal.
De looptijd van de juridische dossiers varieert van een tot vijf jaar. Juist deze lange duur tijdens de periode van voorlopige verblijfsvergunning maakt de gebrekkige toegang tot huisvesting, tewerkstelling en andere voorzieningen zo pijnlijk.
2.3 Wat is mensenhandel?
Op 10 augustus 2005 werden diverse bepalingen gewijzigd in de wet op de mensenhandel met het oog op het versterken van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel en tegen praktijken van huisjesmelkerij.
In hoofdstuk IIIter van het Strafwetboek werd een nieuw artikel ingevoegd, namelijk artikel 433 quinquies, luidende: “Artikel 433 quinquies: §1. Levert het misdrijf mensenhandel op, de werving, het vervoer, de overbrenging de huisvesting, de opvang van een persoon, de wisseling of de overdracht van de controle over hem teneinde: o Ten aanzien van deze persoon de misdrijven te laten plegen die bedoeld worden in de artikelen 379, 380 §1 en §4, en 383bis §1.
39
o Ten aanzien van deze persoon het misdrijf te laten plegen dat bedoeld wordt in artikel 433ter. o Deze persoon aan het werk te zetten of te laten aan het werk zetten in omstandigheden die in strijd zijn met de menselijke waardigheid. o Bij deze persoon organen of weefsels weg te nemen of te laten wegnemen in strijd met de wet van 13 juni 1986 betreffende het wegnemen en transplanteren van organen o Of deze persoon tegen zijn wil een misdaad of een wanbedrijf te doen plegen.
§2. Het in §1 bedoelde misdrijf wordt gestraft met gevangenisstraf van één tot vijf jaar en met geldboete van vijfhonderd euro tot vijftigduizend euro. §3. Poging tot het in §1 bedoelde misdrijf wordt gestraft met gevangenisstraf van één tot drie jaar en met geldboete van honderd euro tot tienduizend euro.”
“Artikel 433septies. – het in artikel 433quinquies, §1, bedoelde misdrijf wordt gestraft met opsluiting van tien tot vijftien jaar en met geldboete van duizend euro tot honderdduizend euro in de volgende gevallen: o Ingeval het is gepleegd door misbruik te maken van de bijzonder kwetsbare positie waarin een persoon verkeert ten gevolge van zijn onwettige of precaire administratieve toestand, zijn precaire sociale toestand of ten gevolge van zwangerschap, ziekte dan wel een lichamelijk of geestelijk gebrek of onvolwaardigheid, zodanig dat de betrokken persoon in feite geen andere echte en aanvaardbare keuze heeft dan zich te laten misbruiken; o Ingeval van de betrokken activiteit een gewoonte wordt gemaakt;
Hoofdstuk IIIquater: Misbruik van andermans bijzonder kwetsbare positie door de verkoop, verhuur of terbeschikkingstelling van goederen met de bedoeling een abnormaal profijt te realiseren. “Artikel 433decies. – Met gevangenisstraf van zes maanden tot drie jaar en met geldboete van vijfhonderd euro tot vijfentwintigduizend euro wordt gestraft hij die rechtsreeks of via een tussenpersoon misbruik maakt van de bijzonder kwetsbare positie van een persoon tengevolge van zijn onwettige of precaire administratieve toestand door, met de bedoeling een abnormaal profijt te realiseren, een roerend goed, een deel ervan, een onroerend goed, een kamer of een andere in artikel 479 bedoelde ruimte, te verkopen, te verhuren of ter beschikking te stellen in 40
omstandigheden die in strijd zijn met de menselijke waardigheid, zodanig dat de betrokken persoon in feite geen andere aanvaardbare keuze heeft dan zich te laten misbruiken. De boete wordt zo veel keer toegepast als er slachtoffers zijn.”
“Artikel 433undecies. – Het in artikel 433decies bedoelde misdrijf wordt gestraft met gevangenisstraf van een jaar tot vijf jaar en met geldboete van duizend euro tot honderdduizend euro in de volgende gevallen: o Ingeval van de betrokken activiteit een gewoonte wordt gemaakt; o Ingeval het een daad van deelneming aan de hoofd- of bijkomende bedrijvigheid van een verwerving betreft, ongeacht of de schuldige de hoedanigheid van een leidend persoon heeft of niet. De boete wordt zo veel keer toegepast als er slachtoffers zijn.”
“Artikel 433duodecies. – Het in artikel 433decies bedoelde misdrijf wordt gestraft met opsluiting van vijf jaar tot tien jaar en met geldboete van duizend euro tot honderdvijftigduizend euro ingeval het een daad van deelneming aan de hoofd- of bijkomende bedrijvigheid van een criminele organisatie betreft, ongeacht of de schuldige de hoedanigheid van leidend persoon heeft of niet. De boete wordt zo veel keer toegepast als er slachtoffers zijn.”
“Artikel 433terdecies. – In de gevallen bedoeld in artikel 433undecies en 433duodecies worden de schuldigen bovendien veroordeeld tot de ontzetting van de rechten bedoeld in artikel 31. De bijzondere verbeurdverklaring zoals bedoeld in artikel 42, 1°, wordt toegepast op de schuldigen aan het misdrijf bedoeld in artikel 433decies, zelfs ingeval de zaken waarop zij betrekking heeft niet het eigendom van de veroordeelde zijn, zonder dat deze verbeurdverklaring evenwel afbreuk kan doen aan de rechten van de derden op de goederen die verbeurd zouden kunnen worden verklaard. Zij moet in dezelfde omstandigheden ook worden toegepast op het onroerend goed, het deel ervan, het onroerend goed, de kamer of enige andere ruimte bedoeld in dat artikel.”
“Artikel 433quaterdecies. – Naargelang van het geval kan de procureur des Konings of de onderzoeksrechter beslag leggen op het roerend goed, het deel ervan, het onroerend goed, de kamer of enige andere in artikel 433decies bedoelde ruimte. Indien hij beslist tot inbeslagneming moet voormeld roerend goed, het deel ervan, het onroerend goed, de kamer of 41
enige andere in artikel 433decies bedoelde ruimte worden verzegeld, of met schriftelijk akkoord van de eigenaar, verhuurder, ter beschikking worden gesteld van het O.C.M.W. teneinde opgeknapt en tijdelijk verhuurd te worden. De beslissing tot inbeslagneming van, naargelang van het geval, de procureur des Konings of de onderzoeksrechter wordt betekend aan de eigenaar of de verhuurder. In geval van beslag op een onroerend goed moet de beslissing bovendien worden betekend uiterlijk binnen vierentwintig uur, alsmede ter overschrijving worden aangeboden op het kantoor der hypotheken van de plaats waar het goed gelegen is. Als dagtekening van de overschrijving geldt de dag van de betekening van de beslissing tot inbeslagneming. Het beslag geldt tot op het tijdstip van de definitieve rechterlijke beslissing waarbij hetzij de verbeurdverklaring werd bevolen, hetzij de opheffing van het beslag wordt uitgesproken. Opheffing van het beslag kan voordien te allen tijde worden verleend, al nadat deze de procureur des Konings of door de onderzoeksrechter nadat deze de procureur des Konings daarvan in kennis heeft gesteld. De beslagene kan de rechtsmiddelen waarin voorzien wordt in de artikelen 28sexies en 61quater van het Wetboek van strafvordering slechts instellen na verloop van een termijn van een jaar te rekenen van de datum van de inbeslagneming.”
“Artikel 433quinquiesdieces. – In de in artikel 433decies van het Strafwetboek bedoelde gevallen kunnen slachtoffers op beslissing, naar gelang het geval, van de bevoegde minister, van de bevoegde overheid of de door hen aangewezen ambtenaren, in overleg met de terzake bevoegde diensten, in voorkomend geval worden opgevangen of gehuisvest. Deze huisvestingskosten komen ten laste van de beklaagde. Wanneer de beklaagde wordt vrijgesproken, worden de kosten ten laste gelegd al naargelang het geval, van de Staat of van het bevoegde O.C.M.W.”
2.4 Verblijfsprocedure voor slachtoffers
Slachtoffers van mensenhandel kunnen een verblijfsstatuut krijgen als ze meewerken aan het gerechtelijk onderzoek naar de praktijken betreffende mensenhandel. Om van de beschermingsprocedure te kunnen genieten moeten de slachtoffers van mensenhandel zich verbinden aan de twee volgende voorwaarden; o Geen terugkeer naar het milieu van exploitatie; o Begeleiding door een gespecialiseerd onthaalcentrum 42
Indien het slachtoffer verblijfsdocumenten wil bekomen moet er samengewerkt worden tussen drie instanties, namelijk de Dienst Vreemdelingenzaken, het Parket en een gespecialiseerd onthaalcentrum. De slachtoffers kunnen ook op elk ogenblik beslissen om in te tekenen bij IOM27 naar hun land van herkomst.
Indien de slachtoffers deze twee voorwaarden respecteren biedt deze procedure echter perspectieven om een nieuw leven op te bouwen in België. De verblijfsprocedure verloopt in fasen die gelijklopend zijn met het verloop van het gerechtelijk onderzoek;
o Bevel om het grondgebied te verlaten (B.G.V.) binnen de 45 dagen. Wanneer een potentieel slachtoffer zich meldt bij een gespecialiseerd onthaalcentrum, zal dit centrum eerst een bevel vragen om het grondgebied te verlaten binnen 45 dag bij de DVZ. Die periode is bedoeld om de slachtoffers die het milieu verlaten hebben, de nodige tijd te geven om tot rust te komen. In de rusperiode kunnen zij dan beslissen om medewerking te verlenen aan het onderzoek ofwel voor een vrijwillige terugkeer naar hun land van herkomst (I.O.M.).
o Aankomstverklaring Een slachtoffer die zijn medewerking verleent aan het gerechtelijk onderzoek (door het afleggen van een verklaring of het neerleggen van een klacht tegen de mensenhandelaars of de exploitanten), krijgt een voorlopige verblijfsvergunning afgeleverd voor drie maanden onder de vorm van een Bijlage 3 – aankomstverklaring28. Het onthaalcentrum vraagt dit aan bij de Dienst Vreemdelingenzaken. Deze zal op zijn beurt contact opnemen met het Parket om te zien of het om een dossier mensenhandel gaat.
Als deze 3 maanden voorbij zijn, en blijkt dat het dossier nog steeds onderzocht wordt bij het Parket , maar het is nog niet duidelijk of het om mensenhandel gaat of niet, dan wordt de aankomstverklaring eenmaal met drie maanden verlengd.
27 28
IOM: Internation Organisation for Migration Zie bijlagen
43
o BIVR29 – witte kaart geldig voor 6 maanden Het slachtoffer krijgt een BIVR met een geldigheidsduur van zes maanden: -
Indien blijkt na drie maanden met een bijlage 3 reeds duidelijk is dat het om een slachtoffer van mensenhandel gaat, en indien het Parket de zaak nog steeds behandelt.
-
Indien het na verlenging van deze bijlage 3 nog steeds niet duidelijk is of het om een zaak van mensenhandel gaat, maar het Parket de zaak nog steeds onderzoekt.
Deze verblijfskaart (BIVR) kan telkens met 6 maand verlengd worden.
o BIVR – witte kaart van onbepaalde duur Het afleveren van een BIVR van onbepaalde duur kan afgeleverd worden in volgende gevallen: -
Wanneer de verklaring of klacht tot een veroordeling in eerste aanleg heeft geleid.
-
Wanneer in geval er geen veroordeling voor feiten van mensenhandel is en indien het openbaar ministerie in zijn vordering de tenlastelegging van mensenhandel weerhouden heeft.
-
Als de verklaring of de klacht van betekenisvol belang is geweest voor het onderzoek.
o Seponering van de klacht. Het verblijfsrecht van de slachtoffers van deze praktijken is vrij precair omdat het zowat volledig afhankelijk is van het (positieve) verloop van hun klacht. Wanneer het Parket deze klacht seponeert verliezen de slachtoffers hun speciaal beschermingsstatuut.
Om deze redenen kunnen slachtoffers van mensenhandel, die ongeveer twee jaar legaal in België verblijven met het statuut van “slachtoffer mensenhandel”, maar van wie de klacht uiteindelijk door het Parket werd geseponeerd, een beroep doen op artikel 9, lid 3 Vw om verder legaal in België te kunnen verblijven.
29
BIVR: Bewijs van Inschrijving in het Vreemdelingenregister
44
Of ze geregulariseerd zullen worden op grond van dit artikel 9, lid 3 Vw, zal afhankelijk zijn van de mate waarin ze hebben meegewerkt aan het onderzoek en de begeleiding in een van de gespecialiseerde onthaalcentra.
Enkel de drie gespecialiseerde onthaalcentra zijn bevoegd om de verblijfsdocumenten (of verlengingen) aan te vragen in het kader van de procedure voor slachtoffers van mensenhandel. Met ieder slachtoffer worden er concrete begeleidingsafspraken gemaakt. Er zijn drie gespecialiseerde onthaalcentra: o Payoke (Antwerpen) o Pag – Asa (Brussel) o Sürya (Luik)
Gedurende de hele procedure blijft de begeleiding door één van deze centra verplicht. Deze begeleiding bestaat enerzijds uit een administratieve en juridische opvolging, anderzijds krijgen zij ook psychosociale ondersteuning. Voor het sociale luik (opvang, ambulante begeleiding, …) kan een beroep worden gedaan op externe diensten. Deze centra kunnen ook een begeleidingsattest afleveren waaruit blijkt dat het om slachtoffers van mensenhandel gaat.
2.5 De Vreemdelingenwet
Recht op verdere opvang voor vreemdelingen en asielzoekers die slachtoffer zijn van huisjesmelkerij en wegens inbeslagneming van de woning dakloos worden. Door een wijziging van de Federale Vreemdelingenwet, werd sinds 2001 een strenge bestraffing van huisjesmelkerij mogelijk. Er kan een gevangenisstraf van één tot vijf jaar en een geldboete van 2.500 euro tot 125.000 euro worden opgelegd. De woning kan in beslag genomen worden en worden verbeurd verklaard. De eigenaar is hierdoor zijn woning kwijt. Deze strenge bestraffing moet een echte afschrikking betekenen voor malafide eigenaars. Het opsporen en vaststellen van huisjesmelkerij binnen de Federale Vreemdelingenwet behoort tot de bevoegdheid van de politie en het Parket. Het initiatief voor de actie ligt bij het Parket. In dit kader vormt het proces – verbaal van de Wooninspectie één van de elementen om het misdrijf te bewijzen.
45
De Programmawet van 2 augustus 2002 voegde aan artikel 77bis van de Vreemdelingenwet een §4bis toe en vulde artikel 57, §2 van de OCMW – wet aan met een zevende lid. Zo wordt onder meer voorzien in een (tijdelijke) opvang voor vreemdelingen die slachtoffer zijn van huisjesmelkers en uit hun woning worden gedreven nadat die woning door de Procureur des Konings of de onderzoeksrechter in beslag werd genomen. De kosten voor deze opvang zijn ten laste van de huisjesmelker of, indien de kosten niet op hem verhaald kunnen worden, van de overheid of het OCMW.
Als de vreemdeling een asielzoeker is die toegewezen is aan een OCMW, dan moet dit OCMW binnen de dertig dagen na de uitdrijving een huisvesting ter beschikking stellen op het grondgebied van haar gemeente. Voor de periode die begint op de dag van de uitdrijving en die ten einde loopt op de dag dat het bevoegde OCMW een huisvesting ter beschikking stelt, wordt de vreemdeling op kosten van het OCMW geherhuisvest én verstrekt het OCMW de maatschappelijke dienstverlening. Het OCMW kan de noodopvang zelf organiseren ofwel wordt door de federale overheid een opvangplaats aangewezen.
2.6 De asielprocedure & het spreidingsplan
Wanneer een vluchteling naar België komt om er asiel aan te vragen dan kan hij dit doen bij de Dienst Vreemdelingenzaken zelf in Brussel of bij aankomst op de luchthaven van Zaventem. De betrokkene zal dan respectievelijk een bijlage 26 of een bijlage 25 meekrijgen, alvorens hij zal toegewezen worden aan een opvangcentrum, hetzij een federaal opvangcentrum, een LOI30 of een centrum van het Rode Kruis.
Het opvangbeleid en spreidingsbeleid voor asielzoekers: Voor 1986 was er geen structureel opvangkader voorzien voor de opvang van asielzoekers. De overheid legde de verantwoordelijkheid geheel bij de lokale overheid, met name het OCMW. Omdat de asielzoekers in grote mate in de steden bleven wonen werden slecht een beperkt aantal OCMW’s aangesproken. Dit beperkt aantal OCMW’s die voornamelijk in de grote steden lagen werden geconfronteerd met een steeds grotere toename van asielzoekers die om steun kwamen vragen. Ondertussen kwam er ook een vertraging bij de afhandeling
30
LOI: Lokaal Opvanginitiatief
46
van asielaanvragen waardoor zij aan steeds meer mensen steeds langer steun moesten verlenen. Uit cijfers bleek dat eind 1986, 80% van de aanwezige asielzoekers gesteund werden door slechts 10 OCMW’s.
Daarom opende men in 1986 het Klein Kasteeltje, het eerste opvangcentrum voor asielzoekers. Het Klein Kasteeltje werd als een soort buffer gebruikt naar de OCMW’s toe om van daaruit de asielzoekers evenwichtiger te kunnen spreiden (1ste spreidingsplan).
In 1989 werd een tweede spreidingsplan uitgetekend. Vanaf dit moment werden alle gemeenten aangesproken om asielzoekers op te vangen, ongeacht het bewonersaantal van deze gemeenten. Ook werden er huisvestingspremies geïntroduceerd voor het opvangen van asielzoekers (De Turck, 1999). Op deze manier wordt het Klein Kasteeltje een transitcentrum.
Op 24 mei 1994 werd het huidige spreidingsplan van kracht. Hiermee wil de overheid de financiële lasten evenwichtiger spreiden voor de maatschappelijke dienstverlening aan bepaalde categorieën vreemdelingen, met name kandidaat-vluchtelingen. Voor elke gemeente wordt een quotum bepaald op basis van het aantal bewoners.
In de gegrondheidfase worden asielzoekers toegewezen aan een OCMW op basis van dit spreidingsplan. Hoewel de asielzoeker niet verplicht is om in deze gemeente te gaan wonen, is het enkel het OCMW van deze gemeente die hem financieel kan en mag steunen. Toch lijkt ook dit niet te helpen omdat veel asielzoekers in de grote steden blijven wonen en er zich gaan concentreren in de armere wijken van de steden. Daarom kondigde minister van maatschappelijke integratie Vande Lanotte een verstrenging aan van het spreidingsplan in de programmawet van 23 mei 2002. In de eerste plaats worden de OCMW’s aangepakt om hen er zo toe aan te zetten meer inspanningen te leveren om de aan hen toegewezen asielzoekers te huisvesten, indien zij dit niet doen kunnen zij de terugbetaling van de overheid verliezen omdat zij de asielzoeker in kwestie niet helpen. In de tweede plaats gaat men ook een vermindering van de bijstand naar de asielzoeker invoeren. Zo kan een asielzoeker die een woonstaanbieding van het OCMW weigert tot 20% van zijn uitkering verliezen.
47
3. Vlaamse wetgeving
3.1 Het Vlaamse woonbeleid
Een van de kernopdrachten ven het Vlaamse woonbeleid is het waarborgen en het verbeteren van de kwaliteit van de woningen in Vlaanderen. Deze algemene doelstelling wordt uitgewerkt in Artikel 4§1:
“Het Vlaamse woonbeleid schept, binnen de perken van de kredieten die daartoe op de begroting van het Vlaamse Gewest worden ingeschreven, de voorwaarden voor de verwezenlijking van het recht op menswaardig wonen door: -
Huur- en koopwoningen beschikbaar te stellen tegen sociale voorwaarden;
-
De renovatie, verbetering of aanpassing van het woningbestand te bevorderen en zo nodig over te gaan tot vervanging ervan;
-
Huisvestingsondersteuning te bieden aan woonbehoeftige gezinnen en alleenstaanden;
-
Initiatieven te ontwikkelen om:
De prijzen te beheersen van gronden, bestemd voor woningbouw, en van panden, bestemd voor bewoning;
Groepen van woningen functioneel in te richten.
Het Vlaamse woonbeleid heeft in het bijzonder aandacht voor de meest behoeftige gezinnen en alleenstaanden.”
Net omdat teveel mensen, vaak kwetsbare bewonersgroepen noodgedwongen in woningen van slechte kwaliteit wonen, wil de Vlaamse overheid een inclusief woonbeleid voeren, en daar zouden in principe ook asielzoekers en mensen zonder papieren ook moeten toe behoren. Echter op het terrein blijven deze mensen gediscrimineerd worden en stuiten zij meermaals op uitsluitingmechanismen waardoor zij veel minder, dan andere kwetsbare groepen, in aanmerking komen voor bijvoorbeeld een huis op de private huurmarkt. Mensen zonder papieren hebben het op dit vlak nog een stuk moeilijker dan asielzoekers.
48
Om de kwaliteit van de woningen in de huursector te verbeteren, heeft de overheid de laatste jaren een aantal strakkere regels opgelegd. Via de heffing op leegstand en verkrotting heeft de Stad Gent en de Vlaamse overheid het aantal ongeschikte en onbewoonbare woningen sinds 1996 met 36% doen dalen. De heffing lijkt dus duidelijk te werken.
Toch blijken er een aantal flagrante wanpraktijken te bestaan waarbij er in onwaardige omstandigheden wordt gewoond. Daarvoor is een strenge aanpak vereist om deze gevallen van verkrotting en huisjesmelkerij aan te pakken.
Maatregelen om kwaliteitsnormen af te dwingen: De Vlaamse wooncode en het Kamerdecreet hebben als uitgangspunt dat elke woning en kamer die in het Vlaamse Gewest wordt verhuurd, moet voldoen aan elementaire normen inzake veiligheid, gezondheid en woonkwaliteit. Artikel 3 van de Vlaamse Wooncode vermeldt uitdrukkelijk als doelstelling van het woonbeleid het ‘recht op menswaardig wonen’ (nadruk van de auteur):
“Iedereen heeft recht op menswaardig wonen. Daartoe moet de beschikking over een aangepaste woning, van goede kwaliteit, in een behoorlijke woonomgeving, tegen een betaalbare prijs en met woonzekerheid worden bevorderd.”
Elke woning die wordt verhuurd, moet beschikken over voldoende en veilige verwarmingsmogelijkheden, voldoende verlichting en verluchting, veilige elektriciteits- en gasinstallaties en elementaire sanitaire voorzieningen. De woning moet brandveilig, stabiel en toegankelijk zijn. De woning mag niet overbewoond zijn; dit wil zeggen dat een minimale oppervlakte per inwoner moet gegarandeerd zijn. Om erop toe te zien dat deze kwaliteitsnormen ook effectief worden toegepast is voorzien in een administratieve en strafrechterlijke procedure.
o Administratieve procedure: de heffing Sinds 1996 werd door de Vlaamse overheid de administratieve procedure uitgebouwd. De heffing van het Vlaamse Gewest op “leegstand en verkrotting” is gericht op het tegengaan van verkrotting van woningen, de verloedering van buurten en steden en op het voorkomen van ongeschikte en onbewoonbare woningen op de huurmarkt.
49
Woningen die niet aan de kwaliteitseisen voldoen, worden geïnventariseerd. De eigenaar wordt beboet met een jaarlijkse belasting van minimum vijfhonderd euro, afhankelijk van het kadastraal inkomen. Deze heffing verhoogt van jaar tot jaar, tot een maximum van vijfmaal het bedrag van de eerste heffing.
Uit onderzoek blijkt dat deze heffing niet enkel sanctionerend werkt, maar ook curatief en preventief. Het zet de eigenaar ertoe aan de woning te renoveren. In de periode van midden 1996 tot april 2002 werden in Vlaanderen 4619 woningen geïnventariseerd als ongeschikt en / of onbewoonbaar. Inmiddels werden 1623 woningen (35%) geschrapt van de inventaris. In april 2002 waren nog 2996 woningen geïnventariseerd.
Onderzoekers van het Vlaamse Gewest voeren sinds 1996 technische onderzoeken uit naar de geschiktheid tot bewoning van huurwoningen. Ingeval er ernstige gebreken aan de woning worden vastgesteld, adviseert het Vlaamse Gewest de burgemeester over de ongeschiktheid of onbewoonbaarheid van de woning. De burgemeester beslist dan om al dan niet de woning ongeschikt of onbewoonbaar te verklaren.
De woning wordt door de technische onderzoekers van het Vlaamse Gewest van binnenuit onderzocht en beoordeeld aan de hand van een technisch verslag. Het technisch verslag een 40- tal te beoordelen items. Per technisch gebrek dat zich voordoet worden er strafpunten toegekend. Een woning wordt ongeschikt bevonden vanaf 18 strafpunten, een kamer vanaf 15 strafpunten.
o Strafrechterlijke procedure: gerechtelijke vervolging Strafrechtelijke vervolging is mogelijk op basis van strafbepalingen i de regelgeving van de Vlaamse en Federale overheid. Door de Vlaamse wooncode en het Kamerdecreet kan het verhuren va ongeschikte, onbewoonbare en overbewoonde woningen en kamers worden bestraft.
Door de instroom van asielzoekers ontstonden de laatste jaren in de grootsteden circuits, waarbij verkrotte huizen geëxploiteerd worden voor de verhuur aan asielzoekers. Het betreft hier vaak kamerverhuur en in sommige gevallen zelfs de verhuur van matrassen. De huurprijzen zijn vaak exuberant hoog in verhouding tot de 50
abominabele kwaliteit van de woningen. Asielzoekers zitten in een zeer zwakke positie om een goede woning te kunnen huren. Door de tijdelijke aard van hun verblijf, de verplichting om een huurovereenkomst voor te leggen aan het OCMW om financiële hulp te verkrijgen en het geringe aanbod aan goedkope, kwaliteitsvolle woningen, kunnen zij het slachtoffer worden van misbruiken. Sancties kunnen zijn: -
geldboetes van 500 tot 50.000 euro (inclusief opdeciemen)
-
bijzondere verbeurdverklaring (volgens artikel 42, 3° van het Strafwetboek), in casu van de huurgelden
De sancties voorzien in artikel 433decies Strafwetboek (huisjesmelkerij).
3.2 De Vlaamse wooninspectie
De Wooninspectie van het Vlaamse Gewest behoort tot de afdeling Financiering Huisvestingsbeleid (AROHM31), bevoegd is voor de woonkwaliteitsbewaking. De wooninspectie richt zich in de eerste plaats op de meest prangende problemen. De Wooninspectie treedt op tegen het verhuren van ongeschikte, onbewoonbare en overbewoonde woningen en kamers. Deze woningen vertonen ernstige veiligheids- en gezondheidsrisico’s voor de bewoners, wegens gebreken aan de woning of door een teveel aan bewoners.
De Wooninspectie heeft politionele bevoegdheid op het vlak van inbreuken op de Vlaamse Wooncode en het Kamerdecreet. De ambtenaren van de Wooninspectie hebben de bevoegdheid van officier van de gerechtelijke politie; zij kunnen dus wanbedrijven opsporen en ze vaststellen in een proces – verbaal. De resultaten van het technisch onderzoek van de woning door de Wooninspectie en het proces – verbaal worden overgedragen aan het parket, dat instaat voor de strafrechtelijke vervolging.
Om de kwaliteit van de woningen te verbeteren heeft de Vlaamse overheid de laatste jaren een systeem van kwaliteitsbewaking opgezet. Zo staat op het verhuren van onbewoonbare woningen een boete: via deze “heffing op leegstand en verkrotting” heeft de Vlaamse
31
AROHM: Administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumenten
51
overheid, in samenwerking met de steden en gemeenten het aantal onbewoonbaar verklaarde woningen op de huurmarkt doen dalen met meer dan 1/332. Toch blijven er nog duidelijke overtredingen merkbaar. Daarom is het echt nodig om deze strafrechterlijk aan te pakken en strenge straffen vereisen.
De acties van de Wooninspectie verlopen steeds in samenspraak met de gemeenten en de steden, politie en parket.
Het verhuren van onbewoonbare woningen is vooral een probleem in de steden. Meer dan de helft van de acties tegen huisjesmelkerij vonden plaats in de grootsteden Antwerpen en Gent. In de kleinere steden gebeurt dit minder frequent.
De Wooninspectie richt zich op het slechtste segment van de huurmarkt. Tegen onbewoonbare woningen, die ernstige veiligheids- en gezondheidsrisico’s voor de bewoners vertonen wordt prioritair opgetreden. De zware gebreken en de zeer ernstige veiligheidsrisico’s zijn opvallend:33 o Bij 80% van de wooneenheden werd elektrocutiegevaar vastgesteld; verouderde of onoordeelkundig geïnstalleerde installaties komen vaak voor. o Bij 50% (in de grootsteden zelfs tot 80%) van de wooneenheden bestaat er een gevaar voor CO – vergiftiging, door een gebrekkige verwarmingsinstallatie of een slecht werkend warmwatertoestel. o Bij 25% van de wooneenheden waren ernstige stabiliteitsproblemen met instortingsgevaar tot gevolg. o Bij de kamers voldeed 20% niet aan de minimumnorm van 12m² woonoppervlakte per bewoner; er werden zelfs kamers aangetroffen van 7m². Toch liepen de huurprijzen vaak op tot 200 euro. o In 5% van de wooneenheden werd overbewoning vastgesteld; zo werden in appartement bestemd voor twee personen meer dan 10 bewoners geteld. Verder waren er nog tal van gevallen van vochtproblemen, onvoldoende verluchtingsmogelijkheden, gevaar voor gasontploffing of brand, ernstige beschadiging aan ramen en deuren en dergelijke meer. De belangrijkste oorzaken van deze beschadigingen zijn ouderdom in combinatie met een gebrek aan onderhoud. Vaak zien de panden er aan de buitenkant 32 33
Vlaamse Wooninspectie “Een jaar Vlaamse Wooninspectie”
52
nog redelijk in orde uit, terwijl ze binnenin zelfs niet aan de minimale kwaliteitsnormen van de Vlaamse Wooncode voldoen.
Verhuurders
De Wooninspectie treedt prioritair op tegen eigenaars die meerdere panden van slechte kwaliteit verhuren: 43% van de verhuurders bezat meerdere panden. De acties van de Wooninspectie vinden soms plaats binnen een ruimere gerechtelijke actie. In minstens 25% van de panden is er immers sprake van andere misdrijven. Vooral inbreuken op de federale vreemdelingenwet, die asielzoekers moet beschermen tegen huisjesmelkerij. Ook is de slechte huisvestingssituatie soms verweven met illegale tewerkstelling of mensenhandel. Het verbaliseren van deze misdrijven hoort natuurlijk tot de bevoegdheid van de politiediensten.
Het Woningonderzoek
Ongeschiktheid & onbewoonbaarheid: Om na te gaan of een woning aan de geldende technische en comfortvereisten voldoet wordt na een inwendig onderzoek, een technisch verslag opgemaakt. Van het bouwgedeelte wordt de stabiliteit en de bouwfysica van het dak, muren en draagvloeren beoordeeld. Voor het woongedeelte wordt gekeken naar: o Comfortvereisten inzake elektriciteit, water en verwarming o Veiligheids- en gezondheidsvereisten, met name op vlak van trappen, overlopen, en balustrades en van verluchtingsmogelijkheden o Afwerking: eventuele sleet aan dekvloer, plafond, ramen en deuren … o Vocht: insijpeling, stijgvocht, condensatie, schimmel … In het technisch verslag worden strafpunten toegekend; vanaf 18 strafpunten wordt een woning ongeschikt bevonden. Als blijkt door dit verslag dat de woning door een aantal zware gebreken een aantoonbar risico inhoudt voor de veiligheid of de gezondheid van haar bewoners, dan is zij onbewoonbaar.
Procedure: De procedure kan opgestart worden door het gemeentebestuur, het OCMW, woonorganisaties, huurders, gewestelijke ambtenaren en ieder die een belang aantoont. De AROHM – onderzoeker stelt het technisch verslag op en de gewestelijke ambtenaar adviseert de 53
burgemeester, die dan op zijn beurt een besluit moet nemen nadat hij alle betrokken partijen heeft gehoord. Men kan altijd beroep aantekenen bij de bevoegde minister tegen deze beslissing.
Gevolgen: Een woning die ongeschikt of onbewoonbaar wordt verklaard door de burgemeester of de minister, wordt opgenomen in de lijst van ongeschikte en onbewoonbare woningen. De eigenaar moet een heffing betalen, tenzij het zijn enige woning is die hij zelf bewoont want bewoners zijn immers altijd vrijgesteld van deze heffing.
Tevens kan op een woning uit deze lijst ook het recht van voorkoop of het sociaal beheersrecht worden uitgeoefend.
De woning kan geschrapt worden van de lijst indien hij de nodige verbeteringswerken uitvoert; wanneer hij dit kan aantonen wordt het besluit van onbewoonbaarverklaring of ongeschiktheidverklaring terug opgeheven.
De eigenaar die toch een woning uit de lijst blijft verder verhuren kan gestraft worden met een geldboete. Indien hij een conformiteitattest van deze woning beschikt dan vervalt deze automatisch na het besluit van de burgemeester.
De bewoners tenslotte genieten in bepaalde gevallen voorrang voor een sociale huurwoning. De burgemeester is immer verantwoordelijk voor de herhuisvesting van deze mensen die in een onbewoonbaar pand verblijven.
Woonbezettingsonderzoek
Onaangepast & overbewoond: het maximaal aantal bewoners dat een woning kan herbergen wordt eveneens vastgelegd in het technisch verslag. Deze bezettingsnorm is afhankelijk van de totale bewoonbare oppervlakte en van het aantal woonlokalen. De minimumnorm voor één persoon is 12m² en dit geldt voor de meeste gevallen.
54
Indien de woning de bezettingsnorm overschrijdt, zonder dat zich hierbij een ernstig veiligheids- of gezondheidsrisico stelt is er sprake van een onaangepaste woning. Indien deze overschrijding van de norm wel risico’s met zich meebrengt is er sprake van overbewoning, voor zover de risico’s niet te wijten zijn aan een eventueel gebrek aan de woning, maar aan het aantal bewoners.
Procedure: Enkel in het geval van overbewoning is een procedure voorzien. Deze kan worden ingeleid door de burgemeester, het OCMW, de AROHM – afdeling in de provincie en de gezondheidsinspecteurs.
Het onderzoek naar de bezetting wordt verricht door een AROHM – ambtenaar, die advies uitbrengt aan de burgemeester. Deze moet ten laatste drie maanden na het begin van de procedure de woning onaangepast of overbewoond verklaren. Beroep tegen deze uitspraak is terug mogelijk mits een verzoekschrift aan de bevoegde minister.
Gevolgen: De eigenaar die een overbewoonde of onaangepaste woning blijft verhuren kan bestraft worden met een geldboete. Als hij voor deze woning een conformiteitattest bezit, dan vervalt deze wanneer de burgemeester zijn uitspraak bekend maakt.
Conformiteitattest
De eigenaar – verhuurder kan de conformiteit van een huurwoning aan de geldende normen laten controleren en vastleggen in een officiële verklaring van de gemeentelijke overheid waarmee hij bevestigt dat de woning niet ongeschikt of onbewoonbaar is. Dit attest vormt geen huurvergunning en dient dan ook niet verplicht aangevraagd te worden.
Wel kan het conformiteitattest bij een strafrechterlijk onderzoek bevrijdend werken; het attest kan namelijk als bewijs dienen in de een strafprocedure. Na vaststelling van ongeschiktheid, onbewoonbaarheid, onaangepaste woning of overbewoning, vervalt het attest echter van rechtswege zodra de burgemeester het besluit hiertoe genomen heeft.
55
Procedure: De verhuurder kan een attest aanvragen bij het college van burgemeester en schepenen. Het college dient zich binnen de 60 dagen uit te spreken aan de hand van een technisch verslag. Wanneer binnen deze termijn geen uitspraak wordt gedaan wordt de aanvraag impliciet goedgekeurd.
Geldigheidsduur: In principe is een attest 10 jaar geldig. Die termijn kan echter verkort worden door verval van rechtswege of intrekking. Van verval wegens rechtswege is sprake wanneer een besluit van de burgemeester de ongeschiktheid, onbewoonbaarheid of overbewoning vaststelt. Dit gebeurt op basis van een woningonderzoek.
Intrekking van het attest vereist een uitdrukkelijke formele beslissing, die wordt genomen als de woning niet meer voldoet aan de kwaliteitsnormen. Deze moet worden voorafgegaan door een uitdrukkelijke aanmaning om de woning terug in regel te stellen. Hiervoor krijgt de eigenaar zes maanden de tijd.
Beperkingen: Momenteel kan enkel een attest aangevraagd worden voor alle woningen van voor 1946, maar vanaf november 2007 ook deze van voor 1962. Recentere woningen komen ook in aanmerking, bijvoorbeeld wanneer zij na 1 november 1998 ongeschikt of onbewoonbaar werden verklaard en werden gerenoveerd. Hetzelfde geldt voor woningen die na 1 november 1998 zijn ontstaan door opsplitsing of samenvoeging van reeds bestaande woningen.
Leegstand en verwaarlozing
Voor de vaststelling van leegstand of verwaarlozing van een woning of gebouw is geen inwendig onderzoek nodig. Een woning wordt als leegstaand beschouwd wanneer zij meer dan een jaar niet wordt bewoond of effectief gebruikt. Men baseert zich hierbij op indicaties zoals: o Wanneer uit het bevolkingsregister blijkt dat iemand er is gedomicilieerd o Langdurige periode waarin het goed te koop of te huur wordt aangeboden o Abnormaal laag verbruik van nutsvoorzieningen 56
o Geen aansluiting op nutsvoorzieningen
Voor leegstand van een gebouw hanteert men de 50% - regel: wanneer gedurende meer dan een jaar minder dan 50% van de oppervlakte van een gebouw wordt gebruikt, wordt het gebouw als leegstaand beschouwd.
Verwaarlozing wordt vastgesteld aan de hand van een technisch verslag van de buitenzijde van het gebouw, daarbij moeten uiterlijke ken merken of tekenen van zichtbaar verval aan gevel, dak en buitenschrijnwerk worden beoordeeld. Elk gebrek of teken van verval resulteert in een aantal strafpunten. Een gebouw is verwaarloosd vanaf 18 punten.
Procedure: Vaststelling van leegstand of verwaarlozing kan, hetzij door de gemeente zelf, die hiertoe wordt gemachtigd door een convenant, hetzij door het gewest. Deze vaststellingen worden geformaliseerd in een administratieve akte, die wordt opgemaakt door de bevoegde administratie (hetzij de gemeente, de ROHM34 – afdeling in de provincie), en die de redenen van de beslissing vermeldt. De eigenaar kan binnen de maand bezwaar uiten bij de administratieve eenheid die de akte heeft opgemaakt. Voordien krijgt hij evenwel vier maanden tijd om de verwaarlozing ongedaan te maken.
Gevolgen: Leegstaande of verwaarloosde panden worden geïnventariseerd, waardoor de eigenaar een heffing dient te betalen. Woningen op deze lijst komen in aanmerking voor het recht op voorkoop of sociaal beheer (zie verder).
Leegstand bij woningen heeft alleen betrekking op het onroerend goed of het deel ervan dat bestemd is voor de huisvesting. In het geval van een appartement hoeft het gehele (woon)gebouw dus niet leeg te staan.
De eigenaar die de nodige verbeteringswerken laat uitvoeren kan de woning uit de inventaris laten schrappen. Tijdens de verbeteringswerken kan er ondertussen schorsing van de heffing worden aangevraagd.
34
ROHM: Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumenten
57
Recht van voorkoop
Dit recht laat sociale huisvestingsmaatschappijen, gemeentebestuur of OCMW toe een als leegstaand, verwaarloosd of ongeschikt of onbewoonbaar geïnventariseerde woning met voorrang aan te kopen wanneer deze te koop wordt aangeboden, en dit tegen dezelfde voorwaarden en prijs. Dit recht geldt enkel wanneer de aankoop gebeurt met het oog op speciale huisvesting.
Naast woningen die op voornoemde lijst staan geldt dit recht ook op bouwpercelen, bestemd voor woningbouw, die in zekere speciaal afgebakende gebieden zijn gelegen, de zogenaamde “bijzondere gebieden”. Dit zijn gebieden die door de Vlaamse minister erkend zijn en waarin het voorkooprecht kan uitgeoefend worden met het oog op sociale woningbouw. De minister kan daarnaast, indien de gemeenten een gemotiveerd voorstel indienen, bijkomende gebieden erkennen als bijzonder gebied.
Procedure: Bij de onderhandse verkoop brengt de notaris op de hoogte van de verkoop en de verkoopsvoorwaarden. Indien de begunstigde zijn recht wil uitoefenen moet hij de notaris hiervan op de hoogte brengen binnen de twee maanden. Bij de openbare verkoop dient de notaris voor de definitieve toewijzing te vragen of de begunstigde zijn recht van voorkoop wil uitoefenen.
Sociaal beheer
Houders van het sociaal beheerrecht krijgen hierdoor de mogelijkheid om voor een periode van negen jaar een woning te beheren, verhuren of er werken in uit te voeren. Deze begunstigden zijn de gemeente, het OCMW, de VHM35, sociale huisvestingsmaatschappijen, het Vlaams Woningfonds en sociale verhuurkantoren.
De begunstigden kunnen dit recht laten gelden op de lijst van leegstaande gebouwen en op woningen die al minstens een jaar als ongeschikt of onbewoonbaar staan vermeld, indien er geen bouwvergunning vereist is voor de noodzakelijke verbeteringswerken. Gaat het om werken die wel een bouwvergunning vereisen, dan bedraagt deze periode drie jaar.
35
Vlaamse Huisvestingsmaatschappij
58
Procedure: Bij een leegstaande woning moet de begunstigde eerst een aanbod doen aan de eigenaar om hem het goed te verhuren. Indien de eigenaar hier niet op in wil gaan wordt hij schriftelijk ingelicht over het voornemen om binnen de drie maand het sociaal beheer uit te oefenen. Heeft hij de woning binnen deze termijn niet aan derden verhuurd, dan wordt het sociaal beheer van rechtswege opgelegd.
Bij een ongeschikte of onbewoonbare woning biedt de sociaal beheerder de eigenaar van de woning aan om de nodige werken uit te voeren in ruil voor een huurrecht of zakelijk recht op de woning. Indien de eigenaar dit niet aanvaardt wordt hij schriftelijk op de hoogte gebracht van het voornemen om binnen de drie maand het sociaal beheer uit te oefenen. Indien hij in deze periode deze woning zelf niet heeft gerenoveerd dan wordt het sociaal beheer van rechtswege opgelegd.
Huurders
De huurder die twijfels heeft over de geschiktheid van zijn woning kan steeds een kwaliteitsonderzoek aanvragen – hetzij rechtstreeks (via een aangetekend schrijven aan de burgemeester), hetzij via bemiddeling van OCMW, huurdersbond of een andere erkende woonorganisatie.
Indien de woning onbewoonbaar blijkt zal de huurder deze, in het belang van zijn eigen welzijn moeten verlaten. In dit geval moet de burgemeester instaan voor de herhuisvesting van de bewoners, via de gemeente het OCMW of een sociale woonorganisatie. Wanneer de onbewoonbaarheid verklaard is op basis van artikel 135 van de nieuwe gemeentewet heeft de bewoner absolute voorrang voor een sociale huurwoning indien hij aan de voorwaarden van het sociaal huurstelsel voldoet. Ook in geval van overbewoning moet de gemeente instaan voor herhuisvesting.
Is de woning enkel ongeschikt, dan is er geen voorrang voor een sociale woning: de woonst houdt immers geen onmiddellijke risico’s in voor veiligheid of gezondheid. In dit geval kan de huurder eventueel wel een huurprijs afdwingen voor de vrederechter. Tevens kan hij de eigenaar via de rechtbank ook laten dwingen de nodige aanpassingswerken te laten uitvoeren.
59
De rechter kan bovendien de huurovereenkomst nietig verklaren, en zelfs de verhuurder tot een schadevergoeding verplichten.
De huurder die een onbewoonbare of ongeschikte woning verlaat en verhuist naar een wel conforme woning kan, indien hij aan de inkomstenvoorwaarden voldoet, aanspraak maken op een huursubsidie of installatiepremie. Huurders die zelf noodzakelijke renovatiewerken uitvoeren, kunnen in bepaalde gevallen beroep doen op een verbeteringspremie.
Eigenaars
Zoals reeds eerder vermeld kan een eigenaar van huurwoningen dus een conformiteitattest aanvragen, maar dit is zeker niet verplicht. Indien de woning van een eigenaar om een van bovenvermelde redenen (onbewoonbaarverklaring, overbewoning, leegstand, enz.) toch geïnventariseerd wordt dan dient de eigenaar een heffing te betalen. Doordat die woningen geïnventariseerd worden kunnen zij hierdoor in aanmerking komen voor de uitoefening van het recht op voorkoop of sociaal beheer.
Een eigenaar-bewoner die verbeteringswerken uitvoert kan, indien hij aan bepaalde voorwaarden voldoet, een verbeteringspremie vragen. De eigenaars hebben er dus alle belang bij zelf actief te waken over de kwaliteit van hun huurwoningen.
Woonkwaliteit
Nog steeds zijn er in Vlaanderen te veel slechte, onaangepaste, leegstaande woningen. De verbetering van kwaliteit van het woningbestand vormt dan ook een belangrijke prioriteit in het Vlaamse woonbeleid.
Om het recht op kwaliteitsvol wonen voor iedereen te kunnen waarmaken heeft de Vlaamse overheid een aantal kwaliteitsnormen vastgelegd waaraan iedere woning moet voldoen. Zoals hierboven reeds vermeld voorziet de Vlaamse Wooncode over een aantal instrumenten die ervoor moeten zorgen dat deze normen effectief gehaald worden. Daarom zijn er ook vanuit de overheid enkele tegemoetkomingen die de eigenaars en huurders kunnen helpen deze normen te bereiken.
60
Tegemoetkomingen bij het huren van een sociale woning: Iemand die een huis wil huren kan in aanmerking komen voor een sociale huurwoning, of kan misschien aanspraak maken op een huursubsidie of installatiepremie. Het OCMW kan in bepaalde gevallen ook zorgen voor een tussenkomst bij het betalen van de huurwaarborg. Tenslotte kunnen huurders in bepaalde gevallen ook aanspraak maken op een vermindering van de onroerende voorheffing.
o Sociale huurwoning: “Wanneer men aan bepaalde voorwaarden voldoet kan men in aanmerking komen voor een sociale huurwoning; -
Men mag geen andere woning in het bezit hebben of volledig vruchtgebruik hebben, behalve indien de aanvrager ouder dan 55 is of gehandicapt is.
-
Het netto belastbaar inkomen mag niet hoger zijn dan 15.376,83€ voor alleenstaanden, 23.064,01€ voor een alleenstaande met één persoon ten laste en voor gehuwden en samenwonenden. Deze bedragen worden echter verhoogd met 1.281,60€ per persoon ten laste.”36
Wie een sociale woning wil huren kan terecht bij verschillende instanties: -
Sociale huisvestingsmaatschappijen: maatschappijen dien sociale huurwoningen bouwen om ze te verhuren.
-
Sociale verhuurkantoren: deze maatschappijen huren woningen op de privé markt om dan onder te verhuren aan kansarme en kwetsbare bewoners.
-
Het Vlaamse Woningfonds: koopt woningen in stedelijke centra om deze te renoveren zodat minder gegoede gezinnen de kans krijgen een voldoende goede woning te huren.
-
Gemeentebestuur of OCMW van de eigen gemeente.
o Huursubsidie en installatiepremie:37 •
Voorwaarden waaraan de aanvrager moet voldoen: De aanvrager moet verhuizen van een woning die bepaalde gebreken vertoont naar een woning die aan bepaalde normen voldoet.
36 37
Vlaamse Wooninspectie Vlaamse Wooninspectie
61
Het samengevoegd netto – belastbaar inkomen van de aanvrager en de inwonende personen mag 2 jaar voor het jaar van verhuizing niet boven 14.260,00€ liggen. Per persoon ten laste mag dit maximum met 991,57€ verhoogd worden. Personen ten laste zijn: -
Alle kinderen jonger dan 18 jaar.
-
Kinderen ouder dan 18 jaar waarvoor kinderbijslag of wezentoelage wordt uitbetaald.
-
Inwonende personen met een handicap van 66%
-
De aanvrager en de personen die mee de gezonde en aangepaste woningen betrekken mogen in de twee jaar voor de aanvraagdatum of voor de verhuisdatum als die vroeger valt, geen woning in volle eigendom of volledig vruchtgebruik hebben of gehad hebben, tenzij het gaat om als een dusdanig erkende krotwoning.
•
Voorwaarden met betrekking tot de woning die wordt verlaten: De woning die wordt verlaten moet een woning zijn, gelegen in het Vlaamse Gewest, die: -
ofwel een krotwoning is (ongezond en onverbeterbaar)
-
ofwel te klein is (ongezond wegens overbevolking)
-
ofwel door de minister als ongezond wordt erkend in het kader van een renovatieproject (dit wordt automatisch meegedeeld)
-
ofwel functioneel niet is aangepast aan de fysieke gesteldheid van de bewoner indien deze bejaard (minstens 65 jaar) of gehandicapt (vanaf 66%) is.
Wie in de periode van ten minste 6 maanden geen vaste verblijfsplaats heeft gehad en niet bij naaste familie ingewoond heeft kan als dakloze beschouwd worden. •
Voorwaarden met betrekking tot de nieuwe woning: De nieuwe woning moet een volwaardige gezonde woning zijn, zonder gebreken en voorzien van voldoende sanitaire voorzieningen. Ze moet groot genoeg zijn en een voldoende aantal vertrekken tellen, naargelang de samenstelling van het gezin. 62
De maximum netto – huurprijs (zonder bijkomende kosten) mag niet meer bedragen dan 371,84€ (446,20€ vanaf 3 personen ten laste). De woning mag niet verhuurd worden door een nauwe verwant of familielid. Voor bejaarden of gehandicapten, moet de woning bovendien aangepast zijn aan hun fysieke gesteldheid. •
Bedrag, duur en wijze van uitbetaling: Bedrag: -
de installatiepremie bedraagt 247,89€, te verhogen per persoon ten laste tot een maximum van 743,68€.
-
De huursubsidie is een maandelijkse subsidie van maximum 123,94€ te verhogen per persoon ten laste.
-
De berekening geschiedt in functie van de huurprijs en het inkomen.
Duur: -
Voor wie een woning huurt van een sociale bouwmaatschappij bedraagt de periode drie jaar.
-
Voor de anderen kan deze periode van drie jaar telkens verlengd worden met drie jaar tot maximaal 15 jaar, zolang aan de voorwaarden voldaan is.
-
Bejaarden kunnen de huursubsidie levenslang genieten, behalve wanneer ze een woning huren van een sociale bouwmaatschappij.
Wijze van uitbetaling: -
Om de drie maanden wordt de huursubsidie rechtstreeks aan de huurder uitbetaald, tenzij deze huurt bij een openbare instelling; dan wordt de huursubsidie door de openbare verhuurder voorgeschoten, en in mindering gebracht van de maandelijkse huurprijs.
-
De installatiepremie wordt ofwel betaald bij de eerste betaling van de huursubsidie, ofwel afzonderlijk rechtstreeks aan de huurder indien deze huurt van een openbare instelling.
63
o Huurwaarborg In bepaalde gevallen kan het OCMW ook tegemoetkomen bij de betaling van de waarborg die de huurder dient te betalen. Deze tegemoetkoming is afhankelijk van uw inkomen, de huurprijs, eventuele schuldenlast enzovoort. Hiervoor bestaan echter geen vaststaande criteria: iedere aanvraag wordt individueel beoordeeld aan de hand van een sociaal onderzoek.
o Vermindering van de onroerende voorheffing Huurders met twee of meer kinderbijslaggerechtigde kinderen, een gehandicapt gezinslid of een oorlogsinvalide in het gezin, kunnen aanspraak maken op een vermindering van de onroerende voorheffing. Is dit het geval, dan moeten huurders het aanvraagformulier aanvragen bij de belastingsdienst voor Vlaanderen. De eigenaar zal dan een vermindering krijgen op zijn onroerende voorheffing die hij moet aftrekken van de huurlast. Indien huurders een sociale woning huren dan krijgen zij een vermindering automatisch via de maatschappij die de woning verhuurt. De huurders moeten die vermindering dus niet zelf vragen.
Aanpassing van de Vlaamse Wooncode
De Vlaamse Regering keurde op vrijdag 2 december 2005 een wijziging goed aan de Vlaamse Wooncode, waardoor de huurder van een sociale woning bereid moet zijn Nederlands te leren alvorens recht te hebben op een sociale huurwoning.
De Vlaamse Regering heeft de Vlaamse Wooncode aangepast omwille van de leefbaarheid van een aantal sociale woonprojecten in Vlaanderen. De praktijk geeft immers aan dat de afwezigheid van een gemeenschappelijke taal tussen de verschillende bewoners leidt tot wanorde, moeilijke communicatie en bovendien een hinderpaal vormt voor de integratie van huurders in een buurt.
Om de betrokkenheid van de huurder, de communicatie en integratie te bevorderen, zullen de (nieuwe) kandidaat sociale huurders voortaan worden gestimuleerd om het Nederlands aan te leren. Deze bereidheid om het Nederlands aan te leren kadert binnen het algemeen belang, 64
met name om de sociale verhuring in al zijn facetten, waaronder bijvoorbeeld de begeleiding van de verhuurder ten aanzien van de huurder, mogelijk te maken. Deze begeleiding vergt juist dat beide partijen elkaar begrijpen, zodat zij op elkaar kunnen inspelen waar nodig. Belangrijk om te onderstrepen is dat het decreet het gebruik van het Nederlands niet verplichtend oplegt. Het decreet tracht het Nederlands te bevorderen.
Het voorstel spreekt uitdrukkelijk van “de bereidheid tonen het Nederlands te leren”, eerder dan voor de verplichting “Nederlands te kennen of te spreken”. Als de sociale huisvestingsmaatschappij bij de inschrijving vaststelt dat men zich helemaal niet in het Nederlands kan uitdrukken, zal men de huurder vragen zich in te schrijven om een cursus Nederlands te volgen. Het niet kunnen spreken van Nederlands wordt zelfs niet bestraft. Men kan hier moeilijk spreken van een onoverkomelijke taalbarrière voor anderstaligen.
In het geval de tekortkoming aan de verplichting de bereidheid te tonen om het Nederlands aan te leren zich voordoet tijdens de proefperiode, dan kan de huurovereenkomst bij het einde van of tijdens de proefperiode worden beëindigd. Dat zal evenwel nog altijd het voorwerp uitmaken van een beoordeling.
65
Hoofdstuk 3: Werkelijkheidstoets Inleiding
In het eerste deel van dit onderzoek bekijk ik welke mogelijkheden slachtoffers van huisjesmelkerij hebben naar begeleiding en opvang toe. In dat verband heb ik contact opgenomen met verschillende organisaties in Gent die zich deze problematiek aantrekken. Ik ga dan ook na hoe zij deze mensen begeleiden en of opvangen en aan welke criteria de slachtoffers van huisjesmelkerij moeten voldoen om eventueel opgevangen en of begeleid te worden.
In het tweede deel bespreek ik een zestal cases van slachtoffers die wel of niet konden opgevangen worden. Indien zij niet konden opgevangen worden, wordt daarbij ook de reden vermeldt waarom zij geweigerd werden.
Doel van het onderzoek
In het theoretische gedeelte werden elementen weergegeven die de kans op huisjesmelkerij bij asielzoekers en mensen zonder papieren verhogen en welke middelen de overheid tot haar beschikking heeft om dit tegen te gaan. Het doel van deze werkelijkheidstoets is nagaan in welke mate de specifieke asielzoeker een degelijke begeleiding en opvang had, en welke uiteindelijk de doorslaggevende elementen zijn geworden die op een welbepaald moment effectief tot de situatie van huisjesmelkerij hebben geleid. Vanuit deze informatie zal worden afgeleid of het in die specifieke gevallen vooral structurele, wettelijk bepaalde elementen waren die aan de basis lagen van feit dat de asielzoeker in kwestie slachtoffer kon worden van huisjesmelkerij.
De doelgroepen
Voor dit onderzoek heb ik vooral gebruik gemaakt van dossiers van asielzoekers in procedure die het slachtoffer werden van huisjesmelkerij, en heb ik hen indien dit mogelijk was om
66
verduidelijking gevraagd wanneer relevante informatie in het dossier ontbrak. Alle besproken cases gaan over mensen die op een bepaald punt in hun leven in het Stedelijk Opvang Initiatief verbleven hebben of verblijven. Voor mensen zonder papieren is een dergelijk onderzoek quasi onmogelijk aangezien zij nog minder dan asielzoekers toegelaten worden tot onze maatschappij. Ook het feit dat wanneer mensen zonder papieren die tijdens een actie tegen huisjesmelkerij opgepakt en gerepatrieerd worden maakt dergelijk onderzoek onmogelijk. Zij worden dan namelijk opgevangen in een van de gesloten opvangcentra tot zij teruggestuurd kunnen worden. Als dat niet mogelijk is worden zij gewoon terug vrijgelaten met een bevel om België ‘zelfstandig’ te verlaten. Het is dus zeker niet ondenkbaar dat deze mensen gewoon t hun plaats terug innemen in de illegaliteit, omdat zij niet kunnen of niet willen, en geen gevolg geven aan dit bevel.
De methode
Het asieltraject en alle besproken punten die in het theoretische deel aan bod kwamen zullen individueel bekeken en besproken worden. Daarna wordt een analyse gemaakt van elke case en worden elementen aangeduid die op een structurele oorzaak wijzen. Daarbij worden ook alle andere mogelijke oorzaken bekeken. Er wordt een duidelijk onderscheid gemaakt in de structurele en niet-structurele oorzaken. Uiteindelijk wordt van de zes cases een algemene analyse gemaakt en worden van daaruit conclusies getrokken over de aard van de oorzaken die aan de basis liggen bij ontvankelijk verklaarde asielzoekers. Bij elke case zal vermelding gemaakt worden van welke gegevens geraadpleegd konden worden en of de asielzoeker al dan niet de mogelijkheid heeft gekregen om die te verduidelijken.
De Cases
Er wordt een steekproef gedaan waarin zes individuele cases worden bekeken. Zes cases bieden op zich weinig garantie op veralgemeenbaarheid omdat de representativiteit in twijfel kan worden getrokken. Veralgemeningen moeten in dit verband duidelijk in alle voorzichtigheid gebeuren. Echter biedt deze steekproef wel een goed zicht op de identiteit van de doelgroep, en over de toepassing van de wetgeving in de praktijk.
67
Opbouw van de cases
Eerst wordt een beschrijving gemaakt van de manier waarop de gegevens verzameld werden. • Personalia: omvatten geslacht, nationaliteit, geboortedatum en gezinssituatie. Dit om
personen in kwestie beter en reëler te kunnen schetsen • Asielprocedure: Hierin worden alle gegevens over de asielprocedure weergegeven
zoals welke instantie hen ontvankelijk heeft verklaard, de duur van de ontvankelijkheidfase, etc. Ook wordt in dit deel melding gemaakt van in welke opvangstructuur de asielzoeker heeft verbleven en de duur daarvan. • Sociale achtergrond: Dit deel geeft relevante informatie weer rond de sociale
achtergrond van de betrokkene. Gegevens in dit deel werden veelal ingewonnen door mondelinge informatie van de begeleiders, echter meestal ook gestaafd door stukken uit het individuele dossier. • Inburgering: In dit deel wordt nota gemaakt van de talenkennis van de betrokkene, en
van de al of niet deelname aan de inburgeringtrajecten.
68
A. Organisaties & diensten
1. Dienst asiel- en vluchtelingenbeleid stad Gent
In 1999 werd in het kader van de ontwikkeling van een lokaal asiel- en vluchtelingenbeleid een overkoepeling nodig geacht door het college van burgemeester en schepenen. Om aan deze nood tegemoet te komen werd tussen het college van burgemeester en schepenen en het vast bureau van het OCMW van Gent een samenwerkingsprotocol gesloten.
2000 was voor Gent op het gebied van asielbeleid een jaar vol dynamiek en beweging. Er was een grote instroom asielzoekers, vooral uit Oost - Europa, en het stadsbestuur werd geconfronteerd met een aantal nieuwe federale asielmaatregelen.
Als gevolg van de instroom en de nieuwe maatregelen werden alle diensten en organisaties die met en rond vluchtelingen werken overbevraagd.
Het is duidelijk dat de groep vluchtelingen en asielzoekers in de maatschappelijke dienstverlening van de steden een steeds grotere plaats innemen. Gent probeert daarop een afdoend antwoord te bieden door meer structuur en overleg in de dienstverlening in te brengen.
De overeenkomst houdende de opvang van asielzoekers door de Stad Gent werd ondertekend door de Minister van Maatschappelijke Integratie en de Stad Gent op 23 juni 2003.
Er zijn gedurende twee jaar voorbereidingen aan vooraf gegaan, gaande van het zoeken naar een geschikt pand over onderhandelingen met de eigenaars en de buurt, de aankoop van het pand tot de erkenning en de beloofde subsidiëring door de federale overheid en de bouwvergunning voor het uitvoeren van de renovatie- en inrichtingswerken.
Op 16.12.2004 opende Fedasil samen met de stad Gent een stedelijk opvanginitiatief (SOI) voor asielzoekers. De naam van het SOI is Verapa. Het SOI is een bijzondere vorm van lokaal opvanginitiatief.
69
Het Stedelijk Opvanginitiatief (SOI) in Gent is het eerste in zijn soort. Net zoals een lokaal opvanginitiatief biedt het SOI opvang aan asielzoekers met een asielaanvraag in de ontvankelijkheidfase. Maar daarnaast kan de stad Gent er ook dakloze asielzoekers onderbrengen in het kader van haar herhuisvestingbeleid. In beide gevallen gaat het zowel om alleenstaanden als om gezinnen met of zonder kinderen. Het SOI is voor de stad een oplossing voor het prangende probleem van opvang en herhuisvesting bij onbewoonbaar verklaarde huizen en bij acties tegen huisjesmelkerij.
Het SOI is een residentieel opvangcentrum en biedt tijdelijk onderdak aan 50 asielzoekers (ontvankelijkheidfase, gegrondheidfase, beroep Raad van State). Tien plaatsen daarvan (20%) zijn voorbehouden voor asielzoekers die rechtstreeks door de dienst dispatching van Fedasil worden toegewezen wanneer er plaatsgebrek is in andere federale opvangcentra, 40 plaatsen mag de stad Gent zelf invullen. De bewoners mogen er maximaal 6 maanden verblijven. In overleg met de zonemedewerkers (Oost- en West – Vlaanderen) van Fedasil kan de stad Gent in het kader van haar herhuisvestingbeleid (dakloze) asielzoekers aan het SOI toewijzen als: -
Zij hun woning in Gent moeten verlaten omdat die onbewoonbaar of ongeschikt wordt verklaard op basis van het decreet Vlaamse Wooncode
-
Ook in geval van ongeschiktverklaring (decreet Vlaamse Wooncode) waarbij de werken ernstige hinder voor de bewoners met zich mee kunnen brengen, kunnen de bewoners opgevangen worden in het SOI
-
Hun woning verzegeld wordt na een actie tegen huisjesmelkerij
-
Zij worden doorverwezen door een OCMW of een centrum voor algemeen welzijnswerk.
Het Stedelijk Opvanginitiatief in Gent is de enige plaats waar asielzoekers met geldige verblijfsdocumenten én die inwoner zijn van Gent terechtkunnen voor opvang wanneer zij het slachtoffer geworden zijn van huisjesmelkerij. Aangezien het OCMW van Gent voorrang geeft aan de eigen cliënten en zo al geen plaatsen op overschot heeft is het SOI de enige plaats waar zij kunnen opgevangen worden én tegelijk begeleidt worden. Andere diensten zoal Dienst Vreemdelingen van het OCMW en Transithuis van het CAW Artevelde vervullen een eerstelijns hulpverlening en verwijzen de mensen dus meestal door. Vaak gaat het om illegalen en die mogen niet opgevangen worden in het SOI.
70
Enkel vreemdelingen met geldige verblijfsdocumenten kunnen in het Stedelijk Opvang Initiatief worden gehuisvest. Concreet wordt de doelgroep als volgend omschreven: -
Erkende vluchtelingen;
-
Asielzoekers in procedure tot en met beroep bij Raad van State;
-
Vreemdelingen die artikel 9§3 ingediend hebben op basis van medische redenen met en die een aanvraag hebben lopen tot uitstel van het bevel om het grondgebied te verlaten;
-
Uitgeprocedeerde asielzoekers met Niet-Terugleidingsclausule (NTC) of inschrijving bij vrijwillige terugkeer;
-
Erkende staatlozen met aanvraag tot regularisatie;
-
Andere geldige verblijfsdocumenten zoals vb. bijlage 35.
De kerntaken bestaan uit: -
Bed, bad en brood: het opvangcentrum zorgt voor de basisbehoeften van de bewoners, maar het is geen hotel. De bewoners doen zelf hun was en helpen bij het onderhoud.
-
Sociale administratieve begeleiding: de maatschappelijke assistenten leggen bij elke beslissing in het dossier uit wat de gevolgen zijn. Hierbij zorgen zij ook voor psychologische ondersteuning tijdens de asielprocedure.
-
Medische begeleiding: de medische dienst doet aan preventie en verzorging. Voor peuters zorgt de dienst in samenwerking met Kind en Gezin voor de gebruikelijke controle op de psychomotorische ontwikkeling.
-
Onderwijs en opleiding: kinderen van asielzoekers gaan naar school, terwijl de volwassen asielzoekers opleidingen kunnen volgen binnen of buiten het opvangcentrum.
-
Daginvulling: men streeft ernaar het krappe budget zo optimaal mogelijk te besteden door zowel indoor als outdoor activiteiten te organiseren.
-
Buurtwerking
-
Intake, doorverwijzing en uitstroom van asielzoekers
-
Het verstrekken van materiële hulp, psychosociale en medische begeleiding en andere diensten
-
Informatie en begeleiding bij de asielprocedure
71
1.1 Structuur, werking, organogram & methodiek
-
Structuur van de dienst
Figuur 3
Departement stafdiensten – Stad Gent
Asiel- en vluchtelingenbeleid
Diensthoofd Administratief medewerker, staf & Coördinatie, veldwerk
Administratief medewerker & boekhouder SOI
Veldwerk: 1 teamverantwoordelijke 3 veldwerkers
SOI: 4 begeleiders 1 consulent 1 onderhoudsman
1.2 Werking:
De werking, de externe communicatie, de wijziging van capaciteit gebeuren in overleg met Fedasil. Het SOI rapporteert maandelijks schriftelijk aan Fedasil. Er wordt een intern werkingsreglement opgemaakt dat voorafgaandelijk ter goedkeuring moet worden voorgelegd aan Fedasil.
De werking van de dienst valt volledig onder de subsidiëring van Fedasil. De gebouwen daarentegen worden grotendeels gesubsidieerd met middelen van het Grootstedenbeleid, bijkomende subsidies werden verkregen vanuit Europese gelden. Fedasil betaalt de gemaakte kosten op basis van onkostenstaten en een schuldvergoeding terug aan het SOI, ten belope van
72
maximaal 30 à 40€ per dag per opvangplaats. Hiermee moeten alle kosten worden betaald, met uitzondering van de medische kosten.
In het SOI werken dus een 10-tal personeels leden; 1 à 2 consulenten (momenteel 1), 4 à 6 begeleiders (momenteel 4), 2 administratieve medewerkers en 2 onderhoudsmedewerkers.
De begeleiding bestaat uit sociaal – administratieve en psychologische hulpverlening, praktische begeleiding bij de dagdagelijkse activiteiten, huiswerkbegeleiding van de kinderen. Medische en juridische begeleiding worden voorzien door externe artsen en advocaten aan te duiden. Van de bewoners wordt gevraagd om zelf ook mee te helpen bij het onderhoud van het SOI zolang zij er verblijven, bv. Afwassen, gemeenschappelijke ruimtes onderhouden, enz.
De medewerkers begeleiden de bewoners ook bij de herhuisvesting: zoeken naar een andere woning of zorgen dat ze hun oorspronkelijke opgeknapte woning terugkrijgen.
Door middel van een veldwerk methodiek (de veldwerkers zijn dagelijks in de buurten aanwezig) probeert men aan preventie te doen en samenlevingsproblemen aan te pakken in buurten met een sterke aanwezigheid van asielzoekers en andere nieuwkomers. Om dit te bereiken gaat men samenwerken met buurtraden, buurtcomités en buurtteams.
In 2004 werden in totaal 89 woning onbewoonbaar verklaard op basis van de Vlaamse Wooncode. In 19 van deze woningen woonden asielzoekers, het ging om 20 gezinnen en in totaal om 48 mensen. Twaalf gezinnen werden opgevangen in het SOI de overige 8 vonden op eigen kracht een nieuwe woning. Daarvan werden vijf gezinnen opgevangen in transitwoningen die eigendom zijn van het AG Stadsontwikkelingbedrijf. In 2004 beschikten zij over acht woningen, waarvoor negen huurovereenkomsten van korte duur werden afgesloten.
In 2005 werden door de lokale politie in opdracht van het parket zes acties huisjesmelkerij uitgevoerd. In totaal werden 68 panden aangepakt en in totaal 134 bewoners. Van deze groep werden 16 personen opgevangen in het SOI, de overige vonden onderdak bij vrienden,
73
familie, noodwoning van het OCMW Gent, enz. Het grootste deel van de slachtoffers werd gerepatrieerd.38
2. Sociaal verhuurkantoor Woonfonds-Gent
Het Woonfonds werd op het einde van de jaren ’70 opgericht omdat er toen al vele migranten en kansarme Belgen in Gent woonden. Deze mensen woonden vaak in de oudere arbeiderswijken en beluiken in Gent. De slechte woningen waarin zij toen woonden bestonden hooguit uit twee of drie plaatsen, op het gelijkvloerse was er een gootsteen onder de trap en er was geen stromend water. Er was geen individueel toilet of douche. De elektriciteit was zeer onveilig en omdat de daken in erbarmelijke staat waren, kon men de bovenste verdiepingen zelden gebruiken.
Daardoor groeide het idee om een organisatie op te richten die uitsluitend rond huisvesting zou werken. Het basisidee was om de huisvestingsproblematiek op te lossen via een ‘huurdervereniging’. Uiteindelijk leidde dit tot de oprichting van vzw Woonfonds in 1978, een initiatief van Turkse arbeider en leraren en Gentse welzijnswerkers.
Het doel van Woonfonds luidt als volgt: “De vereniging heeft tot doel: - Een bijdrage te leveren tot het huisvestings- en woningaanbod voor kwetsbare en kansarme bewoners. Om dit recht tot wonen te realiseren mag de vereniging alle wettelijke middelen aanwenden; - Kansarme en kwetsbare kandidaat-huurders te huisvesten in woningen waarover ze kan beschikken of die ze in eigendom heeft verworven of gehuurd; - De kwetsbare en kansarme bewoners te vertegenwoordigen en hun belangen en hun belangen omtrent huisvesting te behartigen tegenover derden. De vereniging treedt op voor alle kwetsbare en kansarme bewoners, ongeacht hun nationaliteit, hun etnische afkomst, hun ideologische, filosofische of godsdienstige overtuiging.” (artikel 3 uit de statuten van de vzw)
38
Uit het jaarverslag 2005 van Dienst Asiel- & Vluchtelingenbeleid Stad Gent.
74
De organisatie huurt zelf huizen op de private huurmarkt om ze dan terug onder te verhuren aan een van haar leden. Het Woonfonds wijst de woningen toe tijdens een maandelijkse vergadering. De leden worden op voorhand ingelicht van de mogelijkheden zodat de kandidaten de woningen op voorhand kunnen bezichtigen om daarna een aanvraag in te dienen. Bij de toewijzing van een huis gaat men rekening houden met de actuele huisvestingssituatie, het inkomen, de huisvestingskansen, de geleverde inspanningen, de gezinssituatie van de leden en de beschikbare ruimte in het huis.
2.1 Werkingsprincipes Het Woonfonds voert drie principes hoog in het vaandel en streeft daarbij naar:39 - De realisatie van het recht op wonen; - Zonder discriminatie; - Het gelijkheidsbeginsel
Deze drie principes zijn zeker nodig want nog dagelijks wordt vastgesteld dat dit recht niet gerealiseerd wordt. Ten aanzien van asielzoekers wordt dit recht vaak niet toegekend vanwege vooroordelen die leven in de maatschappij tegenover die bepaalde etnische groep. Daarom treedt het Woonfonds op voor alle kwetsbare en kansarme bewoners, ongeacht hun nationaliteit, etnische afkomst, ideologische, filosofische of godsdienstige overtuiging.
De drie taken van het Woonfonds, namelijk huren & onderverhuren, huurderbegeleiding & huurderparticipatie en samenwerking met huisvestings- en welzijnsactoren zitten vervat in deze doelstelling.
De visie van het Woonfonds vertrekt dus van het feit dat er naast de klassieke sociale huisvesting op de private huurmarkt moet worden gewerkt om op termijn tot een behoeftedekkend aanbod te komen voor de doelgroep. Binnen deze visie nemen huurderbegeleiding en huurderparticipatie een essentiële plaats in. Dit omvat twee aspecten, de aanwezigheid van huurders in alle organen van de vzw en informatie aan de huurders en kandidaat-huurders op individueel en collectief vlak. De derde taak, wordt in de dagelijkse werking geconcretiseerd.
39
“Wonen aan de onderkant” (2005)
75
Evolutie binnen de kandidaat-huurders: Het totale aantal kandidaat-huurders is vervijfvoudigd in de periode 1997 – 2002 en steeg van 192 naar 682. het aantal nieuwe kandidaten verviervoudigde, terwijl het totaal aantal lopende dossiers verzevenvoudigde. Samen met deze stijging van de vraag, steeg ook de diversiteit, onder de nieuwe aanvragers waren 64 verschillende nationaliteiten. In 2002 werden 329 vluchtelingen ingeschreven, dat is bijna 1 op 2 van de kandidaat-huurders. SVK Woonfonds, kandidaat-huurders naar nationaliteit, 31 december 2002.40 Nationaliteit
Aantal
België Iran Turkije Slowakije Bulgarije Ex-Joegoslavië Rusland Somalië Marokko Ghana Albanië Kazachstan Afghanistan Kosovo Nigeria Tsjechië Bhutan Ethiopië Filippijnen Frankrijk Libanon Sri Lanka Angola Bangladesh Bosnië-Herzegovina Burkina-Faso Burundi China Griekenland Guinea Indië Israël 64 nationaliteiten
40
Nationaliteit 145 52 46 44 42 42 39 28 22 20 18 13 11 11 11 10 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Aantal 9 9 9 9 9 7 7 6 4 4 3 3 3 3 3 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Algerije Irak Kirgizistan Oekraïne Oezbekistan Rwanda Wit-Rusland Armenië Kongo Tunesië Duitsland Georgië Liberia Moldavië Sierra Leone Azerbeizjan Jamaica Kameroen Kenia Macedonië Mongolië Nederland OVN-vlucht Pakistan Palestina Portugal Senegal Soedan Syrië Tibet Tsjaad Turkmenistan Totaal: 682
“Wonen aan de onderkant” (2005)
76
Nadelen & moeilijkheden: De erkenning en subsidiëring van het Woonfonds is zonder meer positief en heeft er mee voor gezorgd dat een stabiele structuur kon worden opgebouwd. Toch is dit niet voldoende om de werking uit te bouwen in verhouding met de vraag.
Tot 2004 was de financiering gericht op 50 huizen, toch beschikte het Woonfonds in 1999 al over 54 woningen. Tegen 2003 was dit aantal al verdubbeld, maar bleef de financiering dezelfde. Via de Stad Gent en het OCMW van Gent vond men extra fondsen. Toch betekende dit dat men met dezelfde middelen meer en meer werk moest gaan verrichten. Omdat men niet meer personeel kon aanwerven kon men ook de huurders niet meer zo intensief begeleiden zoals wen wilde. Nochtans is de groep vluchtelingen een van de groepen die het meest intensief moet opgevolgd worden omdat zij vaak de weg niet weten naar onze instellingen. Meer en meer asielzoekers vinden hun weg naar het Woonfonds vanwege de laagdrempeligheid en omdat zij tot de meest behoevenden horen.
3. Dienst Vreemdelingen & Dienst Wonen van het OCMW Gent
De Dienst Vreemdelingen van het OCMW Gent zorgt voor een kwalitatieve ondersteuning en opvang van vreemdelingen met een tijdelijk verblijfsstatuut. Dit zijn voornamelijk asielzoekers, mensen zonder wettig verblijf of slachtoffers van mensenhandel. Samen met andere diensten coördineert de Dienst Vreemdelingen de eerstelijnshulp voor deze doelgroep. De maatregel van de federale regering, waardoor asielzoekers enkel nog materiële opvang krijgen heeft als gevolg dat de aanvragen bij het OCMW gehalveerd zijn. 41 -
“Op 31/12/2004 waren er 476 vluchtelingen in begeleiding.
-
Het grootste deel van de aanvragen gebeurd door illegalen en gezinnen die wachten op een beslissing in hun asielprocedure.”
Recht op wonen is een essentieel onderdeel van het recht op een menswaardig bestaan. Daarom begeleidt de Dienst Wonen van het OCMW asielzoekers en illegalen bij het zoeken naar een woning, betaling van huur en huurwaarborg, enz. Bij de Dienst Wonen kunnen zij terecht voor:
41
Jaarverslag OCMW 2004
77
-
Informatie & doorverwijzing
-
Bemiddeling bij huurachterstallen
-
Hulp bij gerechtelijke uithuiszettingsprocedures
-
Aanvragen sociale woningen voor daklozen
-
Herhuisvesting via het SVK
-
Crisisopvang in noodwoningen
In 2004 beschikte het SVK van het OCMW over een 60-tal woningen, deze woningen worden in huur genomen en dan onderverhuurd. Het OCMW had ongeveer 190 aanvragen voor een 60-tal woningen. Naast deze woningen beschikt het OCMW ook over 24 noodwoningen die gebruikt worden voor crisisopvang en worden specifiek gebruikt voor tijdelijke herhuisvesting. In 2004 waren er 42 crisissituaties. De voornaamste oorzaken zijn brand, onbewoonbaarverklaring of dakloosheid.42
Ongeveer 30 à 40% van het cliënteel zou illegaal zijn, dit wil zeggen; ze hebben recht op financiële steun van het OCMW zolang ze nog een beroep lopen hebben bij de Raad van State. Ondertussen zijn deze mensen wel illegaal in het land omwille van de niet-aanvaarding van hun asielaanvraag. De grootste groepen erkende vluchtelingen zijn: Somaliërs, Bosniërs, Afghanen, Irakezen. De grootste groepen asielzoekers zijn Roma zigeuners uit Slowakije en Tsjechië, daarna Bulgaren.
Mensen zonder papieren kunnen terecht bij het OCMW voor dringende medische hulp en juridische bijstand. In de praktijk is psycho-sociale begeleiding niet evident omwille van de taal en de culturele verschillen. Meestal vindt de cliënt ook de weg niet naar de gespecialiseerd centra.
4. Transithuis (CAW Artevelde)
Het Transithuis is een onderdeel van CAW Artevelde en verleent vooral eerstelijns hulp en occasioneel ook tweedelijns hulp. Transithuis is een ambulante dienst waarmensen vrij
42
Jaarverslag OCMW Gent 2004
78
kunnen langskomen om bijvoorbeeld juridische bijstand te krijgen en hulp bij hun asielprocedure, het indienen van een artikel 9§3, enz.
Net zoals de Dienst Vreemdelingen verleent Transithuis juridische hulp aan asielzoekers, erkende asielzoekers, mensen zonder wettige verblijfsdocumenten, ontheemden en geregulariseerde mensen.
De grootste groepen mensen die zij over de vloer krijgen zijn: Joegoslaven, Kosovaren, Albanezen, Slovaken, Tsjechen en ex-Sovjetburgers.
5. Andere diensten en organisaties
Naast deze drie grotere diensten die structureel verbonden zijn aan grotere gehelen is er nog een aanbod van kleinere projecten waar asielzoekers en mensen zonder papieren terecht kunnen voor opvang, begeleiding en eventuele materiële steun.
Deze initiatieven zijn vaak zeer kleinschalig en missen soms een stabiele structuur om een bredere werking uit te bouwen. Mensen die niet mogen worden opgevangen in het Stedelijk Opvanginitiatief worden bijvoorbeeld doorverwezen naar Clemenswerk, de nachtopvang, De Schelp, enz. waar zij wel tijdelijk onderdak kunnen vinden. Voor materiële steun kunnen deze mensen bijvoorbeeld terecht bij de voedselbank in Gent.
79
C. De Cases
Case 1 : Personalia: M
V
Bulgarije
Bulgarije
Geboortedatum: 14/12/1960
Geboortedatum: 23/04/1964
Gezinssituatie: koppel zonder kinderen
Asielprocedure: Deze mensen werden geregulariseerd na het indienen van een artikel 9§3. Daarna konden zij een woning en werk zoeken. De man is in 1995 naar Gent gekomen en heeft zich in 1999 aangeboden voor regularisatie.
Sociale achtergrond: Deze mensen waren toegewezen aan het OCMW in Gent. Omdat zij opgevangen werden in het Stedelijk Opvanginitiatief werd hun financiële steun voorlopig opgeschort tot zij terug een woning gevonden hadden. Uit hun woongeschiedenis kan je afleiden dat ze tussen 10/05/2002 & 09/07/2003 reed drie keer veranderd zijn van adres. Hij woonde achtereenvolgens in de: -
Fuchsiastraat (10/05/2002)
-
Meerhem (15/03/2003)
-
Tolhuislaan (14/06/2003)
De vriendin van de man was eveneens een drietal keer verhuisd in een jaar tijd, zij woonde achtereenvolgens in: -
Fuchsiastreaat (10/05/2002)
-
Antoon Sanderusstraat (28/03/2003)
-
Tolhuislaan (09/07/2003)
Tot de actie tegen huisjesmelkerij woonden de man en de vrouw in de Tolhuislaan. Hijzelf vond dat hij niet slecht werd behandeld door de verhuurder. Op het ogenblik van de actie waren er werken in het huis zodat de persoon tijdelijk bij zijn vriendin verbleef tot de dag dat ook haar woning werd verzegeld en zij dus beiden op straat stonden. Op dat moment wisten
80
zij niet waarheen en wilden zij hulp om een andere woning te vinden. Daarop werden zij opgenomen in het SOI.
Vanaf het moment van opname had het koppel 6 maanden tijd om een nieuwe woning te vinden. Gedurende die periode konden zij opgevangen worden in het SOI. Een eerste stap om deze mensen te helpen was om hen in te schrijven in alle sociale huisvestingsmaatschappijen in Gent, o.a. Gentse Maatschappij voor Huisvesting, Volkshaard, Gentse Haard, Woonfonds enz. er werd ook geholpen bij het zoeken naar werk voor deze mensen. De man werd ingeschreven bij de VDAB en volgde daar een opleiding metselaar. De vriendin van de man werkt op dit moment via een artikel 60 van het OCMW.
Inburgering: Tot aan hun opname in het Stedelijk Opvanginitiatief kregen beiden een leefloon uitgekeerd van het OCMW van Gent. Tijdens hun verblijf in het SOI werd deze steun opgeschort tot zij terug een woning gevonden hadden. Van hun verblijf in het SOI werd gebruik gemaakt ok hen in te schrijven in alle huisvestingsmaatschappijen in Gent.
Voor de man werd via de VDAB een opleiding metselaar gevonden en sinds kort werkt zijn vriendin met een artikel 60 als poetsvrouw. Beiden volgen ook Nederlandse les.
Het koppel heeft na enkele weken/maanden in het SOI verbleven te hebben een nieuwe woning gevonden in Gent. Zij worden nu opgevolgd door de veldwerkers van de Dienst asielen vluchtelingenbeleid van de Stad Gent.
81
Case 2: Personalia: M
V
Marokkaans/Spaans
Marokkaans
00/00/1964
24/07/1974
Gezinssituatie: gehuwd, 4 kinderen
K1
K2
08/02/1994
27/04/1998
Marokkaans
Marokkaans
K3
K4
20/04/2001
05/05/2004
Marokkaans
Marokkaans
Asielprocedure: Omdat de man de nationaliteit had van een onderdaan van de EU moet hij hier uiteraard geen asielprocedure doorlopen. Zijn vrouw die alleen de Marokkaanse nationaliteit heeft moest dit wel doen. Tijdens hun verblijf in het Stedelijk Opvanginitiatief verkreeg zij een attest van immatriculatie Model A.43
Sociale achtergrond: De man woonde en werkte sinds 1988 in Spanje en ging op vakantie naar Marokko. In Spanje werkte hij in de bouwsector en in de groenteteelt. In 1998 liet de man zijn gezin overkomen naar Spanje omdat hij na tien jaar in Spanje gewerkt en gewoond te hebben de Spaanse nationaliteit had verkregen. Indien zij dit zouden aangevraagd hebben hadden zijn vrouw en kinderen ook de Spaanse nationaliteit kunnen krijgen, maar zijn vrouw weigerde dit. Hun twee jongste kinderen hebben wel de Spaanse nationaliteit.
In 2004 kwam de man alleen naar België omdat de wetten en scholen hier beter zijn dan in Spanje. Via via sprak hij iemand aan die hem een woning aanbood in Gent. Zonder de woning te bezichtigen sloot de man een overeenkomst met de verhuurder en het huurcontract werd
43
Zie bijlage
82
meteen op straat opgemaakt. Als waarborg diende de man twee maand huur cash te betalen. De man wilde ook elke maand het geld via de bank op de rekening van de eigenaar storten maar die weigerde dit en zei dat hij er elke maand zou om komen.
De nutsvoorzieningen waren volledig in gebreke. In de woonkamer stond een kachel die niet werkte, de man klaagde ook over schimmel, veel vocht en stank aan de eigenaar maar die weigerde en vertelde de mensen dat ze dan maar ergens anders moesten gaan wonen. De keuken had geen dampkap, noch venster.
Meteen na het opmaken van het contract liet de man ook de rest van zijn gezin overkomen uit Spanje. Omdat hun laatste verblijfkaarten, die zij in Spanje gekregen hadden nog geldig waren tot 2009, konden zij zonder problemen ook naar België reizen.
De man had ondertussen werk gevonden in België in een tuinbedrijf. Hij kende noch de naam noch het adres van het bedrijf. Hij tekende er wel een contract maar kreeg geen dubbel. Per week werkte hij er 5 dagen, acht uur per dag. Het enige wat de man weet is dat hij voor drie weken werk 800 euro krijgt, hij weet dus evenmin hoeveel hij per uur verdient.
Omdat het schooljaar bijna ten einde was weigerden verschillende scholen nog om de kinderen van het gezin in te schrijven. De vrouw van de man had geen werk.
Inburgering: De man kwam duidelijk met het idee om zijn kinderen hier te laten studeren en zelf ook een nieuw leven op te bouwen. Hij dacht dat wanneer de kinderen hier zouden studeren dat zij dan vier talen zouden spreken en dat dit dan voor hen een troef zou zijn om later, in Marokko, in de horeca te werken.
Hijzelf zocht meteen werk, maar door een gebrek aan kennis van onze regels werd op verschillende vlakken misbruik van hem gemaakt.
Tijden hun verblijf in het SOI werden de kinderen ingeschreven in een plaatselijke basisschool. Het gezin werd eveneens ingeschreven in alle sociale huisvestingsmaatschappijen in Gent. Voor de man werd ervoor gezorgd dat hij aangesloten was bij een mutualiteit en dat hij in orde was bij de VDAB zodat hij een 83
werkloosheidsuitkering kon krijgen. Aangezien de vrouw geen onderdaan is van de EU had zij nog niet het recht om te werken. Dit werd pas verkregen nadat zij haar attest van immatriculatie Model A had gekregen.
Hoewel zij waren ingeschreven in verscheidene huisvestingsmaatschappijen en ingeschreven waren bij het OCMW in Gent hebben zij een nieuwe woning gevonden in Deurne. Over hun huidige woonsituatie is dus niets geweten. Omdat de wachtlijsten bij de sociale huisvestingsmaatschappijen te lang waren zijn zij op eigen houtje terug op de particuliere huurmarkt gaan zoeken.
84
Case 3: Personalia: M
V
07/08/1968
06/07/1969
Congo
Angola
Gezinssituatie: koppel met 3 kinderen
K1
K2
21/01/1996
22/05/1998
Angola
Angola
K3 21/07/2001 Congo
Asielprocedure: De man heeft al een witte kaart gekregen in 2002 die elke drie maand moet verlengd worden. De man verblijft legaal in België nadat hij werd geregulariseerd. Zijn vriendin had een aanvraag ingediend, artikel 9§3 regularisatie, omdat zij samen een kind hebben.
Sociale achtergrond: De vrouw had al twee kinderen uit een vorige relatie en samen met haar huidige partner heeft zij nu ook een kind. Het gezin woonde sinds eind 2004 in de Pijnderstraat in Gent.
Zij hebben deze woning op de particuliere huurmarkt genomen omdat hen nog geen sociale woning werd aangeboden, toch wachtten zij al gedurende vijf jaar op een sociale huurwoning. De eigenaar van de woning in de Pijnderstraat vroeg 500€ per maand, elektriciteit, gas & water niet inbegrepen. Omdat het gezin geen andere geschikte woning vond, hebben zij uit noodzaak de woning genomen ondanks de veel te hoge huurprijs. Er werd een huurcontract opgesteld en dit werd doorgegeven aan het OCMW aan het Rabot in Gent.
Na een bepaalde tijd ontdekte de man dat de regen op verschillende plaatsen door het dak liep, onder andere in de keuken. De verwarming in het huis werkte niet goed en wanneer zij een 85
bad of douche wilden nemen hing er een sterke geur van gas in de badkamer, afkomstig van de bulex. In het huis waren ook geen deuren zodat het moeilijk was om de kamers te verwarmen met een centrale verwarming die al niet goed werkte. De man klaagde dat elke maand aan bij de eigenaar wanneer die de huur kwam ophalen, maar die weigerde om iets te ondernemen. Om de geur van gas kwijt te raken moesten zij maar de deur van de badkamer openzetten zo zei hij.
De huurprijs van 500€ per maand was al te hoog voor de kwaliteit van de woning, maar daar kwam nog eens 250 à 300€ per maand bij voor water, gas en elektriciteit. De man werkt als arbeider en verdiend 1150€ per maand, zijn vriendin heeft geen inkomsten, maar krijgt wel 450€ per maand voor de kinderen.
Inburgering: De man vond na zijn regularisatie werk als arbeider in een fabriek terwijl de vrouw nog geen recht had om te werken. De kinderen liepen ondertussen school in Gent.
86
Cases 4 – 6: Personalia: In de volgende drie gevallen is er niet veel bekend over de slachtoffers omdat zij na een intakegesprek opvang weigerden in het Stedelijk Opvanginitiatief.
Case 4: M&V Oezbekistan Werden uit hun huis gezet na een actie tegen huisjesmelkerij, na een bezoek aan het centrum hebben zij besloten bij de schoonzoon te verblijven en daarop een “weigering van woonstaanbieding” ondertekend.
Case 5: M&V Albanië & Bulgarije Na een actie huisjesmelkerij werden zij door de politie van Gent aan het SOI toegewezen. Na een voorstelling van het centrum verkozen zij om hier niet te verblijven. Zij gingen er over nadenken maar zijn niet meer naar het centrum teruggekeerd.
Case 6: M Albanië Na een actie tegen huisjesmelkerij is de betrokkene op bezoek gekomen, werd het centrum voorgesteld en werd een afspraak gemaakt voor een intakegesprek. Op het intake gesprek is de betrokkene afgekomen samen met een maatschappelijk werker van VZW Hadron. Hij had een aanbod gekregen dat hij daar momenteel kon blijven. De persoon in kwestie heeft een “weigering van woningaanbod” ondertekend.
87
Besluiten van de cases:
Het is zeker niet de bedoeling om uit deze cases conclusies te trekken die algemeen geldend zijn. Toch kunnen enkele punten worden aangehaald waaruit de kwetsbare positie van de doelgroep blijkt.
Wanneer het parket een actie huisjesmelkerij uitvoert is het zo dat het grootste deel van de slachtoffers die van vreemde origine zijn, illegaal in ons land verblijven. Het parket voert deze acties samen met andere overheidsdiensten zoals de Wooninspectie en de DVZ. Wanneer men illegalen aantreft in de panden gaat men over tot aanhouding en worden zij naar gesloten centra gebracht waar zij wachten om gerepatrieerd te worden. Indien het niet mogelijk is om deze mensen te repatriëren krijgen zij een bevel mee om het Belgische grondgebied “zelfstandig te verlaten.”
Wanneer men asielzoekers aantreft in de panden die wel over geldige verblijfsdocumenten beschikken, dan worden zij doorgestuurd naar het Stedelijk Opvanginitiatief door de politie. Als we naar de cases kijken zouden we daaruit kunnen afleiden dat ongeveer de helft van de slachtoffers het aanbod weigeren.
Het feit dat ongeveer de helft van de mensen het aanbod om tijdelijk opgevangen te worden in het Stedelijk Opvanginitiatief weigeren komt meestel door het feit dat zij hun leefloon niet willen verliezen. Het is immers zo dat, wanneer zij er voor kiezen om in het SOI te verblijven, zij tijdelijk de uitkering van hun leefloon opgeschort zien tot zij terug een woning gevonden hebben. Veel van de mensen willen de vrijheid die gepaard gaat met het krijgen van een leefloon niet opgeven om terug (tijdelijk) in een centrum te verblijven.
Als we naar de nationaliteiten van de mensen kijken blijkt dat het grootste deel van hen uit Oost – Europa komt en dat de tweede grootste groep uit Afrika afkomstig is.
Naast het verschil in cultuur en taal is er ook het feit dat de mensen vaak niet op de hoogte zijn van hun rechten als huurder, bijvoorbeeld een dubbel van het huurcontract vragen wanneer dit wordt opgemaakt met de eigenaar van de woning. Door deze gebrekkige kennis nemen zij een zwakke positie in waar de huisbaas gemakkelijk misbruik kan van maken.
88
Dat zij niet beter in staat zijn om zich te verdedigen roept toch ook de vraag op “waarom” zij dit niet beter kunnen. Asielzoekers worden vanaf de ontvankelijkheidfase immers allen ingeschreven bij een OCMW en hebben dus recht op informatie en begeleiding.
Het zou maar al te gemakkelijk zijn om een van de twee betrokken partijen aan te duiden en alle schuld te geven, maar vaak hoor je uit de gesprekken dat de maatschappelijke assistent weinig of geen duidelijke informatie geeft aan zijn cliënt. Vaak beperken zij zich tot het zuiver uitbetalen van het leefloon aan de asielzoekers en weinig meer. Het is nog maar zeer de vraag of het nieuwe voorstel om asielzoekers aan de OCMW’s en de bijhorende LOI’s alleen nog maar materiële steun te geven daadwerkelijk zal helpen (zie verder).
89
Hoofdstuk 4: Besluiten en aanbevelingen
Zowel Belgen als vreemdelingen kunnen het slachtoffer worden van huisjesmelkerij. Handige huisbazen weten snel hoe ze bepaalde gebreken aan een pand kunnen verdoezelen, om net geen onbewoonbaarverklaring te riskeren. Toch kunnen we stellen dat asielzoekers en mensen zonder papieren een hoger risico lopen om van dergelijke praktijken het slachtoffer te worden gewoon omdat zij niet weten waar ze heen moeten bij dergelijke problemen.
Een cursus maatschappelijke integratie is pas mogelijk voor een asielzoeker wanneer zijn aanvraag ontvankelijk werd verklaard. Vanaf dit moment moeten de mensen een woning zoeken of ingaan op het aanbod van het OCMW. Wanneer zij echter verkiezen om zelf een woning te zoeken komen zij dus onwetend op de huurmarkt. Het zou daarom misschien wenselijker zijn om deze cursus maatschappelijke integratie al in te voeren vanaf de aanvraag in de ontvankelijkheidfase in plaats van deze te starten wanneer ze in de gegrondheidfase komen. Het eventueel vervroegd invoeren van deze cursus kan dan echter een positief of negatief effect hebben bij de mensen. Enerzijds kan het positief zijn omdat de mensen op die manier al in een vroeg stadium inzicht krijgen in onze structuren en hebben zij iets waardoor ze niet de hele tijd in het centrum moeten zitten en zich gaan vervelen en de hele tijd aan hun problemen moeten denken. Anderzijds kan dit dan wel de indruk geven dat de asielprocedure minder streng is en kan er aan de mensen in kwestie valse hoop gegeven worden.
Wanneer een asielzoeker niet in de gemeente gaat wonen van het OCMW dat hem werd toegewezen zal hij vanzelfsprekend minder contact hebben met zijn maatschappelijk assistent. Deze kan dan op zijn of haar beurt niet altijd de nodige ondersteuning geven aan de betrokkene, simpelweg omdat er weinig of geen contact is tussen cliënt en hulpverlener. Asielzoekers die ingaan op het woningaanbod van het OCMW hebben een gegarandeerd onderkomen. Het niet aanbieden van een woning door het OCMW is een element dat er zeker toe kan leiden dat de asielzoeker een woning gaat zoeken op de privé – huurmarkt en op deze manier het slachtoffer kan worden van huisjesmelkers.
Toch is het in de praktijk ook niet altijd even gemakkelijk voor een OCMW om een woonstaanbieding te doen die voldoet aan de noden van de cliënt. Wanneer bijvoorbeeld een gezin van 8 personen, met 6 kinderen, worden toegewezen aan een OCMW kan het heel
90
moeilijk zijn om een huis te vinden die enerzijds groot genoeg is voor een groot gezin, en die anderzijds voldoet aan de voorwaarden opgelegd door de Vlaamse Wooncode. De sancties die de overheid oplegt aan een OCMW wanneer die geen woonstaanbieding doet lijken in eerste instantie hun effect niet te missen, maar vanaf dat moment laat de opvolging soms vaak te wensen over.
Asielzoekers & mensen zonder geldige verblijfsdocumenten op de huurmarkt
Het is duidelijk gebleken dat asielzoekers en zeker mensen zonder papieren het erg moeilijk hebben om een woning te vinden op de huurmarkt. Laat staan een woning die voldoet aan de opgelegde normen én die bovendien betaalbaar is.
Beide groepen worden zowel op de private huurmarkt als in de sociale huisvesting gediscrimineerd. Vooral vooroordelen van eigenaars vormen op de private huurmarkt een groot probleem voor hen om een degelijke woning te vinden. Tot op heden lijkt hierin weinig verandering te zullen komen, ondanks het bestaan van een racismewet. Het valt immers moeilijk te bewijzen dat iemand een asielzoeker weigerde wanneer er meerdere kandidaten zijn die het pand willen huren. Anderzijds worden deze mensen terug gediscrimineerd op de sociale huisvestingmarkt omdat sociale huisvestingmaatschappijen bang zijn om hen een woning toe te wijzen. De maatschappijen gaan ervan uit dat ze op die manier concentratiewijken in de hand werken. Soms worden de gangbare toewijzingsregels voor deze mensen gewoon niet toegepast! Waardoor er zeer lange wachttijden ontstaan, als ze al in aanmerking komen. De woningen die ze dan uiteindelijk krijgen zijn ook op de sociale huisvestingmarkt vaak van mindere of zelfs slechte kwaliteit.
Er moeten inspanningen gedaan worden zowel door de bewoners als door de eigenaars om het al krappe patrimonium van goede en goedkope woningen in stand te houden. De bevoegde OCMW’s hebben een belangrijke opdracht voor het toeleiden van de hun toegewezen asielzoekers naar een gezonde woning en moeten op regelmatige tijdstippen de woning van hun cliënten zelf gaan controleren. Het fenomeen dat OCMW’s de hun toegewezen asielzoekers niet op het eigen grondgebied opvangen, kan bijdragen tot de wantoestanden op de huisvestingsmarkt. In februari 2004 verbleven 3.946 asielzoekers in Gent. Daarvan waren er 2.309 toegewezen aan andere OCMW’s (384 in totaal) en 397 aan asielcentra. Het aanbod 91
van de reguliere immobiliënmarkt is bewust of onbewust niet afgestemd op de vraag naar goedkope woningen. Hierdoor hebben malafide eigenaars zich op deze markt gegooid. Zo zien we het fenomeen huisjesmelkerij ontstaan: eigenaars die abnormaal profijt halen uit de verhuring van eigendommen die niet voldoen aan de wettelijke normen en die soms zelfs ver onder de minimale menselijke woonvereisten liggen. Deze eigenaars richten zich bij voorkeur tot de zwakkere huurders zoals vreemdelingen in een precair of illegaal verblijfstatuut. Zo lang de vraag groter blijft dan het aanbod zullen malafide eigenaars er steeds in slagen om woekerprijzen te vragen voor woningen in slechte staat. Juist omdat de private huurmarkt zo flexibel is om in te stappen vinden veel asielzoekers hier hun eerste woning, terwijl ze soms jaren moeten wachten op een huis in de sociale huisvesting. Velen van hen vinden een woning in de residuele huurmarkt omwille van de discriminatie van autochtone eigenaars op de huurmarkt. In Gent kunnen we zien dat deze mensen zich in de kansarme buurten van de 19de eeuwse gordel gaan vestigen.
Een oplossing voor dit probleem op de private huurmarkt zou de sociale huisvesting kunnen zijn, maar recent werd een wijziging aangebracht in de Vlaamse Wooncode die stelt dat asielzoekers Nederlands moeten spreken of minimum Nederlandse les moeten volgen om zich kandidaat te kunnen stellen om een sociale woning te kunnen huren. Dit vormt een extra moeilijkheid voor asielzoekers en mensen zonder papieren om een woning te vinden die voldoet aan alle gestelde eisen van de Vlaamse Wooncode.
Onlangs werd ook het voorstel van Minister van Maatschappelijke Integratie Christian Dupont goedgekeurd, die ervoor moet zorgen dat asielzoekers alleen nog maar materiële steun krijgen van de overheid. Deze materiële steun zal alleen bestaan uit kost en inwoning. Eerst zullen de asielzoekers worden opgevangen in een asielcentrum en nadien in een woning van de gemeente waaraan ze toegewezen zijn. Als ze dan elders zouden gaan wonen en bijvoorbeeld naar een grote stad trekken, verliezen ze alle overheidssteun. Als het op het spreiden van asielzoekers aankomt kan dit zeker positief zijn en zeker ook naar het verminderen van de stroom vluchtelingen naar België toe zal dit waarschijnlijk leiden tot een verdere daling van het aantal asielaanvragen. Toch mag er verwacht worden dat er van de kant van de OCMW’s protest zal komen, zeker nu Vlaams Minister van Wonen, Marino Keulen, besliste dat de sociale huisvesting niet meer zou mogen gebruikt worden voor tijdelijke huisvesting van asielzoekers.
92
Behalve het mogelijks invoeren van deze regels is het grote probleem van de sociale huisvesting natuurlijk dat het patrimonium te beperkt is. Vandaag de dag staan er ongeveer 54.000 mensen op de wachtlijst in Vlaanderen. Naast het feit dat de vraag het aanbod overschrijdt komt ook het feit dat men de sociale woningen almaar kleiner wil maken en ze dus eerder geschikt zijn voor kleine gezinnen waardoor de traditioneel grotere gezinnen bij verschillende etnische minderheden het nog moeilijker krijgen om een woning te vinden. Alleen het vergroten van het patrimonium en tegelijkertijd rekening houden met het probleem van te kleine woningen kan dit verhelpen. Natuurlijk is het bouwen van zovele honderden nieuwe woningen niet iets dat van de ene dag op de andere in orde kan komen.
Het invoeren van de Vlaamse Wooncode en meer bepaald het recht tot voorkoop en het sociaal beheer zijn goeie elementen die men kan aanwenden om het bestaande patrimonium uit te breiden om meer goede woningen te hebben die voldoen aan de normen.
Het invoeren van de verplichting om Nederlands te leren, het voorstel om alleen nog materiële steun te bieden en het afsluiten van de sociale huisvesting voor asielzoekers zijn toch drie extra hindernissen die het voor deze mensen nog moeilijker zal maken om een goede betaalbare woning te vinden.
Indien de sociale huisvesting daadwerkelijk wordt afgesloten voor asielzoekers zullen zij nog minder kans hebben om een woning te vinden en verhoogt de kans dat zij het opvangcentrum niet meer verlaten voor het einde van de asielprocedure. Hieruit zouden we kunnen besluiten dat door het nemen van deze maatregelen men de kansen van de mensen nog verder gaat beperken om een goede woning te vinden, tenzij het natuurlijk de bedoeling is om hen gedurende de volledige asielprocedure in het asielcentrum te houden.
Wanneer we de asielaanvragen in de Europese Unie vergelijken per land, dan zijn er opvallende verschillen te merken. België neemt letterlijk een centrale plaats in binnen de Europese Unie en krijgt zo’n 1,8 asielaanvragen per jaar per 1000 inwoners. Wanneer we de vergelijking maken met landen als Spanje, Portugal die 0,2 aanvragen hebben en Letland die zelfs 0,0 aanvragen heeft per 1000 inwoners, kan er misschien over nagedacht worden om een Europees spreidingsplan in te voeren. Op deze manier worden asielzoekers binnen de E.U. gelijkmatig verdeeld over de landen, wat tevens de druk kan verminderen op de woning markt omdat het aantal asielaanvragen daalt. 93
Om van een beleid naar mensen zonder papieren te kunnen spreken moet er natuurlijk eerst een beleid zijn. Het niet voeren van een beleid kan natuurlijk ook een vorm zijn van beleid voeren. De mensen worden aan hun lot overgelaten en worden eigenlijk gewoon in en vergeethoek geduwd van onze maatschappij. Dat deze mensen dan overgaan tot het bezetten van kerken, universiteiten of in hongerstaking gaan valt niet goed te praten maar is wel een begrijpelijke reactie.
Mensen zonder geldige verblijfsdocumenten worden als het ware nog meer gediscrimineerd dan asielzoekers. Er is geen structuur uitgebouwd die deze mensen kan opvangen of begeleiden, behalve enkele kleinschalige, lokale initiatieven.
Toch moet men niet overgaan tot een algemene regularisatie van al deze mensen zonder papieren. Het asielbeleid is er en de mogelijkheden om in beroep te gaan en of een regularisatie zijn zeker aanwezig. Misschien moet zich dan eens de vraag stellen of deze mensen wel goed genoeg op de hoogte zijn van hun mogelijkheden. Wat betreft uitgeprocedeerde asielzoekers is het weinig waarschijnlijk dat zij niet al hun mogelijkheden kennen. Wanneer het gaat om mensen die al sinds lang in ons land verblijven maar nooit asiel hebben aangevraagd kan men zich de vraag stellen waarom ze dit nooit hebben gedaan en eigenlijk verkozen om hier in de illegaliteit te leven. Hoe men dit probleem wil aanpakken is nog lang niet duidelijk, maar zeker is dat er nood is aan een beleid en gestructureerde begeleiding en of opvang.
Evaluatie van de wetten en decreten
Het invoeren van de Vlaamse Wooncode was een goede stap om huisjesmelkerij en andere wantoestanden aan te pakken. Op deze manier werden normen opgesteld waaraan panden en kamers moeten voldoen. Door middel van dit instrument moet een stad als Gent beter in staat zijn iets te doen aan de verkrotting en de huisjesmelkerij in de kansarme buurten uit de 19de eeuwse gordel.
Ook het opnemen van huisjesmelkerij in het Strafwetboek was een goede zaak omdat men op deze manier de huisjesmelkers effectief kon aanpakken en straffen. Toch lijkt het bijzonder moeilijk om te bewijzen dat iemand schuldig is aan huisjesmelkerij. Vooral de grote spelers 94
op de markt die tientallen panden bezitten worden steeds professioneler. De betere panden behouden ze exclusief voor Belgen terwijl ze de slechtste panden verhuren aan asielzoekers en mensen zonder papieren. Feit is dat zolang de vraag groter blijft dan het aanbod huisjesmelkerij zal blijven bestaan omdat de eigenaars op de private huurmarkt vrij hun prijzen kunnen bepalen door het gebrek aan goede beschikbare woningen.
De laatste maatregelen die de overheid genomen heeft of in de toekomst eventueel wil nemen lijken dan terug eerder de vrijheid van de asielzoekers te beperken. Door een verplichting in te voeren dat ze Nederlands moeten leren of kunnen werden hun kansen een eerste keer beperkt. Voor mensen zonder papieren is het sowieso al onmogelijk om zich in te schrijven in de sociale huisvesting. Zij kunnen alleen terecht op de slechtere delen van de particuliere huurmarkt.
Samen met het invoeren van de nieuwe asielprocedure wil de overheid ook een nieuw opvangbeleid introduceren, namelijk dat asielzoekers gedurende de hele procedure alleen nog materiële steun krijgen. Eerst in een asielcentrum, later in een woning van het OCMW in de gemeente waar zij aan toegewezen werden. Indien zij hier toch geen gevolg zouden aan geven, zullen ze alle overheidssteun verliezen. Op deze manier worden de mensen nog meer afhankelijk van derden en gaan zij na verloop van tijd meer en meer op deze mensen gaan rekenen tot de dag waarop ze eventueel erkend worden als vluchteling en zelfstandig moeten leven. De mensen op deze manier afhankelijk maken van derden en hen dan zelfstandig laten leven kan tot gevolg hebben dat zij later problemen zullen hebben wanneer ze alleen gaan wonen en zelf voor alles zullen moeten zorgen.
Een oplossing zou kunnen zijn dat men de EU - richtlijn in de grondwet opneemt waardoor asielzoekers wel mogen werken. Veel van hen willen werken, maar mogen dit niet. Sommigen van hen nemen dan het risico om zwartwerk te doen. Wanneer asielzoekers zouden mogen werken zou dit ook een verbetering van hun imago teweeg kunnen brengen. Nu komen zij telkens in een slecht daglicht te staan. Enerzijds verwijt men deze mensen dat zij ons werk zouden afnemen door zwartwerk te doen en anderzijds worden zij dan weer bestempeld als parasieten omdat zij niet zouden willen werken en op kosten van de Staat zouden leven.
95
Een derde punt dat de vrijheid van asielzoekers verder zou beperken is de intentie om de sociale huisvesting af te sluiten voor asielzoekers. Volgens de Vlaamse overheid zou de sociale huisvesting niet bedoeld mogen zijn voor de tijdelijke huisvesting van asielzoekers. Met het nemen van deze maatregel lijkt het er sterk op dat men een soort “eigen volk eerst” politiek gaat voeren en dat men de eigen maatschappij wil beschermen door asielzoekers en mensen zonder papieren nog verder uit te sluiten en hen nog meer een imago van halve burgers te geven. Het uitgangspunt van sociale huisvesting zou net moeten zijn dat het sociaal is, dat het toegankelijk is voor iedereen die behoeftig is.
96
Bibliografie Literatuurlijst: -
Beck U. & Ritter M., (1992) Risk Society, Sage, Londen.
-
Belgische grondwet
-
De Decker & Kesteloot, 1995
-
De Decker, 1998
-
De Turck A., (1999) De invloed van de verschillende asielwetten op de spreiding van de kandidaat vluchtelingen in België. Niet gepubliceerde licentiaatsverhandeling, KUL.
-
Engbersen G., (1999) Inbeddging en uitsluiting van illegale vreemdelingen, Boom, Amsterdam.
-
Ford J., Burrows R. & Nettleton S., (2001) Home ownership in a risk society, The policy press, Bristol.
-
Goossens L. & Vanhove A., (1997) Migranten op de woningmarkt, Vlaams Overleg Bewonersbelangen, Antwerpen.
-
Handleiding voor begeleiders van niet-legale verblijvers”, Neuckens D., Somers E., 1997, p14
-
Het andere verhaal van de regularisatie: de niet-aanvragers”, Kerkwerk Multicultureel samenleven (juni 2002).
-
Integratie met vallen en opstaan: over de woonsituatie van etnische minderheden in Vlaanderen, eindrapport juli 1998, KUL, opdrachtgeven Minister Peeters, Vlaams Minister van Binnenlandse Aangelegenheden, Stedelijk Beleid en Huisvesting.
-
Jaarverslag 2004 OCMW Gent
-
Jaarverslag 2005 Dienst asiel- en vluchtelingenbeleid
-
Kangé B., (2000) Les sans papiers en Belgique: trajectoires et difficultés d’une vie en marge de la société, Universiteit Luik, Centre d’Etudes de l’Ethnicité et des Migrations, Luik.
-
Kemp P. & Keoghan M., (2001) Movement into and out of the private rented sector in England in: Housing studies, 16, 1, 21 – 37.
-
Kesteloot C., Vandenbroecke H. & Martens A., (1999) Integratie met vallen en opstaan: over de woonsituatie van etnische minderheden in Vlaanderen, in: De Decker
97
P. (red), Wonen onderzocht (1995 – 1999), Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 129 – 158. -
Lannoy & Kesteloot C., (1985)
-
Leman, J. 1994; D’Olieslagers, T. 1996
-
Lund B., (1996) Housing problems and housing policy, Longman London.
-
Meert H., Maurel E., Wolf J., Nicholas S., Maas R., Koch-Nielsen I., Christensen I., Cabrera I. & P., (2003) The changing life of homeless people; macro social context and recents trends. FEANTSa, Brussel.
-
Netwerkvorming “Psychosociale zorg/crossculturele methodiek voor vluchtelingen”, analyse van een registratieonderzoek’, paper naar aanleiding van studiedag “Netwerkvorming, traumazorg voor vluchtelingen”, Antwerpen, 21/11/00
-
Pannecoucke I., (2001) Good news from a housing sector with a bad reputation. The attitude of tenants towards their living situation, Paper for the YHR Pre-conference, Warsaw, Poland.
-
Pannecoucke I., De Decker P. & Gossens L., (2003) Onderzoek naar de mogelijkheden voor de integratie van de particuliere huurmarkt in het Vlaams Woonbeleid. Eindrapport, Onderzoeksgroep Armoede Sociale Uitsluiting en de stad (OASeS), Universiteit Antwerpen, Antwerpen.
-
Procedurehandboek Dienst Asiel- en Vluchtelingenbeleid Stedelijk Opvanginitiatief Stad Gent.
-
Wonen aan de onderkant, (2005) Pascal De Decker, Luc Goossens & Isabelle Pannecoucke (red), Garant, Antwerpen.
Verenigingen, diensten & organisaties: -
“Krot op” politie Antwerpen
-
Alarm: Action pour le logement accessible aux réfugiés in Molenbeek in 2002, die een praktijktest organiseerde in Brussel.
-
CAW Artevelde, Transithuis
-
Dienst Asiel- en Vluchtelingenbeleid Stad Gent
-
Integratiedienst Stad Gent
-
Koning Boudewijnstichting
-
OCMW Gent, Dienst Vreemdelingen & Dienst Wonen
-
Vzw Kosova
-
Vzw Woonfonds Gent 98
-
Woondienst Antwerpen
-
Woondienst Gent
Wetgeving: -
Kamerdecreet
-
OCMW – wet
-
Programmawet 02/08/2002
-
Programmawet 23/05/2002
-
Strafwetboek, wet op de mensenhandel
-
Universele verklaring van de rechten van de mens 10/12/1948
-
Verdrag van Genève 28/07/1951
-
Vlaamse Woonbeleid
-
Vlaamse Wooncode
-
Vlaamse Wooninspectie
-
Vreemelingenwet 2001
Media, internet: -
“De Morgen” 04/05/2006, 10/05/2006, 12/05/2006
-
“Het Volk” juni 2005
-
“Huurdersblad” nr. 146.
-
“Huurdersblad” nr. 174
-
“Immo Reel”: Panorama 07/05/2006
-
www.antiracisme.be/nl/rapporten/centrum/2003/balans/acrobat/10jaar_nl-05.pdf
-
www.dofi.fgov.be
-
www.fedasil.be
-
www.gent.be
-
www.ocmwgent.be
-
www.risogent.easynet.be
-
www.vmc.be
-
www.vmc.be/vreemdelingenrecht
-
www.wonen.vlaanderen.be/static/Pages/textpages/Home/jaarwooninspectie.htm
99
BIJLAGEN
100
