Hoofdstuk 1 Inleiding 3. Hoofdstuk 2 Communicatie Communicatie en een verstandelijke beperking Communicatie en Promens Care 5

0

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding

3

Hoofdstuk 2 Communicatie § 2.1 Communicatie en een verstandelijke beperking § 2.2 Communicatie en Promens Care

4 4 5

Hoofdstuk 3 Totale Communicatie § 3.1 Waarom Totale Communicatie? § 3.2 Totale Communicatie binnen Promens Care § 3.3 Totale Communicatie bij mensen met autisme

6 6 7 8

Hoofdstuk 4 Communicatieniveau § 4.1 ComVoor

9 9

Hoofdstuk 5 Communicatievormen § 5.1 Concrete voorwerpen § 5.2 Foto’s § 5.3 Pictogrammen § 5.3.1 Overige pictogrammen/ symbolensystemen § 5.3.2 Dagen van de week § 5.3.3 Het gebruik van pictogrammen in teksten § 5.4 Tekeningen § 5.5 Gebaren

11 11 13 14 15 16 17 18 19

Hoofdstuk 6 Hulpmiddelen en materialen § 6.1 Planbord § 6.2 Pictoagenda § 6.3 Pictokalender § 6.4 Klok § 6.5 iPad of tablet § 6.6 PECS § 6.7 Materialen ontwikkeld binnen Promens Care § 6.7.1 De Promens Care-agenda § 6.7.2 De pictokalender § 6.7.3 Zorgplan, wat is dat? § 6.7.4 Vakantiepraatboek § 6.7.5 Ziekenhuisbox § 6.7.6 Verhuisdoos § 6.8 Speciale gelegenheden § 6.8.1 Levensboek § 6.8.2 Pictogenda Vakantieboek § 6.8.3. Pictogenda Verhuisboek § 6.8.4 Overlijden § 6.8.4.1 Doodboek § 6.8.4.2 Ik mis je zo § 6.7 Totale Communicatiekoffers

21 21 22 24 25 25 26 27 27 27 27 28 29 30 31 32 33 34 35 35 36 37

Hoofdstuk 7 Contact § 7.1 De Papiermolen § 7.2 De Zuidwester § 7.3 Uitgeverij Damon § 7.4 Bohn Stafleu van Loghum § 7.5 Nederlands gebarencentrum § 7.6 Logopedisten

38 38 38 38 39 39 40

1

Bijlage: Het gebruik van pictogrammen op de computer

41

Bijlage: Inhoudsopgave Totale Communicatiekoffers

42

Bronnenlijst

45

2

HOOFDSTUK 1.

INLEIDING

Promens Care biedt zorg, ondersteuning en begeleiding aan mensen met een beperking: mensen met een verstandelijke beperking en mensen met beperkingen als gevolg van psychiatrische problemen. Dit handboek richt zich vooralsnog vooral op medewerkers die werken met mensen met een verstandelijke beperking. Schoorvoetend wordt er echter ook vanuit de psychiatrie naar het handboek Totale Communicatie gevraagd. Promens Care heeft zich ten doel gesteld de eigen mogelijkheden en ambities van cliënten te erkennen en deze optimaal tot hun recht te laten komen. In het Fundament (Hadderingh, november 2009) wordt het volgende geschreven: “Mensen met een beperking zijn kwetsbare mensen die afhankelijk zijn van zorg en ondersteuning van anderen. Dat betekent voor de medewerkers van Promens Care dat zij in de praktijk uit moeten gaan van het feit dat hun cliënten individuen zijn met recht op een eigen leefwereld waarin zij zich kunnen herkennen en identificeren. Je moet moeite doen om de ander te begrijpen en elkaar te verstaan.” Dit heeft alleen betekenis als hier een optimale communicatie met de cliënt aan ten grondslag ligt. De communicatie tussen cliënt en zorgverlener is van cruciaal belang. Deze communicatie is immers de basis waarop de hele zorg- en dienstverlening is gebaseerd. Het werken vanuit de visie van Totale Communicatie kan een dergelijke optimale communicatie bewerkstelligen. In 2006 is de door de vakgroep logopedie geschreven beleidsnotitie Totale Communicatie in het MT vastgesteld (raadpleeg voor de volledige notitie het kwaliteitshandboek). Daarin staat vermeld dat er binnen Promens Care in principe wordt gewerkt volgens de visie van de Totale Communicatie. Voor Promens Care betekent dit dat alle medewerkers die met cliënten (met een verstandelijke beperking) te maken hebben op de hoogte moeten zijn van de principes van de Totale Communicatie. Iedereen moet weten wat Totale Communicatie inhoudt. Je moet bijvoorbeeld weten dat het gebruik van pictogrammen maar voor een beperkt deel van de doelgroep geschikt is. Je moet op de hoogte zijn van welke communicatievormen er nog meer zijn, welke binnen Promens Care gebruikt worden, wanneer je welke hulpmiddelen aanbiedt, hoe je deze hulpmiddelen aanbiedt, waar je ze kunt bemachtigen, etc. Dit handboek biedt hiervan een uitgebreid overzicht.

Augustus 2008 (herzien mei 2010 en juni 2015) Vakgroep logopedie

3

HOOFDSTUK 2

COMMUNICATIE

Communicatie ligt aan de basis van het menselijk bestaan. Door communicatie is een mens in staat om contacten te leggen, relaties aan te gaan, behoeften en wensen kenbaar te maken en gevoelens te delen. Zonder communicatie verkeren we in een isolement, daarom is het noodzakelijk dat we communiceren. Volgens Lemmens (1991) is communicatie: “Alle gedrag in een situatie van interactie, dat wil zeggen een situatie waarin mensen contact hebben met elkaar”. Alles wat een persoon doet, bewust of onbewust, kan een boodschap overbrengen, mits er een ontvanger is die, bewust of onbewust, de boodschap ontvangt en hierop reageert. De gesproken taal is misschien het meest voor de hand liggende middel om te communiceren, maar niet het enige. Andere middelen om te communiceren zijn bijvoorbeeld:  lichaamstaal, zoals mimiek, expressie en lichaamshouding;  geluiden;  plaatjes, foto’s of tekeningen;  gebaren Voor verstandelijk gehandicapten die de gesproken taal niet of matig kunnen ontwikkelen, bieden deze communicatiemiddelen uitkomst.

§ 2.1 Communicatie en een verstandelijke handicap Een verstandelijke handicap heeft altijd invloed op de communicatieve ontwikkeling. De taalontwikkeling komt bij kinderen met een verstandelijke handicap veel later op gang. Meestal verloopt de ontwikkeling wel via dezelfde ontwikkelingslijnen, maar gaat het langzamer. Uiteindelijk lukt het de meeste kinderen niet om meer van taal te leren dan enkele basisregels. Zowel de taalinhoud, taalvorm als het taalgebruik leveren problemen op. Dikwijls blijven kinderen met een verstandelijke handicap steken in een bepaalde taalontwikkelingsfase. Ook komt het voor dat bepaalde delen van de taal beter zijn ontwikkeld dan andere. Een kind begrijpt bijvoorbeeld meer dan het kan uiten. Bij andere bijkomende handicaps, zoals autisme, is er sprake van een afwijkende of gestoorde taalontwikkeling. De taalontwikkeling bereikt altijd een minder hoog niveau. Het niveau dat behaald kan worden is afhankelijk van het algehele ontwikkelingsniveau. Verstandelijk gehandicapten zijn op grond van hun handicap beperkt in hun verbale en nonverbale communicatiemogelijkheden. Communicatie is altijd tweerichtingsverkeer. Bij de communicatie met verstandelijk gehandicapten wordt dit tweerichtingsverkeer bemoeilijkt door het verschil in communicatieniveau. In een talige omgeving is de kans groot dat non-verbale signalen van personen met een verstandelijke handicap niet opgemerkt worden. Mensen met een verstandelijke handicap kunnen gesproken taal niet goed of helemaal niet begrijpen. Sommige verstandelijk gehandicapten worden daarbij nog eens extra belemmerd door andere beperkingen, zoals slechtziendheid, slechthorendheid, etc. De kans op frustratie is in zo’n situatie erg groot. Het is dan ook niet vreemd dat veel gedragsproblemen ontstaan door een gebrekkige communicatie. Begrijpen en begrepen worden is niet altijd vanzelfsprekend. Het communiceren met verstandelijk gehandicapten vraagt daarom van ons dat we ons aanpassen aan hun communicatieniveau. Zij kunnen zich immers niet aanpassen aan ons niveau. Alleen dan kunnen we tot een geslaagde communicatie komen.

4

§ 2.2 Communicatie en Promens Care Om tot een geslaagde communicatie met de cliënten van Promens Care te komen, moet de communicatie aangepast worden aan het niveau van de cliënt. Daar heeft de cliënt volgens het fundament recht op. Er moet gecommuniceerd worden vanuit de visie van Totale Communicatie.

5

HOOFSTUK 3

TOTALE COMMUNICATIE

Het begrip Totale Communicatie komt oorspronkelijk uit de dovenpedagogiek. Sinds enige tientallen jaren raakt deze benaderingswijze meer en meer geïntegreerd binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Totale Communicatie wordt beschouwd als een basishouding in de omgang met verstandelijk gehandicapten. Hierbij wordt bewust gebruik gemaakt van alle mogelijke middelen die ertoe kunnen bijdragen dat de communicatie zo goed mogelijk slaagt. Iemand die communiceert met behulp van Totale Communicatie maakt bijvoorbeeld gebruik van spraak, geluiden, beweging, gebaren, voorwerpen, tekeningen, pictogrammen, mimiek en lichaamshouding. Voorwaarde is een bewust communicatieve houding met als doel dat men elkaar begrijpt. De boodschap staat centraal en de manier van overbrengen wordt aangepast aan de mogelijkheden van de cliënt. § 3.1 Waarom Totale Communicatie? Het gebruik van Totale Communicatie verbetert de communicatie met verstandelijk gehandicapten om een aantal redenen:  Vereenvoudiging van taal Als er door de omgeving gebruik gemaakt wordt van Totale Communicatie, wordt de taal automatisch in een eenvoudiger vorm gegoten. De zinnen worden korter en er worden vooral kernwoorden gebruikt. De persoon met de verstandelijke handicap begrijpt de boodschap hierdoor sneller en beter.  Verlaging spreektempo Doordat de omgeving vaak meer moeite heeft om een boodschap “Totaal” te formuleren, wordt automatisch het spreektempo aangepast. De cliënt heeft meer tijd om de boodschap tot zich door te laten dringen.  Concretisering Bij Totale Communicatie wordt gebruik gemaakt van allerlei visuele symbolen zoals plaatjes, foto’s en gebaren. Deze zijn concreter dan gesproken woorden. Ze hebben in betekenis een duidelijke relatie met datgene waar ze voor staan. Een foto van een appel toont herkenbare eigenschappen, zoals de vorm en kleur van de appel. Deze eigenschappen ontbreken bij het gesproken woord. De betekenis van een woord is enkel een afspraak tussen mensen. Aan het woord zelf kan geen enkele betekenis afgeleid worden. Plaatjes, gebaren, etc. worden dan ook eerder en beter begrepen.  Bevordering oogcontact Het aanbieden van tekeningen of plaatjes maakt het makkelijker om contact te maken en de aandacht vast te houden. Het gebruik van Totale Communicatie lokt oogcontact uit. Dit bevordert de communicatie.  Gelijktijdig aanspreken van zintuigen Gesproken taal kan alleen waargenomen worden door het gehoor. Bij het gebruik van Totale Communicatie kunnen meerdere zintuigen tegelijk aangesproken worden. Er kan informatie opgenomen worden via verschillende zintuiglijke kanalen, denk aan de reuk, het gezichtsvermogen, het gehoor en de tast. Dit helpt bij het begrijpen en onthouden van de boodschap.  Eenvoudig Bij het gebruik van Totale Communicatie zijn slechts eenvoudige handelingen nodig om iets duidelijk te maken (bijvoorbeeld wijzen). Gesproken taal is veel complexer en dus moeilijker om te uiten en te begrijpen.

6

 Beter te onderscheiden Visuele symbolen zoals foto’s en gebaren zijn goed te onderscheiden ten opzichte van de achtergrond. Ook al is het rumoerig, een foto blijf je zien. Gesproken woorden zijn vaak moeilijker te onderscheiden in een lawaaierige omgeving.  Langer constant Kleine verschillen in klanken kunnen grote betekenisverschillen geven. (Bijvoorbeeld: regen negen). Visuele symbolen houden ondanks allerlei verschillen langer dezelfde betekenis. (Bijvoorbeeld: een foto van een rode beker en een foto van een groen gekleurde beker – het blijft een beker). De betekenis van visuele symbolen is hierdoor duidelijker.  Langer duren Een gesproken woord is meteen weer verdwenen. Visuele symbolen kunnen langer duren. Een plaatje kan enige tijd getoond worden, een gebaar kan langzaam gemaakt worden. De gesprekspartner heeft daardoor meer tijd om de boodschap door te laten dringen.  Alle communicatievormen zijn mogelijk Geen enkele vorm van communicatie wordt uitgesloten. Daardoor kan er voor iedereen wel een geschikt communicatiemiddel gevonden worden. Op deze manier kan optimaal gebruik gemaakt worden van ieders eigen unieke mogelijkheden.  Door iedereen begrepen. Visuele symbolen worden vrijwel door iedereen herkend en begrepen. Denk aan de pictogrammen op stations, op de deuren van de toiletten, maar ook aan allerlei natuurlijke gebaren, zoals op het voorhoofd wijzen, de duim omhoog, etc. Dit vergemakkelijkt de communicatie enorm. § 3.2 Totale Communicatie binnen Promens Care Een respectvolle benadering van mensen met een verstandelijke handicap vraagt om een basishouding van Totale Communicatie. Om tot een geslaagde communicatie met cliënten te komen, moet de communicatie altijd aangepast worden aan het niveau van de cliënt.

Afbeelding: Afstemmen op het communicatieniveau Dit betekent dat medewerkers van Promens Care op de hoogte moeten zijn van de wijze waarop dit het beste kan gebeuren.

7

§ 3.3 Totale Communicatie bij mensen met autisme Het gebruik van Totale Communicatie bij mensen met een stoornis in het autistisch spectrum gebeurt op een andere wijze dan bij cliënten met enkel een verstandelijke handicap. Mensen met autisme zien de wereld om hen heen heel anders, dan wij dat doen. Zij hebben waarnemingsproblemen. Zij hebben moeite om alles om hen heen te begrijpen. Ze hebben problemen met het geven van betekenis aan voorwerpen, plaatjes, foto’s enzovoort. Daardoor hebben ze heel veel behoefte aan duidelijkheid en structuur. Het bieden van duidelijkheid en structuur gebeurt meestal door gebruik te maken van visuele hulpmiddelen. Er kan echter niet zomaar gebruik gemaakt worden van plaatjes of pictogrammen. Het is bij mensen met autisme belangrijk om na te gaan op welk niveau van betekenisverlening zij functioneren. Aan de hand van onderzoek kan bepaald worden welke ondersteunende communicatiehulpmiddelen het best gebruikt kunnen worden. Ook de wijze waarop de hulpmiddelen ingezet worden kunnen verschillend zijn. Bij mensen met autisme wordt de ondersteunende communicatie meestal beperkt tot een of twee verschillende hulpmiddelen. Het gebruik van meerdere/ allerlei verschillende ondersteunende hulpmiddelen veroorzaakt verwarring en ondermijnt de broodnodige structuur en duidelijkheid. Het gebruik van gebaren en mimiek is voor veel mensen met autisme te abstract.

8

HOOFDSTUK 4

COMMUNICATIENIVEAU

Niet alle cliënten kunnen pictogrammen begrijpen! Sommige cliënten herkennen misschien wel een pictogram, maar weten niet altijd wat wij met dat pictogram bedoelen. Een cliënt ziet bijvoorbeeld een pictogram van een tandenborstel en benoemt dit adequaat. Hij weet echter niet dat er met dat pictogram wordt bedoeld dat hij op dat moment moet gaan tandenpoetsen. Hij kan dus geen betekenis geven aan het pictogram. Om te kunnen bepalen welk hulpmiddel voor de betreffende cliënt het meest geschikt is, is communicatieonderzoek zinvol. Door communicatieonderzoek te doen, krijg je een objectief beeld van de communicatieve vaardigheden van de cliënt en is de kans op over- of onderschatting minimaal. De logopedist heeft verschillende methodieken tot haar beschikking om onderzoek te doen naar de communicatie. Als er vragen zijn over het niveau van communiceren kan het beste contact opgenomen worden met de logopedist in de eigen regio.

§ 4.1 ComVoor Een manier om het communicatieniveau te onderzoeken is de ComVoor-test. De ComVoor is in principe ontwikkeld voor mensen met autisme, maar kan soms ook voor andere cliënten gebruikt worden om na te gaan welke hulpmiddelen er gebruikt kunnen worden en hoe deze het best ingezet kunnen worden.

Is een lepel een koud stukje staal wat spiegelt (sensatie)? Is een lepel een voorwerp om in je mond te steken (presentatie) ? Of betekent een lepel een verwijzing naar eten wat je niet ziet (representatie)? Om goed te kunnen communiceren met iemand met autisme moet je eerst weten op welk niveau hij betekenis kan toekennen aan zijn waarnemingen. Hiervoor is de ComVoor ontwikkeld. De ComVoor richt zich op de volgende twee kernvragen: - Welke middelen zijn geschikt om communicatie te ondersteunen? (voorwerpen, plaatjes, foto’s, pictogrammen) - Op welk niveau van betekenisverlening kunnen de gekozen middelen worden ingezet? De ComVoor-test laat de persoon met autisme voorwerpen en plaatjes sorteren. Uit de manier waarop iemand dit doet, valt af te lezen op welk niveau hij betekenis verleent. Als duidelijk is op welk niveau iemand functioneert, kunnen verzorgers en hulpverleners het gebruik van ondersteunende communicatiehulpmiddelen hierop aanpassen.

9

Afbeelding: Inhoud ComVoor-test

De ComVoor kan worden afgenomen door een daarvoor opgeleide logopedist of gedragswetenschapper.

10

HOOFDSTUK 5

COMMUNICATIEVORMEN

De cliënten van Promens Care met een verstandelijke handicap hebben in meer of mindere mate beperkingen met betrekking tot de communicatie. Visualisatie is een belangrijk hulpmiddel om de communicatie te ondersteunen en te vergemakkelijken. Binnen Promens Care onderscheiden we een aantal vormen om te visualiseren: - lichaamstaal - voorwerpen - foto’s - pictogrammen - tekeningen - gebaren Welke communicatievormen gebruikt worden is afhankelijk van het niveau en de mogelijkheden van de cliënt! § 5.1 Concrete voorwerpen Concrete voorwerpen zijn voorwerpen uit het dagelijks leven, die gebruikt worden bij de communicatie. Met een ‘zwembroek’ wordt bijvoorbeeld ‘zwemmen’ aangeduid en een ‘luier’ geeft het verschoonmoment aan.

Afbeelding: Verwijzer voor bijvoorbeeld tandenpoetsen

Concrete voorwerpen kunnen op verschillende niveaus van betekenisverlening ingezet worden. Sensatieniveau: dit zijn de zogenaamde lichaamsgebonden verwijzers. Dit zijn voorwerpen die letterlijk aan het lijf worden ervaren. Bijvoorbeeld een heuptasje bij het buitenspelen, een slaapzak bij het slapengaan of een slab bij het eten. Ze worden gebruikt bij cliënten die geen functionele betekenis geven aan voorwerpen. Er worden zintuiglijke prikkels aangeboden die bij herhaaldelijke aanbieding bekend voor kunnen komen en zo zorgen voor veiligheid. Presentatieniveau: voorwerpen worden ingepuzzeld of gematched (dezelfde bij dezelfde doen). Bijvoorbeeld een wc-rol op de houder doen bij de toiletgang (inpuzzelen) of een drinkbeker naar de drinkbeker op tafel brengen (matchen) voor het drinkmoment. Deze voorwerpen worden functioneel begrepen binnen het hier en nu, de actuele situatie. Als de tafel wordt gedekt en het eten op tafel staat, is de boodschap letterlijk ‘present’ en dient er ook meteen gegeten te worden. Representatieniveau: op dit niveau wordt de verwijzende functie van een voorwerp begrepen. Bijvoorbeeld een zwembroek die verwijst naar het zwemmen.

11

De onderstaande foto’s tonen een deel van de mogelijkheden:

Afbeelding: Voorbeeld verwijzerkast met beker (drinken) en beer (ophangen jas)

Afbeelding: Voorwerpen ‘matchen’  beker bij de identieke beker zetten waar gedronken gaat worden

Afbeelding: Beer inpuzzelen op de plek waar de jas opgehangen moet worden

12

§ 5.2 Foto’s Een foto is voor veel mensen een bekende, herkenbare en concrete weergave van de werkelijkheid. Cliënten die geen pictogrammen begrijpen, begrijpen misschien wel foto’s. Gebruik: Foto’s kunnen heel goed ondersteunen bij het doen van boodschappen. Ze kunnen zaken weergeven, waarvoor pictogrammen niet toereikend zijn. Er worden bijna altijd foto’s gebruikt om personen en gebeurtenissen aan te duiden. Foto’s zijn goed te gebruiken binnen dagprogramma’s, aan- en afwezigheidsborden, stappenmappen (bijvoorbeeld stap voor stap weergeven hoe koffie gezet moet worden), etc. Een foto is pas geschikt als hij voldoet aan een aantal voorwaarden: Het onderwerp van de foto moet duidelijk zichtbaar op de voorgrond treden, tegen een neutrale achtergrond. Een foto van een appel is beter te herkennen dan een foto van een appel op een fruitmand. Een foto van een boterham geeft het brood eten beter aan dan een foto van een gedekte tafel, omdat een gedekte tafel ook kan verwijzen naar de warme maaltijd of naar de activiteit tafel dekken. Het onderwerp van de foto moet in kleur, vorm, grootte, en positie zoveel mogelijk overeenkomen met de werkelijke situatie. Een nadeel van foto’s kan zijn dat cliënten foto’s soms heel letterlijk nemen. En bijvoorbeeld alleen uit de ene blauwe beker van de foto willen drinken. Ook vraagt het gebruik van foto’s enige voorbereiding (foto’s maken en afdrukken). Verder moet je foto’s regelmatig actualiseren en zijn ze meestal niet (goed) kopieerbaar.

Afbeelding: Foto van een beker (kan verwijzen naar drinken)

13

§ 5.3 Pictogrammen Pictogrammen zijn eenvoudige tekeningen waarmee een gebeurtenis of activiteit kan worden verduidelijkt. Pictogrammen komen we in het dagelijks leven overal tegen (bijvoorbeeld verkeersborden, wasvoorschriften en gebruiksaanwijzingen). Binnen Promens Care wordt voornamelijk gebruik gemaakt van de Visitaal Pictogrammen. De ruim 1200 afbeeldingen zijn uitgevoerd als witte silhouetten op een zwarte achtergrond. Daarin verschilt het van de meeste andere symboolvormen die uit al dan niet ingekleurde lijntekeningen bestaan.

eten

Afbeelding: Visitaal-pictogram eten

Deze manier van uitbeelden is door de ontwerper gekozen om de afbeeldingen meer te doen opvallen. Bij bepaalde visusproblemen kan de contrastwerking echter te groot zijn. Details zijn alleen toegevoegd als zij een bijdrage leveren aan de betekenis. De pictogrammen zijn voor elke medewerker toegankelijk op de computer. Zie voor een nadere uitleg over het pictogrammengebruik op de computer bijlage 1. Gebruik: Pictogrammen kunnen op heel veel verschillende manieren gebruikt worden. Het voordeel is dat je ze gemakkelijk kunt verwerken in teksten en dat ze kopieerbaar zijn. Binnen Promens Care worden pictogrammen bijvoorbeeld toegepast: - om tijd te visualiseren (bijvoorbeeld in agenda/ kalender of dagprogramma) - als bewegwijzering (bijvoorbeeld een pictogram van wc op de wc-deur) - als ondersteuning van het spreken - om activiteiten in deelhandelingen weer te geven (bijvoorbeeld wassen: welke stappen moet je nemen) - om stukken tekst visueel te ondersteunen - etc. Opmerking: Voor de dagen van de week worden afwijkende pictogrammen gebruikt. Zie § 5.3.2 De Visitaal-pictogrammen worden af en toe aangevuld met nieuwe pictogrammen. Er zijn inmiddels 1200 pictogrammen. Mocht het echter voorkomen dat er dringend behoefte is aan een pictogram dat niet in de lijst staat, en hiervoor in de plaats geen ander pictogram gebruikt kan worden, neem dan contact op met de logopedisten van Promens Care. Zij weten wat al ontwikkeld is en bewaken hiermee het eenduidig gebruik van de pictogrammen.

14

§ 5.3.1 Overige pictogrammen/ symbolensystemen Naast de hierboven genoemde Visitaal Pictogrammen worden er binnen Promens Care ook andere systemen gebruikt. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om de PCS symbolen. PCS symbolen PCS symbolen zijn eenvoudige direct herkenbare lijntekeningen, zowel in kleur als zwart/wit. De kleurenversie maakt een vrolijke indruk, waardoor het vaak positief wordt ontvangen. Op dit moment worden de PCS-symbolen vooral gebruikt in individuele situaties, zoals bij het gebruik van spraakcomputers of communicatiekaarten. Door het kleurengebruik is het algemeen gebruik ervan niet logisch. Een voordeel van het systeem is echter de enorme woordenschat van ruim 9000 symbolen.

Mocht je vragen hebben over de PCS-symbolen, dan kan je contact opnemen met de vakgroep logopedie.

15

§ 5.3.2 Dagen van de week Binnen Promens Care wijken de pictogrammen van de dagen van de week af van de Visitaal-pictogrammen. Er is een combinatie gemaakt van de dagkleur van het Visitaalpictogram en een plaatje dat past bij de dag. Het gaat dus om specifieke Promens Care-pictogrammen! De dagnamen zijn letterlijk uitgetekend. Omdat dit niet bij alle dagnamen mogelijk is, is gezocht naar klankverwante woorden die vervolgens uitgetekend zijn.

maandag  maan-dag = maandag

dinsdag  een pen, een tafel en een bal zijn allemaal dingen; dingendag = dinsdag

woensdag  de man is boos, woest; woestdag = woensdag

donderdag onweer, het dondert; donderdag

vrijdag  de kooi is open, de vogel is vrij; vrijdag

zaterdag  dat is bloemzaad; zaad-terdag = zaterdag

zondag  zon-dag = zondag

16

§ 5.3.3 Het gebruik van pictogrammen in teksten Pictogrammen worden vaak gebruikt om geschreven teksten te visualiseren. Bijvoorbeeld notulen van de cliëntenraad, folders, uitnodigingen voor cliënten, etc. Het is daarbij belangrijk om de volgende regels in acht te nemen:  Visualiseer de kern van het verhaal door middel van een pictogram.  Gebruik pictogrammen naast de tekst. Vervang geen tekst door pictogrammen.  Ga niet elk woord uit de zin vervangen door een pictogram. Daarmee ontstaat vaak een vreemd soort beeldverhaal, dat nog moeilijker te begrijpen is.

Dus zo: Er is over het voetballen gepraat.

Er wordt een afspraak gemaakt.

Er wordt alleen gevoetbald op het grasveld.

En niet zo:

Wie

gaat

naar

huis?

17

§ 5.4 Tekeningen Het is niet altijd mogelijk om gebruik te maken van pictogrammen. Het gebruiken van eenvoudige tekeningen is dan een goede mogelijkheid. Het gaat bij dergelijke tekeningen om de ondersteuning van de gesproken boodschap. Bijvoorbeeld bij het samenvatten van een gesprek dat met een cliënt gevoerd is. Beter is om deze tekening al tijdens het gesprek te maken, zo visualiseer je wat gezegd wordt. Een ander voorbeeld van het toepassen van tekeningen is het aangeven met drie getekende bedjes dat het nog drie nachtjes slapen is, voordat iemand op vakantie gaat. Elke ochtend kan dan weer een bedje afgekruist worden.

Afbeelding: Weerklank communicatieboek ‘Aankleden’

Afbeelding: Voorbeeld bedjes  nog 2 nachtjes slapen

18

§ 5.5 Gebaren Gebaren vormen een essentieel onderdeel in het werken met Totale Communicatie. In de communicatie met verstandelijk gehandicapten gaat het hierbij om ondersteunende gebaren. Dat wil zeggen dat de gesproken taal door handbewegingen en bijpassende mimiek wordt ondersteund en verduidelijkt. Het voordeel van ondersteunende gebaren ten opzichte van alleen gesproken taal, is dat zichtbaar wordt gemaakt wat er bedoeld wordt. De boodschap is hierdoor eenvoudiger te verwerken. Het maken van een gebaar is een efficiënte manier om de communicatie visueel te ondersteunen: Je hebt je handen altijd bij je! Gebarensysteem versus gebarentaal Er kan onderscheid gemaakt worden tussen een gebarensysteem en een gebarentaal. Bij een gebarensysteem wordt de gesproken taal ondersteund door gebaren. Een gebarentaal is een echte taal met een eigen grammatica en een eigen lexicon (hierbij wordt dan ook niet of nauwelijks gesproken). Sinds 2011 gebruiken we binnen Promens Care de gebaren van de Nederlandse Gebarentaal. Deze is o.a. terug te vinden in het basiswoordenboek NGT. Deze gebaren worden altijd gebruikt ter ondersteuning van het spreken. Dit wil zeggen dat de kernwoorden in de zin ondersteund worden door een gebaar.

Afbeelding: Van Dale Basiswoordenboek Nederlandse Gebarentaal.

Afbeelding: Gebarenwoordenboek voor kinderen deel 1 en 2.

Afbeelding: Gebaren met je baby.

De boeken zijn verkrijgbaar via www.gebarencentrum.nl

19

Om verwarring bij de cliënt te voorkomen is het belangrijk dat iedereen (die met deze cliënt werkt) dezelfde gebaren gebruikt. Het kan zijn dat een cliënt de ‘oude’ gebaren (uit het boek ‘communiceren met gebaren’ van Weerklank) kent en de ‘nieuwe’ gebaren nog niet. Het is dan belangrijk om de ‘oude’ gebaren te (her)kennen bij die cliënt. Je kunt de ‘nieuwe’ gebaren gebruiken richting die cliënt, zodat de cliënt deze gebaren ook onder de knie krijgt. De ‘oude’ gebaren staan afgebeeld in het boek `communiceren met gebaren` van Weerklank.

Afbeeldingen: “Communiceren met gebaren” van Weerklank

Bij mensen met een ernstige verstandelijke handicap worden soms de gebaren gebruikt van Duker. Dit gebeurt altijd onder begeleiding van een logopedist. Het gebruik van een ander gebarensysteem wordt alleen gedaan als het is vastgelegd in het zorgplan van de cliënt. Voor vragen over gebaren kun je terecht bij de vakgroep logopedie.

20

HOOFDSTUK 6

HULPMIDDELEN EN MATERIALEN

Er zijn verschillende hulpmiddelen en materialen in omloop die gebruikt kunnen worden ter ondersteuning van de communicatie. In de volgende paragrafen zullen verschillende materialen achtereenvolgens besproken worden. § 6.1 Planbord Een planbord is een wandbord, waarop met foto’s of pictogrammen verschillende zaken gevisualiseerd kunnen worden. Bijvoorbeeld:  Dagplanning  Weekindeling  Werkrooster  Schoonmaakrooster  Taakverdeling, etc. Binnen Promens Care wordt veel gebruik gemaakt van planborden. Het is belangrijk dat bij het gebruik van een planbord rekening wordt gehouden met de mogelijkheden van de cliënt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan:  De leesrichting (van boven naar beneden en/of van links naar rechts) Voor veel cliënten is het niet vanzelfsprekend om de juiste leesrichting te hanteren. Een combinatie van beide richtingen maakt het nog ingewikkelder.  Welke informatie er op het bord moet. Probeer niet teveel verschillende zaken op één planbord weer te geven. Vaak is het duidelijker om voor verschillende zaken verschillende planborden naast elkaar te gebruiken, dan dit allemaal op één bord te doen.  Ga na of de cliënten waarvoor het planbord bestemd is ook daadwerkelijk alle foto’s en/of pictogrammen begrijpen. Het herkennen van een plaatje wil nog niet altijd zeggen dat iemand ook de verwijzende betekenis ervan begrijpt. Een planbord kan voor één persoon gelden, dit heet dan een individueel planbord. Maar het is ook mogelijk om een planbord voor een groep cliënten te realiseren Betrek cliënten altijd bij het gebruik van de planborden, door ze samen aan te passen of op te stellen. Zo krijgen cliënten de gelegenheid zich “het lezen” van een planbord eigen te maken. Verwijs cliënten regelmatig naar hun planbord om te zien wat de volgende activiteit is.

Afbeelding: Aanwezigheidsrooster van de leiding

Afbeelding: Dagplanning

21

§ 6.2 Pictoagenda De Pictoagenda is een agenda met pictogrammen, voor kinderen én volwassenen die moeite hebben met lezen, schrijven en/of praten. Hij wordt gebruikt door: - mensen met een verstandelijke beperking - mensen met een stoornis in het autistische spectrum - mensen met spraak- en taalproblemen - doven en slechthorenden - kinderen in het speciaal onderwijs De Pictoagenda is in de eerste plaats bedoeld als communicatiemiddel. Met behulp van de agenda kun je makkelijk communiceren met mensen in je omgeving over alledaagse gebeurtenissen, activiteiten en afspraken. Je kunt veel beter duidelijk maken wat je bedoelt en je omgeving kan dat omgekeerd ook aan jou. Beter tijdsbesef Daarnaast zorgt de Pictoagenda ervoor dat je een beter besef hebt van tijd. Je kunt opzoeken welke dag, week en maand het is, wat je allemaal moet doen en je kunt ook vooruit plannen. Zelfstandigheid De Pictoagenda stelt je in staat een zelfstandiger leven te leiden. De agenda is een belangrijk houvast, omdat je er alle informatie over je dagelijks leven in vast kunt leggen en weer op kunt zoeken. Je hoeft dus minder vaak een beroep te doen op je omgeving. Mogelijkheden - De cliënt kan er afspraken in schrijven of plakken (met stickers). Bijvoorbeeld een afspraak met de kapper, de dokter of een vriend/ vriendin. Ook afspraken op het werk kunnen erin. - De cliënt kan erin zetten wanneer er iemand jarig is of dat hij/ zij een feestje heeft. Ook een eigen verjaardag, om op deze manier te zien hoe lang het nog duurt. - De cliënt kan er ook iets van leren; elke dag heeft namelijk een eigen kleur en plaatje. Zo leert de cliënt hoe een week eruit ziet en wanneer het bijvoorbeeld weekend is of vakantie. - Vaak is het raadzaam dat de familie, de pb’er en/ of de groepsleiding samen met de cliënt iets in de pictoagenda schrijft, tekent of plakt. Op deze manier wordt de cliënt geprikkeld en ondersteund om iets te vertellen, wanneer hij/ zij daar moeite mee heeft. Let op: De Pictoagenda is een ondersteunend communicatiemiddel en is niet bedoeld als overdrachtsschrift! Er zijn binnen Promens Care verschillende Pictoagenda’s in omloop. Op de volgende bladzijde worden zij beschreven.

22

Promens Care agenda Binnen Promens Care wordt een eigen pictogrammen agenda gemaakt. De agenda bestaat uit een losbladig systeem dat precies in een kleine multomap past. Bij de Pictoagenda kunnen per individuele cliënt pictogrammenstickers geleverd worden. De stickervellen passen in de Pictoagenda.

Afbeeldingen: Pictoagenda van Promens Care

Voordelen van de Promens Care agenda: -

De prijs is aantrekkelijk. Er worden specifieke “Promens Care-pictogrammen” gebruikt. De pictogrammen van de dagen van de week zijn in kleur. De pictogrammen zijn eenvoudig na te bestellen op stickervellen. Zelfs alle pictogrammen die op het intranet staan zijn bij de papiermolen als sticker na te bestellen (deze kunnen natuurlijk ook aanvullend gebruikt worden bij de pictogenda van Bohn, Stafleu en Loghum).

De Promens Care-agenda kan bij drukkerij de Zuidwester in Hoogeveen besteld worden (zie hoofdstuk 7: contact). De Pictogenda De pictogenda wordt uitgegeven door Bohn, Stafleu en van Loghum en is daar ook te bestellen.

Afbeelding: Pictogenda van Bohn, Stafleu & van Loghum

23

§ 6.3 Pictokalender Promens Care heeft een eigen pictokalender. Net als in de Pictoagenda worden de dagen en de maanden gevisualiseerd in pictogrammen. De kalender kan in groeps- en individueel verband worden gebruikt om inzicht te geven in tijd. Op de kalender kunnen afspraken en gebeurtenissen voor een individu of groep per dag worden weergegeven met behulp van pictogram-stickers. Je kunt ook zelf tekeningen maken of foto’s opplakken die op een afspraak of gebeurtenis betrekking hebben. De pictogrammen van de feestdagen zijn voorgedrukt. Losse stickervellen kunnen bij de Papiermolen in Assen nabesteld worden. De kalender kan besteld worden bij de Zuidwester in Hoogeveen (zie hoofdstuk 7: contact).

Afbeelding: Pictokalender van Promens Care

Afbeelding: Pictokalender van Promens Care

Er zijn in Nederland ook andere pictokalenders verkrijgbaar. Een nadeel daarvan is echter dat zij geen gebruik maken van de dagpictogrammen die binnen Promens Care worden gebruikt.

24

§ 6.4 Klok Om aan te geven hoe lang een activiteit duurt, kan een klok gebruikt worden. Hiervoor zijn verschillende vormen op de markt. Hieronder worden twee voorbeelden besproken. Bij de timetimer geeft een rood vlak de duur van een activiteit aan. Met het verstrijken van de tijd wordt ook het rode vlak steeds kleiner. Informatie over de timetimer is te vinden op www.timetimer.nl Ook een gewone klok of kookwekker kunnen een hulpmiddel zijn om tijd concreet te maken.

Afbeelding: De timetimer

§ 6.5 iPad of tablet Een iPad of tablet kan een goede ondersteuning zijn bij de communicatie. Er zijn verschillende applicaties (apps) die taal kunnen uitlokken, maar er zijn ook apps die kunnen helpen bij het communiceren. Als een cliënt zich verbaal niet (goed) kan uiten dan is het misschien een idee om een spraakcomputerapp te gaan proberen om te kijken of de cliënt zich daarmee kan redden. Er zijn allerlei spraakcomputerapps op de markt, voor ieder wat wils. Op onder andere www.praatapps.nl staat informatie over verschillende apps per aandachtsgebied. Naast spraakcomputerapps zijn er natuurlijk ook gewone spraakcomputers. Deze zijn te vinden in alle soorten en maten. Voor meer informatie over spraakcomputers kunt u kijken op www.rdgkompagne.nl, www.kmd.nl of contact opnemen met de vakgroep logopedie.

25

Afbeelding: www.praatapps.nl

§ 6.6 PECS PECS is een afkorting van Picture Exchange Communication System. Het is een methode die kinderen en volwassenen met een beperking kan leren te communiceren door middel van plaatjes (picto’s) en foto’s. Het doel van PECS is om kinderen en volwassenen initiatief te laten nemen in de communicatie. PECS is een leermethode en bestaat uit zes fasen. Er zit een methodische opbouw in. Fase 1: Het kind of de volwassene geeft een plaatje aan de communicatiepartner om een voorwerp te krijgen. Het kind/volwassene werkt met twee volwassenen: de één is communicatieve partner, de ander fysieke partner. De laatste helpt hem de juiste bewegingen te maken. Fase 2: Het kind of de volwassene leert afstand te nemen van zijn PECS-map en de communicatiepartner, om te voorkomen dat communicatie aan één persoon wordt gekoppeld. De fysieke partner is niet meer nodig. Fase 3: Deze fase is cruciaal. Het kind of de volwassene leert de plaatjes van elkaar te onderscheiden. Fase 4: Het kind of de volwassene leert diverse plaatjes tot een zin te maken. Op de zinstrip, een reepje kunststof met klittenband, komt het plaatje ‘ik wil’ plus het plaatje ‘boterham’. De partner en het kind of de volwassene zegt de woorden: “Ik wil een boterham.” Fase 5/6: In de volgende fasen wordt de zinsbouw steeds verder uitgebreid: Ik wil rode limonade, ik zie een schaap, ik wil het grote, groene blokje. Verder werken de begeleiders aan om hulp vragen, wachten, antwoord geven op vragen, ja of nee antwoorden en aan een beloningssysteem. Mocht je vragen hebben over PECS, dan kan je contact opnemen met de vakgroep logopedie.

26

Afbeelding: PECS-boek

§ 6.7 Materialen ontwikkeld binnen Promens Care Promens Care heeft zelf verschillende materialen op het gebied van Totale Communicatie ontwikkeld. Sommige van deze materialen zijn gebaseerd op bestaande producten, zoals de pictoagenda en de pictokalender, maar er zijn ook nieuwe producten ontwikkeld. Een aantal zullen hieronder beschreven worden. § 6.7.1 De Promens Care-agenda Zie voor een beschrijving § 6.2. § 6.7.2 De pictokalender Zie voor een beschrijving § 6.3. § 6.7.3 Zorgplan, wat is dat? Promens Care heeft een map met pictogrammen ontwikkeld waarmee aan een cliënt kan worden verteld wat een zorgplan inhoud. Het kan ondersteunend gebruikt worden wanneer het zorgplan met de cliënt wordt besproken. De inhoud van de map is losbladig, zodat per cliënt de inhoud aangepast kan worden.

27

Afbeeldingen: Zorgplan, wat is dat?

“Zorgplan, wat is dat?” hoort op elke voorziening aanwezig te zijn. Eventuele nieuwe exemplaren kunnen besteld worden bij de Zuidwester in Hoogeveen. § 6.7.4 Vakantiepraatboek Op verzoek van Vakantievreugd heeft Promens Care een vakantiepraatboek gemaakt waarmee het communiceren tijdens de vakantie makkelijker gemaakt kan worden. Het boek bestaat uit een losbladig systeem waarmee de cliënt onder andere kan vertellen wat hij/ zij leuk vindt om te doen en wat hij lekker vindt. Zo kan de cliënt meepraten, meedenken en meebeslissen tijdens de vakantie.

Afbeelding: Vakantiepraatboek

Afbeelding: Het kiezen van uitstapjes

28

Afbeelding: Met behulp van klittenband kan het dagprogramma worden ingevuld

§ 6.7.5. Ziekenhuisbox Door de vakgroep spelbegeleiding is een doos met materialen ontwikkeld, die gebruikt kunnen worden ter voorbereiding op een ziekenhuisopname. De doos is in principe ontwikkeld voor kinderen met een verstandelijke handicap, die naar het ziekenhuis gaan. Het materiaal is echter ook bruikbaar voor volwassen cliënten. Het doel van de ziekenhuisbox is:  voorbereiden op een ziekenhuisbezoek.  verminderen van angst.  verwerking ziekenhuiservaring. De box bevat de volgende spullen:  brochure van Promens Care: het verstandelijk gehandicapte kind naar het ziekenhuis  fotoboekje  pictogrammendoos met ziekenhuisgerelateerde pictogrammen  ziekenhuismateriaal (denk aan verband, pleister, spuit, stethoscoop etc.)  voorleesboek: Nijntje in het ziekenhuis.  “ik-boek”  divers spelmateriaal Het materiaal is op elk expertisecentrum voor kind, jeugd en gezin aanwezig. Nadere informatie kan worden verkregen bij de vakgroep speldeskundigen. [email protected]

29

Afbeelding: Inhoud ziekenhuisbox

§ 6.7.6. Verhuisdoos Verhuizen kan een ingrijpende en spannende gebeurtenis zijn in het leven van een cliënt. De verhuisdoos is ontwikkeld om cliënten voor te bereiden op een (komende) verhuizing. De materialen die in de verhuisdoos zitten kunnen hiervoor worden gebruikt. De verhuisdoos bevat de volgende spullen:  verf  kleurenstalen voor verf  kwast  verfroller  rol behang  kleurenstalen voor behang  vloerbedekking  hamer  schroevendraaier  sleutel  mapje met foto’s van meubels  pictogenda verhuisboek (zie ook § 6.2.)  diverse soorten pictogrammen m.b.t. verhuizen  diverse soorten gebaren m.b.t. verhuizen

30

Afbeelding: Inhoud verhuisdoos

De verhuisdozen zijn via de vakgroep logopedie te leen. [email protected] § 6.8 Speciale gelegenheden In de communicatie met een cliënt, is er bij speciale gelegenheden vaak ook behoefte aan ondersteunende materialen. Bijvoorbeeld bij vakantie of het overlijden van een dierbare. Hiervoor zijn verschillende materialen op de markt.

vakantie

Afbeelding: Pictogram vakantie

dood

Afbeelding: Pictogram dood

31

foto

Afbeelding: Pictogram foto

§ 6.8.1 Levensboek “Je eigen levensgeschiedenis ontdekken maakt je leven compleet”. Het levensboek is een manier om het persoonlijke levensverhaal van een cliënt te vertellen. Vaak is de levensgeschiedenis van cliënten alleen in geschreven vorm aanwezig. De cliënt kan dit meestal zelf niet lezen, omdat lezen vaak te moeilijk is. In een levensboek kan met behulp van plaatjes, pictogrammen, foto’s, maar ook door middel van ansichtkaarten, entreebewijzen, treinkaartjes, stukjes stof, enz, het levensverhaal of een gedeelte daarvan weergegeven worden. Met behulp van dit boek kunnen herinneringen vastgehouden worden en kan iemand zichzelf aan anderen voorstellen. Het biedt ondersteuning in de communicatie over het verleden en het kan een hulpmiddel zijn om over het heden te communiceren. Een levensboek wordt door ouders en/ of begeleiders samen met de cliënt samengesteld. De cliënt krijgt hierin een actieve rol. Na verloop van tijd ontstaat er een boek dat de cliënt inzicht geeft in zijn/ haar leven. Het boek is een visuele weergave van (een periode uit) zijn leven. De afgebeelde informatie moet daarbij voor de cliënt aantrekkelijk en begrijpelijk zijn. Er zijn verschillende levensboeken in de handel. Bij de vakgroep logopedie is een inkijkexemplaar van het levensboek van Weerklank beschikbaar (zie afbeeldingen) deze is echter niet meer in de handel verkrijgbaar.

Afbeelding: Hier kan een foto geplakt worden over zwemmen

32

Afbeelding: De lichamelijke ontwikkeling, van baby tot volwassene

§ 6.8.2 Pictogenda Vakantieboek Het Pictogenda Vakantieboek is een map die kan helpen bij de voorbereiding van cliënten die op vakantie gaan. Het is een compleet werkboek met stickers dat laat zien wat er gaat gebeuren. In het vakantieboek zit bijvoorbeeld een paklijst met foto´s van spullen die je wel/ niet mee moet nemen, een dagboek waarin geschreven, getekend of geplakt kan worden wat je gedaan hebt en een adressenlijst. Vakantie is leuk, maar ook spannend. Soms kan het zo spannend zijn dat het niet meer leuk is. Als iemand moeite heeft met veranderingen, kan het vakantieboek het makkelijker maken. Het boek is zo gemaakt dat de cliënt er zelf mee kan werken. Het vakantieboek kan besteld worden bij uitgever Bohn Stafleu Van Loghum (zie hoofdstuk 7). Bij de vakgroep logopedie is het mogelijk om een exemplaar in te zien.

Afbeelding: Het Pictogenda Vakantieboek

Afbeelding: Tijd

Afbeelding: Bladzijde gezondheid

33

§ 6.8.3 Pictogenda Verhuisboek Het Pictogenda Verhuisboek is bedoeld om te helpen bij een verhuizing. Een verhuizing is vaak een hele onderneming. Vooral voor mensen met een beperkt abstractievermogen en tijdsbesef is een verhuisproces meestal niet te overzien. Het Pictogenda Verhuisboek is een compleet werkboek met stickers en ruimte voor foto’s en tekeningen. In begrijpelijke afbeeldingen komen alle aspecten van het verhuizen aan bod. Praktische aspecten, zoals inpakken, het verhuizen zelf, het inrichten en het aanschaffen van spullen komen aan bod, maar ook emotionele aspecten, zoals mensen van wie je afscheid gaat nemen en het kennismaken met nieuwe mensen. Verhuizen is spannend, maar ook leuk! Het verhuisboek biedt de mogelijkheid op een goede voorbereiding. Het boek wordt uitgegeven door uitgever Bohn Stafleu Van Loghum (zie hoofdstuk 7). Bij de vakgroep logopedie is een inkijkexemplaar verkrijgbaar.

Afbeeldingen: Pictogenda Verhuisboek

§ 6.8.4 Overlijden Het overlijden van vertrouwde, dierbare personen in de omgeving is zeer ingrijpend. Ook voor mensen met een verstandelijke handicap. Ze ervaren verdriet en kunnen zich eenzaam en verloren voelen. Op de lange termijn wordt pas duidelijk wat het verlies betekent; welke veranderingen er zijn en hoe definitief deze zijn. Behalve verdriet, roept dit gebeuren ook veel vragen op. Mensen met een verstandelijke handicap zijn daarin geen uitzondering. Ook zij missen de vertrouwde mensen, willen weten waar ze zijn en wat dood zijn nu precies is. We kunnen niet op alle vragen antwoord geven, maar we kunnen wel proberen duidelijk te maken wat het overlijden van de desbetreffende persoon heel concreet voor de cliënt betekent. “Iemand die overleden is, kan nooit meer eten, gaat nooit meer wandelen of naar het zwembad.” Om het overlijden van een dierbare goed te kunnen begeleiden, zijn er verschillende ondersteunende materialen in de handel. Op de volgende bladzijden worden er enkele beschreven.

34

§ 6.8.4.1 Doodboek Het Doodboek bestaat uit een losbladig systeem met foto’s en pictogrammen, die verschillende aspecten van het afscheid nemen laten zien. Per situatie kan bepaald worden welke foto’s of pictogrammen van toepassing zijn. Daarnaast bevat het materiaal een passe-partout die om de foto van de overledene geplaatst kan worden, zodat er geen misverstanden kunnen ontstaan om wie het gaat. Verder is er een pagina met foto’s van bezigheden die de overleden persoon niet meer kan doen om het begrip “dood” verder te concretiseren. Het doodboek is een uitgave van Weerklank. De vakgroep logopedie heeft een inkijkexemplaar.

Afbeelding: Voorkant doodboek

Afbeelding: Foto van rouwkaarten

35

§ 6.8.4.2 Ik mis je zo ‘Ik mis je’ zo is een uitgebreid pakket om het overlijden van een dierbare te begeleiden. Het bestaat uit:  Begeleidersboek  Mijn boek met herinneringen  Foto- en pictogrammenset Het begeleidersboek bevat uitleg over:  rouw bij mensen met een verstandelijke handicap  voorbereiden en betrekken bij een afscheid  vragen over hun zorgen  rouwen in stapjes  rouwen in relatie tot het ontwikkelingsniveau Verder bevat het een literatuurlijst, aandachtspunten voor de begeleider, een handleiding en voorbeelden van ondersteunende materialen. ‘Mijn boek met herinneringen’ is een praktisch werkboek, waarin samen met de cliënt geplakt, getekend of geschreven kan worden over de overleden persoon. Het is een boekwerk dat voor de cliënt zelf bestemd is, om wanneer dat nodig is in te kunnen kijken. De foto en pictogrammenset bevat foto’s en plaatjes van alle aspecten van het afscheid nemen. Het materiaal is te bestellen bij de uitgeverij Damon (zie hoofdstuk 7). De vakgroep logopedie heeft een inkijkexemplaar.

Afbeeldingen: Materiaal ‘Ik mis je zo’.

36

§ 6.9 Totale Communicatiekoffers In de loop van de tijd heeft de vakgroep logopedie allerlei materialen en informatie over Totale Communicatie verzameld. Deze hebben we samengevoegd in twee groene koffers. Deze Totale Communicatiekoffers gaan regelmatig mee wanneer er een thema over communicatie op locatie wordt gegeven. Elke keer blijkt het weer inspirerend de materialen te bekijken en de vormen van ondersteunende communicatie letterlijk in handen te hebben. In de bijlage is een lijst met de inhoud van de Totale Communicatiekoffers opgenomen. De koffers staan op het Service Bureau en kunnen in overleg met de vakgroep logopedie worden ingezien.

Afbeelding: Totale Communicatiekoffers

37

7.

CONTACT

In dit hoofdstuk staan de namen en adressen van de in dit handboek vermelde uitgevers en drukkerijen. Voor vragen over materialen van Promens Care zelf, kunt u zich wenden tot de Zuidwester in Hoogeveen. Afhankelijk van de materialen waar het om gaat. Ook kunt u bij de Zuidwester pictogrammen bestellen. Pictogrammen kunnen op elk gewenst formaat geleverd worden en ook kunnen ze gelamineerd (voorzien van een plastic laagje) worden. Als u vragen heeft over het gebruik van de materialen of producten uit dit handboek, dan kunt u contact zoeken met de logopedisten van Promens Care. § 7.1 De Papiermolen U kunt bij de Papiermolen terecht voor:  Persoonlijke kalenders  Kaarten – kerst, geboorte, trouwen etc.  Pictogrammen op bestelling  Visite kaartjes  Posters en flyers  Kopieerwerk Adres Papiermolen: Wenkebachstraat 12 9403 BG Assen T 088-8789614 [email protected] § 7.2 De Zuidwester De Zuidwester in Hoogeveen is een reprocentrum van Promens Care. U kunt bij de Zuidwester terecht voor:  Pictokalender van Promens Care  Picto-agenda van Promens Care  Pictogrammen op bestelling  Kopieerwerk  Inbinden  Lamineren Openingstijden maandag t/m vrijdag van 08.30 tot 16.00 uur Adres: Bentinckslaan 107 7902 GC Hoogeveen T 088-8789608 [email protected] § 7.3 Uitgeverij Damon Bij uitgeverij Damon kunnen de volgende materialen besteld worden:  Het levensboek  Doodboek

38

Postbus 2014 6020 AA Budel T 0495 -499319 [email protected] www.damon.nl § 7.4

Bohn Stafleu Van Loghum

Bij Bohn Stafleu Van Loghum kunnen alle hulpmiddelen van Pictogenda besteld worden. Ook kun je hier terecht voor informatie en tips. Van Pictogenda is inmiddels verschenen: - Pictogenda (de officiële beeldagenda) - Pictogenda Kalender (een overzichtelijke maandkalender) - Pictogenda Printer (eenvoudige pictogrammen en afbeeldingen printen) - Pictogenda Verhuisboek (een werkboek dat alle aspecten van de verhuizing in beeld brengt) - Pictogenda Vakantieboek (een werkboek dat op vakantie gaan overzichtelijker maakt) Bohn Stafleu Van Loghum Het Spoor 2 3994 AK Houten T 030-683 3736 www.pictogenda.nl

§ 7.5

Nederlands gebarencentrum

Bij het Nederlands gebarencentrum kan het volgende worden besteld: - Mijn eerste 1500 gebaren - Bijbelnaamgebaren - Gebaren in de gezondheidszorg - Gebaren rondom dood en rouw - Gebaren voor de politie - Gebarenwoordenboek voor kinderen, deel 1 en deel 2 - Van Dale basiswoordenboek NGT www.gebarencentrum.nl

39

§ 7.6 Logopedisten

Myrte van de Beld E-mail: [email protected]

Ingrid van Helsdingen E-mail: [email protected]

Geke Hofsteenge E-mail: [email protected]

Marah Katerberg E-mail: [email protected]

Rita Kwant E-mail: [email protected]

Rietha Marinus E-mail: [email protected]

40

BIJLAGE: Het gebruik van pictogrammen op de computer. Pictoword Dit programma is voor iedereen bij Promens Care beschikbaar voor gebruik. Het is te gebruiken als je in Word bezig bent. 1. Klik op ‘start’ links onderin het scherm. 2.. Selecteer ‘pictobase/pictoword’ en het programma komt tevoorschijn. 3. Scroll naar de picto die je wilt plaatsen in het document. 4. Stel het formaat in (in mm) 5. Klik op ‘Invoegen’ Vervolgens kun je doorgaan in het document. PictoWord blijft gewoon staan. Je kunt PictoWord ook minimaliseren of verplaatsen naar rechts boven in het scherm, zodat je er bij het werken in Word geen last van hebt. Opmerking: Als Pictobase/Pictoword niet genoemd staat, moet je contact opnemen met automatisering.

Gebruik van de door Promens Care zelf ontwikkelde pictogrammen: Naast het programma Pictoword zijn er ook nog een aantal, door Promens Care zelf ontwikkelde pictogrammen, bijvoorbeeld van de dagen van de week. Het bedrijf dat Pictoword op de markt brengt wil niet dat we die integreren in Pictoword. Daarom blijft de omslachtige manier om ze wel te integreren gewoon bestaan. Dit kan als volgt: Terwijl je werkt in Word:  Kies in de menubalk ‘invoegen’  Ga naar ‘afbeelding’ en kies vervolgens ‘uit bestand’  Soms kom je meteen in de map ‘extra pictogrammen’ en kun je het pictogram invoegen dat je wilt hebben. Zo niet:  In het vakje achter ‘zoeken in’ staat bijvoorbeeld ‘my pictures’. Klik op het kleine driehoekige pijltje rechts hiervan.  Klik op ‘(eigen naam) on PMCCOT01’(of 02/03)  Klik op ‘Pictogrammen (S)’  Klik op ‘Extra Pictogrammen’

41

Bijlage; Inhoudsopgave Totale Communicatie koffer: Trefwoord: Titel: 1. Aanvraagkaart

Van Top tot Teen

2. Agenda

Mijn lijf agenda 2008

3. Agenda

Pictogenda ziekenhuisboek

4. Agenda

Pictogenda 2010

5. Agenda

Promens Care agenda 2015

6. Blocnote

Mijn bloknootje

7. Blocnote

Mijn bloknootje (1)

8. Blocnote

Mijn bloknootje (2)

9. Blocnote

Mijn bloknootje (4)

10. Boek

Communicatieboek aankleden

11. Boek

Communicatieboek hygiëne

12. Boek

Horen, zien, zwijgen, begrijpen: meedoen!

13. Boek

Hulpmiddelen helpen meedoen

14. Boek

Levensboek

15. Boek

Levensboek van

16. Boek

Mijn kiekeboek

17. Boek 18. Boek

Pictogenda vakantieboek Pictogenda verhuisboek

19. Boek

Totale Communicatie

20. Boek

Uitleg in beeld bij geef me de 5

21. DVD

Autimatisch

Omschrijving: Dé seksuele voorlichtingsmap voor mensen met een verstandelijke beperking*** Agenda voor cliënten met informatie over het lichaam*** Boek dat gebruikt kan worden als cliënten naar het ziekenhuis gaan of in het ziekenhuis liggen*** Agenda met pictogrammen voor cliënten*** Agenda met pictogrammen voor cliënten*** Cartoons die op een humoristische manier verwijzen naar de autistische denkstijl (papieren versie op A4 formaat)*** Cartoons die op een humoristische manier verwijzen naar de autistische denkstijl*** Cartoons die op een humoristische manier verwijzen naar de autistische denkstijl** Cartoons die op een humoristische manier verwijzen naar de autistische denkstijl*** Stappenplannen voor verschillende activiteiten (schoenen aantrekken/zwemkleding etc.)*** Stappenplannen voor verschillende activiteiten (wassen/tanden poetsen etc.)*** Goede voorbeelden van ondersteunende communicatiemiddelen*** Handboek hulpmiddelen voor mensen met een verstandelijke beperking*** Boek waarin het levensverhaal van een cliënt verteld kan worden*** Boek waarin het levensverhaal van een cliënt verteld kan worden*** Boek waarin cliënten dingen over hun leven kunnen opschrijven/laten opschrijven*** Dagboek voor op vakantie*** Boek waarin alle onderdelen van een verhuizing aan bod komen*** In dit boek wordt de theoretische achtergrond van Totale Communicatie kort belicht. Vervolgens wordt uitvoerig stilgestaan bij de praktijk van deze methode*** Visuele ondersteuning bij uitleg van autistische stoornis*** 61233 beelden over autisme en normale begaafdheid*

42

22. DVD

Concept Ondersteunende Communicatie in beeld

23. DVD

Kijk Zozijn

24. DVD

Met andere woorden

25. Folders

Folders ‘ik mis je zo’

26. Folders

Gewoon zo!

27. Foto 28. Foto’s

Foto verwijzers Foto’s behorend bij ‘ik mis je zo’

29-36. Handboek 37. Map

Handboek Totale Communicatie Eerste hulp thuis en op je werk

38. Map

Het Vakantie Praatboek

39. Overig

Envelop casuïstiek

40. Overig

Fotomapje met verschillende handelingen + picto’s

41. Overig 42. Overig 43. Overig 44. Overig

Houten speeltje Kralenketting Losse picto’s Magneetstrip

45. Overig 46. Overig

Notitieblaadjes Oranje gelamineerde papieren

47. Overig

Plastic fotohouders

48. Overig 49. Overig 50. Overig 51. Overig 52. Overig 53. Overig 54. Werkmap

Plastic fotolijst Plastic hondjes Rode ring Vlieg Zandbakschelp Zwemband Ik mis je zo

Impressie concept Ondersteunende Communicatie in beeld bij Autisme Spectrumstoornissen* Drie korte films over de werkwijze binnen een kindercentrum* DVD speciaal voor ouders en begeleiders van kinderen met autisme en een verstandelijke handicap* Informatie over materiaal ‘ik mis je zo’ + bestelformulier*** Folders met meer informatie over dagelijkse dingen (anticonceptie, zelfstandig wonen, internet, geld, werk, wonen, wetten en regels, gezondheid, informatie en vriendschap)*** Foto van verwijzers** Hulp bij omgaan met rouw d.m.v. foto’s*** Handboek Totale Communicatie*** Werkboek “eerste hulp bij ongelukjes” ontwikkeld voor mensen met een verstandelijke beperking, met foto’s*** Praatboek waar pictogrammen in geplakt kunnen worden om zo aan de cliënt duidelijk te maken wat er gaat gebeuren en zodat de cliënt zelf ook kan meebeslissen*** Casussen die gebruikt kunnen worden bij een presentatie over TC** Verschillende handelingen die uitgebeeld zijn met pictogrammen** Verwijzer** Verwijzer** Pictogram van stoel en zitten** De magneetstrip kan gebruikt worden om pictogrammen op te plakken*** Notitieblaadjes zelfklevend** Kan gebruikt worden bij een presentatie over TC** Houders om foto’s of picto’s in te zetten** Plastic fotolijst** Verwijzer** Verwijzer** Verwijzer** Verwijzer** Verwijzer** Werkmap + begeleidersboek over (hoe om te gaan met) rouw bij mensen met een verstandelijke beperking***

55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62.

43

63. 64. 65. Waar te vinden? * = voorvak 1 ** = voorvak 2 *** = hoofdvak

44

Bronnenlijst Balkom van, H. & Tartwijk van, S., “Communicatie bij mensen met een verstandelijke beperking: meer dan een som der delen”. In Tijdschrift NTZ 4, 2002. Balkom van, H. & Welle Donker-Gimbrère, M., “Kiezen voor communicatie. Een handboek voor mensen met een motorische of meervoudige handicap. Uitgeverij Intro, Nijkerk, 1994. Gemiva/ Weerklank, “Communiceren met gebaren, De Tijdstroom, 1996. Nederlandse Gebarencentrum, “Gebarenwoordenboek voor kinderen, deel 1 en 2, Nederlandse Gebarencentrum. Noens, I. & Berckelaer-Onnes van, I., “Communicatie bij mensen met autisme en een verstandelijke beperking: van inzicht naar interventie”. In tijdschrift NTZ 4, 2002. Oskam, E. & Scheres, W., “Totale Communicatie”, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2000. Schermer, T & Koolhof, C., “Basiswoordenboek Nederlandse Gebarentaal”, Van Dale, februari 2010. Stichting Ipse, “Project Totale Communicatie”, Nootdorp, 2001. Trans, de, “Totale Communicatie”, juni 2002. Vakgroep logopedie De Leite, Beleidsstuk Totale Communicatie, Assen, 2006 Video “Met andere woorden”, Leiden: Universiteit van Leiden, 2002 Verpoorten, R., e.a., “ComVoor”, voorlopers in communicatie, handleiding. PITS b.v., Leiden, 2004 www.damon.nl www.pictogenda.nl www.timetimer.nl www.praatapps.nl www.rdgkompagne.nl www.kmd.nl www.kentalis.nl www.gebarencentrum.nl

45