Herschikking van de Gentse stadsschuld in de 18e eeuw

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2014 – 2015

Herschikking van de Gentse stadsschuld in de 18e eeuw Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van

Master of Science in de Algemene Economie

Mathias Brouckaert

onder leiding van

Prof. Dr. Koen Schoors

ii

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2014 – 2015

Herschikking van de Gentse stadsschuld in de 18e eeuw

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master of Science in de Algemene Economie

Mathias Brouckaert onder leiding van Prof. Dr. Koen Schoors

iii

iv

PERMISSION Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding. Mathias Brouckaert

v

Woord vooraf Het schrijven van een masterproef is een werk van lange adem met vallen en opstaan, dus zonder de hulp van een aantal mensen zou ik deze masterproef nooit tot een goed einde gebracht hebben. Ten eerste zou ik Prof. Dr. Koen Schoors willen bedanken om mij de kans te geven om me vast te bijten in dit onderwerp. Daarnaast stond zijn deur ook altijd open voor zeer waardevolle commentaren en opmerkingen. bijzondere dank gaat uit naar Tine die steeds in mij geloofde en vertrouwen gaf op de momenten dat ik het nodig had. Ik wil ook graag mijn ouders bedanken die mij de kans hebben gegeven om mij gedurende vijf jaar te mogen ontplooien aan de universiteit Gent. Ook wil ik hen bedanken voor de steun en aanmoedigingen die ik heb mogen ervaren tijdens het schrijven van deze masterproef.

Mathias Brouckaert 18 mei 2015

vi

Inhoudsopgave Woord vooraf .......................................................................................................................................... vi Inhoudsopgave ....................................................................................................................................... vii Lijst van afkortingen................................................................................................................................. ix Grafieken ..................................................................................................................................................x 1.

Inleiding ........................................................................................................................................... 1 1.1 Opzet en probleemstelling ............................................................................................................ 1 1.2 Bronnen en methodologie ............................................................................................................ 4 1.3 Opbouw ......................................................................................................................................... 5

2.

Globaal overzicht van schuldherschikkingen .................................................................................. 6 2.1 Theorieën rond schuldherschikkingen .......................................................................................... 6 2.2 Schulden in Amerikaanse staten in de negentiende eeuw ......................................................... 10 2.3 Schuldenpolitiek in het zestiende-eeuwse Spanje ...................................................................... 11

3.

Sociaaleconomische schets van de Zuidelijke in de achttiende eeuw .......................................... 16

3.1

Historische context .................................................................................................................... 16 3.1.1 Politieke situatie ................................................................................................................... 16 3.1.2 Economische situatie............................................................................................................ 18

3.2 Gent in de achttiende eeuw ........................................................................................................ 21 3.2.1 Institutioneel ........................................................................................................................ 22 3.2.2 Financieel beleid ................................................................................................................... 23 3.3 Renteverkopen ............................................................................................................................ 24 4.

Stedelijke schuld in Antwerpen ..................................................................................................... 26 4.1 Schuldherschikkingen .................................................................................................................. 28

5.

Stedelijke schuld in Gent ............................................................................................................... 31 5.1 Stadsfinanciën ............................................................................................................................. 31 5.2 verkoop van renten ..................................................................................................................... 35 5.2.1 schuldherschikkingen ........................................................................................................... 40 5.2.2 Lijfrenten .............................................................................................................................. 47 5.2.3 erfrenten .............................................................................................................................. 48

6.

Conclusie ....................................................................................................................................... 50

7.

Bibliografie .................................................................................................................................... 53 7.1 Onuitgegeven bronnen ............................................................................................................... 53 7.2 Literatuur ..................................................................................................................................... 56

8.

Bijlagen .......................................................................................................................................... 59 8.1 Overzicht van de belangrijkste stedelijke elite en Gentse families ............................................. 59 vii

8.2 Omrekeningstabel munteenheden ............................................................................................. 61 8.3 Overzicht van verkochte lijfrenten tussen 1720 – 1730.............................................................. 61 8.4 Overzicht van verkochte lijfrenten na 1750 ................................................................................ 69 8.5 Overzicht van de verkochte erfrenten tussen 1737 - 1773 ......................................................... 73 8.6 Overzicht van de verkochte erfrenten na 1773 .......................................................................... 86

viii

Lijst van afkortingen ARA : Algemeen Rijksarchief Cfr. Infra : conferatur infra (zie verder in dit werk) Cfr. Supra : conferatur supra (zie hoger in dit werk) f° : folio N.d : nec dato (zonder vermelding van plaats) r : Recto S.l. : sine loco (zonder plaats; plaats van uitgave niet vermeld) S.n.: sine nomine (zonder vermelding van de naam van de uitgeverij) SAG : Stadsarchief Gent v : Verso

ix

Grafieken Grafiek 1: Het aandeel zilver in 10 verschillende munteenheden ...........................................................8 Grafiek 2: Verdeling van gemiddeld geïnvesteerde bedragen per periode en per sociale groep ........ 29 Grafiek 3: Bilan stadsrekening 1700 – 1797 .......................................................................................... 32 Grafiek 4: Inkomsten van de stad Gent 1700 – 1794 ............................................................................ 33 Grafiek 5: verdeling lijfrenten van 1720 tot 1730 ................................................................................. 37 Grafiek 6: verdeling lijfrenten na 1730 ................................................................................................. 38 Grafiek 7: verdeling erfrenten van 1737 – 1764 ................................................................................... 39 Grafiek 8: verdeling erfrenten na 1773 ................................................................................................. 39 Grafiek 9: verdeling van de verkoop van lijfrenten tussen de verschillende groepen.......................... 45 Grafiek 10: verdeling van de verkoop van erfrenten tussen de verschillende groepen ....................... 46

Tabellen Tabel 1: Verdeling van inkomsten in ponden........................................................................................ 34 Tabel 2: Verdeling van uitgaven in ponden ........................................................................................... 35 Tabel 3: Gentse schepenbank 1749 – 1752 .......................................................................................... 43 Tabel 4: Gentse Schepenbank 1773 ...................................................................................................... 44 Tabel 5: Sociaal profiel investeerders per soort renten ........................................................................ 47 Tabel 6: Belangrijkste Gentse handelaars in de achttiende eeuw ........................................................ 59 Tabel 7: Edele families in Gent tijdens de achttiende eeuw ................................................................. 60 Tabel 8: Omrekeningstabel munteenheden ......................................................................................... 61

x

1. Inleiding 1.1 Opzet en probleemstelling De zeventiende en achttiende eeuw waren eeuwen met vele maatschappelijke en institutionele veranderingen. Een van de meest ingrijpende veranderingen was de opkomst van een staand leger en een steeds meer geprofessionaliseerde administratie. Zo werden in de achttiende eeuw de legers steeds groter en complexer waardoor er steeds meer geld en diensten nodig waren om het leger te onderhouden. Deze evolutie samen met de steeds professionelere administratie zorgde ervoor dat de geldhonger van de overheid bijna onstilbaar werd. Deze gestegen uitgaven voor het leger en de administratie werden niet altijd gecompenseerd door nieuwe inkomsten. Dit had tot gevolg dat de schuldenlast voor de overheden in de zeventiende en achttiende eeuw een ware explosie kende. De zeventiende en achttiende eeuw werden dus gekenmerkt door een zeer grote schuldenlast. Dit was het geval voor alle Europese overheden en de Zuidelijke Nederlanden vormden hier geen uitzondering op. Door de gestegen kosten hadden de centrale overheden nood aan een continue stroom van inkomsten. Dit was ook het geval in de Zuidelijke Nederlanden. Hier vormden de beden1 een van de belangrijkste inkomsten voor het centraal bestuur. Deze beden speelden een belangrijke rol in de staatsvormingsprocessen, zo merkt onder ander Wim Blockmans op. Hij stelt dat het vormingsproces van de Bourgondische en Habsburgse staat niet alleen gepaard ging met minder financiële autonomie voor de steden, maar ook met het feit dat de vorst steeds meer geld in de vorm van beden vroeg aan de ondergeschikte besturen. Om aan deze geldvraag van de vorst te voldoen moesten de steden de belastingdruk op de gewone consument steeds verhogen (Blockmans, 1987). Om opstanden en oproeren te vermijden omwille van deze steeds stijgende belastingdruk passen de steden een techniek toe van het uitgeven van nieuwe leningen, renten, in plaats van het verhogen van accijnzen. Maar door deze techniek zal de schuldenlast van de steden wel sterk stijgen. Een hoge publieke schuld was het kenmerk van (grotere) autonome steden in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd (’t Hart en van der Heijden, 2006). Deze schuldenlast vormde een steeds groter probleem, zowel voor de steden zelf als voor de centrale overheid. Twee elementen verhoogden de druk op de schuldenlast; de hoge interestvoet en de achterstallige intresten. Voor de steden werden deze schulden problematisch, omdat ze het risico 1

Beden waren een bijdrage die de verschillende ondergeschikte besturen moesten betalen aan de vorst. Het initiatief om een bepaalde beden te vragen aan de verschillende ondergeschikte besturen ging uit van de vorst of een vertegenwoordiger. Deze onderhandelde dan met de Statenvergadering tot elke lid akkoord ging met de bede.

1

liepen om hun kredietwaardigheid te verliezen. Hierbij kunnen we het onderscheid maken tussen enerzijds materiële kredietwaardigheid - hier was de stad niet meer in staat om de renten terug te betalen, en anderzijds morele kredietwaardigheid -hier besliste de stad om bepaalde renten niet uit te betalen. Kredietwaardigheid was de belangrijkste parameter op basis waarvan de rendabiliteit van de renten of de winsten voor de renteniers werd bepaald. Bij verlies van hun kredietwaardigheid konden de steden veel moeilijker renten verkopen en verloren ze op die manier hun belangrijkste instrument om op korte tijd grote sommen geld op te halen. Dit was vaak nodig om onvoorziene uitgaven te kunnen betalen. Voor de centrale overheid werd de schuldenlast ook problematisch. Vanwege de hoog oplopende schulden waren de steden niet meer in staat om hun bijdrage te betalen in de beden. Hierdoor liep de centrale overheid een groot deel van zijn inkomsten mis. Maria Theresia zal hier tegen in actie komen en haar gouverneur-generaal Von Harrach de opdracht geven om de situatie te verbeteren. Hij stelde hiervoor een regeringsprogramma op: Expédients pour le redressement des Pays-Bas, dat als hoofddoel had om de financiën en administratie te saneren (Lenders, 1988). Ondanks deze initiatieven moesten de verschillende overheden toch overgaan op een herschikking van hun schulden. Deze herschikkingen zijn zeker geen uitzondering in de geschiedenis. Reinhart en Rogoff haalden dit ook al aan in hun werk. Zo geven ze een overzicht van de verschillende financiële crisissen die er de afgelopen 500 jaar geweest zijn. De oorzaak van deze crisissen verschilt van crisis tot crisis, maar de achter liggende oorzaak is volgens hen de ‘This time is Different’ mentaliteit. Deze is volgens hen: “The essence of the this-time-its-different syndrome is simple. It is rooted in the firmly held belief that financial crises are things that happen to other people in other countries at other times; crises do not happen to us, here and now” (Reinhart en Rogoff, 2009, p.2). Dit was ook het geval voor Europa. Spanje kende in de periode onder Filips II verschillende schuldherschikkingen. Maar ook in de net opgerichte Verenigde Staten van Amerika waren er verschillende staten die failliet gingen. Deze scriptie zal een overzicht geven van de verschillende soevereine financiële crisissen die hebben plaats gevonden in de zestiende, zeventiende en de achttiende eeuw. Hierbij zullen we de oorzaak van deze crisissen en die manier waarop men de schulden dan herschikt heeft bespreken. Naast een algemeen overzicht zullen we meer in detail de stand van zaken in de Zuidelijke Nederlanden behandelen en dan in het bijzonder de situatie in de Antwerpen en Gent in de zeventiende en achttiende eeuw. De stedelijke schulden in Antwerpen en Gent werden toen meermaals herschikt. In Antwerpen zien we dat het stadsbestuur en de hogere sociale klassen op een dubieuze manier omgingen met de stedelijke schuld. De hogere sociale klassen stelden hun eigen belangen boven deze 2

van de stad Antwerpen. De Vijlder en Limberger kwamen tot de vaststelling dat de leden van het stadsbestuur zich bewust begonnen terug te trekken uit de stedelijke financiën en renteverkopen wanneer een bankroet of een herstructurering van de stedelijke schulden dreigden. Zo zien we dat wanneer de verhouding tussen de schulden en inkomsten van de stad te hoog op liep de leden van de gemeenteraad veel minder renten kochten. In de periode tussen 1700 en 1709 toen de verhouding tussen de stedelijke schuld en de inkomsten 15,12 bedroeg werd er slechts 5 % van de renten verkocht aan leden van de gemeenteraad, maar wanneer de financiële situatie verbeterd was kochten de leden van de gemeenteraad weer meer renten. Zo kochten de leden van de gemeenteraad in de periode van 1740 tot 1749 32 % van de uitgegeven renten en dit terwijl de verhouding tussen de stedelijke schuld en de inkomsten slechts 8,93 bedroeg, het laagste niveau in de afgelopen 50 jaar(De Vijlder en Limberger, 2014). We kunnen dus stellen dat in Antwerpen de leden van het stedelijk bestuur handelden met zekere mate van voorkennis. De toplaag van de stedelijke samenleving misbruikte dus de door haar opgedane geprivilegieerde kennis uit de bestuurlijke organen van de stad om een beter geïnformeerde keuze te kunnen maken. Zoals hierboven vermeld werd de stad Gent in de achttiende eeuw ook geconfronteerd met een zeer hoge stedelijke schuld. In deze periode vonden dan ook meerdere schuldherschikkingen plaats. In de jaren vijftig van achttiende eeuw vond er een eerste herschikking plaats van de stedelijke schulden en dit onder leiding van de voorschepen Jean Jacques Philippe Vilain XIIII2. In de jaren 70 van de achttiende eeuw werd er een tweede herschikking uitgevoerd, maar dit maal onder leiding van de Jointe voor Besturen en Subsidiezaken. Dit orgaan werd speciaal opgericht door de regering in Oostenrijk om de stedelijke en gemeentelijke financiën te hervormen en beter te kunnen controleren (Lenders, 1990). In deze scriptie zullen we kijken hoe deze schuldherschikkingen werden uitgevoerd en wat de impact was op de stedelijke financiën en hoe de verschillende bevolkingsgroepen reageerde op deze herschikking. De situatie in Gent zullen we ook vergelijken met gelijkaardige schuldherschikkingen in de achttiende eeuw. Ook zullen we kijken of er in het Gent van de achttiende eeuw sprake was van een stadsbestuur dat zich bewust terug trok uit de stedelijke financiering wanneer een herstructurering van de schulden onvermijdelijk dreigde te worden. Met andere woorden primeerde de zelfverrijking van de bestuurlijke elite of het algemeen belang van de stad? Hiermee hopen we een overzicht te geven van hoe de verschillende overheden omgingen met hun schulden en dan in het bijzonder het Gentse stadsbestuur van de achttiende eeuw. We zullen dus

2

De voorschepen was de voorzitter van de stedelijke raad en was ook voorzitter van de raad van Vlaanderen. De voorschepen van de stad Gent was de toppoliticus van het graafschap Vlaanderen in de vroegmoderne tijd.

3

kijken wat de economische en de sociaal culturele gevolgen waren van de verschillende schuldherschikkingen in de stad Gent.

1.2 Bronnen en methodologie De archieven in verband met de publieke financiën van de centrale overheid en de steden zijn over het algemeen goed bewaard gebleven en bevatten naast informatie over de centrale overheid ook informatie over het bestuur van ondergeschikte besturen. Deze documenten werden voornamelijk aangemaakt om het beheer over deze besturen beter te controleren en efficiënter te maken. Voor het stedelijk niveau vormen de stadsrekeningen de belangrijkste bronnenreeksen. Naast praktische informatie over lonen en prijzen, publieke werken en armenzorg, geven stadsrekeningen namelijk een tamelijk objectief beeld van de algemene gang van zaken in een stad. Met stadsrekeningen kunnen we verschillende domeinen van het stedelijk leven belichten. ’t Hart en van der Heijden onderscheiden hierbij drie verschillende benaderingen. Een institutioneel-beleidsmatige benadering, waarbij men zich niet beperkt tot het beschrijven van de verschillende instituties, maar ook het beleid en de beleidsruimte van het stedelijk bestuur onderzoekt. Een tweede benadering is een meer economische benadering die zich richt op onderwerpen als lonen, prijzen, demografische ontwikkelingen, economische conjunctuur en levenstandaard. Tenslotte is er de sociaaleconomische benadering die stedelijke elites en de machtsverhoudingen tussen stadsbestuurders en stadsbewoners als onderwerp heeft. Toch moeten we steeds een aantal methodologische problemen in het achterhoofd houden wanneer we met stadsrekeningen werken. Sommige stadsrekeningen zijn het resultaat van de gehele stedelijke financiële boekhouding en het is mogelijk dat door het gebrek aan kaseenheden in de boekhouding de stadsrekeningen niet voldoende zijn om een geheel beeld te krijgen van de stadsfinanciën. Daarom moeten we ook andere bronnen consulteren zoals accijnsregisters, ordonnanties en ambtenboeken. Ook moet er rekening gehouden worden met de soms verwarrende verstrengeling van de publieke financiën van de stad en de private financiën van stedelijke ambtenaren (’t Hart en van der Heijden, 2006). Naast de stadsrekeningen kijken we ook naar verschillende rentenboeken die door het stadsbestuur van Gent in de zeventiende en achttiende eeuw zijn opgesteld. Deze rentenboeken bevatten de namen van de personen of instellingen die renten gekocht hadden samen met het bedrag en datum waarop de transactie heeft plaats gevonden. Hiermee kunnen we een beeld krijgen van welke personen hoeveel renten gekocht hebben op welk moment. Als we dit dan terugkoppelen naar de financiële situatie van de stad Gent kunnen we zien of een bepaalde groep zich terugtrekt uit de financiering van de stad wanneer het financieel moeilijk gaat en de kans op een gedeeltelijk bankroet groter wordt. We kijken dan voornamelijk naar de bestuurlijke elite die het beste zicht hadden op de financiële situatie 4

en dus ook de meeste mogelijkheden hadden om te anticiperen op een eventueel bankroet. Daarmee kunnen we duidelijk zien in welke mate de bestuurlijke elite hun eigen belangen boven die van de stad stellen.

1.3 Opbouw Deze scriptie bestaat uit 4 delen. Na de inleiding en toelichting van de probleemstelling geven we in het eerste deel een overzicht van de verschillende theorieën die er bestaan rond schuldherschikkingen. In het tweede deel geven we een overzicht van de verschillende financiële crisissen en schuldherschikkingen van de zestiende eeuw tot de negentiende eeuw. We zullen ons voornamelijk richten op de toestand in het Spanje van de zestiende eeuw en verscheiden Amerikaanse staten in de negentiende eeuw. In het derde deel richten we ons op de Zuidelijke Nederlanden. We zullen een korte historische schets geven van de sociaal economische situatie in de zeventiende en achttiende eeuw om daarna de situatie in Antwerpen en Gent meer uitgebreid te bespreken. Ten slotte geven we een uitgebreid overzicht van de financiële situatie van de stad Gent in de achttiende eeuw en van de verschillende renten die verkocht werden. We duiden ook de economische en sociale betekenis van deze verschillende renten en gaan na wat de rol was van de verschillende stedelijke groepen in de verkoop en aankoop van deze schuldtitels, meer in het bijzonder in de periodes vlak voor en na een schuldherschikking.

5

2. Globaal overzicht van schuldherschikkingen 2.1 Theorieën rond schuldherschikkingen Reinhart en Rogoff stellen in hun werk ‘This time is Different’ dat het verheffen of herschikken van schulden een standaard is doorheen de geschiedenis en ook terug komt op elk continent en in verschillende soorten economieën. Een terug komend fenomeen is dat de financiële crisissen en het daar opvolgend bankroet ontstaan in een periode met veel kapitaal instroom. Dit geeft de bevolking en de beleidsmakers van euforie en het idee dat het deze keer inderdaad anders is (Reinhart en Rogoff, 2009). Er zijn dan ook verschillende theorieën ontwikkeld van hoe men met deze schulden moet omgaan en hoe men ze moet herschikken. Staten of de voorlopers van soevereine staten, steden en stadsstaten hebben steeds een traditie gehad van het verkopen van obligaties of schuldbewijzen. Deze verkoop gaf hun een extra bron van inkomsten naast belastingen. Die extra inkomsten werden dan voornamelijk gebruikt om grote of ongeplande kosten te financieren. Er werden traditioneel veel obligaties of schuldbewijzen verkocht in een periode van oorlog of wanneer er grote infrastructuur werken werden uitgevoerd zoals de aanleg van een kanaal. In de loop van de vijftiende en zestiende eeuw ontstaan er twee belangrijke toewijzingsmethodes. De eerste methode was deze van de gesloten veiling. Hierbij konden geïnteresseerden zich inschrijven door middel van een gesloten brief waarin men vermelde hoeveel obligaties men wilde aankopen. Vaak werden ook belangrijke commerciële personen of instellingen uitgenodigd om deel te nemen aan de obligatie verkoop. De tweede toewijzingsmethode is het principe van een openbare verkoop. Hier deed de overheid die de obligaties uitgaf een voorstel waarop de geïnteresseerde dan een tegenvoorstel op konden uitbrengen tot men uiteindelijk tot een overeenkomst kwam. Het belangrijkste verschil tussen de twee methodes is dat bij een openbare verkoop de verschillende partijen elkaars acties zien en zich hieraan kunnen aanpassen. Hiermee probeerde de kopers van obligaties het probleem van asymmetrische informatie tegen te gaan. Investeerders in overheidsschuld wisten vaak niet welke obligaties zij juist kochten en ook niet of deze obligaties wel het beloofde rendement gingen opbrengen. Een van de markantste voorbeelden van het misbruik van obligaties door de overheid kwam van de Schotse generaal Gregor MacGregor die in de negentiende eeuw obligaties verkocht om de uitbouw van de fictieve staat Poyais te steunen. Dit voorbeeld toont het belang van een goed werkende overheidsschulden markt om investeerders te kunnen blijven aantrekken. Hiervoor werkten de overheden vaak samen met invloedrijke bankierfamilies zoals de Fuggers en de Rotschilds. De overheden hadden op die manier een directe link met grote hoeveelheden kapitaal en konden bij de publieke opinie een gevoel van vertrouwen wekken door samen te werken met deze families (Flandreau en Flores, 2009). 6

Een van de eerste vragen die we ons moeten stellen bij de schuldaccumulatie van de verschillende staten en steden is welk niveau van schuld duurzaam is voor een staat of een stad om nog steeds aan zijn verplichtingen te kunnen voldoen. In hun werk halen Mauricio Drelicham en Hans-Joachim Voth twee manieren aan om de hoogte van de schulden aan te duiden die draagbaar zijn voor een bepaalde overheid. De eerste manier wordt gebruikt door het IMF en kijkt naar de indicatoren die aanduiden wanneer men meer leent dan dat de financiën aan kunnen. Het duurzame niveau van schulden wordt als volgt berekend door het IMF. D* = PS / (r - g) Hierbij staat D* voor het duurzame schuld niveau, PS staat voor het primair overschot of surplus, r duidt het interest niveau aan en g de groeivoet van het bruto binnenlandsproduct. Hoge ratio’s duiden er dan op dat er een aanpassing van de interest voet of van de budgettaire politiek noodzakelijk is om de schuldenlast draagbaar te maken. Er zijn enkele bedenkingen mogelijk bij deze methode. Als we naar het Spanje van Filips II in de zestiende eeuw kijken zien we dat voor bijna heel deze periode het schuldenniveau van Spanje steeds rond het maximum van het draagbare schuldniveau zit en dit ondanks de constante oorlogsdreiging en de relatief hoge interestvoet. In de tweede helft van de zestiende eeuw vond de zogenaamde prijsrevolutie plaats. Deze werd veroorzaakt door de grote hoeveelheid edelmetaal dat vanuit Zuid-Amerika werd geïmporteerd. Dit zorgde ervoor dat er in Spanje en in uitbreiding in heel Europa een periode van hoge inflatie aanbrak. Deze inflatie zorgde ervoor dat het draagbare schuld niveau ongeveer de helft van het bruto binnenlands product ging bedragen. Dit omdat de hoge inflatie de het nominaal BBP versterkte en de reële waarde van de schulden uitholde. Volgens deze gegevens kon Filips II nog meer lenen zonder een te hoog niveau van schulden te bereiken. Maar als we kijken naar de historische gegevens zien we dat onder Filips II Spanje verschillende schuldherschikkingen moest ondergaan(Drelicham en Voth, 2008). De traditionele analyses van een duurzaam schuldniveau proberen steeds te voorspellen of onder het gegeven beleid de ratio van schulden ten opzicht van het BBP zal stijgen of stabiel zal blijven. Het probleem hierbij is dat we moeilijk kunnen schatten wat juist het duurzame schuldniveau is, zoals het voorbeeld van Spanje al aan toonde. Een alternatieve methode wordt door aangereikt door Henning Bohn. De methode van Bohn is gebaseerd op de fiscale beleidsregels die voor duurzaamheid zorgen. Wanneer het primair overschot sterk toeneemt op het moment dat de schulden ook sterk stijgen dan zal de verminderde contante waarde van het overschot nooit minder zijn dan waarde van de uitstaande schulden, anders komt men in de problemen (Drelicham en Voth, 2008). De algemene aanname in de literatuur is dat de overheid zijn schulden probeert op te lossen door geld bij te drukken en op die manier inflatie creëren zodanig dat de reële waarde van de uitstaande schuld 7

verminderd. Bewijzen hier voor vinden we terug door te kijken naar de gemiddelde hoeveelheid zilver in tien verschillende munten. In 1400 was er nog gemiddeld 9 gram zilver in een munt, maar in 1850 is dit terug gevallen naar gemiddeld 1,5 gram.

Grafiek 1: Het aandeel zilver in 10 verschillende munteenheden Bron: Reinhart en Rogoff, 2009, p. 178

We zien hier duidelijk dat koningen en overheid bewust de hoeveelheid edelmetaal in hun uitgegeven munten doen dalen om zo met dezelfde hoeveelheid meer munten te kunnen uitgeven. Het bewust verminderden van de hoeveelheid edelmetaal in een munt illustreert de zogenaamde ‘mars naar fiatgeld3’ en toont ook aan dat hedendaagse inflatie niet zo veel verschilt van vroegere muntontwaardingen. Algemeen wordt aangenomen dat herschikkingen van binnenlandse overheidsschulden zelden tot nooit voorkomen. Dit in tegenstelling tot externe overheidsschulden waarbij een herschikking het voornaamste instrument is om de uitstaande schuld te verminderen. De reden hiervoor is dat buitenlandse schulden vaak betaald moesten worden in de munteenheid van het land waar men de schulden bij heeft waarbij het dan geen nut heeft om inflatie te creëren om de schuldpositie te verbeteren. Maar als we de historische bronnen bekijken en bestuderen moeten we tot de conclusie komen dat herschikkingen van de binnenlandse overheidsschulden wel degelijk voorkomen, zei het wel minder frequent dan herschikkingen van buitenlandse schulden. Hierbij kan men zich vraag stellen waarom een overheid ervoor zou kiezen om deel van zijn schulden niet terug te betalen maar te herschikken. Dit terwijl de overheid de volledige uitstaande schuld wel zou kunnen 3

Fiatgeld is een munt zonder intrinsieke waarde maar die toch gebruikt wordt door dat de overheid voor een wettelijke grondslag zorgt voor deze munt en daarbij vaak het gebruik van andere munten verbiedt.

8

betalen als men meer inflatie toe laat of zelf creëert. Een reden hiervoor is dat inflatie zeer veel onrust en verstoring van het banken systeem en de financiële sector met zich mee brengt. Er zijn dus gevallen waarin de overheid ervoor kiest om de schulden te herschikken terwijl er de mogelijkheid is om ze weg te werken via inflatie (Reinhart en Rogoff, 2009). Herschikking van de schulden wordt aanzien als een onderhandeld gedeeltelijk bankroet en dit omwille van twee redenen. Ten eerst gaat men bij een schuldherschikking vaak de interestvoet verlagen al dan niet met toestemming van de schuldeiser. Ten tweede gaat men bij een herschikking van een buitenlandse schuld de investeerder vaak opzadelen met illiquide activa die men pas na een paar jaar kwijt kan geraken. Deze illiquiditeit is een zeer grote kost voor de investeerders die zo verplicht worden deze activa bij te houden met een compensatie die vaak onder de markt prijs ligt (Reinhart en Rogoff, 2009) . Toch zal men proberen om de uitstaande schulden zoveel mogelijk terug te betalen en dit voornamelijk om sancties van de schuldeisers te vermijden. Het behoud van een solide positie op de kredietmarkt is waarschijnlijk de grootste motivatie om de schulden terug te betalen. Wanneer een staat of een stad zijn schulden herschikt dreigt het zijn kredietwaardigheid te verliezen, waardoor men in een volgende periode veel moeilijker aan een lening dreigt te geraken. Het zou irrationeel zijn om te denken dat men de kredietmarkt niet meer nodig zou hebben na de schuldherschikking. Er zullen in volgende periodes weer positieve en negatieve schokken plaats vinden waardoor men moet gaan lenen. Als men dan geen toegang meer heeft tot deze markt door in een vorige periode aan zijn financiële verplichtingen te verzaken zou dit de welvaart verminderen. Dit was het belangrijkste argument van de minister van financiën van de Verenigde Staten van Amerika Alexander Hamilton op het einde van de achttiende eeuw. In deze periode hadden de Verenigde Staten van Amerika nog maar net hun onafhankelijkheid uitgeroepen en een onafhankelijkheidsoorlog gevoerd tegen GrootBrittannië4. De jonge republiek bevond zich in 1790 in slechte financiële papieren en was niet in staat om al zijn nominale verplichtingen af te lossen. Daarom stelde Alexander Hamilton een plan op om een deel van de schulden terug te betalen en een ander te herschikken. Zijn voornaamste bezorgdheid was dat de Verenigde Staten bij een volgende oorlog geen leningen zouden kunnen aangaan indien de financiële problemen niet werden opgelost. De moeilijkheid hierbij was om de juiste balans te vinden tussen genoeg schulden terugbetalen aan de schuldeisers zodat men in toekomstige periodes zou kunnen en lenen, maar tegelijkertijd niet meer middelen dan nodig te besteden aan de schuldherschikking zodat men genoeg middelen heeft om te kunnen investeren in de uitbouw van de jonge republiek (Miles, 2011).

4

De Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring of Declaration of Independence werd op 4 juli 1776 aangenomen

9

Het plan van Alexander Hamilton bestond eruit om de verschillende schuldeisers een keuzemenu aan te bieden de wijze waarop de terugbetaling en herschikking moest gebeuren. Dit omdat de groep van schuldeisers een heterogene groep was die de herschikkingen anders beoordeelde. Als elke schuldeiser het plan zou kiezen dat hem het best uitkwam zouden de kosten van de herschikkingen lager uitvallen dan bij de ‘one-size-fits-all’ aanpak. Op die manier zouden de Verenigde Staten sneller terug actief kunnen zijn op de kredietmarkt en dit tegen een zou laag mogelijk kost. Hamilton bood een groot scala van verschillende programma’s aan om de schuld te herschikken. Deze verschillende programma’s waren een reductie van de oorspronkelijke intrestvoet van zes procent naar vier procent of een uitstelling van betaling van de intresten, maar deze bleven dan wel zes procent. Bij een reductie van de renten van zes naar vier procent bood de overheid van de Verenigde Staten de mogelijkheid aan de schuldeisers om goedkoop land te kopen. Aangezien veel van de schuldeisers Europeanen waren was dit voor hen een uitgelezen kans om op een goedkope manier grond te verwerven in de nieuwe wereld. Het Plan van Hamilton werd uiteindelijk tegen gehouden door het Congres, maar het geeft wel aan dat er verschillende manieren zijn waarmee men een faillissement kan behandelen en dat een gediversifieerde aanpak vaak voordeliger is dan een monotone aanpak (Miles, 2011).

2.2 Schulden in Amerikaanse staten in de negentiende eeuw Net zoals op het einde van de achttiende eeuw bevonden verschillende staten in de Verenigde Staten zich in financiële problemen in de jaren veertig van de negentiende eeuw. De noordelijke staten hadden grote leningen aangegaan om een uitgebreid trein netwerk uit te bouwen. De zuidelijke staten hadden dan weer voornamelijk geleend om hun banksysteem te ondersteunen. De Amerikaanse staten konden profiteren van een periode van hoog conjuctuur van 1834 tot 1839, maar deze kwam abrupt ten einde toen de bank van Engeland het aantal leningen aan Amerikaanse staten sterk verminderde. Dit had tot gevolg dat er massaal veel goud van de Verenigde Staten naar GrootBrittannië stroomde. In 1839 waren vele van de projecten in de noordelijke staten nog niet afgerond en was er geen bijkomend krediet voorhanden om ze af te werken. Doordat deze projecten nog niet waren afgewerkt genereerden ze ook weinig inkomsten en werden de obligaties die de staten hadden uitgegeven om de constructie van deze trein netwerken te ondersteunen een zware last voor de staten. In de zuidelijke staten konden de pas opgerichte banken geen extra krediet meer krijgen waardoor een groot deel van deze banken failliet gingen en de obligaties die deze banken hadden uitgegeven nu een last voor het overheidsbudget van de respectievelijke staten werden (English, 1996). Een groot deel van de staten die zware schulden hadden herschikten hun schulden en probeerden op deze manier het grootste deel van hun schulden af te lossen. Er bestaan verschillende theorieën over 10

de redenen waarom staten en of steden hun schulden terugbetalen. Een eerste theorie is van Eaton en Gersocvitz die stellen dat soevereine schuldenaars hun schulden proberen af te lossen omdat ze anders de reputatie krijgen van een slechte schuldenaar en op die manier niet langer toegang zouden hebben tot de internationale kapitaal markt. Men gaat dus er zoveel mogelijk aan doen om hun schulden af te lossen ook al is dit op de korte termijn niet de beste oplossing. Volgens Bulow en Rogoff is het reputatie verlies niet voldoende om te verklaren waarom staten hun schulden terug betalen. Zij stellen dat er ook de vrees is voor meer directe sancties zoals oorlog of een handelsblokkade als men de schulden niet zou terugbetalen. Ook moeten we rekening houden met het feit dat een land naast het afsluiten van leningen ook in staat is om zijn financiën op orde te stellen door te sparen in hoog conjunctuur om tekorten in laag conjunctuur te kunnen wegwerken. Het voorbeeld van deze Amerikaanse staten in de jaren veertig van de negentiende eeuw pleit sterk in het voordeel van de theorie van Eaton en Gersocvitz. De Verenigde Staten waren afgeschermd van directe sancties die konden worden opgelegd omdat ze deel uit maakten van het groter geheel van de Verenigde Staten van Amerika. Het was dus moeilijk om ten oorlog te trekken tegen deze staten omdat dit een oorlog met het geheel van de Verenigde Staten zou betekenen. Ook handel verbreken met het geheel van de Verenigde Staten om schulden op te eisen van een staat was zeer kostelijk (English, 1996). Toch zien we dat de staten die grote schulden hadden toch probeerde om deze terug te betalen. Dit dus voornamelijk om hun positie op de internationale kredietmarkt te behouden. De staten die hun schulden herschikten en terugbetaalden konden in de loop van de jaren veertig en vijftig van de negentiende eeuw opnieuw leningen afsluiten, dit terwijl staten die hun schulden niet terugbetaalden veel moeilijker nieuwe leningen konden aangaan. Het is dus duidelijk dat de staten in de negentiende eeuw al veel belang hechtten aan hun kredietwaardigheid (English, 1996).

2.3 Schuldenpolitiek in het zestiende-eeuwse Spanje Filips II van Spanje kwam in 1556 aan de macht van een wereldrijk dat zich uitstrekt van Spanje tot de overzeese kolonies in Noord- en Zuid-Amerika. Hij erfde dus van zijn vader Karel V letterlijk een rijk waarin in de zon nooit onderging. Naast dit gigantische rijk erfde Filips II ook een groot aantal schulden van zijn voorganger. Samen met het feit dat hij gedurende zijn heerschappij bijna voortdurend in een staat van oorlog verkeerde zorgde ervoor dat Filips II een enorme schuldenberg opbouwde. Deze schulden liepen op tot ongeveer 60% van het bruto binnenlandsproduct. Hierdoor zal hij vier keer de schuldbetalingen aan zijn schuldeisers stop zetten, namelijk in 1557, 1560, 1575 en 1596. Dit zorgt ervoor dat Drelichman en Voth hem de weinig benijdenswaardige bijnaam geven ‘the borrower from hell’. Deze faillissementen waren ook de start van een traditie waarbij de Spaanse overheid in gebreke

11

blijft bij zijn schuldbetalingen en recordhouder wordt in het aantal faillissementen, namelijk 13 keer (Drelichman en Voth, 2010). In de literatuur wordt de reden voor de vele Spaanse faillissementen toegeschreven aan de zogenaamde ‘Imperial Overstrech’, waarbij dat het rijk te groot wordt om te controleren en uiteindelijk uiteen valt. Voor de Spaanse casus wordt dan vaak gewezen op militaire uitgaven die inkomsten te veel overstegen waardoor het voor Filips II niet langer houdbaar was om zijn wereldrijk bijeen te houden. De financiën van Filips II waren niet goed aangepast om onverwachte uitgaven te doen. Deze onverwachte uitgaven stoken vaak de kop op, onder andere door de vele oorlogen of infrastructuur werken die duurder bleken dan eerst begroot. De grootste bron van inkomsten waren de verpachtingen van belastingen. Hierbij kocht een privé persoon of instellingen het recht om de belastingen te innen voor een vast jaarlijks bedrag. Dit had als voordeel voor de vorst dat hij jaarlijks een vast bedrag krijgt in plaats van de soms volatiele inkomsten uitbelastingen. Een voorbeeld van dergelijke volatiele belasting was de belasting die geheven werd op het geïmporteerde zilver uit de koloniale gebieden. Deze bedroeg sommige jaren 40% van de koninklijke inkomsten, terwijl er in andere jaren helemaal geen zilver werd ingevoerd uit de koloniale gebieden (Coppens, 1992). De vorst werd dus geconfronteerd met variabele uitgaven en volatiele inkomsten. Om aan deze situatie het hoofd te kunnen bieden moest Filips II in staat zijn om te kunnen lenen om eventuele tekorten weg te werken. Hij kon op twee manieren geld lenen: met eeuwige obligaties die te vergelijkbaar was met een erfrente (‘juros’) of met lijfrenten (‘asientos’). We zien dat in de eerste vijf jaar onder zijn bestuur, van 1556 tot 1560, de uitstaande schuld steeg tot 20,7 miljoen duktaten. In een gemiddeld jaar verkocht de vorst voor 2,5 miljoen dukaten aan asientos’. Deze droegen een totale interest die de vorst moest betalen op deze asientos van 34,9 miljoen dukaten. .Dit terwijl de inkomsten van Filips II jaarlijks gemiddeld 6.6 miljoen dukaten bedroegen(Drelichman en Voth, 2011) Lijfrenten of ‘asientos’ werden uitgegeven ten laste van de algemene kas van de vorst en werden voornamelijk betaald met de inkomsten die de vorst haalde uit zijn zilvervloot. Filips II begon met het uitgeven van ‘asientos’ na de herschikking van zijn tweede faillissement. Gemiddeld verkocht hij 12,5 ‘asientos’ per jaar, maar sommige jaren werden er geen verkocht en andere jaren meer dan dertig. De grootste ‘asiento’ die verkocht werd was er een ter waarde van 2,1 miljoen dukaten of 30 % van de fiscale inkomsten in dat jaar. De vorst verkocht deze ‘asientos’ om dringende uitgaven te kunnen doen. Een andere schuldtitel die werd uitgegeven was de zogenaamde ‘juros’ of lange termijn obligaties. Deze werden gewaarborgd door een bepaalde belasting en verkocht onder het toezicht van de

12

‘Cortes’5. De ‘Cortes’ had de mogelijkheid om de verkoop van bepaalde lange termijn obligaties tegen te houden of andere aan te raden naar gelang de financiële en economische situatie. Doordat de ‘juros’ gedekt werden door een specifieke belasting kon het gebeuren dat de betalingen van de obligatie uitbleven wanneer een belasting stroom onvoldoende inkomsten genereerde om de interesten van de obligatie te betalen. De verkoop van deze schuldtitels was zeer sterk geconcentreerd. Ze werden gekocht door 130 verschillende individuen van 63 verschillende families. Tussen deze individuen en families waren er ook grote verschillen. De tien belangrijkste bankierfamilies vertegenwoordigden 70% van al het geld dat aan de vorst werd geleend. Uit deze tien belangrijkste families waren de families Spinola, Grimaldo en Fugger de belangrijkste. Zij voorzagen samen 40 % van alle leningen. Waar de Fugger familie een belangrijke rol speelde onder Karel V als kredietverlener waren de Genueese families Spinola en Grimaldo nieuwe crediteurs voor Filips II. Deze families investeerden voornamelijk in de korte termijn ‘asientos’. Op deze manier werden deze bankiers de belangrijkste tussenpersonen in de vroegmoderne obligatiemarkt. Ze werden ook de specialisten in het verzamelen van informatie over de financiële stromen die de lange termijn obligaties moesten uitbetalen. Genua en meer bepaald de Spinola en Grimaldo families werden zo het financieel centrum van het Habsburgse rijk van Filips II (Drelichman en Voth, 2011). De eerste twee faillissementen onder Filips II gebeurden kort na zijn troonsbestijging in 1556 en werden voornamelijk veroorzaakt door de schulden die hij van zijn vader Karel V had geërfd6. Filips II stopte de betaling van de ‘asientos’ die gekocht waren door de Fuggers en de Welsers, twee families van bankiers uit het huidige Duitsland. De Genuaanse bankiers leidden de onderhandelingen om de schulden te herschikken. Het resultaat van deze onderhandelingen was dat de betalingen van de ‘asientos’ werden stopgezet en de Fuggers en Welsers het recht kregen om een aantal koninklijke inkomsten te innen. Het derde faillissement vond plaats in 1575 en betrof een schuld van 12,3 miljoen dukaten of 1,9 maal de jaarlijkse inkomsten van de vorst. Filips II was dan ook verplicht om drastische maatregelen te nemen. Hij stopte de intrestbetalingen, de terugbetaling van de hoofdsom van korte en lange termijn obligaties werd geschorst en de lange termijn obligaties die als waarborg dienden voor ‘asientos’ werden teruggetrokken. Dit faillissement kwam in een periode waarin Spanje in de Middellandse Zee strijd leverde tegen Ottomanen en tezelfdertijd in de Zuidelijke Nederlanden een opstand probeerde neer te slaan. Filips II had dus nood aan extra kapitaal om deze twee oorlogen tot

5

De ‘cortes’ of de hofraad was een vergadering van hoge edelen en juristen die vorst bijstond bij belangrijke staatszaken. Wanneer de vorst niet in staat is om te regeringen door bijvoorbeeld minderjarigheid neemt de hofraad de taken van de vorst over. 6 Karel V of Keizer Karel had grote leningen aangegaan bij Duitse bankiers, zoals de Fuggers, om zijn keizerstitel over het Heilige Roomse Rijk te verwerven. Deze titel was niet erfelijk en dus moest na de dood van de vorge keizer een nieuwe keizer gekozen worden door negen keurvorsten. Deze verkiezing draaide vaak uit op een financiële strijd tussen de verschillende kandidaten om de keurvorsten voor zich te winnen.

13

een goed einde te brengen. Daarom trachtte hij individueel te onderhandelen met de verschillende schuldeisers met een voorstel om de interestbetalingen terug op te starten in ruil voor een nieuwe lening. De Genuaanse bankiers die ongeveer 70 % van de uitstaande schuld bezaten gingen niet akkoord, waarop de kleinere schuldeisers ook het voorstel verwierpen en alle leningen aan Filips II werden stopgezet. In 1577 werd er een algemeen akkoord gesloten tussen Filips II en zijn schuldeisers. Daarbij betaalde Filips II ongeveer 62 % van zijn schulden terug in de vorm van lange termijn obligaties die gefinancierd werden door nieuwe belastingen. De bankiers gaven Filips II ook een nieuwe lening van 4,2 miljoen dukaten. In 1596 moest de Spaanse kroon een vierde keer zijn schuldbetalingen stop zetten. De reden hiervoor was het feit dat de zilvervloot in 1594 niet kon uitvaren terwijl de oorlog met Groot-Brittannië en de angst voor een Britse invasie de militaire kosten verhoogde. De herschikking betrof een bedrag van 5,4 miljoen dukaten of ongeveer 62 % van de jaarlijkse inkomsten. Het vierde bankroet was dan ook minder ingrijpend dan het derde bankroet waarbij er tweemaal meer ‘asientos’ betrokken waren in een periode waar de jaarlijkse inkomsten kleiner waren. Filips II kwam dan ook snel tot een overeenkomst met de verschillende schuldeisers (Drelichman en Voth, 2011). Ferdinand Braudel argumenteert dat Filips II enkel door de irrationaliteit en de naïviteit van verschillende schuldeisers aan al zijn financiële verplichtingen kon voldoen. Verschillende individuen uit dezelfde bankierfamilies en families uit hetzelfde land bleven geld lenen aan Filips II ondanks de herschikkingen of de nieuwe rentevoet die er kwam na de herschikkingen. Braudel stelt dat het niet rationeel was van de verschillende bankiers om steeds weer geld te lenen aan Filips II omwille van zijn voorgeschiedenis van schuldherschikkingen en het politiek klimaat dat gedomineerd werd door opstandige gewesten en vijandige buren. De verschillende bankroeten zorgden ervoor dat het zestiende-eeuwse Spanje ‘debt intolerant’ werd en het de mogelijkheid verloor om nieuwe schulden aan te gaan. Maar het is onwaarschijnlijk te stellen dat de grootste bankierfamilies uit de zestiende eeuw allemaal irrationele beslissingen maakten (Reinhart et al., 2003). In realiteit zien we dat de verschillende faillissementen van Filips II er niet toe geleid hebben dat de vorst geen extra kapitaal kon lenen bij zijn schuldeisers. Spanje werd dus niet ‘debt intorelrant’ zoals Braudel stelde. Filips II kon blijven lenen omwille van het feit dat de financiële relatie tussen de vorst en zijn crediteurs op de lange termijn wederzijdse voordelen opleverde. Hierdoor was een tijdelijk bankroet van de vorst geen rampzalige gebeurtenis dat de onderlinge banden opblies. Dit was voornamelijk het geval omdat deze faillissementen het geval waren van liquiditeitsproblemen en niet van solvabiliteitsproblemen. Een bankroet onder Filips II gebeurde steeds in periodes wanneer de belastinginkomsten of andere inkomsten zeer laag waren. Hier komt ook bij dat de verschillende bankiers een soort van conglomeraat vormden zodat er een coalitie ontstond van verschillende crediteurs. Dit zorgde ervoor dat Filips II geen opportunistische schuldherschikkingen kon doorvoeren 14

en hij zijn schulden moest terugbetalen vanaf het moment dat er terug voldoende middelen voor handen waren (Drelichman en Voth, 2011, Serial defaults). De verschillende bankiers verwierven een aanzienlijke machtspositie doordat zij zich verenigden en op die manier een soort van coalitie vormden wanneer ze geld leenden aan Filips II. In deze coalitie waren het de bankiers uit Genua die het initiatief namen. Filips II kon hierdoor enkel aankloppen bij een beperkt aantal bankiers om extra geld te lenen. Dit gaf deze bankiers een grote onderhandelingsmacht, want Filips II kon moeilijk de grote bankiers omzeilen om met de kleinere bankiers te onderhandelen over nieuwe leningen. Door deze machtspositie van de grote bankiers, en in het bijzonder deze uit Genua, was het voldoende om de uitstaande en toekomstige leningen aan Filips II te bevriezen om ervoor te zorgen dat hij zijn schulden terugbetaalde (Drelichman en Voth, 2011). Het feit dat bankiers geld leenden aan de Spaanse kroon was geen irrationele of door gevoelsmatige argumenten gedreven daad. Dit blijkt uit het feit dat na een schuldherschikking er nauwelijks banken failliet gingen en de verschillende crediteurs zich ook niet massaal terugtrokken. Dit kan erop wijzen dat na een herschikking en het tijdelijk stopzetten van de intrestbetalingen de winstverwachtingen van de bankiers niet gewijzigd waren. Dus ondanks de korte termijn herschikkingen en de verliezen die daar het gevolg van zijn moesten de lange termijn winsten voldoende zijn om te blijven lenen aan de Spaanse vorsten. De korte termijn leningen van de vorst en de lange termijn liquide obligatiemarkt was een efficiënte uitgifte systeem voor staatsschulden. Deze obligaties gaven ruime en stabiele winsten aan de investeerders en gaf de koning een zekere stroom aan inkomsten naast de belastingen. De Habsburgse vorsten bouwde hun rijk uit via hun talrijke middelen en de mogelijkheid om ze uit te breiden via verschillende schuldinstrumenten (Drelichman en Voth, 2011, Serial defaults).

15

3. Sociaaleconomische schets van de Zuidelijke in de achttiende eeuw Zonder een volledige geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden in de achttiende eeuw te willen beschrijven schetsen we in dit hoofdstuk de belangrijkste politieke gebeurtenissen en hun invloed op de sociaaleconomische situatie. Hierbij zullen we extra aandacht besteden aan de institutionele en sociaaleconomische situatie in Gent.

3.1 Historische context 3.1.1 Politieke situatie De Zuidelijke Nederlanden komen in 1713 na de vrede van Utrecht onder controle van de Oostenrijkse tak van de Habsburgers. Daarvoor waren ze verwikkeld in de Spaanse Successieoorlog (1701 – 1714). Gedurende deze oorlog kenden de Zuidelijke Nederlanden meerdere regimes. Zo was er eerst het Anjouaans regime (1700-1706) dat in 1706 na de slag bij Ramillies vervangen werd door het ‘AngloBataafse Condominium’(1706 – 1713) (Lenders, 1988). In het begin van de achttiende eeuw vielen de Zuidelijke Nederlanden onder het Anjouaanse regime. Onder dit regime werden verschillende inefficiënte zaken van het vroegere Spaanse regime vervangen, onder meer in verband met de controle op lokale financiën. Maar na de slag bij Ramillies in 1706 kwamen de Zuidelijke Nederlanden onder Anglo-staats toezicht: het Anglo-Bataafs Condominium. Omdat Engeland en de Republiek geen soevereiniteit konden bereiken in de Zuidelijke Nederlanden waren beide landen er op uit om er zo veel mogelijk winst uit te puren. Toch werden er ook positieve zaken bewerkstelligd gedurende het Anglo-Bataafs Condominium, er werd bijvoorbeeld een herstelbeleid gevoerd om de Zuid-Nederlandse ambtenaren en elites gunstig te stemmen. Hierbij werden een aantal vernieuwingen die door graaf Bergeyck werden doorgevoerd tijdens het Anjouaans regime terug gedraaid. Niet alle veranderingen werden aangepast, Engeland en de Republiek zagen de Zuidelijke Nederlanden voornamelijk als een wingewest waar men niet te veel tijd aan wenste te besteden (Van Gelder, 2011). Na de Spaanse Successieoorlog en de vrede van Rastatt in 1714 kwamen de Zuidelijke Nederlanden onder Oostenrijks bestuur. De Oostenrijkse Habsburgers kregen een gebied onder hun controle waar de financiële situatie dramatisch was. Het land had zwaar geleden onder de permanente oorlogstoestand. De staatinkomsten waren gevoelig gedaald door de vele veldslagen en de grote onzekerheden gedurende de oorlog. Dit had als gevolg dat de uitstaande schuld gevoelig steeg tot 10 123 783 gulden. Dit is een aanzienlijk bedrag aangezien de gemiddelde inkomsten gedurende het 16

Spaans bewind schommelden tussen de 4,6 en 7,3 miljoen gulden (Coppens, 1992). Daarenboven werden de Zuidelijke Nederlanden in een inferieure positie geplaatst op militair, economisch en financieel vlak door het Barrièretraktaat (Lenders, 1988). Door dit Barrièretraktaat was de toenmalige vorst Karel VI verplicht om een aantal negatieve economische maatregelen te aanvaarden. Er werden Hollandse troepen in de Zuidelijke Nederlanden geïnstalleerd, de centrale overheid mocht de invoerrechten niet meer verhogen en de Zuidelijke Nederlanden moesten een aanzienlijke som schulden van de Republiek overnemen (Lenders, 1983). Groot-Brittannië en de Republiek deden er alles aan om de economische macht van de Zuidelijke Nederlanden zoveel mogelijk te bepreken. Groot-Brittannië en de Republiek zullen dan ook fel protesteren wanneer men een handelscompagnie in Oostende wilde oprichten (Degryse, 1973). De Oostenrijkse Habsburgers werden geconfronteerd met een nieuw grondgebied dat zich in slechte financiële papieren bevond en bovendien ook sterke verouderde instellingen kende. Het doel van de Oostenrijkse Habsburgers was dan ook om de Zuidelijke Nederlanden institutioneel zo snel mogelijk te vernieuwen. Men probeerde onder meer om intendanten in te voeren. Zoals onder het Anjouaanse regime hadden deze intendanten een controlerende taak over de lokale financiën (Lenders, 1977). Maar al deze hervormingen waren nog niet drastisch genoeg en de overheidsfinanciën werden extra onderdruk gezet door militaire kosten van de Oostenrijkse Successieoorlog (1740 – 1748) en de zevenjarige oorlog (1756 – 1763). Hierdoor bleef de overheidsschuld maar stijgen (Legay, 2009). Pas nadat Maria-Theresia Karel VI opvolgde in 1748 vond er een echte omslag plaats in de controle op de lokale en de overheidsfinanciën. Maria-Theresia maakte meer werk van de hervormingen en werd hierbij sterk gesteund door haar eerste minister Kaunitz. Er kwamen vanaf dat moment verschillende commissies of Junta’s die de lokale overheidsfinanciën beter in beeld moesten brengen om zo meer controle op de lokale financiën te krijgen en uiteindelijk meer inkomsten voor de vorst te genereren7. Er was bijvoorbeeld de ‘Junta voor de afhoring van de rekeningen’. Die later hervormd werd tot de ‘Junta voor Besturen en Subsidiezaken’ (Lenders, 1977). Onder Maria Theresia kende de Zuidelijke Nederlanden en bij uitbreiding heel het Oostenrijkse rijk een relatief rustige periode zonder grote conflicten. Hierdoor kon de landbouw en ook de economie zich langzaam weer herstellen na een woelige eerste helft van de achttiende eeuw. In 1756 zorgde de “Renversement des alliances”8 er ook voor dat de aanwezigheid van een sterke strijdmacht in de Zuidelijke Nederlanden overbodig werd.

7

Een andere naam voor deze Junta’s was Jointes, beide namen worden door elkaar gebruiken zijn afhankelijk van bron tot bron. 8 Het Renversement des alliances was een ommekeer van bondgenootschappen tussen 1748 en 1757. Hierdoor werden Oostenrijk en Frankrijk bondgenoten en hadden nu Engeland als gemeenschappelijk vijand.

17

Hierdoor daalden de oorlogskosten voor Oostenrijk en voor de Zuidelijke Nederlanden aanzienlijk (Coppens, 1992). Aan deze rustige periode kwam een einde onder het bewind van Jozef II. Zijn radicale hervormingen stuitten op veel protest in de Zuidelijke Nederlanden, wat uiteindelijk zou leiden tot een algemene opstand, de Brabantse Omwenteling (Craeybeckx, 1967). Globaal gezien kunnen we de achttiende eeuw opdelen in twee periodes.. In de eerste helft van de achttiende eeuw kenden de Zuidelijke Nederlanden een zeer moeilijke economische periode om dan in de tweede helft van de achttiende eeuw een periode van economische groei te kennen.

3.1.2 Economische situatie Kenmerkend voor de achttiende eeuw zijn de stijgende kosten voor de centrale overheden die voornamelijk werden veroorzaakt door stijgende militaire uitgaven. Een groot verschil met de vorige eeuwen is dat de militaire kosten nu ook tijdens vredestijd bleven stijgen. Zo zien we in de Zuidelijke Nederlanden een stijging van de uitgaven voor het leger in vredestijd, van 49,3 % van het budget in 1725 naar 55,8 % van het budget in 1740 of een stijging van 2,3 - 2,4 miljoen gulden tot 4 - 4,4 miljoen gulden (Goossens, 2010). Deze militaire uitgaven vormden een van de drie grote uitgaven categorieën die P. Moureaux onderscheidde. Naast de militaire uitgaven waren er ook nog de uitgaven voor de publieke schuld en de algemene administratie. De militaire uitgaven bleven gedurende de achttiende eeuw de grootste uitgavenpost, die in 1778 zelfs steeg tot 64 % van de totale uitgaven. De uitgaven voor de publieke schuld bedroegen toen 24 % en die van de algemene administratie 12 % (Moureaux, 1972). De publieke schulden waren dus een aanzienlijk probleem in de achttiende eeuw. Deze achttiende eeuw werd gezien als een periode waarbij de staat een grote invloed had op de economie en de financiën. Dit werd dan ook omschreven als een periode van hoge fiscaliteit, maar ook als een periode met excessieve uitgaven en chaotische schulden. H. Van der Wee wees op onderlinge afhankelijkheid van de nationale economie en het algemeen welzijn in de achttiende eeuw en de eeuwen daarna: hoe beter de economie draaide hoe hoger het welzijn(Van der Wee, 1980). Hierdoor is het belangrijk dat de overheid er alles aan deed om de economische situatie te verbeteren. Gedurende het Ancien Regime werden de Zuidelijke Nederlanden en de openbare besturen steeds geconfronteerd met een aanzienlijke schuldenlast omdat men een systeem van leningen hanteerde om grote uitgaven mogelijk te maken. Maar op het einde van de zeventiende eeuw zien we dat deze schulden nog hoger oplopen. Dit kwam omdat, tijdens de laatste jaren van de Spaanse Nederlanden onder Karel II, de Spaanse regering verschillende leningen had onderhandeld met de Republiek en met Groot-Brittannië om tegemoet te komen aan de kosten van de oorlog. Wanneer Spanje de Zuidelijke 18

Nederlanden verloor, en deze na een paar omwegen bij de Oostenrijkse Habsburgers terecht kwamen was Karel VI verplicht zich te verbinden aan deze leningen die de Spaanse Habsburgers waren aangegaan met de Republiek en Groot-Brittannië (Bigwood,1906). De te betalen schulden aan de republiek werden nog vermeerderd met een deel van de oorlogskosten die de Republiek had gemaakt tijdens de Spaanse Successieoorlog (1702–1713) en een jaarlijkse subsidie (Cfr. Supra) (Hasquin, 1973). Zo liep de schuld die men moest betalen aan de Republiek op tot 9 788 355 Brabantse gulden, met een jaarlijkse interest van 466 547 gulden. Het bedrag dat men aan Groot-Brittannië moest betalen liep op tot 5 173 299 gulden. Om deze schuld te delgen nam de Oostenrijkse overheid verschillende maatregelen die voornamelijk betrekking hadden op de Zuidelijke Nederlanden. Dit had een negatief gevolg op de financiën van de steden en ondergeschikte besturen. Hierdoor liepen hun schulden nog hoger op. Het is belangrijk om een onderscheid te maken tussen de verschillende schulden die er in de achttiende eeuw waren. Er waren twee soorten schulden: de nationale schulden en de schulden van de monarchie. De nationale schulden waren ten laste van de ondergeschikte besturen en de schulden van de monarchie waren ten laste van het centraal gezag. Dit onderscheid is geleidelijk aan gegroeid omdat veel steden een steeds grote autonomie hadden kunnen verwerven en hierdoor steeds meer eigen schulden aangingen (Lenders, 1980). De schulden van de ondergeschikte besturen of de nationale schulden kunnen we opsplitsen in twee categorieën: de rechtstreekse en de onrechtstreekse schulden. Tot de rechtstreekse schulden of de eigen schulden behoorden in de eerste plaats de lasten van de eigen uitstaande leningen die aangegaan werden met het oog op de eigen noden van het bestuurscollege van de staten of kasselrijen. Vlaanderen was in de vroeg moderne tijd gerechtelijk en bestuurlijk opgedeeld in vijf verschillende kasselrijen, de stad Gent behoorde tot de kasselrij Oudburg. Tot deze rechtstreekse schulden behoorden ook de verschillende soorten renten en het niet betaalde aandeel in de beden. Deze achterstand ontstond doordat een stad de beden niet meer kon betalen en daarom andere leningen moest aangaan. Deze leningen moesten dan ook weer afgelost worden door de steden zodat deze uiteindelijk in een uitzichtloze situatie terecht kwamen. Als de situatie in de steden te slecht was kreeg de stad van de centrale overheid een “validatie”. Dankzij deze validatie werden de betaling van de beden uitgesteld of zelfs afgeschaft. Zo bedroeg de jaarlijkse validatie op de beden 437 751 gulden in 1764 en dit voor een bede van 1 642 500 gulden of werd er dus 26 % van de bede niet betaald (Lenders, 1980). Het niet betalen van de beden vormde dan ook een van de hoofdbekommernissen van de centrale overheid en leidde onder meer tot de vele pogingen om de schulden van de ondergeschikte besturen onder controle te krijgen.

19

De onrechtstreekse schulden of de vreemde schulden hadden betrekking op drie soorten schulden. Ten eerste op leningen aangegaan ten voordele van de vorst of andere overheden. Deze eerste soort schuld waren de leningen die werden aangegaan ten voordele van de vorst en de leningen die de ondergeschikte besturen aangingen ten voordele van derden. Het centraal bestuur deed in moeilijke tijden beroep op de kapitaalmarkten van de verschillende regionale instanties. Deze soort lening kunnen we zien als een voorafname van de bede door de centrale overheid. Ten tweede op leenpanden. Deze waren lang of kortlopende leningen die werden afgesloten bij particulieren, deze leningen werden leenpanden of engagères genoemd en waren vaak verbonden aan ambten. De derde soort schulden was de schuld van ambachten en neringen en armentafels. De derde soort onrechtstreekse schulden waren dus de schulden die werden aangegaan vanwege armentafels. Deze schulden kwamen op de steden terecht omdat de centrale overheid weigerde zich te belasten met iets wat haar eigen administratie niet rechtstreeks aanging. Er was echter nooit een duidelijke afbakening waar de centrale overheid wel en niet voor verantwoordelijk was. Dit was ook het geval voor de armentafels (Lenders, 1980). Deze schulden werden zoals eerder vermeld nog verzwaard door de politieke situatie in de eerste helft van de achttiende eeuw. Er was bijvoorbeeld de Spaanse Successieoorlog die de financiële situatie in de Zuidelijke Nederlanden zwaar belastte, omdat deze oorlog grotendeels op Zuid Nederlands grondgebied werd uitgevochten. Hierdoor daalden onder andere de inkomsten uit domeinen en tollen. Op het einde van de Spaanse Successieoorlog werd een periode van herstel verwacht, maar dit herstel bleef uit. Hierdoor stagneerde het bruto-inkomen en werden negatieve jaarrekeningen de regel. Deze economische recessie zal nog tot het midden van de achttiende eeuw aanslepen in de Zuidelijke Nederlanden (Hasquin, 1973). M. Bruwier merkte opdat de publieke schuld een zeer grote invloed had op de economie en de financiën in de Oostenrijkse Nederlanden. Een te hoge publieke schuld was nefast voor de economie en de financiën. Bruwier berekende dat vanaf 1778 38 % van de jaarlijkse uitgaven besteed werden aan het aflossen van de publieke schulden (Bruwier, 1980). Dit bedrag verschilde wel met de berekening die P. Moureaux deed, maar toch kunnen we hier uit afleiden dat ondanks de verbeterde economische situatie in de tweede helft van de achttiende eeuw de openbare schulden een probleem bleven in de Zuidelijke Nederlanden. Ook in Oostenrijk zelf bleven de schulden een probleem vormen. Dit betalingstekort was voornamelijk afkomstig uit de zevenjarige oorlog. Oostenrijk kon nauwelijks zijn financiële verplichtingen nog nakomen, hierdoor werd een deel van hun schulden omgezet in een langlopende lening met de Zuidelijke Nederlanden, “le système de liquidation des dettes”. Deze lening bedroeg 19,1 miljoen gulden (Coppens, 1992). Hierdoor waren de Zuidelijke Nederlanden blijvend verplicht om initiatieven te ondernemen om de schulden te saneren en te consolideren. In dit opzicht 20

moeten we de verschillende initiatieven zien die genomen werden door de centrale overheid om de financiële situatie te verbeteren. Een eerste initiatief waren de intendanten, deze moesten zorgen op een beter toezicht op de financiën van de ondergeschikte besturen. Deze intendanten zullen slechts beperkte successen boeken, daarom werd in 1749 de jointe voor afhoring van de rekeningen opgericht. De Jointe werd beperkt in haar handelingsvrijheid door dat het geen vaste instelling was met vaste leden, maar werd samengesteld uit ambtenaren vanuit andere departementen. Dit lag mee aan de basis waarom de jointe voor afhoring van de rekeningen zal overgaan in de jointe voor besturen en subsidiezaken. Deze jointe had vaste leden en was belast met de taak om de financiën van de ondergeschikte besturen uit te zuiveren. In het oprichtingsdecreet van de Junta in 1764 werd deze opdracht van de Junta toegelicht. “Dans la vue de pouvoir, pour le plus grand avantage du Royal service de Sa Majesté et le soulagement de ses peuples, aux irrégularités et abus de l’économie publique, confiée dans es provinces belges, aux administrations municipales, à l’inégalité des répartitions des charges publiques et à ce que l’abri des pertes qui diminuent les forces de Sa Majesté et la privent des moyens de protection qu’elle doit et qu’elle accorde toujours avec plaisir au bien-être de ses peuples.”9 Samenvattende had de Junta een dubbele opdracht. Enerzijds moest zij ervoor zorgen dat de centrale overheid meer controle kreeg op de verschillende gewesten en op de plaatselijke besturen. Om daarmee de plaatselijke financiën van misbruiken te kunnen uitzuiveren. Anderzijds moest de Junta er ook voor zorgen dat de inkomsten de jaarlijkse beden stegen of dat met andere woorden de achterstallige schulden betaald werden. Naast deze twee taken werd er van de Junta ook verwacht dat men op termijn een algemeen overzicht van de lokale financiën ging opstellen, een Bilan Général. Dit kon men dan als controle instrument gebruiken om de exacte situatie van de stedelijke financiën te bepalen (Coutiez, 1977).

3.2 Gent in de achttiende eeuw In de achttiende eeuw was Gent een stad in volle ontwikkeling. De stad groeide uit tot een regionaal verzorgingscentrum en met het ontstaan van nieuwe transportactiviteiten werden de eerste sporen zichtbaar van een moderne industrie met ontluikende massaproductie. In de achttiende eeuw deden zich dan ook een aantal veranderingen voor in het politieke leven en bij de bestuurlijke instellingen. Deze veranderingen konden er niet komen zonder de steun van de leidende klasse, omdat ze een verandering in de bestaande machten met zich mee brachten. De leidende klasse was onder andere nauw betrokken bij ambachtelijke functies, politieke en gerechtelijke activiteiten en fiscaliteitpachten. 9

ARA, Jointe voor besturen en subsidiezaken, 1, f°. 4r

21

Deze veranderingen toonde aan hoe sterk de kritiek was op de verouderde toestanden. Volgens Lenders vond Gent in 1750 zich in een positie tussen traditie en verlichting (Lenders, 1990).

3.2.1 Institutioneel Over het ontstaan van de schepenbanken is er weinig zekerheid en duidelijkheid. Men weet wel dat vanaf 1303 met de akte van Senlis de stad Gent bestuurd werd door twee schepenbanken met elk dertien schepen. Een schepenbank van de keure en de schepenbank van gedeele of de neder-bank. De schepenbank van de keure vormde de bestuurlijke, wetgevende en rechterlijke macht van de stad. Ze waren verantwoordelijk voor het handhaven van de veiligheid en orde binnen de stad en beheerden ook de stedelijke goederen en financiën. Hiervoor konden ze belastingen heffen, leningen uitschrijven en renten verkopen. Vanaf deze akte werd de basis voor de politieke, bestuurlijke en sociale structuur bepaald door de indeling van de bevolking in drie delen: de poorterij, de wevers en de kleine neringen. In 1540 kwam er een einde aan deze opdeling door de Concessio Carolina die Karel V aan zijn geboortestad oplegde. Dit was een straf die Karel V over de stad Gent uitsprak omwille van hun opstand in de jaren daarvoor. Door deze straf werd de stad als een publiekrechtelijk lichaam beschouwd dat aan hem verantwoording moest afleggen zonder enige vorm van tegenspraak (Decavele, 1997). Hierdoor kwam een einde aan de buitensporige macht van de ambachten en de poorters. Niet enkel werden de ambachten ontdaan van hun recht op politieke mandaten, ook het meesterschap zelf werd aangepakt en opengesteld om een einde te maken aan de oligarchische tendens binnen ambachtsgilden zelf. De aanstelling van schepen werd ook aangepast. De schepenen werden nu aangeduid door vorstelijke commissarissen. Deze hielden geen rekening met de traditionele stedelijke machtsverhoudingen en de daarbij horende ingewikkelde verdelingssleutels (Marechal, 2008). Beide schepenbanken begonnen nu steeds meer op een adellijke klasse te lijken. Naast de adellijke afkomst werd ook de loyaliteit tegenover de centrale regering in Brussel steeds belangrijker. Beide banken werden voorgezeten door een voorschepen. De voorschepen van de keure zat tevens de zittingen van de volledige magistratuur der twee banken voor. Hij leidde daarnaast de stadsdelegaties en stelde ze ook veelal zelf samen. In de zeventiende en achttiende eeuw bezat de voorschepen ook het voorzitterschap van de raad van Vlaanderen. Dit maakte van hem dé toppoliticus in het graafschap Vlaanderen. Een andere belangrijke figuur in de stedelijke financiën van Gent in de vroeg moderne tijd was de stadsontvanger. Terwijl er in de periode 1780 -1850 grote veranderingen plaatsvonden zorgde de stadsontvanger voor continuïteit. We kunnen het belang van de onafgebroken continuïteit door de functie van stadsontvanger niet onderschatten. Tijdens moeilijke financiële crisisperiodes bleek men 22

telkens op dezelfde man beroep te moeten doen. Deze machtige positie moest dus onvermijdelijk een invloed hebben op de intenties van de financiële politiek in de stad Gent (Decavele, 1997).

3.2.2 Financieel beleid Als we naar het financieel beleid kijken in Gent, en bij uitbreiding naar het financieel beleid in alle steden in de Zuidelijke Nederlanden, zien we dat er eenheid ontbrak in dit beleid. Het vertoonde nog veel gelijkenissen met het beleid dat in de middeleeuwen werd gevoerd. Er was nog geen rationele organisatie zoals dat in de negentiende eeuw wijdverspreid raakte in Europa. Het was samengesteld uit een reeks min of meer autonome diensten waarop niemand echt een duidelijk zicht kon krijgen. Het was dus moeilijk om een idee te hebben van de financiële toestand, onder meer omdat jaarlijkse begrotingen niet bestonden. Onder de Oostenrijkse Habsburgers waren er dan ook veel pogingen om het financieel beleid meer te rationaliseren (Bruwier, 1962). De centrale overheid had een aantal wettelijke instrumenten om haar invloed in de steden te laten gelden. Ten eerste was er de aanwezigheid van vorstelijke officieren in de steden. Ten tweede was er het vorstelijk octrooirecht en de mogelijkheid om financiële reglementen af te kondigen. Tenslotte waren er de rekeningcontroles. In de achttiende eeuw zal de overheid ook steeds meer gebruik gaan maken van het vorstelijke continuatie verlengingsrecht om hen gunstig gezinde ambtenaren langer in het zadel te houden (Van Buyten, 1971). Na de Spaanse Successieoorlog verkeerde de stad Gent in een erbarmelijke economische en financiële situatie. De bezetting en de oorlogslasten wogen zwaar op de Gentse financiën, in die mate zelfs dat de stad niet meer kon voldoen aan haar bede verplichtingen. Daarom werden in 1724 de meeste fiscale ordonnanties herzien en werden de fiscale aanslagen aangepast aan de situatie. Deze maatregelen leverden niet veel op omdat de inkomsten terugliepen door de recessie en de ontvolking. Door deze erbarmelijke situatie verkreeg Gent in 1726 een betalingsmoratorium van de landvoogdes. Hierbij werd de stad vrijgesteld van de beden betalingen, maar de regering eiste nu wel volledige inzage in de lokale financiën. Zo werden twee commissarissen naar Gent gestuurd die een verslag maakten over de inkomsten en de uitgaven. Toch verbeterde dit de lokale financiën niet opmerkelijk. Hierdoor werd op 6 november 1734 het ‘Novemberreglement’ afgekondigd. Met deze ordonnantie wilde de regering de modernisatie van het bestuur en van het financieel bestuur verkrijgen. Daarmee werden onder andere de benoemingsvoorwaarden en een betere taakomschrijving voor de ambtenaren vastgelegd. Het belangrijkste onderdeel van de ordonnantie was dat de uitgaven aan strikte normen werden onderworpen. Het hoofddoel van de centrale regering was rationalisatie en besparingen (Lenders, 1990).

23

Het is wachten tot de tweede helft van de achttiende eeuw voordat de financiële en economische situatie in de stad Gent weer verbeterde. Door het uitblijven van grote conflicten kon de economie zich weer herstellen. Hierdoor steeg de consumptie van verbruiksgoederen en werd er meer gebouwd. Daardoor stegen de inkomsten uit accijnzen en uit de belastingen op vastgoed. De hoog opgelopen schulden werden ook aangepakt. Een belangrijke persoon hierbij was voorschepen Vilain XIII. Hij zorgde voor enkele vernieuwingen op administratief vlak en deed een poging om de stedelijke schuld te herschikken. Deze initiatieven zullen worden verder gezet door de Junta voor Besturen en Subsidiezaken. De Junta probeerde via de sanering van de stedelijke schuld en de rationalisering van het financieel beleid om meer invloed te krijgen op het bestuur van de stad Gent. Voorschepen Vilain vormde toen een van de grootste tegenstanders van de werking van de Junta en bestreed de inspanningen die hij een paar jaar daarvoor nog zelf wilde doorvoeren (Cfr. infra). Toch zal de Junta zijn plannen grotendeels kunnen uitvoeren en heeft daarmee Gent in grote mate weer kredietwaardig kunnen maken (Lenders, 1990).

3.3 Renteverkopen Het verkopen van renten was voor de steden het belangrijkste instrument om op korte termijn geld op te halen dat dan werd gebruikt om onvoorziene uitgaven te bekostigen. De historicus Bruno Kuske plaatst het ontstaan van de verkoop van renten in de monastieke sfeer in de Karolingische tijd. In deze periode kon een landeigenaar een deel van zijn land aan een klooster geven onder de voorwaarde dat hij het terug kreeg in precaria om van de vruchten van zijn land te genieten zolang hij leefde. Hij kon ook afspreken om zijn kinderen van de opbrengst van zijn land te laten genieten na zijn dood. Met de overgang naar een monetaire economie konden de donoren ook een levenslang inkomen van het klooster accepteren en werd het ook mogelijk om een gift te doen in geld in plaats van in land. De steden zullen dit overnemen in de zoektocht naar kapitaal. Zo zien we het ontstaan van twee soorten renten de rentes héritables of de erfrenten en de rentes viagères of de lijfrenten (Boone, Davids and Janssens, 2003). De stad Gent verkocht twee soorten renten, erf- of losrenten en lijfrenten. Erfrenten gingen gepaard met een verbintenis om het kapitaal geleidelijk aan terug te betalen. Erfrenten hadden ook een lagere intrestvoet dan lijfrenten met als gevolg dat deze pas rendabel waren op de middellange termijn (Boone, 1991). De traditionele intrestvoet voor erfrenten die in Gent werd gehanteerd was de penning zestien waardoor het geïnvesteerde kapitaal kon worden verdubbeld na zestien jaar en dit door de jaarlijkse intrest van 6,25 %. De Kapitaalsverbintenis betekende echter dat elke uitbetaling van de interesten pure winst was voor de investeerder. Dit omdat het kapitaal geleidelijk werd terug betaald. Erfrenten bleven dus voortbestaan tot wanneer de stad erin slaagden om de renten af te lossen. De 24

kredietwaardigheid van de instelling die de annuïteiten droeg, was de cruciale factor die het risico van de aankoop van erfrenten bepaalde. Lijfrenten waren meer toegankelijk, maar de rendabiliteit ervan was wel twijfelachtiger dan bij erfrenten omdat er geen kapitaalsgarantie was en de investering slechts kon worden terugverdiend als de rentehouder lang genoeg leefde. Er was dus een kans element verbonden bij het kopen van lijfrenten. Bij de lijfrenten werd wel een hogere intrest betaald. De drempel om over te gaan tot een investering was hiermee dan ook lager bij erfrenten waardoor lijfrenten een meer sociaal gedifferentieerd investeerders publiek kenden. De rendabiliteit van deze renten was afhankelijk van heel wat verschillende factoren, met als voornaamste de kredietwaardigheid van de stad. Het mogelijk verlies aan kredietwaardigheid was dus een zeer groot probleem omdat een stad die niet meer als kredietwaardig gezien werd nog moeilijk renten kon verkopen en hierdoor de verschillende nog lopende kosten niet meer kon betalen (Decelle, 2010). Renten waren dus een financieel instrument dat men niet te veel en niet op een ongecontroleerde manier mocht gebruiken. Er was immers een zekere tijdsspanne nodig opdat de renten met nieuwe inkomsten, uit verhoogde accijnzen of uit een economische groei, konden worden afgelost of opdat een aantal renten vervielen omwille van het overlijden van de rentenhouders. Wanneer men daar geen rekening mee houdt bestaat het gevaar dat nieuwe renten worden verkocht om oude renten te kunnen afbetalen. Dit wordt het rentensneeuwbaleffect genoemd. Van Uytven omschreef deze paradox nog het meest duidelijk: “Had men nooit renteleningen uitgeschreven, dan had men het ook nooit hoeven te doen” (Van Uytven, 1961). Door het ongecontroleerd aangaan van renten en het opstapelen van schulden kwamen sommige steden in een vicieuze cirkel waarbij de ene renteverkoop onvermijdelijk leidde tot schuldaccumulatie. In de recente literatuur worden de rentenverkopen ook gekoppeld aan staatsvormingsprocessen. De stedelijke rente uitgiften werden daarbij ingeschakeld in wat Charles Tilly omschreef als a state trajectory characterised by a high concentration of capital. De mogelijkheid van de verkoop van renten door de steden gold daarbij als een belangrijke voorwaarde voor het succes van de staatsvorming omdat dit financieel mechanisme het voor de steden steeds makkelijker maakte om hogere eisen aan de vorst te stellen, deze eisen kon men dan overmaken in de bede onderhandelingen of bargaining met de vorst (Boone, Davids and Janssens, 2003). Er moet ook worden opgemerkt dat de renten vooral door de gegoede burgers gekocht werden die door de grote rendabiliteit grote winsten konden maken. Renten waren in dat opzicht bijzonder onrechtvaardige financiële constructies zeker bij een hoge rentevoet omdat zij deel uitmaakten van een systeem waarin de armen en de minder gegoede burgers via de indirecte belastingen de winsten van zeer rendabele investeringen aan welstellende burgers uitbetaalden (Decelle, 2010).

25

4. Stedelijke schuld in Antwerpen Antwerpen vormde samen met Amsterdam de twee grootste handelsmetropolen in het Habsburgse rijk in de zestiende en zeventiende eeuw. Deze twee steden werden hierdoor de zogenaamde loci of capital accumulation voor de vorst. Dit gaf beide steden een sterke onderhandelingspositie in het coercion-capital model van Charles Tilly. Charles Tilly schetste In zijn werk coercion, capital and European states een theoretisch analysekader waarbij de staatsvormingsprocessen het resultaat waren van de relatie tussen de vorstelijke macht en het kapitaal van de steden. Hij noemde dit het ‘coercion – capital model’. In dit model werd met ‘coercion’ de concentratie van dwangmiddelen bedoeld die de vorst had en met ‘capital’ de concentratie van kapitaal in de steden. Staatsvormingsprocessen werden dan in grote mate bepaald door de onderhandelingen die de vorst en de steden met elkaar voerden. Hierdoor ontstonden volgens Tilly verschillende soorten staten met enerzijds staten waar de dwangmiddelen van de vorst sterker doorwegen dan het kapitaal van de steden zoals het geval was in het Pruisen van de zeventiende eeuw. In andere gevallen was de geldnood van de vorst te groot of waren zijn dwangmiddelen niet sterk genoeg zodat hij moet onderhandelen met de steden om extra inkomsten te bekomen. Dit was het geval voor Amsterdam en Antwerpen. Dit noemt Tilly ‘the bargaining methode’. De vorst onderhandelt met de steden en gebruikt daarbij zijn dwangmiddelen of ‘coercion’ om zoveel mogelijk extra geld te bekomen. De steden stonden, gezien hun grote concentratie van kapitaal, in een gunstige onderhandelingspositie. Hierdoor gingen de steden een groot aantal financiële en politieke privileges eisen van de vorst. Hierdoor gaat er een onderlinge afhankelijkheid ontstaan tussen de vorst en de steden. De steden hadden er alle baat bij dat opstanden en onrusten uit bleven omdat daarmee de markt niet werd verstoord en het kapitaal dus verder kon groeien. Hiervoor waren de steden afhankelijk van de vorst die met zijn ‘coercion’ voor rust moest zorgen in zijn gebieden. Dit was dan weer gunstig voor de vorst zelf want hoe meer ‘capital’ er in de steden aanwezig was hoe meer geld hij uit de steden kon halen. In dit opzicht was het ook belangrijk voor de vorst dat de steden zich in een goede financiële situatie bevonden, want als dit niet het geval was viel zijn belangrijkste inkomsten bron weg. Om deze reden zal de vorst en de overheid dan ook ingrijpen om de stedelijke financiën weer gezond te maken (Tilly, 1990). Desondanks zijn gunstige uitganspositie kon Antwerpen zijn sterke financiële situatie niet omzetten in politiek macht, zoals Amsterdam heeft gedaan. De verschillende positie tussen Antwerpen en Amsterdam kwam tot uiting in de bijdrage die beide steden leverden in de bede betalingen. Antwerpen betaalde 4,35% van de beden terwijl Amsterdam slechts 1,05% betaalde. De balans tussen coercion en capital sloeg dus door in het voordeel van coercion. De vorst ging dan ook het financieel beleid van 26

Antwerpen sterk gaan beïnvloeden. Want door de aanzienlijke bijdrage in de beden werd Antwerpen in de zestiende en zeventiende eeuw ‘too big to fail’ voor de Spaanse vorst. Wanneer Antwerpen zijn bijdrage aan de beden niet meer zou kunnen betalen viel het grootste deel van de inkomsten van de vorst weg en daar bovenop was de kans groot dat andere steden ook zouden stoppen met hun bedenbetalingen. Hierdoor zou heel het systeem in elkaar storten (De Vijlder, 2012). Net zoals in de meeste andere vroegmoderne steden waren indirecte belastingen de voornaamste bron van inkomsten voor Antwerpen. Het grootste deel van deze indirecte belastingen bestonden uit de accijnzen op toenmalige basisgoederen zoals bier, brandwijn en graan. Dit was een typisch fenomeen in de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden. Hier kregen de indirecte belastingen de voorkeur op directe belastingen. Dit omdat men bij indirecte belastingen het gevoel had dat iedereen op gelijke voet werd belast. Men besliste zelf welke en hoeveel producten men kocht en bepaalde op die manier onrechtstreeks hoeveel belastingen men wilde betalen. Hierbij moeten we wel de bedenking maken dat deze accijnzen voornamelijk op basisgoederen werden gelicht. Men had dus eigenlijk geen keuze of men deze goederen wilde kopen of niet. Zeker de gewone inwoner had geen keuze want hij kon zich geen andere producten veroorloven. Deze indirecte belasting woog dus zwaarder op de arme inwoners van de stad dan de rijkere, dit omdat de arme inwoners een groter deel van hun inkomsten aan deze accijnzen moest besteden dan rijke inwoners (Limberger, 2009). In Antwerpen bedroeg het aandeel van de indirecte belastingen in de totale stedelijke inkomsten voor de zestiende en zeventiende eeuw ongeveer 78%. Deze werden gebruikt om de lopende uitgaven te dekken waaronder de administratiekosten, het onderhoud van de openbare diensten en infrastructuur, de verdediging van de stad en openbare werken. Maar wanneer de stad werd geconfronteerd met onvoorziene uitgaven was ze verplicht beroep te doen op leningen bij de inwoners van de stad of vreemde kooplieden. Deze leningen konden verkregen worden door de uitgifte van obligaties, maar vanwege een zeer hoge rentelast, gaf het stadsbestuur de voorkeur aan de verkoop van lijfrenten en erfelijke of losrenten. Deze hadden een veel lagere intrestvoet dan obligaties en waren dus aantrekkelijker voor het stadsbestuur. De opbrengst van de verkoop van deze renten ging voornamelijk naar vorstelijke aangelegenheden, 41,5% ging naar bedenbetalingen, blijde intredes en giften aan de vorst. Een andere kost waar de renten grotendeels voor verkocht werden was het opkopen van inkoop rechten en tollen, 26,63%. Dit was een deel van de financiële strategie van de stad Antwerpen, die met deze rechten en tollen probeerde de inkomsten van de basis te vergoten. Het is niet verwonderlijk dat het grootste deel van de rentenverkopen naar bedenbetalingen gingen. Dit was een gevolg van de positie van Antwerpen als de grootste financier van de vorst. Tussen 1630 en 1709 diende de stad in totaal voor 1 339 723 gulden renten te verkopen om aan de geldvraag van de vorst te kunnen voldoen (De Vijlder en Limberger, 2014). 27

Naast belastingen en leningen aan de vorst had de stad Antwerpen ook andere grote kosten. In de jaren 1540 kostte de bouw van de fortificaties de stadskas miljoenen, wat een zware schuldenlast op de stad Antwerpen legde. Die schuldenlast steeg verder door de steeds groter wordende geldvraag van de vorst. Hierdoor werd Antwerpen vanaf de zestiende eeuw geconfronteerd met een zeer grote schuldenberg die men tot in de negentiende eeuw zal mee dragen. Om aan deze schulden tegemoet te komen werden in de zestiende eeuw al verschillende maatregelen genomen, een verhoging van de bieraccijnzen, de verkoop van enkele stedelijke eigendommen en de verkoop 600 000 gulden aan erfrenten. Al deze financiële inspanningen zorgden ervoor dat Antwerpen in de zestiende eeuw een hogere rentenlast had dan eendere welke andere stad in de Nederlanden. Het had voor 4 658 500 gulden aan renten uitgegeven dat was tien keer hoger dan steden als Doornik (683 400), Brugge (671 700) en Gent (541 100).

4.1 Schuldherschikkingen In de jaren zeventig van de zestiende eeuw werd het economische klimaat minder gunstig en vielen de stedelijke inkomsten terug. Hierop reageerde de stad door een nieuwe lening aan te gaan van 240 000 gulden en de interestvoet van de uitstaande renten te verlagen. Alle lijf- en erfrenten werden gereduceerd, de erfrenten naar 5%, de lijfrenten naar 10% en de lijfrenten op twee levens naar 8%. Deze reductie werd door verschillende renteniers aangevochten bij de Raad van State en werd dan uiteindelijk ook nietig verklaard, maar de stad Antwerpen hield hier geen rekening mee. Dit is een voorbeeld van de macht van de stad om tegen de beslissing van hogere instanties in te gaan. Hier moeten we ook wel opmerken dat de reden waarom men Antwerpen liet begaan is omdat de vorst de ernst van de situatie verstond en zijn bedenbetalingen niet in gevaar wenste te laten komen (De Vijlder en Limberger, 2014). Ondanks deze reductie bleef Antwerpen kampen met financiële problemen, er werden tussen 1630 en 1710 nog 59 rentenverkopen georganiseerd voor een totaal bedrag van 3 500 000 gulden. Antwerpen kampte gedurende heel de zeventiende eeuw met een chronisch financieringstekort van 10%. Pas in het begin van de achttiende eeuw onder Oostenrijks gezag kon men de financiële situatie van de stad verbeteren. Dit werd voornamelijk bewerkstelligd door de renten op bestaande schulden terug te schroeven. Achterstallige renten werden niet meer volledig afgelost en de intrestvoet op uitstaande renten werden verlaagd, lijfrenten van 9% naar 3,5% en erfrenten van 8% naar 2,6%.

28

Grafiek 2: Verdeling van gemiddeld geïnvesteerde bedragen per periode en per sociale groep Bron: De Vijlder en Limberger, 2014, p. 11

In de rentenverkopen van de stad Antwerpen zijn enkele duidelijke trends te onderscheiden. Erfrenten werden voornamelijk gekocht door de bestuurlijke en stedelijke elite die hiermee vooral aan intergenerationele vermogensoverdracht deden. Wanneer we naar de lijfrenten kijken zien we dat de stedelijke elite lijfrenten kopen op de levens van jongere kinderen, tegenover de restgroep die gekenmerkt werd door een meer evenwichtige verdeling tussen jonge en oudere renteniers. De restgroep bestaat uit kleine en middel grote renteniers die niet behoren tot de bestuurlijk en stedelijke elite van de stad. We zien ook een grote spreiding in de geïnvesteerde kapitalen zowel bij lijf-als erfrenten, dit wijst op een brede sociale mix van verschillende personen die renten kochten, gaande van zetelende magistraten, kooplui, advocaten, chirurgijns en begijntjes. In de bedragen die werden geïnvesteerd vallen de bedragen van de leden van het stadsbestuur op. Deze kochten zonder aarzeling voor meer dan 3000 gulden aan renten. Naast rationele winstoverwegingen speelde waarschijnlijk ook een soort plichtsbesef tegenover de stad en de idee dat ze het goede voorbeeld moesten geven. De positie van de leden van het stadsbestuur was wel uiterst ambigue in periode van grote financiële problemen. Hier zie we dan ook een verschil tussen de officiële communicatie van het stadsbestuur en 29

de individuele keuzes van de leden van het stadsbestuur. Deze leden hadden volledige toegang tot alle documenten in verband met de financiële situatie en hadden dus een geprivilegieerde positie. Ze wisten in welke slechte financiële papieren de stad Antwerpen zich bevond in het laatste kwart van de zeventiende eeuw en hadden dus ook een vermoeden dat een schuldherschikking onvermijdelijk zou zijn. Er vond dan ook een grote schuldherschikking plaats in het begin van de achttiende eeuw (Cfr. Supra). Het was net in het laatste kwart van de zeventiende eeuw en de periode voorafgaande aan de schuldherschikking dat de stedelijke elite nauwelijks nog nieuwe stedelijke schuld aankocht. De stedelijke elite anticipeerde hiermee op de schuldherschikking in het begin van de achttiende eeuw. De rentelast was gestegen tot een onhoudbaar niveau door de schulduitgiftes die gebruikt werden om de Spaanse successieoorlog te bekostigen, wat leidde tot wanbetalingen op de bestaande lijf- en erfrenten.Het is gedurende deze periode dat er nauwelijks nog nieuwe renten werden gekocht door de stedelijke elite. De wanbetalingen zorgen ervoor dat in 1729 het stadsbestuur de bestaande interestvoeten wil verlagen naar 3,5 %. Pas wanneer de financiële verbeterd was participeerde de stedelijke elite opnieuw in de nieuw geëmitteerde schuld (De Vijlder en Limberger, 2014). De stedelijke elite maakte dus gebruik van hun bevoorrechte positie om hun eigen belangen veilig te stellen en hierbij de kosten van de schuldherschikking grotendeels door te schuiven naar rijke kooplui en ambachtslieden. Of zoals De Vijlder en Limberger het stelde, de leden van het stadsbestuur gaven de voorkeur aan hun private interests boven de public interests. Hiermee zorgde de stedelijke elite er eigenlijk voor dat de financiële positie van de stad Antwerpen nog verslechterde, want doordat de stedelijke elite zich terug trok uit de markt werd er een vacuüm gecreëerd dat moest worden opgevuld. Hierdoor moest de stad meer lijfrenten uitgeven om het vacuüm op te vullen met het geld van de stedelijke middenklassen, maar deze lijfrenten legde wel een zwaardere rentelast op de stad (De Vijlder en Limberger, 2014).

30

5. Stedelijke schuld in Gent 5.1 Stadsfinanciën Voor we de eigenlijke schulden en de schuldherschikkingen in de stad Gent bespreken geven we een overzicht van de financiën van de stad in de achttiende eeuw. De meest aangewezen en belangrijkste bron om de stedelijke financiën tijdens het Ancien Regime te onderzoeken zijn de stadsrekeningen. Deze bron bevat veel praktische informatie over publieke werken, prijzen, armenzorg en lonen. Daarnaast geven de stadsrekeningen ook een objectief beeld van de algemene gang van zaken in de stad. Dit omdat de stadsrekeningen documenten waren voor intern gebruik en dus niet publiek toegankelijk, waardoor het niet nodig was voor het stadsbestuur om de situatie in de doumenten beter voor te stellen dan dat ze in werkelijkheid was. Een probleem dat optreed tijdens het werken met stadsrekeningen is dat men in de vroegmoderne tijd nog geen gebruikt maakte van een duidelijk boekhoudkundig systeem. Men noteerde in de steden en in de meeste overheidsinstellingen de inkomsten en uitgaven als afzonderlijke delen achter elkaar. Hierdoor gaat een groot deel van de samenhang verloren. Dit is ook het geval bij de Gentse rekeningen. Hier valt de stadsrekening in twee grote delen uit elkaar, namelijk de inkomsten of de ontfancken en de uitgaven of uytgeven. Het opstellen van de stadsrekening gebeurde door een stadsmagistraat, de rendant. Hij was verantwoordelijk voor de rekeningen en moest verantwoording afleggen voor het gevoerde financieel beleid. Hij moest er dus voor zorgen dat alle inkomsten en uitgaven nauwkeurig werden ingeschreven en moest ook elk van deze inkomsten en uitgaven kunnen verklaren bij de controle van de rekeningen door de centrale overheid. Deze controle gebeurde wel pas een geruime tijd nadat de rekening werd opgesteld. De taak van de rendant werd soms overgenomen door andere magistraten, de “stadstresorier” en de stadsontvanger. Zij waren dan net als de rendant verantwoordelijk voor de rekening en moesten dus ook als er opmerkingen waren van de overheid deze verantwoorden. Deze magistraten waren dus de best geplaatste personen in het vroegmoderne Gent om de financiële situatie van de stad in te schatten.

31

Saldo (1700 - 1797) 20000 15000

5000

1797

1795

1790

1785

1780

1775

1770

1765

1760

1755

1750

1745

1740

1735

1730

1725

1720

1715

1710

-5000

1705

0

1700

Ponden Groot

10000

-10000 -15000 -20000

Jaar

Grafiek 3: Bilan stadsrekening 1700 – 1797 Bron: Eigen berekening, SAG, 400, stadsrekening, 276 – 373

Deze grafiek geeft een overzicht van het saldo waarmee de stadsrekening werd afgesloten op het einde van het fiscaal jaar10. Er werd telkens het gemiddelde genomen van vijf jaar om de tekorten of de overschotten te berekenen, behalve voor de periode van 1795 en 1797 werd het gemiddelde genomen van 1796 en 179711. We zien duidelijk dat er, ondanks het overschot dat geboekt werd in het begin van de achttiende eeuw, in de eerste helft van de achttiende eeuw een tendens was om de stadsrekening met een tekort af te sluiten. Pas in 1755, na een eerste schuldherschikking zien we een verbetering in de financiële situatie. Deze slechte financiële situatie zien we ook terug in de inkomsten van de stad in de eerste helft van de achttiende eeuw.

10

Het fiscaal jaar is de periode waarin de stadsrekening werd opgesteld en afgesloten in Gent liep dit in de achttiende eeuw van 1 mei tot de laatste dag van april. We moeten er dus steeds van bewust zijn dat als we bijvoorbeeld de stadsrekeningen van het jaar 1751 bespreken dat dit fiscaal jaar eigenlijk liep van 1 mei 1750 tot en met 30 april 1751. 11 De laatste drie jaar van de achttiende eeuw werden niet meegenomen in onze analyse omdat in de laatste 3 jaar de stedelijke boekhouding volledig hervormd werd door de nieuwe Franse overheerser en hierdoor het moeilijk is om nog een coherent beeld te geven van de stedelijke financiën. Hierdoor hebben we geopteerd om deze jaren niet in onze analyse te betrekken.

32

Inkomsten (1700 - 1795) 60000

Ponden Groot

50000 40000 30000 20000 10000

1795

1790

1785

1780

1775

1770

1765

1760

1755

1750

1745

1740

1735

1730

1725

1720

1715

1710

1705

1700

0

Jaar

Grafiek 4: Inkomsten van de stad Gent 1700 – 1794 Bron: Eigen berekening, SAG, 400, stadsrekening, 276 – 373

In de eerste helft van de achttiende eeuw zien we een duidelijk daling in de inkomsten die de stad ontving. Waar dat de stad in 1705 nog 55 505,1 ponden ontving liep dit terug tot slechts 21 846,6 ponden in 1730. De reden voor deze daling hebben we hierboven al aangehaald. De vele oorlogen zorgden voor grote onzekerheid en een slechts economisch klimaat waardoor de inkomsten terug liepen. In de tweede helft van de achttiende eeuw zien we een stijging in de inkomsten van de stad Gent. Deze zijn vooral toe te schrijven aan de verbeterde economische situatie. De terugval van inkomsten kan het best geïllustreerd worden door inkomsten die de stad ontving uit de indirecte belastingen die men kon heffen. Deze indirecte belastingen bestonden voornamelijk uit accijnzen die hief op allerlei basisgoederen. In het begin van de achttiende eeuw bedroegen de inkomsten uit indirecte belastingen nog ongeveer 30 000 ponden om in 1755 nog slechts 19 235,84 ponden te bedragen. De inkomsten uit indirecte belastingen geven ons een beeld van de hoeveelheden basisgoederen er geconsumeerd werden en hoe het economische klimaat was. Dit is zeker het geval omdat gedurende de achttiende eeuw er geen significante verhoging van de accijnzen plaats vond. Bij de verdeling van de inkomsten zien we ook duidelijk dat de indirecte belastingen veruit de grootste inkomstenpost was. Deze stond zelf in voor 83% van de totale inkomsten.

33

Posten

Percentage

Indirecte belastingen

83,60 %

Domein

3,90 %

directe belastingen

0,90 %

extraordinaire inkomsten 10,60 % Tabel 1: Verdeling van inkomsten in ponden Bron: Eigen berekening, SAG, 400, stadsrekening, 276 – 373.

Het percentage van de indirecte belastingen in Gent vertoont een grote overeenkomst met Antwerpen in dezelfde periode. De inkomsten uit accijnzen in Antwerpen bedroegen in de achttiende eeuw meer dan 60 % van de stedelijke inkomsten. Voor Gent bedraagt dit zelfs meer dan 80 %. De andere post die voor aanzienlijke inkomsten zorgde waren de extraordinaire inkomsten. Deze inkomstengroep was een restgroep van inkomsten waar er allerlei verschillende inkomsten werden opgeschreven die men niet bij andere posten kon schrijven. De inkomsten werden gebruikt om de lopende uitgaven te bekostigen. Onderstaande tabel toont de vaste uitgaven die de stad jaarlijks maakte. Bovenop deze vaste kosten kwamen er nog een aantal extra kosten zoals de bedenbetaling. Uit de tabel blijkt dat de grootste uitgaven post de interestbetaling was op de renten die de stad verkocht had. Andere grote posten zijn van administratieve aard zoals het betalen van de pensioenen en de verschillende onkosten die de schepenen maakten. Een andere opvallende post is deze van de infrastructuur werken, deze vertegenwoordigt maar 3,26 % van alle uitgaven. Maar bepaalde jaren kon deze post aanzienlijk zijn, van 1751 tot 1753 werd de coupure aangelegd, een kanaal dat de Brugse Vaart met de Leie verbindt. Dit was de grootste investering die de stad maakte en gedurende deze periode is het aandeel van de infrastructuurwerken in de totale uitgaven dan ook aanzienlijk hoger.

34

uitgaven groepen

percentage

Brandhout en Wieken

2,21 %

Staande schuld

12 %

pensioenen

18,60 %

onkosten van schepenen

13,68 %

justitie

5,55 %

infrastructuur

3,26 %

Burgerlijke wacht

7,44 %

Aalmoezen

2,51 %

Renten

35,03 %

Tabel 2: Verdeling van uitgaven in ponden Bron: Eigen berekening, SAG, 400, stadsrekening, 276 – 373.

Voor deze extra uitgaven moest de stad op zoek naar extra inkomsten. Om deze extra inkomsten te verwerven was een verhoging van bestaande belastingen of de invoering van een nieuwe belasting mogelijk. Maar op deze maatregelen kwam er traditioneel veel kritiek. Dit omdat de opbrengst van een verhoging van de belastingen vaak niet voldoende waren en soms een averechts effect hadden. Een verhoging van de accijnzen kon er bijvoorbeeld voor zorgen dat er minder werd geconsumeerd waardoor de belastinginkomsten uiteindelijke lager waren. Een andere manier om aan extra inkomsten te komen was via leningen of het verkopen van renten.

5.2 verkoop van renten De stad Gent maakte voornamelijk gebruik van de verkoop van renten om zijn extra kosten te dekken. Dit had verschillende redenen. Het terugbetalen van de financiële middelen die men verkregen had via het verkopen van renten kon men spreiden over een periode van verschillende jaren. Zo wilde men een belastingverhoging, die bij een gewone lening noodzakelijk was om de terugbetaling te financieren, vermijden. Bij het terugbetalen van renten kon men de belastingen meer gelijkmatig verhogen door de spreiding van de schuldaflossing over een aantal jaren. Ook moeten we de sociale implicaties van een drastische belastingverhoging niet onderschatten. Het grootste deel van de

35

inwoners van een vroeg moderne stad leefde net boven de armoede grens en een verhoging van de belastingen zou het aantal armen sterk kunnen doen stijgen (Decelle, 2010). In de periode van 1696 tot 1720 werden er 220 lijfrenten verkocht. Dit gebeurde in 5 verschillende lichtingen. De lijfrenten die verkocht werden waren lijfrenten met een vast bedrag. In 1696 werd er bijvoorbeeld een lijfrente van 5 pond verkocht aan 22 personen dit leverde de stad dus 110 ponden op. In totaal haalde de stad Gent in 24 jaar 2 150 ponden op via de verkoop van lijfrenten. Tijdens deze periode financierde de stad zich nauwelijks met de verkoop van lijfrenten, deze extra inkomsten vertegenwoordigen ongeveer 1 % van de totaal inkomsten gedurende deze periode12. In de daar opvolgende jaren verkocht de stad wel aanzienlijk meer renten. Tussen 1720 en 1730 heeft de stad Gent voor 7 060,785 ponden aan lijfrenten verkocht. In verschillende lichtingen werden er 374 verschillende lijfrenten verkocht. Een verklaring waarom zoveel lijfrenten verkocht werden kunnen we vinden in de inkomsten van de stad die in deze periode sterk terug liepen. Het jaarlijks gemiddeld inkomen was terug gevallen naar 26 608,45 ponden, terwijl het enkele jaren daarvoor nog meer dan 30 000 ponden bedroeg (Cfr. Supra). In verschillende lichtingen werden ook verschillende lijfrenten verkocht. Er werden lijfrenten verkocht voor een totaal van 11,75 ponden zoals de heer Den Stoweleer deed op 8 oktober 1724, terwijl er ook lijfrenten verkocht werden voor grotere bedragen zoals de heer M M Van Deldeft deed op 4 september ook in 1724. Als we naar de verdeling van de verkoop van deze lijfrenten kijken krijgen we het verwachte beeld. Er is een groot aantal kleine renten kopers die voor minder dan 20 ponden groot aan lijfrenten kopen. Daar staat tegenover dat er een klein aantal grote renteniers zijn die voor meer dan 100 ponden groot aan lijfrenten kopen, er zijn zelfs twee renteniers die voor 156 ponden groot aan lijfrenten kopen. Er zijn acht renteniers die voor 100 ponden of meer aan lijfrenten kopen, deze renteniers vertegenwoordigen ongeveer 7% van het totaal bedrag dat aan lijfrenten is gekocht. Als we naar deze groep uitbreiden naar het aantal renteniers dat voor 50 ponden of meer hebben gekocht krijgen we een groep van 33 renteniers die samen ongeveer 35% van het totaal aantal verkochte lijfrenten vertegenwoordigen. In deze groep zitten een aantal interessante en belangrijke personen uit het achttiende-eeuwse Gent. De vicevoorzitter van de schepenbank van gedeele C.F. van Lichtervelde kocht 3 verschillende renten voor een totaal bedrag van 194,59 ponden. Catharina De Potter was de vrouw van een rijke zakenman die handel dreef met Spaanse handelaars en daarom vaak in Spanje verbleef. Dit kan een verklaring zijn waarom zijn vrouw de lijfrenten kocht en niet hijzelf, een andere verklaring kan zijn dat zijn vrouw jonger was en dus meer kans had om langer te leven. Aan het andere uiteinde zien we dat er 149 renteniers zijn die voor minder dan 10 ponden aan lijfrenten hebben

12

SAG, 404ter, Verschillende rentenboucken, 1

36

verkocht en deze groep vertegenwoordigde 7,5% van het totaal aantal verkochten renten. Dus deze groep van 149 personen kocht ongeveer voor evenveel lijfrenten aan als de zeven personen die de meeste renten hadden gekocht.

100

AANTAL LIJFRENTEN VERKOCHT

90 80 70 60 50 40 30 20 10

160- 155 155 - 150 150 - 145 145 - 140 140 - 135 135 - 130 130 - 125 125 - 120 120 - 115 115 - 110 110 - 105 105 - 100 100 - 95 95 - 90 90 - 85 85 - 80 80 - 75 75 - 70 70 - 65 65 - 60 60 - 55 55 - 50 50 - 45 45 - 40 40 - 35 35 - 30 30 - 25 25 - 20 20 - 15 15 - 10 10 - 5 5-0

0

PONDEN GROOT Grafiek 5: verdeling lijfrenten van 1720 tot 1730 Bron: Eigen berekeningen, SAG, 404ter, Verschillende rentenboucken, 1.

37

80

LIJFRENTEN VERKOCHT

70 60 50 40 30 20 10 0 160 - 150 - 140 - 130 - 120 - 110 - 100 - 90 - 80 - 70 - 60 - 50 - 40 - 30 - 20 - 10 - 0 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

PONDEN GROOT

Grafiek 6: verdeling lijfrenten na 1730 Bron: Eigen berekeningen, SAG, 404ter, Verschillende rentenboucken, 6.

De stad Gent verkocht naast lijfrenten ook erfrenten, deze erfrenten waren populairder onder de elite omdat men met deze erfrenten aan intergenerationele vermogensoverdracht kon doen. Ook valt op dat deze erfrenten massaal aangekocht werden door religieuze instellingen, van 548 erfrenten die verkocht zijn tussen 1714 en 1767 werden er 67 verkocht aan religieuze instellingen. Vele verschillende soorten instellingen zoals kerken, abdijen en begijnhoven kochten deze renten. Hiermee verschilde Gent zeer sterk met Antwerpen in dezelfde periode omdat in Antwerpen priesters en religieuze instellingen nauwelijks een rol speelden op de private rentemarkt als geldschieter (De Vijlder en Limberger, 2014). Er werd dus door de stad Gent in een periode van 53 jaar 488 erfrenten verkocht. Hier zien we dus dat lijfrenten populairder waren dan erfrenten om extra kapitaal op te halen in de vroeg moderne tijd. Deze werden verkocht in twee grote lichtingen en werden gebruikt voor de aanleg van een nieuw kanaal. Dit kanaal werd niet gespecifieerd in de rekeningen maar aangezien dat er deze periode maar een groot infrastructuur werk plaats, namelijk de aanleg van de coupure, vond kunnen we met grote zekerheid veronderstellen dat dit geld werd gebruikt voor het aanleggen van de coupure. Wat opvalt bij de erfrenten is dat de groep die voor minder dan 10 ponden aan erfrenten koopt 33 % van het totaal bedrag vertegenwoordigt dat aan erfrenten is verkocht. Als we deze groep uitbreiden naar diegene die voor minder dan 20 ponden hebben gekocht vertegenwoordigt deze groep zelfs 54,75% van het totaal bedrag. De groep die voor meer dan 100 ponden aan erfrenten heeft verkocht

38

vertegenwoordigd 12,13% van het totaal bedrag. Bij erfrenten is de tussengroep die voor een gemiddeld bedrag aan lijfrenten koopt kleiner dan bij lijfrenten. Als we naar de verdeling van de erfrenten kijken zien we ook dat het aantal erfrenten dat verkocht werd voor minder dan 10 ponden zeer duidelijk het overgrote deel uitmaakte.

AANTAL ERFRENTEN VERKOCHT

400 350 300 250 200 150 100 50

0 >100

100 - 90 - 80 80 - 70 70 - 60 60 - 50 50 - 40 40 - 30 30 - 20 20 - 10 10 - 0 90

PONDEN GROOT

Grafiek 7: verdeling erfrenten van 1737 – 1764 Bron: Eigen berekening, SAG, 527, Etat des rentes passives de la ville de Gand.

AANTAL ERFRENTEN VERKOCHT

250 200 150 100 50 0 >100 100 - 90 - 80 80 - 70 70 - 60 60 - 50 50 - 40 40 - 30 30 - 20 20 - 10 10 - 0 90

PONDEN GROOT Grafiek 8: verdeling erfrenten na 1773 Bron: Eigen berekening, SAG, 527, Etat des rentes passives de la ville de Gand.

39

5.2.1 schuldherschikkingen Als we kijken naar de inkomsten die de stad tussen 1710 en 1745 genereert en het aantal renten dat verkocht werd is het niet verwonderlijk de schuldenlast in de eerste helft van de achttiende eeuw snel opliep. In 1754 was de stedelijke schuld opgelopen tot 14 347 029 ponden. Deze schuldenlast was niet meer te dragen en voorschepen Jean Jacques Philippe Vilain XIIII probeerde dan ook de bestaande rentevoet te verlagen. Het doel van Vilain XIIII was om de bestaande rentevoet van 6,25 % op de erfrenten te verlagen 3,43 %. Voor de lijfrenten wenste Vilain XIIII dat de bestaande interestvoeten die soms nog meer dan 15% bedroegen daalden naar 10% of minder. Hij haalde hiervoor verschillende argumenten aan. Hij stelde onder meer dat leningen en schulden inflatie veroorzaakten omdat door het lenen van geld en het verkopen van schuldtitels de geldmassa te sterk aangroeide. Ook zorgde het verkopen van schuldtitels aan het buitenland ervoor dat men geconfronteerd werd met een negatieve betalingsbalans. Want door de interestbetalingen ging een deel van de productiviteit naar het buitenland. Vilain XIIII stelde ook dat een hoge intrestvoet de economische activiteit afremde, omdat door de hoge interestvoet meer mensen kunnen gaan rentenieren waardoor dat deze mensen niet meer gingen werken en de productiviteit dus terugviel. Hiermee ging hij rechtstreeks in tegen de dan heersende opinie dat renteniers juist voor meer productie zorgde omdat zij de grootste consumenten waren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er veel protest kwam tegen de plannen van Vilain XIIII om de rentevoet te verlagen naar 3,43% (Vilain, 1755). Dit verzet werd voornamelijk geleid door de Gentse stadspensionaris Pierre François Pycke. Hij stelde dat een reductie van de renten gevaarlijk was voor de stedelijke financiën omdat door een conversie van de renten de stad veel van zijn kredietwaardigheid zou verliezen en hierdoor niet meer voldoende geld uit renten verkopen kunnen halen. Pycke minimaliseerde de financiële problemen van de stad Gent. In de samenleving zoals Pycke die zag waren er maar twee verschillende standen, de rijken en de armen. De armen moesten werken om een inkomen te krijgen dat net groot genoeg was om van te overleven. De rijken konden genieten van hun rijkdom en deden dit door te consumeren en hielden de economie als dusdanig draaiende. Als men in deze optiek de interesten zou verlagen zou dit zeer nefaste gevolgen hebben voor de economie. Een reductie zou er dus voor zorgen dat de economische activiteiten achteruit gingen en dus zo niet als Vilain opperde dat een reductie voor economische groei zou zorgen. Ondanks de vele tegenstand zal de interest op erfrenten en de lijfrenten toch gereduceerd worden, maar niet tot 3,43 en 5 %. De interestvoeten werden verlaagd naar 4 of 5 % afhankelijk van de soort erfrenten en naar 10% voor de lijfrenten (Lenders, 1973). Een tweede gedeeltelijk bankroet en een schuldherschikking vond plaats onder impuls van de in 1764 opgerichte Jointe voor Besturen en Subsidiezaken. De jointe of junta maakte in 1770 aan de stad 40

duidelijk dat hun financiën nog steeds in een zeer erbarmelijke staat verkeerden ondanks de schuldherschikking onder Vilain XIIII. De Junta berekende dat de stad nog 2 achterstallige beden moest betalen aan de vorst en dit voor een bedrag van 4 960 096 ponden 2 schellingen en 5 denieren. Hiernaast had de stad ook nog enkele achterstallige lijfrenten en erfrenten en dit voor de som van 2 674 457 ponden en 17 schellingen. De totale schuld van de stad bedraagt dus 7 470 553 ponden 19 schellingen en 5 denieren13. De Junta ondernam na 1764 dan ook verschillende pogingen om de achterstallige schulden van de stad weg te werken. Hun voornaamste strijdpunt was de te hoge intrestvoet die de stad op haar verkochte renten betaalde. De intrestvoet van 3 en 3/7 % of 3,43 % die de stad op de kapitaalmarkt betaalde was te hoog en men wilde deze verlagen naar 3%. Hiernaast wilde men ook de verkoop van lijfrenten verbieden en de interestvoet van de nog uitstaande lijfrenten verlagen naar het niveau van de erfrenten (Lenders, 1977). Deze gedeeltelijke bankroeten van de stad Gent werden beide keren niet op enkele tijd dagen beslist. Daarom is het mogelijk dat de bestuurlijke elite eerder weet had van deze reducties dan andere renteniers en handelde met voorkennis om op die manier zich zelf te verrijken of haar verlies in te perken. We stellen ons dus de vraag of deze bestuurlijke elite hun eigen belangen boven deze van de stad stelde, primeerde het publieke of het private belang? Om dit na te gaan kijken we naar de participatie van de verschillende stedelijke groepen in de verschillende renteverkopen voor en na de reductie. In deze scriptie onderscheiden we vijf verschillende groepen. De eerste groep is de stedelijke bestaande uit de zesentwintig schepenen van de schepenbank van de keure en de gedeele. Deze groep voerde het beleid en beschikte dus over alle informatie over de financiële situatie. De schepenen bevonden zich dus in de positie om te handelen met voorkennis. Een tweede groep is de stedelijke elite. Deze groep bestaat uit rijke zakenmannen en edelen die niet in het bestuur zitten. Deze personen hebben niet dezelfde informatie over de financiële situatie en het beleid als de schepenen. De stedelijke elite was wel de groep die het meest kapitaal bezat en dus een belangrijke rol speelde bij het ophalen van extra kapitaal. Net zoals bij de bestuurlijke elite kijken we hier naar de families en niet alleen naar de schepen of zakenman14. Dit omwille van het feit dat geldbeleggingen in de vroeg moderne tijd een familie aangelegenheid waren. Er werden talloze lijfrenten gekocht door het hoofd van de familie op naam van zijn kinderen of vrouw omdat deze een grotere kans hadden om langer te leven. Een derde groep vormen de religieuze instellingen en personen, zoals kloosters of priesters die renten aankochten. Een vierde groep bestaat uit lokale instellingen zoals armenkamers en hospitalen.

13 14

ARA, Jointe voor besturen en subsidiezaken, 773, f°. 5r Voor een overzicht van de belangrijkste stedelijke families zie bijlage

41

Armenkamers waren stedelijke instellingen die verantwoordelijk waren voor armenzorg. Deze instellingen zorgden voor financiële steun aan armen en de opvang van weeskinderen. Een hospitaal was een plaats waar vreemdelingen en pelgrims konden overnachten en kon seculier zijn of verbonden aan een klooster. In deze groep zitten alleen de seculiere hospitalen. Later zullen ook zieken opgevangen worden in hospitalen. De vijfde groep is de restgroep met de personen die niet tot een van de vier bovenstaande groepen behoren. Onderstaande tabellen tonen de twee schepenbanken waaronder de twee reducties plaatsvonden. Wat opvalt, is dat verschillende namen terug komen in beide periodes. Van de families della Faille, Papejans, Rodriguez d’Evora y Vega en de Lichtervelde hebben in beide periodes een lid van de familie in een van de twee schepenbanken zitten. Dit gaf de families een grote en continue invloed in het bestuur van de stad. Ook in het kopen van de lijf-en erfrenten speelden sommige van de families die in de schepenbank zitten een belangrijke rol. Voorbeelden hiervan zijn de families Stalins en de Lichtervelde die in de periode van 1720 tot 1730 91,7 ponden en 194,59 aan lijfrenten hebben gekocht. Hier zien we de bestuurlijke elite die het goede voorbeeld geeft en massaal investeerde in de stedelijke schuld. Net zoals in het Antwerpen van de zeventiende eeuw kunnen we stellen dat de Gentse schepen, naast de bedoeling om winst te maken met hun investering, ook een moreel plichtsbesef hadden en het goede voorbeeld gaven aan de inwoners van de stad. De vraag die ons moeten stellen is of de winstdoelstelling domineerde op hun morele verplichtingen of omgekeerd. Hiervoor moeten we kijken naar hun investeringsgedrag op het ogenblik dat de stedelijke financiën dreigen te ontsporen.

42

Schepen van de Keure 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Gedeelte A. della Faille d’Huyssche A.F. van Pottelsberghe d’Overdam P. L. Vander Varent G. Balde J.H. Rodriguez d’Evora y Vega A.B. Schoorman J.B Vanderhaeghen J. Van Steenberghe J.B. Stalins J.J. Le Secq J. Van Beerleere G.F. Bauwens J. De Groote

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

J.F. della Faille d’Assenede C.F. de Lichtervelde P.F. Delrio A.A. du Monceau I. Van Pottelberghe G.I de St. Vaast C.F. Ameye G.A. d’Olisy S.I. Van der Vynckt J.F. de Pascal Ph. A Papejans F. Willaeys G.L. Schamp

Tabel 3: Gentse schepenbank 1749 – 1752 Bron: Lenders, P. (1990). Gent, een stad tussen traditie en verlichting (1750-1787) : een institutionele benadering.Kortrijk-Heule: UGA.

Ook in de periode na de eerste schuldherschikking in 1755 zijn er schepenen die een belangrijke rol speelden op de Gentse kapitaalmarkt. De familie de Lichtervelde speelde ook hier een grotere rol, maar er waren ook families van nieuwe schepen die een grote rol spelen. Een voorbeeld hiervan was de familie Borluut d’Hoogstraete die voor 60 ponden aan erfrenten heeft gekocht in 1794.

43

Schepen van de Keure 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Gedeelte E. Della Faille (voorschepen) F. B. Le Jeune. PIers de Walle J. F. De Potter CH. F. Rodriguez d’Evora y Vega Ph. De Neve J. J. Papejans J. Clemmen H. Van de Poele J. G. Meyer J. J. Reyniers A. J. Goethals J. F. De Bast

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

De Rochelfing de Nazareth J. F. Schoorman J. B. Van den Cruyce, J.B. G. Borluut d’Hoogstraete Ch. Vanderbeken F. G. De Naeyer G. Pycke de ten Driessche E. de Lichtervelde E. Helias d’Huddeghem J. L. Serlippens B. Vandervennet Ch. Kerremans J. Ch. Speelman

Tabel 4: Gentse Schepenbank 1773 Bron: Balthazar, H. (1970). Structuren en mutaties bij het politiek personeel: een studie over het sociaal wisselingsproces te Gent in de vormingsjaren van de hedendaagse tijd (1780-1850).

Voor onze analyse kijken we naar vijf verschillende soorten renten die verkocht werden. De lijfrenten die tussen 1692 en 1720 werden verkocht en de lijfrenten die tussen 1720 en 1730 werden verkocht. Deze geven ons een beeld van het gedrag van de investeerders in de stad Gent gedurende de achttiende eeuw zonder dat er ideeën waren van een gedeeltelijk bankroet. Om te kijken hoe de bestuurlijke elite en de stedelijke elite reageerde in de periode die vooraf ging aan de schuldherschikking kijken we naar de lijfrenten die verkocht werden tussen 1739 en 1755. Naast lijfrenten kijken we ook naar de erfrenten die verkocht werden. Hierbij kijken we naar twee periodes, de periode voor 1764 en deze van na 1764. We hebben geopteerd voor de afbakening rekening houdende met de oprichting van de Jointe voor Besturen en Subsidiezaken. In de periode voor 1764 was er nog geen sprake van de hervormingen van de Jointe voor Besturen en Subsidiezaken. Na 1764 kwamen er de eerste geruchten van een verplichte reductie van de jointe. Deze geruchten werden hoogstwaarschijnlijk eerst opgepikt door de bestuurlijke elite die dus wellicht zijn investeringsgedrag zal aanpassen aan de geruchten. Een van de strijdpunten van de Jointe voor Besturen en Subsidiezaken was het verbieden van de verkoop van lijfrenten. We zien dan ook dat er na 1764 geen nieuwe lijfrenten meer verkocht werden. In de volgende grafieken krijgen we een overzicht van de verdeling van de verkoop van lijf- en erfrenten tussen de verschillende groepen en van de verschillende groepen zelf.

44

Grafiek 9: verdeling van de verkoop van lijfrenten tussen de verschillende groepen Bron: Eigen berekeningen, SAG, 404ter, Verschillende rentenboucken, 1 – 6.

45

Grafiek 10: verdeling van de verkoop van erfrenten tussen de verschillende groepen Bron: Eigen berekeningen, SAG, 405, Renten op het huisgeld. SAG, 527, Etat des rentes passives de la ville de Gand

46

5.2.2 Lijfrenten Onderstaande tabel geeft ons een overzicht van de participatie van de verschillende groepen in de verschillende renten die verkocht werden in de achttiende eeuw. aantal personen

Totaal

Percentage

Lijfrenten 1720 BESTUURLIJKE ELITE MAATSCHAPPELIJKE ELITE RELIGIEUZE INSTELLINGEN RESTGROEP TOTAAL

28 9 12 171 220

275 90 125 1660 2150

12,79% 4,19% 5,81% 77,21% 100%

34 41 18 0 250 343

762,41 1430,26 425,78 0 4442,33 7060,78

10,80% 20,27% 6,03% 0 62,92% 100%

7 47 0 0 80 134

69 1198,72 0 0 1099,55 2367,27

2,91% 50,64% 0 0 46,45% 100%

45 48 69 23 363 548

333,75 351,84 1140,27 678,63 2222,35 4726,84

7,06% 7,44% 24,13% 14,36% 47,01% 100%

20 48 59 11 109 247

135,28 180,58 1133,21 476,365 521,495 2446,93

5,53% 7,38% 46,31% 19,47% 21,31% 100%

Lijfrenten 1720 - 1730 BESTUURLIJKE ELITE MAATSCHAPPELIJKE ELITE RELIGIEUZE INSTELLIGNEN STEDELIJKE INSTELLINGEN RESTGROEP TOTAAL

Lijfrenten na 1750 BESTUURLIJKE ELITE MAATSCHAPPELIJKE ELITE RELIGIEUZE INSTELLIGNEN STEDELIJKE INSTELLINGEN RESTGROEP TOTAAL

Erfrenten 1737 1764 BESTUURLIJKE ELITE MAATSCHAPPELIJKE ELITE RELIGIEUZE INSTELLIGNEN STEDELIJKE INSTELLINGEN RESTGROEP TOTAAL

Erfrenten na 1773 BESTUURLIJKE ELITE MAATSCHAPPELIJKE ELITE RELIGIEUZE INSTELLIGNEN STEDELIJKE INSTELLINGEN RESTGROEP TOTAAL

Tabel 5: Sociaal profiel investeerders per soort renten Bron: SAG, 404ter, Verschillende rentenboucken, 1 – 6. SAG, 405, Renten op het huisgeld. SAG, 527, Etat des rentes passives de la ville de Gand.

47

Als we kijken naar bovenstaande zien we dat de bestuurlijke elite in de periode voor 1730 ongeveer steeds dezelfde participatie vertoonde in de stedelijke schuld. De participatie schommelde tussen de 13 en 11 % van het totaal bedrag dat geïnvesteerd werd. In de periode voor de schuldherschikking die werd doorgevoerd door Vilain XIIII in 1755 viel deze participatie terug tot slechts 3 %. We zien dat het vacuüm dat ontstaat doordat de bestuurlijke elite zich terug trekt uit de stedelijke schuld net zoals in Antwerpen werd opgevuld door de stedelijke elite die voor 50 % van het totaal geïnvesteerde bedrag zorgden. Deze participatie oversteeg zelfs de participatie in een normale periode. Want de restgroep vertegenwoordigde in deze periode na 1730 niet langer meer dan 50 %, maar valt terug tot 46 %. Hierbij kunnen we ons de vraag stellen of het stadsbestuur deze lijfrenten extra heeft gepromoot bij de stedelijke elite om voldoende kapitaal op te halen. Hier uit blijkt dat de stedelijke elite haar bevoorrechte positie en insider informatie heeft gebruikt om haar persoonlijke belangen veilig te stellen. Enkel de schepenen Papejans en Van der Vynckt hadden lijfrenten gekocht terwijl in de periode voor 1730 nog 12 verschillende schepenen lijfrenten hadden gekocht. Opvallende nieuwe investeerders zijn Lawrence Maximiliane Doige en Anna de Camargo die voor 100 en 300 ponden aan lijfrenten hebben gekocht. De twee namen komen niet voor in eerdere rekeningen van lijf-of erfrenten en hebben dus voor het eerst renten gekocht in de stad Gent. Als we naar de namen kijken kunnen we veronderstellen dat de investeerders respectievelijk uit Groot-Brittannië en Frankrijk afkomstig zijn. Anna de Camargo zou een bekende balletdanseres kunnen geweest zijn uit de achttiende eeuw die beter bekend is als Marie Camargo en geboren is als Marie-Anne de Cupis Camargo (Barbier en Vernillat, 1956). Dit kunnen we echter niet met zekerheid zeggen omdat enkel de naam Anna de Camargo is vermeld in de rekening en geen beroep. Een Gentse familie die na 1730 zich opwierp als een belangrijke investeerder was de familie Kervyn. Guillaume-Luc Kervyn die advocaat was en heer van d’Oud-Mooreghem, kocht in deze periode voor meer dan 70 ponden aan lijfrenten. Ondanks zijn status als advocaat een heer van d’Oud-Mooreghem kunnen we aan nemen dat Guillaume-Luc Kervyn geen weet had van de op til zijn de schuldherschikking.

5.2.3 erfrenten Bij de verkoop van erfrenten is het aandeel van de bestuurlijke elite en de stedelijke elite grotendeels gelijk. Ook na de reductie zijn er geen grote veranderingen in het aandeel van de stedelijke elite en de stedelijke elite. Het aandeel van de stedelijke elite blijft stabiel rond de 7 %, dat van de stedelijke elite daalt van 7 naar 5 %. In tegenstelling tot de herschikking in 1755 heeft de stedelijke elite haar investeringsgedrag niet of nauwelijks aangepast. Een verklaring hiervoor kan zijn dat de herschikkingen van de renten in 1770 van bovenaf werd opgelegd en geen initiatief was van het stadsbestuur zelf,

48

waardoor de informatie over de reductie van de intrestvoet van de erfrenten beter gekend was. De stedelijke elite had in 1770 dus een minder bevoorrechte positie dan in 1755. Een groep die opvalt bij het verkopen van de erfrenten is deze van de religieuze en stedelijke instellingen. Deze twee groepen investeerden het meest in erfrenten, voor 1764 zijn ze samen verantwoordelijk voor 38 % van het totaal geïnvesteerde bedrag. Na 1764 liep dit aandeel zelfs op 65 %, dit is voornamelijk toe te schrijven aan de religieuze instellingen die na 1764 massaal erfrenten zijn beginnen kopen. Het is moeilijk om te stellen dat bij de verkoop van erfrenten voor en na de schuldherschikking in 1770 ook sprake was van een stedelijke elite die handelde met voor kennis.

49

6. Conclusie Landen, staten en stadsstaten die moeten overgaan tot een bankroet of een schuldherschikking wegens het niet meer kunnen terugbetalen van hun schulden, lopen als een rode draad door de geschiedenis. Dit is grotendeels te wijten aan de zogenaamde ‘This time is Different’ mentaliteit waardoor men denkt genoeg kennis te hebben om een volgende financiële crisis te kunnen voorkomen. De overtuiging dat er zich in de toekomst geen financiële crisissen meer zullen voordoen getuigt dan ook van een onverantwoorde naïviteit. Dat er doorheen de geschiedenis zoveel staten waren die een te grote schuldenlast met zich meedroegen heeft te maken met het feit dat de meeste staten werden geconfronteerd met variabele en steeds stijgende uitgaven tegenover een redelijk constante bron van inkomsten. Om het verschil tussen uitgaven en inkomsten het hoofd te bieden werkten de verschillende staten met allerlei soorten schuldbewijzen gaande van obligaties tot lijf- en erfrenten in de Zuidelijke Nederlanden Een staat kan zijn schuld wegwerken door de eigen munt te ontwaarden en op die manier inflatie te creëren. Deze muntontwaarding leidt uiteindelijk ook tot wat men ‘de mars naar fiatgeld’ noemt. Toch zien we doorheen de geschiedenis dat naast deze muntontwaardingen ook verschillende schuldherschikkingen werden doorgevoerd. Dit komt omdat de kosten van inflatie in veel gevallen de kosten van een schuldherschikking overtroffen. Schuldherschikkingen gaan gepaard met het uitstellen van de schuldbetalingen en het verlagen van de uitstaande interestvoet. Bij een schuldherschikking was het naast het draagbaar maken van de schuld ook het behoud van de kredietwaardigheid uitermate belangrijk. Dit was noodzakelijk om in volgende periodes nog steeds de mogelijkheid te hebben om nieuwe schuldtitels te verkopen. Daarom werd er vaak onderhandeld met de verschillende schuldeisers om tot een gezamenlijke oplossing te komen. Een voorbeeld van een schuldherschikking met de bedoeling om de kredietwaardigheid maximaal te behouden is deze van de Amerikaanse minister van financiën Hamilton in de achttiende eeuw. Hij lanceerde het idee om de verschillende schuldeisers de keuze te laten tussen een verlaging van de bestaande interestvoet of een uitstelling van de interestbetaling. Hamilton was er van overtuigd dat de kredietwaardigheid beter bewaard zou blijven indien elke schuldeiser het plan zou kunnen kiezen dat hem het best uitkwam. Daarenboven zouden de kosten van de herschikkingen lager uitvallen dan bij een ‘one-size-fits-all’ aanpak. Ook in de negentiende eeuw werden Amerikaanse staten geconfronteerd met hoog oplopende buitenlandse schulden. Veel van deze staten gingen dan ook gedeeltelijk bankroet. Ondanks het feit dat het bijna onmogelijk was om deze staten sancties op te leggen die hen zouden verplichten om hun verplichtingen na te komen, omdat ze deel uitmaakten van de politiek en commercieel sterk gepositioneerde Verenigde Staten van Amerika. We zien dat toch de meeste van deze staten hun 50

schulden herschikt hebben en uiteindelijk hun verplichtingen na kwamen. Ze deden dit voornamelijk om hun toegang tot de internationale kapitaalmarkt niet te verliezen. Staten die hun schulden herschikt hadden konden sneller opnieuw obligaties verkopen ten opzichte van staten die hun schuldbetalingen tijdelijk opschortten. Het dreigende toegangsverlies tot de internationale kapitaal markt was een voldoende argument voor de staten om hun schulden te herschikken. De kampioen van de schuldherschikkingen is Spanje. Onder Filips II vonden vier schuldherschikkingen plaats in een periode van 39 jaar. In totaal zal Spanje zijn schulden 13 keer herschikken. Ondanks deze bedenkelijke reputatie zal Spanje steeds geld kunnen lenen van de belangrijkste bankiersfamilies in Europa. De historicus Braudel wijst dan ook op de irrationaliteit van deze situatie. We zien dat wanneer Spanje zijn schulden herschikte, er steeds onderhandeld werd tussen de vorst en schuldeisers onder leiding van de belangrijkste bankier families. Hierdoor kwam men tot een aanvaardbare oplossing voor beide partijen. De oplossingen die op korte termijn vaak veel verlies met zich mee brachten leidden op lange termijn tot een betere financiële situatie. De obligaties die Spanje verkocht vormden een vaste bron van inkomsten waarmee het Habsburgse rijk verder kon worden uitgebouwd terwijl ze voor de kapitaalkrachtigen een goede investering bleven. Ook in de Zuidelijke Nederlanden werd men regelmatig geconfronteerd met te hoog oplopende schulden. Deze schulden waren hoofdzakelijk afkomstig van de vele financiële inspanningen die men moest leveren ten tijde van oorlog. Het is dan ook niet verwonderlijk dat verschillenden steden vaak niet konden voldoen aan hun bedebetalingen. Het centrale bestuur zal verschillende acties ondernemen om de financiële situatie van de ondergeschikte besturen te verbeteren. Voorbeelden van deze acties zijn onder andere de oprichting van de jointe voor de afhoring van de rekeningen en haar opvolger de jointe voor Besturen en Subsidiezaken. Ondanks deze vele initiatieven van de centrale overheid om de financiën van de ondergeschikte besturen te verbeteren vonden er verschillende schuldherschikkingen plaats in de twee belangrijkste steden van de Zuidelijke Nederlanden, Gent en Antwerpen. De financiële structuur van beide steden verschilde niet erg veel van elkaar. Voor beide vormden indirecte belastingen de belangrijkste bron van inkomsten. Naast deze indirecte belastingen verkochten ze ook lijf- en erfrenten om onvoorziene uitgaven te bekostigen. Bij de verkoop van deze renten valt op dat er een groot aantal renteniers waren die kleine bedragen investeerden terwijl een klein aantal renteniers zeer grote bedragen investeerde. Een verschil tussen Gent en Antwerpen is dat in Gent religieuze instellingen en personen een belangrijke groep vormden die renten kocht terwijl we deze groep in Antwerpen niet terug vinden. In de stad Antwerpen werd de financiële situatie op het einde van de zeventiende eeuw onhoudbaar en moest het stadsbestuur een schuldherschikking doorvoeren. Hierbij werden de interesten op lijf51

en erfrenten verlaagd. Een opvallend fenomeen hierbij is dat in de jaren voor de schuldherschikking het stadsbestuur zich begint terug te trekken uit de stedelijke schuld die werd overgenomen door de stedelijke elite. Hierbij liet het stadsbestuur haar eigen belang voor gaan op het belang van de stad en maakte ze dus misbruik van haar geprivilegieerde positie. Ook in de stad Gent vonden schuldherschikkingen plaats. Een eerste schuldherschikking vond plaats in 1755 toen de stedelijke schuld te hoog opliep. Deze herschikking gebeurde onder leiding van de toenmalige voorschepen Vilain XIIII. De bedoeling was om de bestaande rentevoet van 6,25 % op de erfrenten te verlagen tot 3,43 % en de interestvoet op de lijfrenten te verlagen van 15 naar 10 %. Dit zal niet volledig lukken maar de interestvoeten werden wel verlaagd. In de periode voor deze herschikking zien we dat het Gentse stadsbestuur zich ook terugtrok uit de stedelijke schuld. Ook hier werd dit vacuüm opgevuld door de stedelijke elite. Bij een tweede schuldherschikking in 1773 werd onder impuls van de Jointe voor Besturen en Subsidiezaken de interestvoet van de erfrenten verlaagd tot 3 % en werd de verkoop van lijfrenten verboden. Bij deze herschikking is de positie van het stadsbestuur minder duidelijk. In de stad Gent liet de bestuurlijke elite zich dus net zoals in Antwerpen leiden door haar private belangen en niet door de publieke belangen. Men koos ervoor om de verliezen te beperken en hield hierbij geen of nauwelijks rekening met de mogelijke slechte financiële gevolgen voor de stad. Of om het zoals De Vijlder te zeggen, de schepenen kozen ervoor om eerst een goede huisvader te zijn en dan pas een goede burgervader (De Vijlder en Limberger, 2013, p. 19). Om een beter inzicht te krijgen in de vroegmoderne rentenmarkt en de rentenverkopen zou men een prosopografische studie moeten uitvoeren om op die manier een overzicht te krijgen van alle renteniers. Een dergelijke prosopografische studie valt echter niet binnen het opzet van deze scriptie.

52

7. Bibliografie 7.1 Onuitgegeven bronnen ALGEMEEN RIJKSARCHIEF Junta voor Besturen en Subsidiezaken Nr. 1: Établissement de la Jointe, 1764 Nr. 540: Affaires financières en général. Actes concernant la réduction des rentes. 1766-1783. Nr. 774: Concernant les Xxes ou huysgelden de la ville. 1769-1783. STADSARCHIEF GENT Reeks 400, Stadsrekening Nr. 317: 1751 Nr. .318: 1752 Nr. 319: 1753 Nr. 320: 1754 Nr. 321: 1755 Nr. 322: 1756 Nr. 323: 1757 Nr. 324: 1758 Nr. 325: 1759 Nr. 326: 1760 Nr. 327: 1760 Nr. 328: 1761 Nr. 329: 1761 Nr. 330: 1762 Nr. 331: 1763 Nr. 332: 764 Nr. 333:1765 Nr. 334:1766 Nr. 335: 1767 Nr. 336: 1768 Nr. 337: 1769

53

Nr. 338: 1770 Nr. 339: 1771 Nr. 340: 1772 Nr. 341: 1773 Nr. 342: 1774 Nr. 343: 1775 Nr. 344: 1776 Nr. 345: 1777 Nr. 346: 1778 Nr. 347: 1779 Nr. 348: 1780 Nr. 349: 1781 Nr. 350: 1782 Nr. 351: 1783 Nr. 352: 1783/1784 Nr. 353: 1784 Nr. 357: 1785 Nr. 358: 1786 Nr. 359: 1787 Nr. 360: 1788 Nr. 361: 1789 Nr. 362: 1790 Nr. 363: 1791 Nr. 364: 1792 Nr. 365: 1793 Nr. 366: 1794 Reeks 404, Diverse renteboeken Nr. 1: Rentebouck Nr. 2: Rentenboek lijfrenten Nr. 3: Diversche lichtingen lijfrenten Nr. 4: Renten, Taux d’Office 54

Nr. 5: Renten op het huisgeld Nr. 6: erffelijke renten, cap. En de vreemde olie Reeks 527, Historique des finances Nr. 9: Etat des rentes passives de la ville de Gand

55

7.2 Literatuur ’t Hart M. en van der Heijden M. (2006). Het geld van de stad: Recente historiografische trends in het onderzoek naar stedelijke financiën in de Nederlanden. Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis, 3 (3), 3 - 35 Barbier, P., & Vernillat, F. (1956). Histoire de France par les chansons. Paris: Gallimard. Bigwood G. (1906). les origines de la dette belge. Annales de la société d’archéologie de Bruxelles, 20 , 11 – 22 Blockmans W. (1987). Finances publiques et inégalité sociale dans les Pays-bas aux XIVe-XVIe Siècles. In Genet J. & Le Mené M. (Eds.), Genèse de l’etat moderne. Prélevement et Redistribution (pp. 79-90). Parijs: CNRS. Boone M. (1991). ‘Plus dueil que joie.’ Renteverkopen door de stad Gent in de Bourgondische periode: tussen private belangen en publieke financiën. Gemeentekerdiet van België, driemaandelijks tijdschrift, 45 (176), 1 – 26. Boone, M., Davids, C. A, & Janssens, P. (2003). Urban public debts : urban governments and the market for annuities in Western Europe (14th-18th centuries). Turnhout, Belgium: Brepols. Bruwier M. (1962). De financiën van de steden en gemeenten in de moderne staat (XVe - XVIIIe eeuw). Driemaandelijks tijdschrift van het gemeentekrediet van België, 16, 19 – 26. Bruwier M. (1980). A propos de la dette publique des Pays-Bas autrichiens : l'emprunt de 1785. Handelingen van het 9e internationaal colloquium Spa, 12-16 sept. 1978. De openbare schuld in de 18de en 19de eeuw. Ontwikkelingen op het plaatselijk, gewestelijk en nationaal vlak (pp. 79 – 90). Brussel: Gemeentekrediet van België. Historische uitgaven Pro Civitate. Coppejans-Desmedt, H. (1952). Bijdrage tot de studie van de gegoede burgerij te Gent in de XVIIIe eeuw : de vorming van een nieuwe sociaal-economische Stand ten Tijde van Maria Theresia. Brussel: Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Coppens, H. (1992). De financiën van de centrale regering van de Zuidelijke Nederlanden aan het einde van het Spaanse en onder Oostenrijks bewind (ca. 1680-1788). Brussel: Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Coutiez Y. (1977). A propos des réformes de Joseph II: le bilan des finances locales pour 1782. Bijdrage en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, 92, 3 – 23. Craeybeckx J. (1967). De Brabantse Omwenteling: een conservatieve opstand in een achterlijk land? Tijdschrift voor geschiedenis, 80, 303-330 De Vijlder, N. (2012). Voor vorst voor vrijheid en voor recht: een comparatieve analyse van het stedelijke fiscale en financiële beleid in de zeventiende eeuw. Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis, 9(3), 47–73. De Vijlder, N., & Limberger, M. (2013). Als een goede huisvader? Investeringsgedrag van het Antwerps stadsbestuur in de vroegmoderne tijd: drie eeuwen stedelijke schuld te Antwerpen (zestiende- achttiende eeuw).Publieke schuld in de Vroegmoderne Nederlanden : jaarcongres van het VNVNG, Proceedings. Presented at the Publieke schuld in de Vroegmoderne Nederlanden : jaarcongres van het VNVNG.

56

De Vijlder, N., & Limberger, M. (2014). Public or private interests? The investment behaviour of public officials in Antwerp during the early modern period. Financial history review, 21(3), 301–326. Decavele J. (1997). Bestuursinstellingen van de stad Gent (eind 11e eeuw – 1795). In Prevenier W. & Augustyn B., De gewestelijke en lokale overheidsinstellingen in Vlaanderen tot 1795 (pp. 270 – 320). Brussel: Algemeen Rijksarchief, 1997, p. 290 – 294 Decelle P. (2010). De Gentse rentenverkopen in de zestiende eeuw. Een studie van de motieven voor het gebruik van dit financiële instrument. Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, 44. 327 – 368 Degryse, K. (1972). De Oostendse Chinahandel (1718-35). Drelichman, M. & Voth, J. (2011). Serial defaults, serial profits: Returns to sovereign lending in Habsburg Spain, 1566-1600. Explorations in Economic History, 48 (1), 1-19. Drelichman, M., & Voth, H. (2008). Debt sustainability in historical perspective: The role of fiscal repression. Journal of the European Economic Association, 6(2-3), 657-667. Drelichman, M., & Voth, H. (2010). The sustainable debts of philip II: A reconstruction of castile's fiscal position, 1566-1596. Journal of Economic History, 70(4), 813-842. Drelichman, M., & Voth, H. (2011). Lending to the borrower from hell: Debt and default in the age of philip II. Economic Journal,121(557), 1205-1227. English, W. B. (1996). Understanding the Costs of Sovereign Default: American State Debts in the 1840's. American Economic Review, 86 (1), 259-275. Flandreau, M. and Flores, J. (2009). Bonds and Brands: Foundations of Sovereign Debt Markets, 1820–1830. The Journal of Economic History, 69 (3), 646 – 684. Goossens T. (2010). "Des fonds nets & claires": de Krijgskas, de Raad van Financiën en het beheer van het militaire budget in de Zuidelijke Nederlanden (1718-1775). Belgisch Tijdschrift voor filologie en geschiedenis, 88 ,1135 – 1159 Hasquin H. (1973). Les difficultés financières du gouvernement des Pays-Bas autrichiens au début du XVIIIme siècle. Revue internationale d'Histoire de la Banque, 6 , 100 – 133. Legay M.-L. (2009). The Beginnings of Public Management: Administrative Science and Political Choices in the Eighteenth Century in France, Austria, and the Austrian Netherlands. Journal of Modern History, 81 (2), 253 – 293 Lenders P. (1973). Controversen over de intrestvoet in de achttiende eeuw bij de conversie van de renten in Vlaanderen (1755-1777). Revue belge de philologie et d'histoire, 55 ,1037 – 1068. Lenders P. (1977). De Junta voor Besturen en Beden (1764-1787) en haar Werking. Bijdragen en mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 92 , 17 – 36 Lenders P. (1980). De Nationale schuld in de Oostenrijkse Nederlanden na 1750. Duidelijke en onduidelijke verplichtingen der ondergeschikte besturen. Handelingen van het 9e internationaal colloquium Spa, 12-16 sept. 1978. De openbare schuld in de 18de en 19de eeuw. Ontwikkelingen op het plaatselijk, gewestelijk en nationaal vlak (pp. 16 – 35). Brussel: Gemeentekrediet van België. Historische uitgaven Pro Civitate.

57

Lenders P. (1988). De schulden van de openbare besturen in de Oostenrijkse Nederlanden hun ontwikkeling vanaf 1749. In Houtman – De Smedt H., Overheid en Economie, Economische aspecten van de overheidspolitiek in en met betrekking tot de Oostenrijkse Nederlanden: handelingen van het Colloquium te Antwerpen, 27 februari 1988 (pp. 10 - 48) Antwerpen: Universiteit van Antwerpen. Lenders P. (1988). Drie wijzen van regeren door de Habsburgers. Handelingen N. R, 42 , 182 – 192. Lenders P., e.a. (eds.) (1977). Het Politieke leven in de 18de eeuw. In: Blok, D. Peter. Algemene geschiedenis der Nederlanden e.a (pp. 135 – 156). Haarlem: Fibula-Van Dishoeck. Lenders, P. (1990). Gent, een stad tussen traditie en verlichting (1750-1787) : een institutionele benadering.Kortrijk-Heule: UGA. Limberger, M. (2012). The making of the urban fiscal system of Antwerp until 1800: excises, annuities and debt managment. In J. I. Andrés Ucendo & M. Limberger (Eds.), Taxation and debt in the early modern city (Vol. 19, pp. 131–148). London, UK: Pickering & Chatto. Marechal, M. (2008). Het politieke discours in de Gentse Collatie (1670-1677). Miles, W. (2011). Hamilton’s Menu Approach to Debt Resolution: Implications for Modern Sovereign Debt Relief. The Journal of Business Inquiry, 10 (1), 56 – 65. Moureaux P. (1975). Les finances centrales des Pays-Bas Autrichiens. Hedendaagse overheidsfinanciën in België van 1740 tot 1860, handelingen van het internationaal colloquium te Spa (1972). Brussel: Gemeentekrediet , 45 – 62. Reinhart, C. M, & Rogoff, K. S. (2009). This time is different : eight centuries of financial folly. Princeton: Princeton University Press. Reinhart, C. M., Rogoff, K. S., & Savastano, M. A. (2003). Debt intolerance. Brookings Papers on Economic Activity, (1), 1-62 Tilly, C. (1994). Coercion, capital, and European states, AD 990-1990. Repr. Cambridge (Mass.): Blackwell. Van Buyten L. (1971). Politieke en administratief-technische aspecten van het stedelijk financiewezen in de Zuidelijke Nederlanden in de XVIIe en XVIIIe eeuw. Federatie van de kringen voor oudheidkunde en geschiedenis van België. Handelingen van het XLIe congres, 3-6 september 1970. Van der Wee H. (1980). L'histoire de la dette publique en Europe du XVIe au XVIIIe siècle. La dette publique aux XVIIIe et XIXe siècles. Son développement sur le plan local, régional et national, 9e colloque international. Spa, 12-16 septembre 1978 (pp. 13 – 14). Brussels : Crédit Communal, Van Gelder, Klaas. (2012). Tien jaar trial-and-error? De opbouw van het Oostenrijks bewind in de Zuidelijke Nederlanden (1716-1725). Ghent University, Department of History, Ghent, Belgium. van Hoorebeke, G. (1849). Le nobiliaire de Gand, ou Fragments généalogiques de quelques familles nobles qui ont résidé ou qui résident encore en cette ville. Gand: Vander Schelden. Van Uytven, R. (1961). Stadsfinanciën en stadsekonomie te Leuven : van de XIIe tot het einde der XVIe eeuw.Brussel: Paleis der Academiën. Vilain, J. Jacques Philippe. (1755). Réflexions sur les finances de la Flandre. [Gand: de Goesin?].

58

8. Bijlagen 8.1 Overzicht van de belangrijkste stedelijke elite en Gentse families -

J. Maelcamp Paul de Kimpe Jacques Baut J.B. Soenens De Wulf Schamp Goethals De Potter Carpentier Peeters

Tabel 6: Belangrijkste Gentse handelaars in de achttiende eeuw Bron: Fris, V. (1913). Histoire de Gand. Bruxelles: Van Oest.

59

-

Baut Cardon Caters Faille, Della Fevere Ghellinck Giey Hecke, Vande Helias d’Huddehgem Jonghe Kerckhove Kervyn Limander De Loose Maelcamp Moerman Morel Odemaer Papeleu De Potter Pycke Ramondt Rodriguez Rooman Schoorman Soenens Surmont Vaernewyck

Tabel 7: Edele families in Gent tijdens de achttiende eeuw Bron: van Hoorebeke, G. (1849). Le nobiliaire de Gand, ou Fragments généalogiques de quelques familles nobles qui ont résidé ou qui résident encore en cette ville. Gand: Vander Schelden. Coppejans-Desmedt, H. (1952). Bijdrage tot de studie van de gegoede burgerij te Gent in de XVIIIe eeuw : de vorming van een nieuwe sociaal-economische Stand ten Tijde van Maria Theresia. Brussel: Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België.

60

… Schellingen

… Stuiver/ Patards

… Penningen

6

7

20

120

240

1 Florijn/gulden

1/6

-

7/6

10/3

20

40

1/7

6/7

-

20/7

120/7

240/7

1 Schelling =

1/20

3/10

7/120

-

6

12

1 Stuiver/patard =

1/120

1/20

7/120

1/6

-

2

1 Penning =

1/240

1/40

7/240

1/12

1/2

-

courant

-

… Florijn / Gulden

… Florijn / Gulden

1 Pond groten =

wisselgeld

…Pond Groten

8.2 Omrekeningstabel munteenheden

wisselgeld = 1 Florijn/gulden courant =

Tabel 8: Omrekeningstabel munteenheden Bron: H. Doursther, Dictionnaire universel des poids et mesures anciens et modernes, Brussel, Hayez, 1840, pp. 318 en 330; M. Cherretté, “De sanering van de Aalsterse stadsfinancies door de Junta voor Besturen en Beden”, in: Soly (H.) en Vermeir (R.), eds., Beleid en bestuur in de oude Nederlanden. Liber amicorum prof. dr. M. Baelde, Gent, Rijksuniversiteit Gent vakgroep Nieuwe geschiedenis, 1993, p. 20.

8.3 Overzicht van verkochte lijfrenten tussen 1720 – 1730 Naam

Folio?

Bedrag

Auderoghe Arnaud Auwoghen Aury Wolders Aldegande Vicars St Baafs Augustus Asrend Cadur Alfons Auray Auflons Allaert St-Jacobs

42 52 55 59 60 64 66 95 99 110 113 83

4-3-4-0 3 8-5-10-0 5 25 13-18-11-0 20 40 19-8-10-0 16-13-4-0 16-13-4-0 5 44-8-10-10

Bolly

44

3

Bedrag in Ponden 4,17 3 8,3 5 25 13,955 20 40 19,45 16,67 16,67 5 44,45 3 61

Borkelmans Bauders Bornage Bodus Bornage Bornays Bocqudt Bornaerdt Begodun

47 64 68 70 71 75 89 109 118

10-8-9-0 5 23-1-6-0 40 5-18-8-0 7 11-13-9-0 11-13-9-0 11-13-9-0

10,445 5 23,08 40 5,94 7 11,695 11,695 11,695

Coppens Cruyt Callaut Callaut Cideniers Cideniers Cleofiers Carolus Cleodus Pontdelis Carolus Carolus Clooster pluitdelis Clooster St Barbara Cloghe awaufs Conty Cableau Couveder Craynoft Couveder

35 39 44 56 60 61 62 63 64 70 71 72 72 74 95 101 104 112 118

3 4-3-4-0 11-13-9-0 12-3-0-0 10 2 33-5-7-0 9-4-7-0 10 46-13-4-0 23-12-8-0 15 10-18-0-0 8-6-8-0 16 11-13-9-0 20 11-13-4-0

3 4,17 11,695 12,15 10 0 2 33,285 9,235 10 46,67 23,64 15 10,9 8,34 16 11,695 20 11,67

Capeny Wyfles Clooster van St Jooris op tzandt

82 80

20-6-5-0 20

20,325 20

De Morde Waudest De lindt Couveder De Wulf De vrindt Deschamps De Fouckedre Degruud De Vos De hootsauver

35 36 37 38 41 41 42 43 45 47 48

19-11-8-0 3 16-13-4-0 6-5-0-1 30 14-11-8-0 66-13-4-0 7 4-13-4-0 4-10-0-0 12-10-0-0

19,59 3 16,67 6,25 30 14,59 66,67 7 4,67 4,5 12,5 62

De Buyhtrode Idem Dael Joone Degeldt De buel Du Bois De freud De Clerq De Liftaerde De Vyder De Baflaere Doens Dhont De Ligerode De Wuig De Sladoor De Wulf de Cork De Corfoudyne Dheyudt De Luuper D'hoghe De Waglate de Colaudz D'Haumoy ? ? ? ? ? ? ? ? ?

50 51

93 96 97 97 101 102 102 103 106 108 111 113 116 116

8 4 4 4 6-5-0-0 12-10-0-0 13-10-0-0 7-13-10-0 41-13-9-0 75 8-6-8-0 10 33-6-8-0 10 72-18-8-0 66-13-9-0 11-13-9-0 5-18-8-0 10 14 19-10-0-0 11-13-9-0 10 19-8-10-0 14-5-10-0 8-6-8-0 11-13-9-0 11-13-9-1 11-13-9-2 19-8-10-0 11-13-9-0 11-13-9-1 11-13-9-2 10 10

Esperders Elbo

? ?

? ?

? ?

Fondalid van P Baundthijde Fondatid Bisshop Crudt

59 65

10 50

10 50

Groostegle Gatria Govlyn

96 60 79

3 5 20

3 5 20

52 54 64 68 72 73 75 76

77 88 89 92 92

8 4 4 4 6,25 12,5 13,5 7,7 41,695 75 8,34 10 33,34 10 72,94 66,695 11,695 5,94 10 14 19,5 11,695 10 19,45 14,3 8,34 11,695 11,695 11,695 19,45 11,695 11,695 11,695 10 10

63

Huberst Hospitaels St Baafs Huybrests Hulvaert Houyu Houyu Hodus Hoovluck Huyberst

40 41 43 48 56 51 53 89 94

11-13-9-0 14-11-8-0 11-13-9-0 3 6 4 20-16-8-0 11-13-9-0 19

11,695 14,59 11,695 3 6 4 20,84 11,695 19

Jamaer Joseph Jogessen

48 79 80

17-10-0-0 8-6-8-0 10

17,5 8,34 10

Kruyt Kersen

105 112

11-6-0-0 10

11,3 10

Le Clerq Le March Le March Luytens Laudman Laudman Loyillon Lander Le Blon Locqudt Loovits

33 34

45 49 62 88 89 92 119

12-10-0-0 7-5-10-0 7-5-10-1 7-5-10-2 50 16-13-9-0 20 8-3-4-0 11-13-9-0 38-19-9-0 19-4-2-0

12,5 7,3 7,3 7,3 50 16,695 20 8,17 11,695 38,995 19,21

Matton Marys Matton Maryus Meds Mayuis Monnis Monnis Mouart Meys Marchens Muntyns Machessens Mansmaker

41 45 45 49 55 62 69 68 73 91 99 104 106 107

66-13-9-0 10 12-10-0-0 6 24 5 25-7-5-0 12-9-3-0 ? 17-10-0-0 11-13-9-0 13-6-8-0 10 19-8-0-0

66,695 10 12,5 6 24 5 25,375 12,465 ? 17,5 11,695 13,34 10 19,4

64

Noulst Niclaust ? ?

74 90 96 80

7-10-10-0 17-8-0-0 10 8-8-9-0

7,55 17,4 10 8,445

Op Hasp Ongenae Outremant Office

44 75 76 81

11-13-9-0 20 5 10

11,695 20 5 10

Reynaert Rykebaert Rym Roow Reynaert Roste Rynors Roofs

48 61 66 67 71 77 109 82

12-10-10-0 ? 12-10-0-0 3-17-0-0 20 25 11-13-9-0 33-6-8-0

12,55 ? 12,5 3,85 20 25 11,695 33,34

Stalins

Schootens Stalins Sodaert Sodaert Siclors Scholkant Smatten Stalins Stalins Simons

33 33 34 34 34 35 35 38 40 48 59 67 107 112 114

12-10-0-0 12-10-0-0 8-6-8-0 8-6-8-0 8-6-8-0 3 8-6-8-0 4-3-4-0 12 12-10-0-0 10 7-13-10-0 8-6-8-0 5 11-13-9-0

12,5 12,5 8,34 8,34 8,34 3 8,34 4,17 12 12,5 10 7,7 8,34 5 11,695

Turdkens Tbauman Tiguus Thuls Tuudeghe Vand Borgh Van Orp Van Hars Vilulours

99 116 119 115 115 116 118 81

6 11-13-9-0 10 11-13-9-0 8-6-8-0 10 10 25 3-16-0-0

6 11,695 10 11,695 8,34 10 10 25 3,8

65

Vander poorten Vande Leiders Vander Moords Van Imschoot Van Steenhyde Vander Cammus Van Credyvanholst Vander Kerckereel Vande Putten Vercautere Vandyck Vander Nidels Van Evlse Van Vuyst Vander Hummedys Vermools Vander cruylds Vander Boks Veltaert Vander Mauders Vander Mauders Van Doorne Vande Meuders Vande Welde Vande Moorsele Vicarys St-Baafs Idem Vandeweghe Vercaert Van Meldertem

37 37 37 39 40 44 46 46 49 51 51 52 54 55 52 52 59 61 63 63 65 67 68 69 70 72 73 74 77 81

7-5-10-0 6-5-0-0 14-4-8-0 9 4-13-4-0 8-6-8-0 9-14-5-0 12 2 4 6 58-6-8-0 16-13-9-0 11-13-9-0 19-8-10-0 10-4-9-0 10 20 44 20 30 47-13-0-0 156-5-10-0 9-1-10-0 30 13-8-6-0 12-17-9-0 15 130-9-2-0 10

7,3 6,25 14,24 9 4,67 8,34 9,725 12 2 4 6 58,34 16,695 11,695 19,45 10,245 10 20 44 20 30 47,65 156,3 9,1 30 13,43 12,895 15 130,46 10

Wynck Waitvoot Weyloes

40 56 66

7 9-14-5-0 5

7 9,725 5

Van Wells Van Soucks Vander Hannadys Vermeule Vander Plaucks Van Wouwel Van Caffed Van Weyer Van Medert Van Cullfen

90 92 95 96 97 98 98 99 100 110

11-13-9-0 10 8-6-8-0 5-18-8-0 19-8-10-0 8-6-0-0 16-10-0-0 11-13-9-0 11-13-9-1 11-13-9-2

11,695 10 8,34 5,94 19,45 8,3 16,5 11,695 11,695 11,695 66

Van Buders Van Hyfte Van Cammes Verwuys Vaert Van Caffon ? ?

100 100 101 104 105 107 108 112

11-13-10-0 11-13-10-1 11-13-10-2 ? ? ? ? ?

11,7 11,7 11,7 ? ? ? ? ?

Allegands Augushyens Aarendcauder

2 11 21

13-5-0-0 20 50

13,25 20 50

Baert Bauters Bornaige Bodin Bornaige Baut Baut

1 4 14 17 17 22 23

18-15-0-0 6-5-0-0 31-5-0-0 50 7-5-0-0 50 50

18,75 6,25 31,25 50 7,25 50 50

Clooster Pduitends by St jacobs Cabiliau Calyn Clooster Nouls Carmelister Clooster Hautleye Clou Carmelister Carmelister Clooster St Pieters Clooster Jooris Vrauwe

2

18-15-0-0

18,75

2 4 5 6 9 13 17 18 18 19

12 12-10-0-0 2-10-0-0 41-5-9-0 12-10-0-0 6-15-5-0 12-10-0-0 58-6-8-0 29-10-10-0 18-15-0-0

12 12,5 2,5 41,295 12,5 6,775 12,5 58,34 29,55 18,75

De Jonghe De Jonghe De Wulf De Velde du Bois Dhdyne De Creul Dhdyne

6 8 8 8 9 10 13 14

37-10-0-0 37-10-0-1 12-10-0-0 54-3-4-0 18-15-0-0 20 10-8-9-0 31-5-0-0

37,5 37,5 12,5 54,17 18,75 20 10,445 31,25

Nieuwe Lichting

67

De Simpele De Bock De Locq De Lichtervelde Deurwaarder Vercools Dolunder De Licthervelde De Lichtervelde De Bocq

16 18 19 20 20 23 24 25 25

67-19-2-0 9 52-1-8-0-0 35 10-8-4-0 41-13-4-0 62-10-0-0 92-18-4-0 83-6-8-0

67,96 9 52,09 35 10,42 41,67 62,5 92,92 83,34

Espeders Elbo Elbo

6 10 16

18-15-0-0 35 67-19-2-0

18,75 35 67,96

Fondation vanden Bisshop Creus Idem

10

50

50

50

50

Garcia

3

6-5-0-0

La Verut Layillon

1 5

109-3-4-0 25

Matthys Maynus Mourtou Manaert Magnus Monnis Monnis Manaert

2 5 5 11 19 15 15 19

12-10-0-0 6-5-0-0 6-5-0-0 6 16-17-6-0 34-5-0-0 6-15-3-0 3-10-0-0

12,5 6,25 6,25 6 16,88 34,25 6,765 3,5

Nyssens Noudlet Nachtegaele

9 21 25

18-15-0-0 18-15-0-0 25

18,75 18,75 25

Onghenae

23

25

25

Pottelberghe

26

15-15-6-3

15,78

Ryckewaert Rym Rootd Reynaerdt Rosth

4 11 12 17 26

20 12-10-0-0 13-19-0-0 25 26

20 12,5 13,95 25 26

6,25 109,17 25

68

Schollaert Smacths Tuurdhens

1 13 3

12-10-0-0 10-8-4-0 6-5-0-0

Vander Cruuysen Van Denoord Wyluys Vandelco Vander Beken Vlaminck Vervoost Volcaert Van Damme Van Dudens Volcaert Vander Manders Vande Verloo Vander Moorh Vicars St Baafs Vicars St Baafs Verroot van Hulthem Van Welle Volcaert Volcaert

1 3 3 4 5 5 5 5 8 12 13 14 15 16 18 19 20 20 24 25 28 28 29 29 3 11

12-10-0-0 25 12 12 25 5 34-5-0-0 59-11-8-0 50 47-13-0-0 104-3-4-0-0 156-5-0-0 8-5-0-0 40-12-6-0-0 16-13-9-0-0 19-16-8-0 10-8-9-0 18-15-0-0 20-16-8-0 130-4-2-0 15-12-6-0 12-10-0-0 12-10-0-1 12-10-0-2 12-10-0-0 5

Wyleys Wochels

12,5 10,42 6,25 12,5 25 12 12 25 5 34,25 59,59 50 47,65 104,17 156,25 8,25 40,63 16,695 19,84 10,445 18,75 20,84 130,21 15,63 12,5 12,5 12,5 12,5 5

8.4 Overzicht van verkochte lijfrenten na 1750 Naam

Datum

Bedrag

Ferdinand vander Scharen Anna De Camargo J M Buens Lawrence Maximiliene Doige Catharina De Vos Marie Vander Scharen Wedewijk Helena Maria Damiens Schepmane

1752 2/01/1755 20/09/1755 20/06/1746 5/06/1746 1752 1746 1754

175-0-0-0 300-0-0-0 125-0-0-0 100-0-0-0 70-0-0-0 60-0-0-0 60-0-0-0 50-0-0-0

Bedrag in ponden 175 300 125 100 70 60 60 50 69

Alexander Jacob Van Postel AF Dhorenbeque et Galaz Juliano Verhoeven Nots Reg et Aplicus Phillipus de Wulf Agnes Vanden Hoeveweghe j Aernoudt A A Vandasche Gaspart Schatten JF Wittevoet Isabella de Cock J A Billet D Van Cassien D Van Cassien Guillaume Ghijsens Joanne Marie Devaere ende de Ghobbelaere Schellinck Livina Thania Donibilla Van Acker Marie Françoise Dewitte Jacobus van Pencedonck Marie van Hecke W Hernewijck Lembeke Petronella de la Vlaminck Jan Baptist De Smedt Jean Balth Doncques Jan Van Welle J c Le Blon Joan Marie Hebbelinck Frans Vanden Hautte G Helewaert Issabelle Calipes François Conelia De Houen Isabelle Pennekijn A A Vandasche L Vandermandre Joan Baptist Soenens Lieve Scheppens Anthonette van den Berghe Amatus vanden Driessche Augustijn Anna Clespine weduwe van Joan Baptist vander Hameye Jooris vande Visser Jan Baptist Martens Van Paschen Eleonore Madoets P De Smedt

5/09/1745 30/10/1752 28/07/1753 8/10/1746 1753 1754 4/04/1755 ? 9-04-1750 14/01/1752 28/04/1755 29/05/1746 1746 ? 8/10/1746 4/10/1752 4/04/1748 28/06/1748 15/04/1746 26/10/1754 25/07/1754 15/03/1746 15/04/1746 28-04-1754 26/05/1747 12/04/1746 2/04/1747 ? 1752 15/05/1753 13/04/1748 10/07/1749 10/07/1746 5/09/1752 13/12/1755 31/10/1752 20/06/1746 22/06/1746 17/05/1746

40-0-0-0 30-0-0-0 28-7-33-0 25-6-10-0 21-13-0-0 20-0-0-0 20-0-0-0 20-0-0-0 19-16-8-0 19-13-8-0 17-10-0-0 16-19-4-0 16-13-9-0 16-13-4-0 15-15-0-0 15-0-0-0 14-11-5-0 14-0-0-0 13-4-0-0 12-7-9-0 12-0-0-0 11-13-4-0 11-13-4-0 11-13-4-0 11-13-4-0 11-13-4-1 11-13-4-2 11-13-4-3 11-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-0 8-6-8-0 8-6-8-9

40 30 28,515 25,35 21,65 20 20 20 19,84 19,69 17,5 16,97 16,695 16,67 15,75 15 14,575 14 13,2 12,395 12 11,67 11,67 11,67 11,67 11,67 11,67 11,67 11 10 10 10 10 10 10 10 10 8,34 8,34

4/04/1747 2/03/1746 2/08/1749 1/03/1746 8/04/1748

6-13-4-0 6-0-0-0 5-13-0-0 5-4-0-0 4-13-4-0

6,67 6 5,65 5,2 4,67 70

Charlotte vanden Berghe Joannus Sandra Marie Anne Janssens Isabella Matheus Bernardus van Brugge De Meulenaere Marie M Huns L Van Hyleweghe B Le Schenaerts Setran Soetaert Magstistrat Rum Marie de Wulf D De Saur Louis de Pester Fenaisine de Roo Marie A Vanmercke Jacqs Kervyn Marie Kervyn Marie va Gelen Jsan Van Benden Claire B Vander Aa M de Hobbelaere Marie mag dete Jeanne van Loo Marie W van Loo Bernaert Bruus Charles van Lighen J W Van Bochaut J sab van Bochaute Andre m van hecke Cath C van Bochaute Anne Car Destantes Marie C Rossain Fran C Soetaert J B Soenens J C van Bochaute Isbelle van Bochaut Cath C van Bochaute Cath S dela laing Anne M de Heivel Marie C en Heuvel J B Vandermaidre Lep G Vandermande Jean B Soenens Ch van Meersche

1746 1752 ? 8/10/1746 ? 10/11/1749 1739 1739 1739 1739 1740 1740 1733 1740 1739 1739 1739 1740 1738 1739 1739 1739 1738 1740 1740 1740 1740 1740 1740 1739 1739 1739 1740 1739 1738 1740 1740 1739 1740 1739 1738 1739 1737 1740 1739

4-0-0-0 0-16-8-0 ? ? ? ? ? 40-0-0-0 33-6-8-0 30-0-0-0 25-0-0-0 23-6-8-0 20-0-0-2 20-0-0-0 20-0-0-0 20-0-0-1 16-13-4-0 16-13-4-0 16-13-4-0 16-0-0-0 13-6-8-0 11-15-0-0 11-15-0-0 11-13-4-0 11-13-4-0 11-13-4-0 11-10-0-0 10-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-2 10-0-0-3 10-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-2 10-0-0-3 10-0-0-4 10-0-0-5 10-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-0 10-0-0-0

4 0,84 0 0 0 0 ? 40 33,34 30 25 23,34 20 20 20 20 16,67 16,67 16,67 16 13,34 11,75 11,75 11,67 11,67 11,67 11,5 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 71

Alp Aug Dte Marie B D Francoise Kevers Gilis le Clercq Jean Watte Justine Dapejans Clare S Dapejans Marie R Rembaut Francoise Crombaut Marie anne rombaut Carline maders Marie allemeij Isabelle Mattheus Marie anne D M Panickenouille Bertholomais Velleman Marie S Martens Charl van Berghe Cath vander Scheuren Beghyme Jean B Mahieu Marie G de Bie Cath de Smedt Magstistrat Rum J W Van Bochaut J sab van Bochaute Andre m van hecke Cath C van Bochaute Jacqs Kervyn Marie Kervyn Jean Watte Justine Dapejans Clare S Dapejans Jan Van Benden Anne Car Destantes Marie C Rossain L Van Hyleweghe Setran Soetaert Fran C Soetaert J B Soenens J C van Bochaute Isbelle van Bochaut Cath C van Bochaute Cath S dela laing

1739 1740 1739 1739 1740 1738 1739 1739 1739 1739 1739 1739 1739 1738 1739 1732 1740 1739 1738 1740 1740 1740 1740 1740 1740 1739 1739 1739 1740 1740 1738 1739 1739 1739 1740 1739 1739 1739 1738 1740 1740 1739 1740

10-0-0-1 10-0-0-2 10-0-0-0 10-0-0-2 7-13-4-0 6-0-0-0 6-0-0-1 5-0-0-0 5-0-0-1 5-0-0-2 5-0-0-3 5-0-0-0 5-0-0-3 5-0-0-4 5-0-0-0 4-13-4-0 4-0-0-0 4-0-0-0 3-10-0-0 3-6-8-0 2-18-4-0 2-18-4-1 25-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-2 10-0-0-3 16-13-4-0 16-13-4-0 7-13-4-0 6-0-0-0 6-0-0-1 16-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-1 40-0-0-0 30-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-2 10-0-0-3 10-0-0-4 10-0-0-5

10 10 10 10 7,67 6 6 5 5 5 5 5 5 5 5 4,67 4 4 3,5 3,34 2,92 2,92 25 10 10 10 10 16,67 16,67 7,67 6 6 16 10 10 40 30 10 10 10 10 10 10

72

8.5 Overzicht van de verkochte erfrenten tussen 1737 - 1773

Rentes heritiers hypotequees sur la nouveau canal dit levis par differents octroij Naam La paive d'chain de la ville La pricieuse fondation font rabois de la ville Les pauvres prison Le sept a s'Boven La pair ecole La fondation de l'decquit trist le membre venerant de la catarhine La nouvelle fabrique a s'Bavon La grande vicarije a s'Bavon le seminaire a s'Bavon l'eglise de st Michel Les espt de st Michel les espt de st-jacques Le cap des anne a leq de st midas Le cour des dominus

jaar betaald 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737

Subtotaal l'abbaye de grauwe helle a gand le cons de st agnes le coir degustation le Cde amminncelle Le c de tazargi Le c de ande meris le coir de st barbre le c de penilentes L'hop de joupail les pair des ratium L'informere du beg de st elisabeth les pauvres de la paroise de Melle les s'espt de la parois de Severen La fondation de la trist a st Bavon N dia lournay JJ vander Woestijne Le cons de pertueles de la ville le Baron de Elseghem Mr Pierre Cardon Le begg de St Elisabeth Jan de Mesemaecker Pourande

1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1736 1735 1737 17371736 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1736

Bedrag 131-11-8-0 40-16-8-0 11-8-0-0 10-8-4-0 98-15-0-0 35-8-4-0 4-0-0-0 41-7-10-0 6-0-0-0 9-7-6-0 3-0-0-0 16-2-6-0 2-2-6-0 3-0-0-0 15-0-0-0

Bedrag in ponden 131,59 40,84 11,4 10,42 98,75 35,42 4 41,4 6 9,38 3 16,13 2,13 3 15

428-18-4-0

428,92

16-6-8-0 17-10-0-0 9-10-0-0 18-18-1-6 2-0-0-0 7-0-0-0 6-5-6-0 6-0-0-0 11-0-0-0 7-3-4-0 2-0-0-0 2-0-0-0 2-0-0-0 5-12-6-0 1-12-0-0 12-0-0-0 2-0-0-0 6-0-0-0 4-0-0-0 4-0-0-0 4-0-0-0 8-6-8-0

16,34 17,5 9,5 18,905 2 7 6,28 6 11 7,17 2 2 2 5,63 1,6 12 2 6 4 4 4 8,34

73

Subtotaal Charels van Tighem Vanderbeke J G Cardon Marie Buens La cap de Jesu Marie et Jesus sauv Les carmelites a Ollon Marie Biens Zaman caisaug De Vliegher et cra Vande Woestijne Vander Mandere Pierre Dhenis Penneman Jean B Du Bois Vander Haegen Le conster carden en beggijenge Van den Dendre Charles Bisscoph Le foret Gobert J J B Baut Jecy Arents Louis Penneman De Belaere Les mêmes Hendrick de Wulf Vandermulen Le Baron Saingers

586-9-3-6-0 1736 1736 1737 1736 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1733 1733 1730 1736 1737

Subtotaal Marie de Dhaene Saignoy C van Zele Vander Maerch Le cons de Selon Hoeder Luret De Blijser Cons Ch Van Durane Jean Hoteghem Hauwelinck Van Hamme Md de Meerboucke Ch Van Sereghem Janne de Dhaininis

1737 1737 1736 1733 1736 1731 1737 1737 1737 1737 1735 1736 1737 1736

586,465

4-3-4-0 4-3-4-1 4-3-4-2 4-3-4-3 6-8-0-0 2-0-0-0 6-0-0-0 8-6-8-0 6-0-0-0 6-5-0-0 5-0-0-0 5-0-0-1 7-10-0-0 4-0-0-0 10-8-4-0 5-0-0-0 9-0-0-0 9-0-0-1 6-0-0-0 3-2-6-0 6-8-0-0 6-5-0-0 2-0-0-0 3-0-0-0 3-0-0-1 3-0-0-2 12-10-0-0

4,17 4,17 4,17 4,17 6,4 2 6 8,34 6 6,25 5 5 7,5 4 10,42 5 9 9 6 3,13 6,4 6,25 2 3 3 3 12,5

730-6-1-6

730,305

8-6-8-0 8-6-8-0 1-8-0-9 5-11-1-0 4-0-4-0 5-0-0-0 7-0-0-0 5-0-0-0 8-0-0-0 5-5-0-0 3-0-0-0 12-0-0-0 13-10-0-0 8-0-0-0

8,34 8,34 1,4 5,555 4,02 5 7 5 8 5,25 3 12 13,5 8 74

Don Cornelis Azuira Anne Westerlinck Frans van Tinghem Philliphe Vandermeersche Les weits de st Bavo Les pauvres de la paraoisse d'heusden JJB Baut Zertaert J R de Bisscop Vander dendreens Vander Haeghen

1737 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1737 1736 1736 1737 1736 1737

4-0-0-0 5-0-0-0 4-10-0-0 6-0-0-0 12-0-0-0 18-0-0-0 3-0-0-0 4-0-0-0 8-0-0-0 4-15-0-0 3-10-0-0 2-0-0-0 15-0-0-0

Subtotaal Mr Delvio La pair chantre De Mesemaere Valuit deschoonberghe de caussy Le C de Vierlant Mars a Mathieu Veranneman caus Joris Bottez

1737 1737 1736 1727 1737 1736 1737 1737

915-10-11-3 5-0-0-0 10-0-0-0 1-14-4-3 2-18-9-0 3-10-0-0 5-0-0-0 2-10-0-0 4-2-6-0

915,555 5 10 1,72 2,945 3,5 5 2,5 4,13

1740 1740 1740 1739 1739 1739 1740 1740 1738 1739 1739 1739 1740 1739 1739 1739 1738 1740 1740 1739 1740

950-6-6-6 25-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-2 10-0-0-3 16-13-4-0 16-13-4-1 7-13-4-0 6-0-0-0 6-0-0-1 16-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-1 40-0-0-0 30-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-2 10-0-0-3 10-0-0-4 10-0-0-5

950,33 25 10 10 10 10 16,67 16,67 7,67 6 6 16 10 10 40 30 10 10 10 10 10 10

Subtotaal Magstistrat Rum J W Van Bochaut J sab van Bochaute Andre m van hecke Cath C van Bochaute Jacqs Kervyn Marie Kervyn Jean Watte Justine Dapejans Clare S Dapejans Jsan Van Benden Anne Car Destantes Marie C Rossain L Van Hyleweghe Setran Soetaert Fran C Soetaert J B Soenens J C van Bochaute Isbelle van Bochaut Cath C van Bochaute Cath S dela laing

4 5 4,5 6 12 18 3 4 8 4,75 3,5 2 15

75

Marie M Huns Marie S Martens Jean B Mahieu Marie R Rembaut Francoise Crombaut Marie anne rombaut Carline maders Anne M de Heivel Marie C en Heuvel Marie va Gelen B Le Schenaerts Claire B Vander Aa J B Vandermaidre Lep G Vandermande D De Saur Marie allemeij Louis de Pester Jean B Soenens Charl van Berghe Ch van Meersche Alp Aug Dte Marie B D Isabelle Mattheus Marie anne D M de Hobbelaere Marie mag dete M Panickenouille Marie de Wulf Charles van Lighen Jeanne van Loo Marie W van Loo Francoise Kevers Marie G de Bie Cath de Smedt Bernaert Bruus Cath vander Scheuren Beghyme Bertholomais Velleman Fenaisine de Roo Marie A Vanmercke Gilis le Clercq Le munite et boids De sa boven La vande veratie de sa boven Le sastoire de haken la seminaire de St pieters L'eglise de St-Michel

1739 1740 1740 1739 1739 1739 1739 1739 1738 1738 1739 1739 1739 1737 1733 1739 1740 1740 1739 1739 1739 1740 1739 1738 1739 1738 1739 1740 1740 1740 1740 1739 1740 1740 1740 1738 1732 1739 1739 1739 1737 1737 1737 1737 1737

? 4-0-0-0 3-6-8-0 5-0-0-0 5-0-0-1 5-0-0-2 5-0-0-3 10-0-0-0 10-0-0-1 16-13-4-0 33-6-8-0 13-6-8-0 10-0-0-0 10-0-0-1 20-0-0-2 5-0-0-0 20-0-0-0 10-0-0-0 4-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-2 5-0-0-3 5-0-0-4 11-15-0-0 11-15-0-0 5-0-0-0 23-6-8-0 11-10-0-0 11-13-4-0 11-13-4-0 10-0-0-0 2-18-4-0 2-18-4-1 11-13-4-0 3-10-0-0 4-13-4-0 20-0-0-0 20-0-0-1 10-0-0-2 750-6-0-0 16 - 17 - 6-0 27-13-9-4-0 8-0-0-0 38-19-0-0 76-8-4-0

? 4 3,34 5 5 5 5 10 10 16,67 33,34 13,34 10 10 20 5 20 10 4 10 10 10 5 5 11,75 11,75 5 23,34 11,5 11,67 11,67 10 2,92 2,92 11,67 3,5 4,67 20 20 10 750,3 16,88 27,695 8 38,95 76,42 76

les patres de st michel La fondation de st michel Le seminaire de S Ml L'eglise de st-merlas de m' esprit stuerlan La fabrique a st phase La questiere La chapitre de st phase l'autre chapitre la même chapitre de l'pharaites pour la vente du nouveau marche au poison l'eglise de st jacques les pres de st jacques les pauvres de l'eglise de sacre dame l'eglise de st martin la quiotidienne a st martin l'egise et pauvres a st saveur les dominiciens

1737 1737 1737 1737 1737 1736 1736 1737 1737 1767 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737

subtotaal Les augustains Les carmes chaussees Les Chartois Les carmes dechray Les freres a la ximo La convent de strasent Les jesuites anglais Le jour des puiteau Sur st pierre le cour de st george Le cour de st agnes le cour de gouvernement Les saveur prises deguse a gand Le cour de galliléé Le cour de ammonciales Laman caisse expris Le convent chapitel de la biloque les dommicainnues gouv de N dame de lorarie Le 7 des R claires le cour de coupure L'abaye de nonnbaye l'abaye de verhaegen les servis eigres

1737 1737 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1736 1737 1737

76-8-4-1 7-17-4-0 15-0-0-0 4-0-0-0 39-17-6-0 1-5-0-0 5-0-0-0 1-10-0-0 17-0-0-0

76,42 7,87 15 4 39,88 1,25 5 1,5 17 0

100-0-0-0 15-7-0-0 9-0-0-0 61-17-4-0 2-0-0-0 6-5-0-0 29-8-8-0 29-11-8-0

0 100 15,35 9 61,87 2 6,25 29,44 29,59

1424-8-7-4

1424,435

47-16-0-0 18-12-0-0 50-7-6-0 10-0-0-0 14-0-0-0 5-0-0-0 7-0-0-0 46-0-0-0 43-13-0-0 129-4-10-0 116 - 10-0-0 20-8-0-0 54-43-4-0 48-0-0-0 58-17-11-0 7-0-0-0 100 - 11 - 2 -0 51-13-4-0 24-7-6-0 30-0-0-0 15-0-0-1 3-5-4-0 5-0-0-0 2-10-0-0

47,8 18,6 50,38 10 14 5 7 46 43,65 129,25 116,5 20,4 56,17 48 58,905 7 100,56 51,67 24,38 30 15 3,27 5 2,5 77

Le B de st Eskelken la chapitel de Last cros dans les cour le st esprit de la vie

1737

13-0-0-0

13

1736

11-0-0-0

11

2381 - 8 - 10 - 4 2

sub totaal Le st esprit dans le cavin de hayeu l'hopital loirent l'hop de st cath l'hop de st jacques l'hop de st jean et C l'hop de st jean le kepiny de st hubert la pauvres de la capelle des lissrane les epmis des st battel Les pans de mreh les audives charp les prix des fourg La fondation de la lieve st bave le vivre d'huysdyet le gouv de marquiette l'eglise des miela a contray la capelle dapaque a louvain le convent de loraine L'effue de l'imphresion dans la cave eglise Les painvres de miso dans l'eglise l'eglise des vligain st amez

1737 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1737 1737 1736 1736 1737 1737 1736 1736 1736 1736 1737 1735 1735 1736

Subtotaal l'eglisse de st nicolas a loudnay le college d'eschevin a douay le cour de sclelin dans le pays doau le st esprit martinus lectum le college de st cauil foire p st bauille le purrande La feu froire de sin inderdit joseph a st saveur Josphine goethals les eurans dan dinde fil de levique foirneau de aigneur veraghe huynderyes mestre ledeviay les cour de nivilant de vaernewyck Martens

12-12-0-0 30-0-0-0 16-0-0-0 14-0-0-0 15-0-0-0 15-0-0-0 3-0-0-0 5-0-0-0 3-0-0-0 1-0-0-0 10-0-0-0 3-0-0-0 2-5-0-0 4-3-4-0 4-3-4-1 7-0-0-0 8-0-0-0 16-0-0-0 2-14-0-0 2-14-0-0 6-10-0-0 2552 - 0 -3 - 4

1736 1732 1736 1733 1725 1736 1737 1736 1736 1734 1727 1731 1736 1736 1737 1737

3-0-0-0 6-5-0-0 4-0-0-0 1-0-0-0 3-10-0-0 2-10-0-0 7-6-0-0 2-0-0-0 9-4-6-0 0-15-10-0 3-4-0-0 1-3-4-0 2-16-8-0 4-5-0-0 2-2-6-0 8-18-0-0

2381,45 12,6 30 16 14 15 15 3 5 3 1 10 3 2,25 4,17 4,17 7 8 16 2,7 2,7 6,5 2552,015 3 6,25 4 1 3,5 2,5 7,3 2 9,23 0,8 3,2 1,17 2,84 4,25 2,13 8,9 78

FGJ Odeunere messire Vaeredons Delmea de bossche ptr le baron de Neve Mar D'haere Wahvir de Rowins le crs de galileur parmentier Nar de Brabander

1737 1737 1737 1735 1736 1737 1737 1737 1737 1737

sub totaal 2682-5-9-4 MGr Bove Mijnheer Ghijsens Der senille tady Mr vander Beken Sertant De Lichtervelde Les Carmilittes de Sermdude Van Hoetrouck Van de Keghele Pucheman Damv Vandermeere Colman de ter cause Maluis Hubert Ghelas de Mapas Jaertssen Van Balle Van Zuylen Azuara J J B Baut Ghillaume de Petterys Dame M le Peirt nomme Dame Jean Lacquit Delisin Euisinge Payet Le Concet de Jonghe Tiervijn Van Doorne Rihaert Matheus Van Overwaele

6-5-0-0 6-5-0-1 25-0-0-0 1-8-0-0 8-6-8-0 5-0-0-0 2-0-0-0 1-10-0-0 1-10-0-0 6-0-0-0 2682-5-9-4

1736 1737 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1733 1737 1736 1737 1735 1735 1737 1737 1737 1735 1737 1736 1760 1730 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1737 1737 1736 1736

9-0-0-0 3-0-0-0 2-0-0-0 1-10-0-0 1-10-0-1 16-13-4-0 2-0-0-0 1-13-4-0 2-13-4-0 3-0-0-0 4-3-4-0 4-3-4-0 2-0-0-0 2-0-0-0 12-10-0-0 2-0-0-0 2-10-0-0 5-0-0-0 7-0-0-0 2-0-0-0 2-0-0-1 6-8-0-0 1-12-0-0 2-0-0-0 8-0-0-0 5-0-0-0 3-4-2-0 5-0-0-0 2-1-7-3 5-0-0-0 3-0-0-0 3-4-0-0

6,25 6,25 25 1,4 8,34 5 2 1,5 1,5 6 2682,295 9 3 2 1,5 1,5 16,67 2 1,67 2,67 3 4,17 4,17 2 2 12,5 2 2,5 5 7 2 2 6,4 1,6 2 8 5 3,21 5 2,085 5 3 3,2

79

Subtotaal 2809 - 8 - 8 - 7 Becepuiers Gilde Corden De lichtervelde Van der beeken Le pervie Penereude Du Bois de Saurs dit St Jacques Maelcamp Le cons helias Le vroide de Fourneau Van Yperzele Le cons Serij Devaere Suelers Marie Devaere Pierre Jardin J J B Baut De Hoekaert Jacobsens Carel Eputers Le const des Peul saurs st Jacq Despinter Doré Vander Varent Cornelis Vanderzed Jacobsens Kervyn Vandermeersch Le C de criquerboury Ysselhem Saudeur Ghysens Horliers depin Pr de proche Kersmacker varnewyck J, De Keghele Du Bois Dit Vande boye Le fort Sactaer Penneman

2809-8-8-7 1735 1737 1737 1736 1737 1736 1736 1737 1737 1737 1737 1735 1736 1736 1737 1737 1736 1737 1736 1754 1737 1736 1737 1736 1736 1737 1737 1737 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1737 1714 1737 1737 1737 1737 1736 1726 1737 1737

3-0-0-0 4-0-0-0 7-0-0-0 5-0-0-0 10-0-0-0 2-8-0-0 3-0-0-0 2-0-0-0 8-0-0-0 3-0-0-0 4-0-0-0 4-0-0-0 3-0-0-0 5-0-0-0 3-3-4-0 3-3-4-0 2-0-0-0 8-6-8-0 2-0-0-0 2-0-0-1 2-0-0-2 8-0-0-0 8-0-0-1 10-8-0-0 5-0-0-0 2-6-8-0 3-10-0-0 3-10-0-0 3-10-0-0 3-10-0-0 3-4-0-0 3-0-0-0 3-0-0-1 3-0-0-2 3-0-0-3 1-13-4-0 1-13-4-1 5-0-0-0 2-8-0-0 2-12-0-0 2-0-0-0 9-6-8-0 10-0-0-0 5-0-0-1

2809,44 3 4 7 5 10 2,4 3 2 8 3 4 4 3 5 3,17 3,17 2 8,34 2 2 2 8 8 10,4 5 2,34 3,5 3,5 3,5 3,5 3,2 3 3 3 3 1,67 1,67 5 2,4 2,6 2 9,34 10 5 80

Kervyn Grutens Vandermersch Van Damme Manhers J H de Bisscops Jacquin De Mesmaere Vanderbilt Cloosterman G Pebrouck Le pauvre lisserain Staleur Dans le pouvre Wiekhaut Le cros Stalins La chapelle de st Michel Jaerbuis Molbringe J B de keere de Hautkerke premmain Ghysens Kenoutier Le penneman Baron Hedin Les paunt Listance LH le Selon Bedinde Legisson Petante Berlairehijvers Werbrinck Bevemoige Begijnbairge Zuibert De Blye Le procedaine Dhove Ghysens Heytlonck Scheerlinck Le pont des wissen Bavon Steenberghe Heyengerd Baere de l'huille

1737 1731 1736 1736 1736 1737 1736 1737 1736 1729 1737 1737 1737 1737 1737 1736 1737 1737 1737 1714 1737 1737 1737 1737 1736 1726 1737 1737 1737 1731 1736 1736 1736 1737 1736 1737 1736 1729 1736 1735 1734 1732 1731 1730 1729 1734

1-15-6-9 12-0-0-0 8-0-0-0 3-15-0-0 5-0-0-0 3-10-0-0 3-10-0-1 4-16-0-0 3-0-0-0 3-0-0-1 10-10-0-0 2-10-0-0 2-10-0-0 2-4-0-0 3-5-0-0 3-5-0-0 5-0-0-0 5-0-0-1 3-10-0-0 7-0-0-0 2-0-0-0 2-16-0-0 2-16-0-0 2-16-0-0 2-16-0-0 3-0-0-0 3-0-0-1 6-0-0-0 3-10-0-0 3-13-4-0 3-10-0-0 3-6-3-0 6-13-4-0 6-13-4-1 2-0-0-0 4-0-0-0 2-0-0-0 4-0-0-0 6-0-0-0 2-0-0-1 2-0-0-2 2-8-0-0 1-10-0-0 2-5-0-0 7-10-0-0 3-13-4-0

1,78 12 8 3,75 5 3,5 3,5 4,8 3 3 10,5 2,5 2,5 2,2 3,25 3,25 5 5 3,5 7 2 2,8 2,8 2,8 2,8 3 3 6 3,5 3,67 3,5 3,315 6,67 6,67 2 4 2 4 6 2 2 2,4 1,5 2,25 7,5 3,67 81

Heere Wulf Le consville Malur Chosijn De craene De Mesemaere Du Bois vande Wostijne de Lichtervelde de groote Jacques Lacquet Catherine Reynaert de Schervilde Vander haeghen Jacq Blomme Jean vande putte Braeckman Van Baerghem De villekaer J Braeckman L'ad' Bekaert Baling de Schoorbet De Scelin Jan Cappel de Braet Le cond Sury cap Le Gond D'hooghe De Pelsberghe Penneman Kersmaecke De marchain Les heritiers de Buest de meerkant Zaman canan Avris Ghijsens Westerlinck Cast kervyn Cad Hoemaecke Lichtervelde Mess de Fourneaux Colle la Baumenken La B de Brunooghe Penneman Le compte de saure De Vaere Liefers Le brun de Marant J Blaume Dom Cornelis

1735 1734 1736 1732 1731 1734 1734 1732 1731 1732 1734 1736 1735 1733 1730 1729 1731 1732 1734 1739 1739 1739 1740 1740 1738 1740 1740 1738 1739 1740 1738 1740 1740 1739 1739 1739 1740 1740 1739 1738 1740 1740 1741 1739 1738 1740

3-0-0-0 8-0-0-0 8-0-0-1 7-0-0-2 4-10-0-0 2-6-6-0 3-0-0-0 1-11-4-0 3-2-6-0 2-14-9-0 5-0-0-0 4-2-6-0 1-10-0-0 1-12-11-0 1-6-8-0 2-1-8-0 2-2-0-0 4-16-0-0 1-13-4-0 3-9-0-0 6-13-4-0 8-11-0-0 8-11-0-0 2-6-8-0 4-10-0-0 4-8-0-0 6-0-0-0 1-5-0-0 4-16-0-0 0-15-0-0 2-8-0-0 6-0-0-0 3-0-0-0 5-0-0-0 3-0-0-0 8-6-8-0 12-10-0-0 3-0-0-0 3-0-0-1 6-0-0-2 8-6-8-0 4-3-4-0 4-3-4-1 10-10-0-0 4-3-4-0 1-10-0-0

3 8 8 7 4,5 2,33 3 1,57 3,13 2,745 5 4,13 1,5 1,655 1,34 2,09 2,1 4,8 1,67 3,45 6,67 8,55 8,55 2,34 4,5 4,4 6 1,25 4,8 0,75 2,4 6 3 5 3 8,34 12,5 3 3 6 8,34 4,17 4,17 10,5 4,17 1,5 82

Vander Meeren Grauwe Cuisade De Lighe

1740 1739 1739

Subtotaal Van Hulten Penneman G R Cardon Le Baron le Roij La cens d'Joseph a sauveur Mad Lichtervelde Lucins Jacobssen Danneels Vaerwyck J Zuora C Vander Meulen Lighers L'eglise de Boven Du Bois dit van Besen de Brouckheve Van Damme les bietes de S'bavon Desterlinck Sersanders Delrio De Marchain de Mesemaecker Zasaert Vander Buken Prussenaere de Hellin Ing de Pallyn

3390-17-9-4 1744 1744 1745 1746 1747 1744 1746 1746 1745 1747 1744 1744 1747 1747 1747 1743 1744 1745 1742 1744 1747 1746 1745 1744 1746 1747 1747

Subtotaal Carre Cardin De Mesemaere Magol J Cardin Demeninck Ghijsens Johan C P L Padre Dhainis Baert Le Vinck

8-6-8-0 8-0-0-0 1-10-0-0

10-0-0-0 5-0-0-0 7-4-0-0 6-0-0-0 10-10-0-0 16-13-4-0 2-0-0-0 8-0-0-0 8-0-0-1 6-10-0-0 3-0-0-0 5-0-0-0 8-10-0-0 8-10-0-0 4-5-0-0 9-0-0-0 7-0-0-0 7-0-0-1 6-0-0-0 5-0-0-0 5-0-0-1 10-0-0-2 3-6-0-0 3-0-0-0 3-4-0-0 12-0-0-0 12-0-0-1 3602-10-1-4

1750 1753 1752 1754 1755 1756 1754 1752 1753 1754

2-10-0-0 8-0-0-0 12-0-0-1 6-8-0-0 7-10-0-0 2-15-6-8 10-8-0-0 4-3-4-4 11-2-2-0 5-11-1-6

8,34 8 1,5 3390,895 10 5 7,2 6 10,5 16,67 2 8 8 6,5 3 5 8,5 8,5 4,25 9 7 7 6 5 5 10 3,3 3 3,2 12 12 3602,505 2,5 8 12 6,4 7,5 2,78 10,4 4,17 11,11 5,555 83

Vander Kervyn Miville Bruins De Daerinck Deranghe Marie Krylinck Van Hamme le S'Saughem Van Damme Van deuricken Dhaene Du Bois Meiperaert Le cons de Tuimant de Gesbets Du Bois Le Baron de Roy VanHultem

1752 1751 1752 1752 1753 1752 1754 1752 1754 1755 1752 1754 1754 1754 1754

Sub Totaal Le Baron de Peraye Van Maerlicke Klaer Les fons du met chighers Bisscop Kerremaen Vanbucken de coinqer Le Baron de Godin Clair vande Becken Anth Briken J Zemis de Bisscop R devisch De Mazaire de Bruip Vande Vystyre Carlman Stalenis Desterlinck Croij Staichamer Ter Hoyen Me Part ecole Borluut dassens le même Pilken Soenens Du Bois Ghellinck Schockaert

2-1-8-0 4-3-4-0 7-0-0-0 1-0-0-0 4-0-0-0 7-0-0-0 3-0-0-0 8-6-8-0 8-6-8-0 6-0-0-0 12-0-0-0 26-0-0-0 13-0-0-0 12-10-0-0 33-6-8-0 10-0-0-0 3836-13-2-10

1750 1754 1755 1756 1754 1753 1752 1752 1754 1752 1754 1753 1753 1753 1753 1753 1753 1753 1753 1753 1753 1753 1753 1753 1753 1753 1753

6-5-0-0 33-6-8-0 3-2-6-0 5-0-0-0 4-0-0-0 5-17-0-0 5-17-0-0 11-14-0-0 5-17-0-0 14-0-0-0 6-5-0-0 7-10-0-0 7-10-0-0 5-0-0-0 5-0-0-1 22-14-2-0 14-12-0-0 9-0-0-0 10-2-6-0 12-7-6-0 36-0-0-0 6-0-0-0 30-0-0-0 18-6-8-0 13-0-0-0 12-0-0-1 5-0-0-2

2,09 4,17 7 1 4 7 3 8,34 8,34 6 12 26 13 12,5 33,34 10 3836,66 6,25 33,34 3,13 5 4 5,85 5,85 11,7 5,85 14 6,25 7,5 7,5 5 5 22,71 14,6 9 10,13 12,38 36 6 30 18,34 13 12 5 84

Subtotaal Ghysens ptr J & l Ghysens La praesse du Libapri Le prude de Libapri J M Busens Dhane De Coninck Van Hautroick Le C de Hosterville Le Même J & M Buens Van Baesen Meypaert Marie van Zele Dhaene caisa yoris Du Bois Mester Elbo Mester Lichtervelde L'esprit a s'bavon Penneman Du Bois Du Bois Du Bois Schoomaer

4157-10-2-10

4157,51

1755 1756 1756 1757 1757 1755 1758 1759 1758 1755 1756 1757 1757 1758 1756 1756 1755 1755 1755 1757 1755 1757 157 1757

5-0-0-0 5-0-0-1 50-0-0-2 41-13-4-0 16-13-4-0 4-13-9-0 4-13-9-0 28-2-6-0 10-0-0-0 12-0-0-0 20-16-8-0 13-6-8-0 10-0-0-0 2-10-0-0 10-0-0-0 10-0-0-0 5-0-0-0 4-18-4-0 11-0-0-0 10-0-0-1 10-0-0-2 20-0-0-3 5-18-0-0 5-0-0-0

5 5 50 41,67 16,67 4,695 4,695 28,13 10 12 20,84 13,34 10 2,5 10 10 5 4,92 11 10 10 20 5,9 5

De Meerbinck De Buiset d'roij les mêmes Meijperaert Jean Pecron Les penneman de la ville

1756 1758 1758 1758 1759 1757

5-0-0-0 10-0-0-0 10-0-0-1 6-0-0-2 22-10-0-0 10-0-0-0

5 10 10 6 22,5 10

Subtotaal Gillinck

1760 1760

4547-6-6-10 10-0-0-0

4547,33 10

Subtotaal

1764

4557-6-6-10

4557,33

Vander Meer Baron de Kurghem Kervyn Vander marche L'hop de St Jean

1764 1761 1762 1764

25-0-0-0 7-10-0-0 42-10-0-0 15-0-0-0

Subtotaal 4483-16-6-10

25 7,5 42,5 15 85

La cap dits St Saur comme st jean Jean devinge La pair Ecole

1764 1762 1764

Subtotaal Af

5-0-0-0 15-0-0-0 60-0-0-0 4727-6-6-10 0-9-10-4 4726-16-8-6

5 15 60 4727,33 0,5 4726,84

8.6 Overzicht van de verkochte erfrenten na 1773 Naam D'arme camis deser stadt Scholen deser stadt Geest van St-Baafs de fondatie van St-Pieters De cappelle van onse Lieve vrauwe kerk de canoninck van St-Baafs De groote ticarie van St-Baafs Het seminarie des Bisdoms van Ghent De Kercke van St-Michiels Den Armen van St-michiels De qiuodiante van St-Michiels De Qiodidiane van St Phanaide Van H Geest van St-Niclaus De prebende cononial van St-Phasaide De kercke van Onze Lieve vrauwe op Sint Pieters De Kercke van Sint Salvator De armen vande kercke Onze Lieve Vrauwe Het Clooster vande Palas Predicheeren Het clooster van de Palas oiquesyne Het clooster van Palas chursuisen Het clooster van Palas commelitie Het clooster vande Callebroeders het clooster vande Enghelen Het clooster van Sint-Jooris Het clooster van St-Agnes Het clooster van Grounenbrinck Het clooster van Zegende Het clooster van Gallihen Het clooster van de Cramincialen Het clooster van de Prediheeressen Het clooster van de Byloke Het clooster van Sint-Barbara Het clooster van onze Lieve vrauwe het zyle gasthuis Het clooster vade conceptramissen Het clooster van de Ziecke dame

Einde van de Renten 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1777 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1794 1783 1794 1794 1794 1794 1794 1794

Bedrag in Bedrag ponden 331-6-2-0 331,31 94-9-0-0 94,45 42-6-8-0 42,34 24-2-9-0 24,145 5-10-7-0 5,535 16-3-6-0 16,18 18-19-9-0 18,995 26-14-2-0 26,71 52-7-11-0 52,405 74-19-6-0 74,98 5-7-11-0 5,405 3-8-7-0 3,435 27-6-10-0 27,35 11-13-2-0 11,66 10-7-1-0 10,355 20-3-10-0 20,2 42-8-5-0 42,425 20-5-9-0 20,295 32-15-7-0 32,785 34-10-10-10 34,55 12-15-1-0 12,755 9-12-0-0 9,6 4-16-0-0 4,8 29-19-0-0 29,95 28-11-8-0 28,59 79-17-8-0 79,89 37-9-10-0 37,5 32-18-4-0 32,92 40-7-7-0 40,385 35-8-8-0 35,44 68-19-1-0 68,955 15-8-8-0 15,44 16-14-4-0 16,72 16-5-8-0 16,29 20-11-4-0 20,57 86

Het begygenhof van Sint Elisabeth Begygenhof Hallins Hospitael Lomememans Hospitael Het gedishijs van St-Jacobs Het Gedishuys van sint-Jans de armen vande vrije schippers den armen van wollemackers Sint Sidoins van overionile Jacques François Hysens het pans Collique tot leven Joanna vander Linden Francois Gracen de Salin Jan Baptist baron de foirneau Jan Bap Rogiers Jan Baptist Damauts Marie Walbruge Anna Catharine Ryvyn Kerke van Sint Maarten Charles François Joseph grave van Kekwiede Margarite ende riere Devenisch François eignu de Courziers Isabelle Apolenie Charles François Boven Emanuel Eugene vanden Messche heer van Gerland Joseph Segers Dominicus Zaman Marie Anna Franicise De Kinderen van Anton François vande Wosseger Joseph Philippe de Foirneau Joseph Dhaut Joanna Catharina Kersmacker Jan François grave van Carnin De vrauwe van Jan François grave van Carnin Jan Ferdinande Tohast Cornelus de Bischop Charles Henriens de Mesemacker Het Broederschap van St Joseph in Sint Salvator kercke Jan François Kervyn Guillaume Joseph Ghijsens These Joseph Canden Jeannes Juidenis Anna Marie Claire Vandermeersen Charels François Joseph grave van Lichtervelde Andrens Cochman

1794 1794 1794 1794 1794 1794 1774 1777 1774 1777 1782 1774 1794 1774 1777 1774 1774 1777 1774 1794 1777 1777 1774 1777 1794 1774 1774 1794 1794 1777 1779 1776 1774 1777 1777 1777 1777

8-18-4-0 8-11-7-0 10-19-6-0 20-11-4-0 9-12-0-0 10-5-8-0 0-12-8-4 3-8-7-0 2-3-10-0 4-2-4-0 6-17-2-0 2-1-2-0 28-11-5-0 2-14-10-0 13-8-7-0 2-14-10-0 2-14-10-0 3-8-7-0 1-7-6-0 6-17-2-0 4-5-8-0 5-2-5-0 0-13-8-0 4-5-8-0 22-17-2-0 2-2-10-0 1-12-11-0 5-14-4-0 5-2-5-0 8-11-5-0 6-8-8-0 3-8-7-0 2-12-11-0 7-2-8-0 3-8-7-0 3-8-7-0 7-2-8-0

8,92 8,585 10,98 20,57 9,6 10,29 0,64 3,435 2,2 4,12 6,86 2,06 28,575 2,75 13,435 2,75 2,75 3,435 1,38 6,86 4,29 5,125 0,69 4,29 22,86 2,15 1,655 5,72 5,125 8,575 6,44 3,435 2,655 7,14 3,435 3,435 7,14

1774 1774 1774 1777 1794 1773 1794 1776

0-13-8-0 1-4-5-0 1-4-8-0 4-7-8-0 5-8-9-0 2-1-2-0 8-4-7-0 3-8-7-0

0,69 1,225 1,24 4,39 5,445 2,06 8,235 3,435 87

Louis Heer van Merelbeke Louis de Gruines grave van Sonisse Chillan Ceatevin Isabelle Marie Bruins General Pelerbruick Den armen van Zijsde Hinonimus Josephis Dhaur Josephus Dhain De Kinderen van mher Jan Pieter de Colone Kerke van sint Niclaas François Joseph Le Bruin Joseph Abel Den armen vanden welkeware Marie Albotin De Kinderen van dheer Jacob vanden Dender François de Leghe Louis Sasparde de Vingen François Simon Dubois Pieter François Baut heer van ten Hulle De Cappelle vab het H Cruis in het begygenhof Charles de Mesemacker Elisabeth Franisca Colita Sermont Anna de Pennandi Josephius Guelhals François Egidius Philippe eugene Joseph Dolmen François Torfeuille Pieter Mazans Gilles Marie Therese Alexandrina de Lichtervelde François Bernard Helias Jacobus Marchamp Sint-Baafs kerk Jan Ferdinande Tohast Isabelle vanden Bile Francois Hyachint Baron de Godin Joannes Cantour kerk van Sint-Jacobs Isabelle Elbo Marie Therese Alexandrina de Lichtervelde François Savij François Jan Bap Baut Jacobus vande Pulle François Dubois Emanuel Marie Felix de Lichtervelde Jan Philippe Casen Charles Vertint

1774 1777 1774 1794 1794 1774 1779 1794 1794 1794 1777 1784 1774 1777 1794 1774 1774 1777 1774 1774 1773 1777 1774 1774 1774 1794 1774 1774 1777 1774 1774 1774 1774 1777 1777 1777 1794 1777 1774 1774 1774 1774 1794 1794 1777 1774

0-10-3-0 5-14-4-0 1-7-6-0 14-5-9-0 7-4-0-0 4-2-4-0 5-14-4-0 6-17-2-0 15-11-5-0 4-16-0-0 7-4-0-0 4-16-0-0 1-12-11-0 3-5-9-0 6-6-6-0 12-0-7-0 0-10-10-0 6-17-2-0 2-10-4-0 0-13-8-0 3-1-8-0 9-2-11-0 1-14-4-0 1-7-6-0 0-16-0-0 17-2-10-0 1-7-6-0 2-14-10-0 3-8-7-0 2-14-10-0 2-1-2-0 1-0-7-0 2-7-4-0 4-0-3-0 4-0-3-0 4-0-3-0 3-8-7-0 2-16-7-0 1-12-0-0 1-7-6-0 1-18-10-0 6-17-9-0 11-8-7-0 5-14-4-0 2-2-10-0

0,515 5,72 1,38 14,295 7,2 4,12 5,72 6,86 15,575 4,8 7,2 4,8 1,655 3,295 6,33 12,035 0,55 6,86 2,52 0,69 3,09 9,155 1,72 1,38 0,8 17,15 1,38 2,75 3,435 2,75 2,06 1,035 2,37 4,015 4,015 4,015 ? 3,435 2,835 1,6 1,38 1,95 6,895 11,435 5,72 2,15 88

Anna de Pennemander Ludovicus van Fleurbergie Ludovicus Gregorian Joan Ferdinand Blomme Den armen van Sint Baafs Marie Clara Conninck Jean de Mijn Henry joseph philippe de Foirneau Pieter jospeph van Teeme François van Oppersele François Savij Dominicus Cornelis De kerkcke van Sint Aligende De armen van Wevens Therese de Wulf Familie Mustens Kerke van Sint Niclaas François Jan Bap Baut Joanna van Barghen Isabelle vande Woestijn Jacobus van Vaernewyck De Fabrique vande Cathedrale van Sint Baafs Guillaume Dominicus Du Bois Joannes de Keghele Wallains Hubert Tobelina vanden Meerssen Jacobus ende Jeanne van Sijlen Therese ende Angelique Scherins François Jan Bap Baut Anna de Pensandra Jan Baptist Coolman Jan François Kermacker Jacques vanden Messih Fondatin van Sijn Hoeghen den Bisschops François van Verhaut Jan François Kervyn Lucas Suepsens Henry de Foirneau Het Cappittel van Sint Pharande Michiel Steuperant Florence Philippe Dhaine Jan Bap Coppehens Marie Barbara Kervyn Jacques Pijsche Jan Francois de Mirtier Catharine de Bruine

1774 1774 1794 1777 1794 1774 1774 1777 1773 1774 1777 1774 1775 1794 1774 1794 1776 1774 1774 1774 1774 1777 1777 1775 1774 1794 1777 1777 1774 1794 1774 1777 1774 1774 1774 1774 1774 1774 1794 1794 1777 1774 1777 1775 1777 1794

1-0-7-0 1-10-10-0 10-5-8-0 3-19-9-0 7-10-0-0 1-0-7-0 1-13-4-0 3-8-7-0 1-8-6-0 2-1-2-0 3-8-7-0 1-0-7-0 4-9-2-0 5-10-10-0 0-10-3-0 6-2-0-0 2-1-2-0 1-7-6-0 1-8-10-0 2-1-2-0 1-12-10-0 5-17-2-0 5-17-2-0 1-16-7-0 1-7-6-0 8-6-10-0 3-8-7-0 3-8-7-0 1-7-6-0 6-17-2-0 2-8-0-0 4-16-0-0 1-0-8-0 1-10-10-0 2-4-7-0 0-13-8-0 0-13-8-0 2-1-2-0 100-0-0-0 8-4-7-0 3-8-10-0 2-1-2-0 5-9-8-0 3-8-7-0 5-9-8-0 5-9-8-0

1,035 1,55 10,29 3,995 7,5 1,035 1,67 3,435 1,43 2,06 3,435 1,035 4,46 5,55 0,515 6,1 2,06 1,38 1,45 2,06 1,65 5,86 5,86 1,835 1,38 8,35 3,435 3,435 1,38 6,86 2,4 4,8 1,04 1,55 2,235 0,69 0,69 2,06 100 8,235 3,45 2,06 5,49 3,435 5,49 5,49 89

Jan Henry de Buckende Joanna Cleeseman Jean Louis Cloosterman Charles Le Gillen Ludovicus van Steenberghe Den armen vande Mirige Isabelle de Mesemacker Alexander vanden Dudele Maximiliaan vander Woestijne Schochaet Baron van Gansbeke Fredericq Vohhaus Kercke van Sint-Jacobs Marie Jeanne Baptiste de Lichtervelde Baron de Gedin Marie Jacquin Jan Vrij Joseph Maximilian de Bloussione Angeline Pattin Jan Frans de Kersmacker François Antheunis Lucas Juepsens Engelbert Justine Seghers Françoise Sidora Mathias Du Vers Louis Emmanuel de Tochelgang Jan Baptist Dubois Het begygenhof van ter Hoyen Philippe albert de Vicq Fondatie vanJean Borluut De selve fondatie Jan D'oosterlinck Christiaen Lealwim Catharine Salaert Anna Vander beke de kinderen vande Vaind Agnes vande Mier François Maximilian Ludovicus van Damme Jan Bap Ghellinck Mathias Du Vers Vrauwe van Mathias Du Vers Phillipe Odimaen De Quiodiane van St Maarten Het Clooster van Solilivent int land van Hamme Lucas Suepsens

1774 1774 1773 1774 1774 1774 1781 1777 1773 1781 1794 1794 1794 1773 1774 1773 1777 1794 1773 1776 1773 1773 1775 1777 1794 1794 1777 1794 1773 1794 1794 1794 1775 1773 1773 1794 1776 1794 1776 1794 1794 1776 1776 1794 1774 1773

2-14-10-0 2-1-2-0 2-1-2-0 2-8-0-0 2-10-4-0 0-13-8-0 6-17-2-0 3-8-7-0 0-13-8-0 8-18-4-0 13-7-5-0 5-14-3-0 11-8-7-0 2-14-10-0 2-8-0-0 2-8-0-0 3-8-7-0 8-4-7-0 0-12-4-0 6-17-2-0 1-7-6-0-0 2-3-6-0 3-8-7-0 4-9-2-0 6-17-2-0 6-17-2-0 4-0-11-0 9-8-10-0 1-18-10-0 24-13-10-0 4-2-4-0 4-16-0-0 8-4-7-0 2-5-3-0 2-1-2-0 8-4-7-0 5-14-4-0 20-11-5-0 4-2-4-0 8-4-7-0 6-17-2-0 3-5-10-0 3-5-10-0 4-5-9-0 2-14-10-0 1-7-6-0

2,75 2,06 2,06 2,4 2,52 0,69 6,86 3,435 0,69 8,92 13,375 5,715 11,435 2,75 2,4 2,4 3,435 8,235 0,62 6,86 1,38 2,18 3,435 4,46 6,86 6,86 4,055 9,45 1,95 24,7 4,12 4,8 8,235 2,265 2,06 8,235 5,72 20,575 4,12 8,235 6,86 3,3 3,3 4,295 2,75 1,38 90

Vregilla de Schockaert St Macharius van d'armen en de St Pieters Hovelings De kinderen van Pieter de Penerande Joseph Ghijsens Jacobus van Vaernewyck H Geest van Sint Maarten Dalmossenij van t'Gujs Fraçois Jan Baptist Baut Pieter Dhanens Ludovic de Draghe Het Collegie van Anchien Het Clooster vande Palas Predicheeren François Joseph van Hamme Het Clooster van Waarschoot Isabelle Ghijsens Jan Baptist Du Vers Jan Baptist De Coninck Isabelle Baselins De Passeye van Heyendyck Louis Charles de Ghellinck heere van Pelleghem Frerie van St Joseph int Saltalons Isabelle Ghijsens Dheins van St Robist Hamelinck Thomas Heijlinck François de Treniendins Isabelle Marie Buens Den H Geest van het Begygenhog van St Elisabeth in Gent Armen vande mizinge Antonella van Hullens

1776 1773 1773 1773 1773 1773 1773 1794 1773 1776 1794 1794 1774 1777 1776 1794 1794 1794 1773 1773 1794 1776 1773 1794 1773 1794

3-8-7-0 2-11-3-0 2-1-2-0 1-18-1-0 1-9-8-0 0-13-8-0 0-13-8-0 7-12-5-0 2-17-2-0 4-16-0-0 4-5-9-0 6-17-2-0 2-14-10-0 3-8-7-0 3-8-7-0 8-11-5-0 5-2-10-0 6-17-2-0 2-17-2-0 10-13-8-0 5-0-1-0 4-2-4-0 1-7-6-0 1-7-6-0 0-13-8-0 11-8-7-0

3,435 2,565 2,06 1,905 1,49 0,69 0,69 7,625 2,86 4,8 4,295 6,86 2,75 3,435 3,435 8,575 5,15 6,86 2,86 10,69 5,005 4,12 1,38 1,38 0,69 11,435

1794 1773 1776

7-10-10-0 2-1-1-0 6-17-2-0

7,55 2,055 6,86

91