Wat doet die theoloog hier in de buurt? Soms zijn er van die vragen die je intrigeren en die op momenten van rust weer terugkomen. Op dit moment beleef ik een periode van sabbatical in Zuid Afrika om ‘af te schakelen en weer op te laden’. De vraag die 10.000 kilometer met mij meegereisd is, is de vraag die Leo van Hoorn, manager van de Academie Theologie stelde tijdens de Algemene Medewerkers Vergadering van 15 oktober. Eerst had hij het HBO-Theologie landschap ‘geschilderd met donkere grote halen op het witte doek’: Maatschappelijke druk op het onderwijs, rapporten vanuit de overheid, theologie, maatschappelijke sector enz. En weer ging het over de relevantie van de hbo-theoloog. De hbo-theoloog binnen de kerk die zich maar niet kan ontworstelen aan het Calimero syndroom als hulpje van de dominee. Maar in die vergadering ging het vooral over het thema: Theologie in het maatschappelijke domein. Wat is de relevantie van de theoloog in het maatschappelijke veld: buurt, zorg en jeugd? Het publieke domein –wat heeft de theoloog te bieden? Er volgde een boeiend gesprek, waarbij gezocht werd naar Bijbels woorden om dit te duiden. Maar ook stevige stellingname: “De hbo-theoloog is voor de kerk en de kerk dient de Heer en vandaaruit wordt ook de naaste en samenleving gediend.” Een collega antwoordde daar weer op met de metafoor van de ijsschots: “We leveren dus mensen af voor de steeds verder afkalvende ijsschots die de kerk is en die hbo-theologen moeten daarop hun plekje vinden. Maar wat hebben we de samenleving te bieden?” Conclusie voor mij was, dat de meerderheid van onze vergadering niet veel heil voor theologie buiten de kerk zag Eerlijk gezegd dacht ik een aantal jaren geleden niet anders. Ik zag het ook niet zitten: ‘De theoloog in het publieke domein’, dat is toch niet wat je moet doen? Het gaat er om, dat je mensen Jezus en het leven met Hem leert vinden. Dat is mijn drive. En dat is nog steeds waar ik voor wil gaan. ‘Van je geloof je beroep maken’. Als je een goede hbo theoloog wilt worden, moet je houden van God, maar ook van mensen en…… ook van de samenleving waar die mensen zich in begeven. Maar is dat mogelijk een professional die zijn persoonlijk geloof leeft en die tegelijk ook theologisch professional is in de samenleving? Ik denk, dat het kan.. Allereerst wil ik in relatie tot bovenstaande de praktijk van de opleiding docent godsdienst/ levensbeschouwing schetsen, zoals ik deze de afgelopen 10 jaar mede heb mogen ontwikkelen. Vervolgens wil ik proberen de lessen van GL (docent godsdienst/levensbeschouwing) ook voor de GPW’er als hbo-theoloog toe te passen. Om tenslotte de implicaties hiervan te schetsen. Ik hoop, dat het oproept tot verdergaand gesprek met studenten, werkveld en collega’s.
De GL praktijk In 2005 zijn we de GL opleiding in Ede gestart als zelfstandige opleiding. Een mooie pioniersperiode. Mijn drive daarbij was, dat op iedere school in Nederland waar godsdienst of levensbeschouwing gegeven werd een leraar kwam die een authentiek christelijk geloof had en een uitstekend professional was die binnen de context van de betreffende school ook kon functioneren. De publicatie onder redactie van Jan Marten Praamsma ‘Klassikaal Geloven’ toont mijns inziens aan, dat we hierin geslaagd zijn 1. Toen we startten, werden we gezien als een klein, op bekering gericht opleidingsinstituut, dat opleidde voor een specifieke scholengroep op de ‘Biblebelt’. De situatie nu in 2015 is, dat we als GL opleiding marktleider zijn binnen ons domein en ook docenten hebben afgeleverd voor het gehele werkveld (‘van Rooms tot Refo’). Het kan op veel fronten beter, dat laten 1
Dr. Jan Marten Praamsma, Klassikaal geloven, verhalen uit de wondere wereld van het godsdienstonderwijs, Kampen, 2014. Zie ook de positieve recensie http://hetkind.org/2015/05/25/recensie-en-jeugdherinneringhoe-vertel-je-grote-verhalen-een-onttoverde-wereld/ (geraadpleegd 31 oktober 2015)
de studentbeoordelingen ons zien, maar het goede nieuws is, dat we toonaangevend zijn in het landelijke domein. En nu de vraag naar Theologie in het publieke domein. Zonder twijfel is de school (een belangrijke plaats in) het publieke domein. Natuurlijk is ons schoolstelsel gesegregeerd in denominaties, maar veel (ook christelijke) scholen hebben een meer neutrale identiteit. Hoe kun je dan toch als christen en docent godsdienst/ levensbeschouwing je positie innemen zonder te evangeliseren? In Klassikaal Geloven worden allerlei praktijkantwoorden gegeven ook ondersteund met theologische noties (Zie bijvoorbeeld de bijdrage van Marco van de Spek over Bonhoeffer) . Vanuit de vakdiscipline van de godsdienstdidactiek wil ik aandacht vragen voor het hermeneutisch-communicatieve model van de Belgische godsdienstpedagoog Didier Pollefeyt. Binnen dit model worden de docent GL drie rollen toebedeeld: Getuige, Specialist en Moderator (GSM). Als getuige kan de docent (als hij daarop bevraagd wordt verantwoording afleggen van het eigen geloof om daarnaast ook te schakelen naar de rol van specialist. De docent is de kenner van het godsdienstig spectrum. Maar wat ook vooral belangrijk is, is om in openheid als moderator het gesprek te faciliteren. Concreet kan dat zoals in volgend voorbeeldgesprek: “Als je het mij vraagt, denk ik dat er ook een duistere geestelijke werkelijkheid is die kracht op ons uitoefent. Ik ervaar dat ook als christen.(G). Je komt dat ook in de bijbel bij het verhaal van Saul bijvoorbeeld tegen en in de koran staat, dat Mohammed in Allah zijn toevlucht zoekt tegen slechte heksen die kwade macht uitoefenden (S). Maar wat vinden jullie eigenlijk? Bestaat er zoiets als een ‘duistere macht’? “(M). Dit is een kort voorbeeld in enkele zinnen uitgewerkt, maar het geeft de systematiek aan waarmee je als docent opereert in de drie rollen. Daar zijn allerlei variaties op mogelijk. Je kunt ook bijvoorbeeld in de rol van specialist reflecteren op je eigen getuigenis. “Ik geloof in een duistere geestelijke werkelijkheid, dat heeft er misschien mee te maken, dat ik in de categorie ‘evangelisch christen’ val, zoals we in hoofdstuk 5 over geestelijke stromingen lazen. “(GS) 2 Een meer macro voorbeeld van theologie in het publieke domein is de GVO context. GVO staat voor Godsdienstige Vorming in het Openbaar Onderwijs. Leerlingen in het Openbaar Onderwijs hebben krachtens de wet het recht om levensbeschouwelijk onderwijs te ontvangen. Dat kan zijn humanistisch, islamitisch, hindoeïstisch en ook Rooms Katholiek of Protestants onderwijs. Er is op dit moment een tijdelijke financiering voor die omgezet wordt in een structurele financiering. De verwachting is, dat dit met enkele maanden door de Tweede Kamer wordt goedgekeurd. Als betrokkene bij de opleiding van GVO-docenten heb ik recent het bestuur PC GVO bevraagd wat hun succes is. GVO wordt namelijk jaarlijks bekostigd met 12 miljoen euro voor salariëring en professionalisering. Hoe krijgen ze het voor elkaar om op deze wijze theologie in het publieke (onderwijs-)domein een plaats te laten krijgen? Ik kreeg daarop een viervoudig antwoord: 1) Ten eerste is er een collectief belang en maatschappelijke zorg - Het is belangrijk voor de samenleving dat kinderen kansen krijgen om hun levensfilosofie te verkennen. Dat is van collectief belang. 2) Ten tweede is het niet alleen een christelijke zorg, maar ook islamitische, hindoeïstische en humanistische. Dus hebben ze een brede coalitie die het belang van levensfilosofie in het onderwijs onder de aandacht brengt, geformeerd. Dit wordt ook ondersteund door VOS/ABB (vereniging van openbaar onderwijs en ouderverenigingen). 3) Ten derde hebben ze een lobby om de politici, één voor één, stap voor stap te bereiken over het belang van deze vorm van onderwijs. 4) Ten slotte is er
2
Zie voor een verdere uitwerking: Didier Pollefeyt, Het leven doorgeven -religieuze traditie in de godsdienstpedagogiek – ontwikkeling en toekomstperspectieven in Hans van Crombrugge en Willna Meijer, Pedagogiek en traditie – opvoeding en religie, Tielt, 2004, p. 133-150.
ook een ander argument. De overheid wil hoogopgeleide professionals in het onderwijs. De betreffende organisaties willen daar voor zorgen. GVO is wat mij betreft een goed voorbeeld van theologie in het publieke domein. Op macro niveau wordt de relevantie van theologie gezien. Op micro niveau zijn docenten, ‘theologen’ in het publieke domein. Ze weten theologie/ godsdienst relevant te maken in het klaslokaal.
De GPW’er in het publieke domein Enkele weken geleden zat ik in een vergadering met een aantal andere hogescholen in de Food Valley. Ik maakte (zoals wel vaker) een verkeerde grap toen het ging over de perikelen rondom de scheiding tussen twee onderwijsinstellingen die nog ‘wat rouwrandjes kende’. Ik repliceerde direct: “Dan hadden jullie bij ons (CHE) wel een cursus rouwverwerking kunnen volgen.” De betrokkenen lachten. Zo niet mijn zeer gewaardeerde, niet gelovige WUR collega: “Hebben jullie een cursus rouwverwerking dan?” Ik zag haar ernstig kijken en antwoordde dat dit inderdaad zo was. “Dan heb ik nog wel wat mensen die ik graag daarmee in contact zou willen brengen. Omdat haar vraag zo oprecht was, mailde ik de avond direct een collega Pastoraat die mij per kerende mail een lijst met (web-)adressen leverde. Ik heb ze met wat adressen die ik zelf vond, doorgemaild naar mijn collega. Later keek ik nog eens goed naar de lijst die ik had gemaild en besefte, dat het allerlei brede instellingen als Korrelatie, Centrum voor Jeugd en Gezin en ZZP’ers op de ‘markt van verdriet’ waren die ik mailde. Wat had ik graag gemaild met een adres van een professionele GPW’er die vanuit medemenselijkheid naast deze persoon kon lopen en tegelijk vanuit relevante theologie, aansluitend bij de persoon perspectief kon geven. Rouwverwerking is een maatschappelijk domein waarop de hbo-theoloog prima kan functioneren al dan niet in multidisciplinair verband. Zoals gezegd begeef ik me op dit moment op Zuid-Afrikaanse bodem. Tijdens een gastcollege Jeugdwerk aan derdejaars jeugdwerkers op de Universiteit van Stellenbosch vroeg ik hen waar zij hun werk dachten te krijgen. 70% gaf aan, dat ze in de community wilden gaan werken. Dat betekent in deze context vooral in ‘Townships’ of andere arme gebieden. Ook sprak ik de rector van het Hugenote Kollege te Wellington. Deze private Hogeschool heeft een curriculum met Theologie (100 studenten) en Maatschappelijk werk (600 studenten). Een aantal programma’s wordt gezamenlijk gegeven. Tenslotte bladerend in de Theologie catalogus van ‘African Sun Media’ kom ik 60 bladzijden met maatschappelijke onderwerpen tegen. Waar ik bij het Boekencentrum titels lees als ‘Paulus’, ‘Hoop op God’ en ‘Goed Gelovig’ kom ik bij Sun: ‘Transforming theological knowledge’ of ‘Essays in public theology’ of ‘Justice not silence’ tegen. Natuurlijk daag ik wat uit, maar de gesprekken en conferenties die ik de afgelopen dagen meemaakte, tonen mij een diepe verbondenheid van de gelovigen met de samenleving. Waar wij als gelovigen ons in de praktijk vooral committeren aan de geloofsgemeenschap (dat is er hier zeker ook) zie ik ook een breder en voor mij verademend perspectief.
Implicaties Even uitzoomend van internationale context en een regionaal voorbeeld. De vraag die erachter ligt is de vraag wat de hbo-theoloog in kan brengen in het maatschappelijke domein? Allereerst is de theoloog een kenner van levensbeschouwingen. Hij of zij weet zaken die spelen in gezinnen, buurten te plaatsen in het grotere perspectief en te relateren aan godsdienstige verschijningsvormen. Een islamiet is niet zomaar een islamiet, maar kan een salafist, een sjiiet, een soenniet of een alawiet zijn. En ga zo maar door. Enerzijds duiding geven aan wat de levensbeschouwing van een bepaalde groepering inhoudt naar onwetenden toe. En anderzijds
begrijpen wat iemands geloof in de praktijk betekent. Dat laatste is wel zo prettig als iemand bij je komt en snapt wat voor een ‘soort’ gelovige bent? Stel, dat je als gereformeerde worstelt met schuldvragen die bepaald worden door je opvatting van uitverkiezing dan is het niet echt fijn als je eerst moet uitleggen wat je opvatting is van verkiezing en bekering. Dit is misschien niet een ‘grote’, maar wel een wezenlijke en vaak vergeten bijdrage. Levensovertuigingen zijn nogal bepalend in het privé domein van mensen. In de tweede plaats kunnen theologen helpend zijn in het publieke domein door de woorden die ze kunnen geven aan het transcendente. Jurgen Habermas geeft aan, dat religies in een post seculiere tijd beschikken over een semantisch potentieel, dat de wereld kan verbeteren 3.
Vanuit religies is men de laatste jaren voorzichtiger om zich te mengen in discussies binnen het publieke domein. De seks schandalen in de Rooms Katholieke Kerk en het zwijgen van de kerk in belangrijke maatschappelijke kwesties geven aanleiding tot enige bescheidenheid. Tegelijkertijd is het de vraag of er andere partners in het maatschappelijke domein zijn die over een vocabulaire beschikken om complexe zaken vanuit een metaview te duiden. Hierbij kan de theologie oude en nieuwe woorden gebruiken. Vanuit de kring van de christelijke filosofie zijn het o.a. Govert Buijs, James Kennedy en Jan Hoogland die woorden als ‘genade’, ‘gerechtigheid’ dienstbaar proberen te laten zijn aan de samenleving4. Ook ‘nieuwe woorden’ kunnen ingezet worden. Onder redactie van Herman Paul is er een bundel verschenen over het thema ‘Zelfontplooiing’.5. Hierin worden woorden multidisciplinair, maar in theologisch perspectief verkend. Niet alleen de kennis en taal, maar ook het netwerk van religies, dat verwant is aan de theologische discipline is van belang. Kerken en christelijke organisaties beschikken over grote netwerken van vrijwilligers. Meer christelijke netwerkorganisaties als ‘Present’, YFC en Edukans om maar wat verschillende te noemen, presenteren zich nadrukkelijk in het maatschappelijk domein. In het Zuid Afrikaanse sprak ik ook op een conferentie over de vraag wat de kerk kan doen met betrekking tot ECD (Early Child Development). Op de conferentie sprak ook een praktizerend moslima Dr. Naazema Shaiks. Zij stelde: “Religion is a form of social capital of people by providing shared beliefs and values as well as a social network that provides support, parenting guidance and resources for building.” Juist in het verbinden van religieuze netwerken met seculiere netwerken en daarin vanuit je eigen positie als professional participerend vorm en inhoud geven, genereert een structurele plaats voor de hbo-theoloog in het maatschappelijk domein. Kortom, ik zie mogelijkheden voor de (hbo-) theoloog in het maatschappelijke veld. In de opleiding zal dan meer ruimte moeten zijn voor interdisciplinair werken. Een theoloog in het publieke domein moet een teamspeler zijn die zijn rol kan spelen: multireligieus, multicultureel en multidisciplinair. Ook is het van belang om na te denken over welke richtinggevende theologie er is. Het denken in termen van ‘Koninkrijk’ zal belangrijk zijn. Het gaat hier om ‘Publieke theologie’ waarin een hermeneutiek ontwikkeld wordt met twee brandpunten: de Bron(-nen) en de samenleving. Mijn stelling is zelfs, dat ook de kerkelijke georiënteerde hbo-theoloog hier beter van wordt. Deze ontbeert op dit moment vaak een proactieve en ondernemende houding om in een krimpende markt en diffuse werknemersrelaties met kerkelijke instanties een goede plaats in te nemen. Succesvolle kerkelijk werkers zijn in mijn ogen ‘ZZP’ers’ die weten welke kwaliteit ze toevoegen aan 3
Zie Jürgen Habermas, Glauben und Wissen, Frankfurt a.M., 2001, p. 22. 2 Zie Stichting Steunfonds Christelijk Onderwijs, Van deze tijd, Woerden, 2015. 5 Zie Herman Paul en Wouter Slob, Zelfontplooiing, Zoetermeer, 2015 4
een (kerkelijk) team en ook hun toegevoegde waarde in woorden, daden en euro’s weten uit te drukken. Nog een laatste vraag die bij mijzelf toch telkens op de achtergrond speelt: “Kun je als hbo-theoloog in het publieke domein nog wel een christen zijn die verbonden is met Christus en Zijn gemeente?” De vraag stellen is hem beantwoorden: Vragen we ons dit ook af van een econoom die bij een bedrijf werkt? Iedere christen is immers geroepen om Christus te representeren in zijn of haar werk. Het lijkt me een spannende taak om als Academie Theologie de komende jaren met behoud van identiteit maatschappelijke praktijken op te sporen waar onze studenten en alumni hun theologische professionaliteit in kunnen zetten. 2015-11-11 Roel van Swetselaar Met dank aan Jan Marten Praamsma en Hanneke de Pater voor constructieve feedback op deze tekst. Een aantal publicaties in dit verband: Piet Naude, Pathways in Theology, ecumenical, African and Reformed, Stellenbosch, 2015. Dirk J. Smit, Geloof en Openbare Lewe, versamelde opstelle 2, Stellenbosch, 2008. Sebastian Kim, Public Significance of Theology in Plural Societies: Examples from global contexts Beyers Naudé Centre for Public Theology, Faculty of Theology, Stellenbosch University, 14th November 2011.
