Het gereformeerde conventikelwezen in de classis Dordrecht in de 17e en 18e eeuw*

F.A. van Lieburg

Het gereformeerde conventikelwezen in de classis Dordrecht in de 17e en 18e eeuw* 1

Conventikels zijn samenkomsten of gezelschappen van gelijkgezinde vromen. Iedere kerkhistoricus weet dat ze binnen het protestantisme altijd hebben bestaan, en dat ze vooral in het gereformeerd-kerkelijke leven in sommige periodes van grote betekenis zijn geweest. Desondanks is over de geschiedenis van het conventikelwezen in Nederland maar weinig bekend. De wetenschappelijke belangstelling richtte zich veel meer op het officiële kerkelijke en theologische leven dan op het interne leven van de gemeente. Alleen bij de bestudering van de Afscheiding in de 19e eeuw is, in het bijzonder van sociologische zijde, serieus onderzoek gedaan naar gezelschapsvorming binnen de hervormde kerk. Met betrekking tot de voorafgaande twee eeuwen van de gereformeerde kerk zijn er slechts essayistische en subjectieve, in elk geval op weinig doelgericht bronnenonderzoek gebaseerde bijdragen voorhanden. Wel zijn er losse gegevens over het conventikelwezen te vinden in biografische, lokale en regionale studies. 2

3

4

5

In de genoemde lacune wil deze bijdrage, die deel uitmaakt van een breder opgezet onderzoek, in beginsel voorzien. Zij vormt een uiteraard voorlopige, maar wel gedocumenteerde schets van het gereformeerde conventikelwezen tijdens de Republiek. Omdat een beperking tot een regio of een bepaalde categorie bronnen noodzakelijk was, dienen de acta van de classis Dordrecht, die met name voor de vroege periode uitzonderlijk goed zijn ontsloten, als 6

7

* 1 2

3

8

Verkorte tekst van een werkstuk voor het vak 'Geschiedenis van het Protestantisme', Vrije Universiteit Amsterdam, mei 1989 (met dank aan prof. dr. G . J . Schutte). V g l . Christelijke encyclopedie n ( K a m p e n 1957) 295. Wat de buitenlandse situatie betreft is er een enkele recente studie van P. Collinson, ' T h e English Conventicle', in: W . J . S h e i l s e n D . W o o d e d . , Voluntary religion. Papers read at the 1985 summer meeting and the 1986 winter meeting of the Ecclesiastical History Society (z.p. 1986) 223-259. L . H . M u l d e r , Revolte der fijnen. Een studie omtrent de Afscheiding van 1834 als sociaal conflict en sociale beweging met een bronnenonderzoek in een achttal Friese dorpsgebieden (Groningen 1973) 125-143; C . J . Meeuse, ' V a n gezelschap tot gemeente. Enkele opmerkingen over het gezelschapsleven als voedingsbodem voor de Afscheiding', in: Uit louter genade. Opstellen aangeboden aan Ds. K. de Gier (Houten 1985) 164-178; J . Harmanny, ' D e oefeningen en de A f scheiding', Documentatieblad Nadere Reformatie 11 (1987) 78-87; C . de Gast, Afscheiding en Doleantie in het Land van Heusden en Altena. Spanningen tussen gereformeerden en samenleving in de negentiende eeuw ( T i l b u r g 1989) 122-133.

4

S.D. van Veen, ' E e n conventikel', i n : Voor tweehonderd jaren. Schetsen van het leven onzer gereformeerde vaderen (2de vermeerderde druk; Utrecht 1905) 42-59; J . L i n d e b o o m , 'Sectewezen i n Stad en Lande', Groninger volksalmanak voor het jaar 1945 (Groningen 1947) 53-79; P. L . Schram, 'Conventikels', in: J . M . V l i j m ed., Buitensporig geloven. Studies over 'randkerkelijkheid' ( K a m p e n 1983) 50-69; C . van Rijswijk, De poorten Sions bemind boven alle woningen facobs. Iets over het wel en wee van het gereformeerde conventikel en zijn verhouding tot de kerk (Zwijndrecht 1983). D e onuitgegeven doctoraalscriptie van J . van Ekeris, Om der bijeenkomst wille. Het conventikel in de Nederlandse gereformeerde kerk van de zeventiende en achttiende eeuw (Utrecht 1986) steunt behalve op enig bronnenmateriaal betreffende de Veluwe vooral op reeds bestaande literatuur over het Nederlandse piëtisme.

5

I n het bijzonder J . C . K r o m s i g t , Wilhelmus Schortinghuis. Eene bladzijde uit de geschiedenis van het piëtisme in de gereformeerde kerk van Nederland (Groningen 1904) 112-140 (over 'de conventikelstrijd i n het Oldambt'). Namelijk een studie over het gereformeerde conventikelwezen i n Z u i d - H o l l a n d tussen 1700 en 1816, hoofdzakelijk gebaseerd op de acta van Zuidhollandse synode, van de elf daaronder vallende classes en van de kerkeraden in twaalf steden en een aantal dorpen. H e t archief van de classis Dordrecht bevindt zich i n het Algemeen Rijksarchief (3.18.63). D e acta over de periode 1573-1815 worden bestreken door de inv. nrs. 1-23. D e i n v . nrs. 30 en 31 zijn repertoria op de acta van respectievelijk 1573-1698 (vervaardigd door ds. M a r t i n u s Soermans) en 1698-1780 (door ds. Ludovicus K l u i t ) . Z i e J . P . v a n D o o r e n e d . , Classicale acta 1573-1620. Particuliere synode Zuid-Holland. ï: Classis Dordrecht 1573-1600) ( R G P kleine serie, 49; 's-Gravenhage 1980) (vgl. de bespreking ervan door F. R . J . Knetsch, ' E e n classis i n wording', Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 63 (1983) 25-35); C A . Tukker, De classis Dordrecht van 1573 tot 1609. Bijdrage tot de kennis van in- en extern leven van de gereformeerde kerk in de periode van haar organisering (Leiden 1965).

6

7

8

2

C o n v e n t i k e l w e z e n i n de classis D o r d r e c h t

v o o r n a a m s t e i n f o r m a t i e b r o n . V o o r deze classis is niet g e k o z e n o m d a t d a a r h e t c o n v e n t i k e l wezen een voorshands bekende, i n enige z i n bijzondere o n t w i k k e l i n g z o u h e b b e n

doorge-

m a a k t . D e g e o g r a f i s c h e e e n h e i d v a n deze k e r k e l i j k e r e g i o is e v e n m i n e e n a a n t r e k k e l i j k e factor: de classis o m v a t t e e e n h e t e r o g e e n gebied, b e s t a a n d e u i t e e n v i e r t a l e i l a n d e n , n a m e l i j k dat v a n D o r d r e c h t (de D o r d t s e r i n g m e t een stadsgemeente v a n 8 predikantsplaatsen), A l b l a s s e r w a a r d (de Papendrechtse

de

r i n g m e t 14 g e m e e n t e n ) , d e Z w i j n d r e c h t s e W a a r d ( d e

Z w i j n d r e c h t s e r i n g m e t 7 g e m e e n t e n ) e n d e H o e k s e W a a r d ( d e S t r i j e n s e r i n g m e t 14 g e m e e n t e n ) , t e r w i j l o o k 13 W e s t b r a b a n t s e

gemeenten (de Overwaterse ring) eronder vielen.

D e k e u z e v o o r de classis D o r d r e c h t , destijds o o k w e l de classis Z u i d - H o l l a n d

9

genoemd,

is g e m a a k t o m d a t d e a c t a e r v a n i n v e r g e l i j k i n g m e t d i e v a n a n d e r e Z u i d h o l l a n d s e classes betrekkelijk veel e n b o v e n d i e n gevarieerde informatie over het verschijnsel v a n conventikelv o r m i n g bevatten. D i tbevordert e e n evenwichtige w a a r n e m i n g , m a a r tegelijk moet o o k o p de e e n z i j d i g h e i d v a n deze i n f o r m a t i e b r o n w o r d e n gewezen. E r v a n afgezien d a t naast d e a c t a v a n classes - o o k a l v o r m d e n d e z e v e r g a d e r i n g e n v a n w e g e h u n functies v a n c o n t a c t

tussen

de p r e d i k a n t e n e n toezicht o p de g e m e e n t e n de spil v a n het kerkelijke leven - evengoed die v a n s y n o d e n en plaatselijke kerkeraden v o o r b e w e r k i n g i n a a n m e r k i n g k o m e n , geven kerkelijke acta i n de regel alleen gegevens o m t r e n t conventikels w a n n e e r het verschijnsel i n negatieve z i n a a n de o r d e w o r d t gesteld. O n d e r d a t v o o r b e h o u d bedoelt d i t a r t i k e l e e n h i s t o r i s c h o v e r z i c h t te g e v e n v a n d e i n d e b r o n n e n a a n g e t r o f f e n gegevens. B i j d e b e s c h r i j v i n g d a a r v a n w o r d t eerst e e n c h r o n o l o g i s c h e l i j n g e v o l g d , t e r w i j l h e t laatste gedeelte e e n d w a r s d o o r s n e d e v a n het c o n v e n t i k e l w e z e n als z o d a n i g

beoogt.

1 0

De 17e eeuw D e oorsprong v a n het gereformeerde

c o n v e n t i k e l w e z e n ligt i n de 16e-eeuwse R e f o r m a t i e .

D e nieuwe leer v a n het a m b t aller gelovigen o n t n a m de clerus het m o n o p o l i e op de lectuur e n exegese v a n de b i j b e l e n verleende het recht d a a r t o e o o k a a n de g e m e e n t e l e d e n .

Intussen

b r a c h t d e p r o t e s t a n t s e k e r k o r g a n i s a t i e e c h t e r g e e n v e r a n d e r i n g i n h e t feit d a t d e c o l l e c t i e v e o m g a n g v a n leken m e t de Schrift e n het geloof vrijwel geheel gekoppeld w e r d a a n het kerkelijk instituut, m e t n a m e de p r e d i k i n g e n de catechese. B e r e i k t e d e protestantisering o p plaatselijk n i v e a u e e n z o d a n i g e g r a a d d a t g e m e e n t e l e d e n b u i t e n k e r k d i e n s t e n catechisatie i n o n d e r l i n g v e r b a n d m e t t e r d a a d w i l d e n b e a n t w o o r d e n a a n de oproep tot persoonlijke bijbelstudie, d a n moesten e n k o n d e n zij daarvoor zelf de m i d d e l e n e n v o r m e n c r e ë r e n . W e l i s w a a r h a d d e n de eerste v e r t e g e n w o o r d i g e r s meenten

v a n d e N e d e r l a n d s e c a l v i n i s t i s c h e ge-

tijdens h e t C o n v e n t v a n W e z e l (1568) g e s p r o k e n over d e i n s t e l l i n g v a n d e zoge-

n a a m d e profetie, e e n v o r m v a n g e z a m e n l i j k e

bijbelbespreking waar

gemeenteleden

het

w o o r d m o c h t e n v o e r e n , e n w a a r e v e n t u e e l a a n s t a a n d e pastorale w e r k e r s k o n d e n w o r d e n gev o r m d . M a a r i n de praktijk v a nhet gereformeerde i n v e r v a l te z i j n g e r a a k t .

1 1

gemeenteleven blijkt dit instituut a l snel

E e nzwak overblijfsel ervan v o r m t artikel v i n v a nde kerkorde v a n

9

Zie L . Knappert en A . A . Beekman, Geschiedkundige atlas van Nederland: de gereformeerde kerk onder de Republiek omstreeks het midden der 18e eeuw ('s-Gravenhage 1927) 10-11. 10 Bij het schrijven van dit artikel kon nog geen gebruik worden gemaakt van het Amerikaanse proefschrift van J o h n Eliott over de protestantisering i n de classis Dordrecht 1572-1670 (verschenen januari 1990, handelseditie op komst). 11 Zie over de profetie: H . Schokking, De leertucht in de gereformeerde kerk van Nederland tusschen 1570 en 1620 (Amsterdam 1902) 174-181.

3

Conventikel wezen in de classis Dordrecht

HflHj

Afb. 1. Portret van Ds. Gerard(us) van Schuylenborgh (1681-1770). Foto Iconographisch B u reau 's-Gravenhage.

de Synode van Dordrecht (1618-1619), waarin de mogelijkheid werd vastgelegd dat mannen met 'singuliere' gaven zonder speciale opleiding tot het predikambt worden toegelaten. Ook van deze regeling is in de twee eeuwen waarin de Dordtse kerkorde in Holland van kracht was maar zelden gebruik gemaakt. Waar de kerk onvoldoende voorzieningen bood in de behoefte van leken aan actieve theologiebeoefening was de weg vrij voor de ontwikkeling van het conventikelwezen. De grondslag hiervan wordt dan ook gevormd door het eigen initiatief van gemeenteleden om in het privé, dat wil zeggen zonder kerkelijk-institutionele bemiddeling, samen te komen met het doel elkaar te stichten door het spreken over de gereformeerde leer en de persoonlijke geloofsbeleving. Uiteraard kon de gereformeerde kerk hier slechts positief op reageren, maar tegelijk voelde zij de noodzaak om deze vrije godsdienstige bijeenkomsten onder controle te houden, in het belang van de handhaving van de orthodoxie en van de exclusiviteit van de ambtelijke prediking en liturgie. Deze ambivalentie zou gedurende twee eeuwen de rode draad vormen in het functioneren van het conventikelwezen binnen de Nederduits gereformeerde kerk. De calvinisten, die in Holland in 1572 het voortouw namen in de protestantisering van Noord-Nederland, hebben het spanningsveld langzaam maar zeker ontdekt. Voor dit gewest zijn we het best geïnformeerd over het dagelijkse gereformeerde leven vóór de Dordtse synode, de tijd waarin de kerk politiek, theologisch en organisatorisch haar plaats bepaalde. 12

12 Zie H . H . Kuyper, De opleiding tot den dienst des woords bij de gereformeerden ( s-Gravenhage 1891) 399-422, en in het algemeen G . Groenhuis, De Predikanten. De sociale positie van de gereformeerde predikanten in de Republiek der Verenigde Nederlanden voor 1700 (Groningen 1977) 163-170.

4

Conventikelwezen i n de classis D o r d r e c h t

We weten dat i n het laatste kwart v a n de 16e eeuw op verschillende plaatsen studiekringen bestonden van l i d m a t e n - al d a n niet beperkt naar sexe en leeftijd - die gezamenlijk en soms onder l e i d i n g van een predikant de bijbel of de catechismus bespraken. D e kerkelijke vergaderingen n a m e n hiertegenover een gereserveerde h o u d i n g aan. Z i j vreesden dat de gemeenteleden z i c h over al te moeilijke dogmatische kwesties zouden buigen, of samen kritiek z o u den uitoefenen op de kerkelijke leer en p r e d i k i n g . H e t conventikel werd gemakkelijk een m i niatuurkerkdienst, en de oefenaar die daar het W o o r d voerde gemakkelijk de mede- of tegenspeler v a n de plaatselijke p r e d i k a n t . 13

E e n dergelijke situatie vermelden de acta v a n de classis D o r d r e c h t voor het Brabantse dorp C a p e l l e i n 1620. Toch schijnt het i n het classicale gebied lange tijd te hebben ontbroken aan conventikels die bij de kerkelijke autoriteiten uitgesproken negatieve reacties uitlokten. D a a r v a n getuigt de betrekkelijk welwillende h o u d i n g waarmee de classis z i c h i n 1628 onderscheidde bij de beoordeling van een verzoek aan de Z u i d h o l l a n d s e synode v a n een 'coll e g i u m ' v a n Rotterdamse l i d m a t e n 'die haar begeeren te oeffenen i n de leere der waarheyd en de praktijke der godsaaligheyd'. D e Dordtse broeders lieten aangaande deze h u n verder onbekende b i j b e l k r i n g weten niet te k u n n e n zien 'dat i n sulcke een saecke yet quaets gelegen is, dat ledematen der gemeente tot sulck een eynde tesamencomen'. N a t u u r l i j k is orde en regel geboden, m a a r de oefening zelf blijve 'als eerlick ende christelick sijnde' gehandhaafd: l i d m a t e n hebben het recht z i c h zonder bemoeienis v a n predikant of kerkeraad te oefenen i n de leer. N i e t t e m i n stelde de synode een reglement op w a a r i n het h o u d e n v a n dergelijke 'particuliere catechisaties' aan een aantal beperkingen werd gebonden. E e n j a a r later werd dit reglement wegens bepaalde onduidelijkheden h e r z i e n . 14

15

16

D e positieve w a a r d e r i n g van c o n v e n t i k e l v o r m i n g kreeg gedurende de 17e eeuw een bedd i n g i n de beweging van de Nadere Reformatie. A l s kerkelijke b e l i c h a m i n g van de piëtistische stroming, die gedeeltelijk onder Engels-puriteinse invloed al v r o e g zijn intrede b i n n e n het Nederlandse calvinisme h a d gedaan, zag deze beweging bij m o n d e v a n h a a r vertegenwoordigers i n de catechese, met het conventikel als particuliere of private v o r m daarvan, een m i d d e l o m de samenleving te kerstenen op basis van de persoonlijke en collectieve beoefen i n g van innerlijk doorleefde v r o o m h e i d . E e n gelijkgerichte u i t i n g van hetzelfde streven was de propaganda voor huisdevotie en -catechisatie, teneinde van elk gezin een ecclesiola te maken. E e n m a a l i n praktijk gebracht k o n zo'n 'kleine kerk' gemakkelijk uitgroeien tot een gezelschap van v r o m e kennissen uit de plaatselijke gemeenschap. M a a r ook langs andere wegen versterkten de piëtistisch ingestelde gereformeerden h u n gemeenschapszin. D o o r m i d d e l van sobere k l e d i n g , bijbels taalgebruik, puriteinse zondagsviering é n frequent conventikelbezoek onderscheidden zij z i c h i n het dagelijks leven v a n kerkgenoten bij wie zij 17

18

13 A . T h . van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen. Kerk en kerkvolk ten tijde van Maurits en Oldenbarneveli (Assen 1974) 185187. V g l . ook J . Spaans, Haarlem na de Reformatie. Stedelijke cultuur en kerkelijk leven, 1577-1620 ('s-Gravenhage 1989) 198-199. 14 Acta 1-2 dec. 1620. 15 Acta 4 j u l i 1628. 16 Zie voor de betreffende synodale handelingen te Delft (1628) en Leiden (1629): W . P . C . K n u t t e l , Acta der particuliere synoden van Zuid-Holland, deel 1 ( R G P kleine serie, 3; 's-Gravenhage 1908) 265-267 resp. 303-305. 17 Zie i n dit verband W . Verboom, De catechese van de Reformatie en de Nadere Reformatie (Amsterdam 1986) 142-149 en 266-272, alsmede F. A . van Lieburg, De Nadere Reformatie in Utrecht ten tijde van Voetius. Sporen in de gereformeerde kerkeraadsacla (Rotterdam 1989) 45-52. 18 Zie L . F. Groenendijk, ' 'Opdat de mensche Gods volmaeckt zij'. Lectuur voor de religieuze v o r m i n g der gereformeerden tijdens de zeventiende eeuw, met bijzondere aandacht voor de bijdrage van de Nadere Reformatie aan de gezinsdevotie en -catechese', Pedagogische verhandelingen 9 (1986) 16-54.

5


19

de innerlijke geloofsbeleving misten. In Holland schijnt deze binnenkerkelijke groepsvorming tijdens het derde kwart van de 17e eeuw een doorbraak te hebben gekend. Vele lidmaten die de toestand van de kerk betreurden, zonderden zich af van de openbare eredienst en 'rigtten gezelschappen op van twintig tot veertig personen, die in een gesloten burgerhuis, wel niet zoozeer des zondags maar, om meer het oog te ontwijken van zulken die dat niet gaarne zagen, vooral op andere dagen der week zamenkwamen en onder het bestuur van iemand uit hun midden, daartoe bijzonder bekwaam geacht, tot gemeenschappelijke stichting bijeen waren'. Deze opkomst van het conventikel zou mede gestimuleerd zijn door de invoering van zogenaamde openbare bijbeloefeningen, vooral op plaatsen waar de voorziening van predikanten gebrekkig was. Hier werd dan op doordeweekse avonden onder leiding van een predikant een bepaald bijbelgedeelte besproken. Spoedig namen echter ook zelfbewuste Schriftkenners het woord en organiseerden zij op hun beurt eigen bijeenkomsten. Soms namen rondreizende predikanten en proponenten, ja zelfs vrouwen het initiatief om in conventikels over de Heilige Schrift en over theologische hoogstandjes te discussiëren en voor anderen hun gebedskunst te etaleren. De mensen uit deze kringen begonnen zich, in de waan zelf alleen 'de wedergeboorne onder de christenen' te vertegenwoordigden, te tooien met namen als 'de vroome[n], Jesus' kinderen, Jesus' lievelingen, kinderen des ligts' en dergelijke. Een en ander werd tijdens de Zuidhollandse synode van 1669 naar voren gebracht door de classis 's-Gravenhage. De synode vernieuwde toen het conventikelreglement uit 1629, maar een jaar later werd onder meer door de classis Dordrecht een kleine aanvulling voorgesteld. De wens luidde dat de synode ook die bijeenkomsten zou afkeuren 'waerin men de predicatiën der predicanten censureert, invoegen dat men eenige condemneert als niet genoug dringende op de practique der godsalicheyt': de in het conventikelcircuit vigerende adviezen om dominee x te mijden en dominee y na te lopen vormden een misstand die onvermijdelijk tot scheuring en verdeeldheid in de gemeenten zou leiden. Aan dit - overgenomen - voorstel van de Dordtse classis om de piëtistische minachting van een deel van het predikantenkorps in het synodale reglement te vermelden, lagen wellicht praktijkervaringen ten grondslag. Maar juist in deze jaren 1669 en 1670 kwamen de impulsen tot separatistische neigingen onder het gereformeerde kerkvolk vooral van buitenaf. De afscheiding en daaropvolgende oprichting door de waals-gereformeerde predikant Jean de Labadie (1610-1674) van een zelfstandige huisgemeente te Amsterdam, waartoe alleen bekeerde christenen werden toegelaten, was een schokkende en spraakmakende gebeurtenis, die vele piëtisten in den lande tot de overtuiging bracht dat het de kerk als instituut aan innerlijke kracht ontbrak om de noodzakelijke reformatie ter hand te nemen. De opbloei van de gezelschappen, als 'privatisering' van het kerkelijk reformatiestreven, lag in het verlengde van deze bewustwording. Het conventikelwezen verkreeg daarbij de functie van een gemeenschap van ware gelovigen binnen een volkskerk die grotendeels uit schijn-christenen zou bestaan. 20

21

22

23

19 20 21 22

V g l . F . A . van Lieburg, ' D e receptie van de Nadere Reformatie i n Utrecht', De zeventiende eeuw 5 (1989) 120-128. A . Ypey en I.J. Dermout, Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk n (Breda 1824) 28. Ypey en Dermout, Aanteekeningen bij het hiervoor aangehaalde werk, 13-15. Voor de acta van de synode te Schoonhoven (1669): W. R C . K n u t t e l , Acta der particuliere synoden van Zuid-Holland, deel 4 (RGP kleine serie, 11; 's-Gravenhage 1912) 484-487. 23 Zie over de invloed van D e Labadie op het binnenkerkelijk separatisme: W . Goeters, Die Vorbereitung des Pietismus in der reformierten Kirche der Niederlande bis zur labadistischen krisis 1670 (Leipzig-Utrecht 1911), i.h.b. 267-286.


EXTRACTEN, Getrokken uyt den N A T I O N A L E N S Y N O D E , aehouckn tot D O R D R E C H T , in de Jasten IS18, en itfi#, Raakstide D e n voet, ordre, en maniere van'de C A T E C H 1 S A T I E N :

Afb. 2. Titelblad van een door de classis Dordrecht heruitgegeven bundeling van de synodale wetten op het conventikelwezen (1712). A R A , archief classis Dordrecht, inv. nr. 125.

Mitsgaders

C O

P I E N

Van de Extracten der naadcr reglementen uyt de P R O V I N C I A L E S Y N O D E N van Z U Y D H O L L A N D , op hetpoinélvan devoorfeyde C A T E C H I S A T I E N:

Gelyl ook Tegens de C O N V E N T I C U L E N federtdenvoorfeyden Jaare gearrcftcert, tot denjaare 1681, incluys. Vylppvrndocr orJn vindt» E: KERKENRAAD

va»LEIDEN.

E n nu wederom , nieuwlyks , door ordre cn refolutievm dc E E R W : C L A S S I S van Z U Y D H O L L A N D ; J u m h i i . ) 7

Tmenme,:.

: i

'

.

, jig s a r r..i nffm mept.

Otfiaaga,

;

' ' ' • >"••• .— /Ti'.:-v;, T ! . - o k ï c a „ o o , , O r d u u r a S t a d s D a i k k e r , woonende over deBcurs. 171L

%

In deze periode had de kerk vooral te vrezen van steeds weer opduikende personen die lokaal en regionaal actief waren in het verspreiden van ideeën die tegen de bestaande prediking, kerkorde en liturgie gericht waren. Oefenaars in conventikels vormden hierbij natuurlijk een belangrijke groep, maar tijdens de kerkelijke vergaderingen vielen naast die van De Labadie steevast de namen van twee onruststokers die afkomstig waren uit de eigen gelederen: Adrianus de Herder (1639-1699) en Jacobus Koelman (1631-1695). Beiden waren afgezet als gereformeerd predikant, respectievelijk in 1671 te Bleiswijk en in 1675 te Sluis, maar bleven op eigen initiatief voorgaan in conventikels. H u n private verkondiging van Gods Woord ging gemakkelijk gepaard met kritisering van de gereformeerde kerk vanuit een radicale piëtistische overtuiging. Met name Koelman reisde stad en land af om prediking en pastoraat te bedrijven in vrome gezelschappen, terwijl hij daarnaast als publicist zorgde voor een enorme hoeveelheid lectuur over de gebreken van de gereformeerde kerk en over de 'praktijk der godzaligheid' als middel tot herstel. 24

25

Over het eventuele optreden van de genoemde woordvoerders in de classis Dordrecht leveren de acta in deze periode weinig gegevens. Tijdens de jaarvergadering van 1680 bleek dat er omtrent De Labadie niets te melden viel, maar dat er wel interesse bestond in de middelen waarmee de synode de 'onordentelijke vergaderingen van Coelman en De Herder' bestreden zou willen zien. De plaatselijke berichten blijven beperkt tot de stadsgemeente 26

24 Zie W . P . C . K n u t t e l , A d r i a a n de Herder', Rotterdams jaarboekje 2e reeks, 6 (1918) 1-13; A . F . K r u l l , Jacobus Koelman. Eene kerkhistorische biografie (Sneek 1902) 257-266. 25 Zie W . van 't Spijker, 'Jacobus K o e l m a n (1632-1695)', i n : De Nadere Reformatie. Beschrijving van haar voornaamste vertegenwoordigers ('s-Gravenhage 1986) 127-163, aldaar 139-143. 26 Acta 18-19 j u n i 1680.

7


27

v a n D o r d r e c h t , waar i n 1678 sprake was van bezoekers v a n 'secrete conventietalen' en i n 1685 van kerkeraadsleden die het verzoek hadden gekregen o m 'eenige particuliere exercit i ë n ' te h o u d e n . V e r d e r m a k e n de visitatieverslagen van 1694 m e l d i n g v a n conventikels i n G e e r t r u i d e n b e r g , waartegen de kerkeraad beloofd h a d te z u l l e n w a k e n . 28

29

E e n situatie waarbij er sprake was van een duidelijke kloof tussen de v r a a g vanuit de gemeente en het kerkelijke aanbod deed zich voor i n H e n d r i k Ido A m b a c h t i n 1698, waar destijds S a m u e l C a n i n (ca. 1670-1720) predikant was. H i e r werden conventikels belegd waarvan de bezoekers ' w e i n i g h of niet op 't A m b a c h t i n de kerek quamen', terwijl een aantal gemeenteleden tevens oefeningen en wellicht ook de kerkdiensten bijwoonde i n het a a n de overkant gelegen dorp A l b l a s s e r d a m , de standplaats v a n dominee F r a n c o v a n der K l u y t (ca. 16651727). Laatstgenoemde werd door de classis verzocht o m die conventikelgangers op te wekken weer i n de eigen woonplaats ter kerke te g a a n . E n i g e tijd later verschenen twee l i d m a ten van H e n d r i k Ido A m b a c h t ( C o r n e l i s A r i e n s z . C o e n s en J a n J a n s z . van Weenen) ter classicale vergadering. Z i j werden v e r m a a n d o m geen h i n d e r toe te brengen aan de openbare ambtsuitoefening van h u n wettige predikant, " t zij door 't wederleggen v a n zijne p r e d i k a t i ë n , c a t e c h i z a t i ë n , gedagten o f andersins sijn respect werde b e n o m e n ' . 30

31

Z o mogen we vaststellen dat gedurende de 17e eeuw de verspreiding v a n kerkkritische i d e e ë n , zowel v i a de predikanten en geschriften v a n de N a d e r e Reformatie als v i a de mondelinge kanalen v a n de conventikels, ook i n de classis D o r d r e c h t zijn voortgang heeft gehad. Terecht werd door de gereformeerde autoriteiten geconstateerd dat i n al die vergaderingen v a n gemeenteleden 'dikwils de geest en m a x i m e n v a n L a b a d i e , K o e l m a n en diergelijke doorstralen, blijkende i n het qualijk spreken v a n de overheden, i n het verachten v a n den openbaren dienst en v a n die leeraars die, de vastgestelde kerkenorder volgende, sig niet gaarn aan sekere gedistingueerde m a x i m e n overgeven, i n het l e b b i g u y t m a k e n v a n de o n d e r h o u d i n g der sogenaamde feestdagen en het schelden der p u b l i q u e formulieren van onse liturgie voor eeselsbanden'. 32

Het tweede decennium van de 18e eeuw H e t laatste citaat dateert van 1717, toen er i n m i d d e l s een nieuwe generatie van gereformeerde gemeenteleden en kerkelijke beleidvoerders was aangetreden. K w a m het conventikelwezen i n de Dordtse regio tot hiertoe slechts incidenteel en i n vrij algemene z i n ter sprake, gedurende het tweede d e c e n n i u m v a n de 18e eeuw v o r m d e het i n de classicale handelingen een question brülante, waarbij vooral het gebied van de A l b l a s s e r w a a r d i n opspraak was. D e z e belangstelling k a n niet los worden gezien v a n een gelijktijdige opbloei van het gereformeerde p i ë t i s m e i n deze streek, w a a r v a n we een fel-kritische beschrijving bezitten v a n de h a n d v a n B a l t h a z a r Gravenbigt, schoolmeester-voorlezer te N i e u w p o o r t . D e z e mengde z i c h i n een polemiek die ontstaan was r o n d o m de persoon van de 'gemetamorphoseerde predikant' v a n 's-Gravendeel, H e n r i c u s Eyssonius (1683-1742), die i n 1711 een boekje over zijn plotselinge 27 28 29 30 31 32

8

Acta Acta Acta Acta Acta Acta

21 j u n i , 6-7 j u l i en 1 nov. 1678. 19-20 j u n i 1685. 22-23 j u n i 1694. 25 j u n i 1698. 2-3 sept. 1698. 22-25 j u n i 1717.


bekering had geschreven. In venijnige bewoordingen ageerde Gravenbigt tegen de predikanten van de 'ernstige' richting die op grote delen van de bevolking van de Alblasserwaard indruk weten te maken met hun betogen over de noodzaak van wedergeboorte en alle 'fijmelagtige dweeperijen' die met dat laatste gepaard schenen te moeten gaan. Een predikant die Gravenbigt hier ongetwijfeld mede op het oog had was Gerard(us) van Schuylenborgh (1681-1770), die sinds 1709 de gemeente van Molenaarsgraaf diende. Over de typisch piëtistische wijze waarop hij inhoud gaf aan het pastoraat kwam al in 1711 een reeks klachten bij de classis binnen. De dominee hield niet alleen conventikels, maar maakte verder op eigenzinnige wijze gebruik van het doops- en avondmaalsformulier, oordeelde al te snel of iemand bekeerd was of niet - ook al betrof het een collega-predikant - en vond dat alleen 'wedergeborenen' het Gebed des Heren in de mond mochten nemen. Dit laatste standpunt werd gedeeld door zijn schoolmeester (over wie straks meer), die daarom weigerde de jeugd het Onze Vader te leren. Van Schuylenborgh, die een en ander ontkende of rechtvaardigde, verantwoordde zich omtrent de conventikels door uit te leggen dat het uitsluitend om 'stichtelijke bijeenkomsten' ging, waarin meestal hijzelf maar soms een lidmaat 'die hij beproefd gevonden had' het woord voerde. 33

34

35

36

Korte tijd later verklaarde Van Schuylenborgh voor de classis dat 'ja talrijcke bijeenkomsten in sijne plaats waren gehouden met sijn kennisse, en dat daarin waaren voorgegaan - so met bidden als andere oeffeningen in vragen over de H[eilige] Schriften - twee personen van Amsterdam, alsook van de naastbuyrige plaatsen'. Ondanks zijn protest kwam Van Schuylenborgh onder classicaal toezicht van twee collega's te staan. Zijn excuus dat hij de synodale resoluties in onwetendheid had overtreden hielp evenmin, aangezien nieuwe klachten over zijn recente optreden binnenkwamen. Uiteindelijk oordeelde een ingestelde onderzoekscommissie dat aan de rechtzinnigheid van Van Schuylenborgh niet hoefde te worden getwijfeld, al moesten zijn openbare uitlatingen over predikanten en overheden als onvoorzichtig worden afgekeurd. Hij moest beloven dat hij zich in het vervolg ervoor zou hoeden om 'ledematen van andere gemeentens te trekken of toe te laten tot het antwoorden in sijne bijzondere oefeningen'. 37

38

39

In 1716 nam Van Schuylenborgh het beroep aan van de gemeente Tienhoven, stellig tot verdriet van de conventikelvromen in Molenaarsgraaf. Doch niet getreurd, dacht ouderling en schoolmeester Gijsbert van Es. Hij achtte zich thans geroepen om de vacante gemeente te gaan dienen door 'op den dag des Heeren (beginnende en eyndigende met gesang en eygenhoofdige gebeden) den dienst van een predikant waar te nemen, so met catechiseren als het uytleggen en toepassen van verscheyden texten der H[eilige] Schrifture, sustinerende dat het hedendaagsche ouderlingschap hem sowel tot het leeren als tot het helpen bestuuren der gemeente soude qualificeren'. Met dit zelfrespect klom hij op een zondag, na afloop 40

33

Z i e L . F. G r o e n e n d i j k ,

' D e p r e k e n v a n W i l h e l m u s a Brakel', Documentatieblad

Nadere Reformatie

8 (1984) 114-124,

a l d a a r 123-124. I n z i j n studie over de i n v l o e d v a n het p i ë t i s m e i n dit g e b i e d rept B r i e n e n (die de classicale acta o n g e z i e n liet) met geen w o o r d over deze o p w e k k i n g , n o c h over het c o n v e n t i k e l w e z e n ; i n : C A . B r i e n e n , Reformatie

en Nadere

Reformatie

in Alblasserwaard

en Vijfherenlanden

(Kampen

1984)

T u k k e r en

T

21-56.

34

Z i e F . A . v a n L i e b u r g , ' G e r a r d u s v a n S c h u y l e n b o r g h (1681-1770)', b u n d e l over het g e r e f o r m e e r d e p i ë t i s m e i n

35

A c t a 14-16 a p r i l

1711.

36

A c t a 21-23 j u n i

1712.

de 18e eeuw (te v e r s c h i j n e n K a m p e n

37

A c t a 6-7 sept.

38

A c t a 1-3 nov.

39

A c t a 7-9 nov.

1991).

1712. 1712; vgl. 20-22 j u n i en 5-7 sept.

1713.

1713.

40

A c t a 22-25 j u n i

1717.

9

C o n v e n t i k e l wezen i n de classis D o r d r e c h t

van een dienst w a a r i n de jonge proponent W i l h e l m u s a B r a k e l van der K l u y t (1694-1762) zijn talenten h a d mogen tonen, op de kansel o m de gemeente aan te kondigen dat hij voornemens was die avond i n het schoolgebouw een extra oefening te houden; n o r m a l i t e r deed hij dat al op z a t e r d a g a v o n d . 41

Z o u een incident als het laatstgenoemde op zichzelf hebben gestaan, d a n hoefden de kerkelijke beleidvoerders er niet meer d a n overeenkomstige aandacht aan te schenken. M a a r de praktijk gaf een ander beeld te zien. D e z e wekte onder de predikanten begrijpelijke bezorgdheid over 'die extravagante jeukerigheyd die tegenwoordig heerst i n vele menschen, en bijsonder op sulke plaatsen die tot de classis van Z u y d - H o l l a n d behoren en i n de n a b u u r schap desselvs, o m de openbare bijeenkomsten en godsdienstoefeningen te veragten en n a te laten, en sigselven leeraars op te werpen die i n bijsondere vergaderingen of oefeningen sig o n d e r w i n d e n niet alleen de Heydelbergse C a t e c h i s m u s m a a r ook verscheyden stukken van de H[eilige] Schriftuure te verklaren, of ook wel eenige losse redenen (so sij seggen tot stichtinge en uyt liefde) te voeren over godsdienstige stoffen'. 42

M e t deze en andere woorden motiveerde de Dordtse classis i n 1716 het voorstel o m een gravamen of zogenaamd quaeritur i n te dienen bij de Z u i d h o l l a n d s e s y n o d e , w a a r i n de v r a a g gesteld werd of ouderlingen, diakenen of l i d m a t e n 's zondags of doordeweeks, b i n n e n of b u i t e n de kerk de vrijheid hebben o m openbare catechisaties te h o u d e n over de H e i d e l bergse Catechismus of over teksten uit de bijbel, 'dewijl er sulcke gevonden werden die voorgeven sulcks te mogen doen volgens r e s o l u t i ë n van de Syn[ode] N a t i o n a a l en particuliere s y n o d e n ' . D i e synodale reglementen waren enkele j a r e n daarvoor, naar a a n l e i d i n g van de problemen r o n d V a n S c h u y l e n b o r g h i n 1712, onder redactie van initiatiefnemer Johannes Vechovius (1657-1727) en zijn collega-predikant L u d o v i c u s de l a Coste (1674-1764), door de classis D o r d r e c h t opnieuw i n d r u k uitgegeven, en i n tweevoud voor tien stuivers aan elke predikant met kerkeraad v e r k o c h t . Zodoende h a d d e n de bestaande bepalingen omtrent conventikels i n de gemeenten ruimere verspreiding k u n n e n krijgen en kennelijk ook gekregen, aangezien m e n er geen verbod i n z o u hebben gevonden v a n het h o u d e n van conventikels door ouderlingen o f diakenen. 43

44

45

45

Overigens lijkt dat laatste gegeven door de classis slechts als j u r i d i s c h aanknopingspunt te zijn gekozen o m het groeiende, kerkelijk weerspannige conventikelwezen als z o d a n i g ter Z u i d h o l l a n d s e synode aan de orde te stellen. D e z e vergaderde i n 1717, m a a r op h a a r verzoek voorzag de Dordtse classis het quaeritur n o g van een uitvoerige 'ophelderinge en justificatie', w a a r i n de nodige voorbeelden en 'staaltjes' werden gegeven van het optreden van diverse oefenaars i n de regio. D e opstellers h i e r v a n verklaarden i n p r i n c i p e geen vijanden te zijn van conventikels; zij wensten integendeel 'dat al het volk des H e e r e n profeten waren, en dat alle christenen i n hunne gezelschappen m a l k a n d e r e n met godvrugtige samenspreken m o c h ten stichten'. M a a r wanneer personen die geen o p l e i d i n g voor het predikambt hebben genoten en niet door de kerk erkend zijn, i n eigen bijeenkomsten het w o o r d voeren, en meestal 41 Acta 3-5 nov. 1716 en 6-8 april 1717. Volgens ds. H o o g te Molenaarsgraaf had een soortgelijk geval zich daar al ten tijde van zijn voorganger V a n Schuylenborg voorgedaan. 42 Acta 22-25 j u n i 1717. 43 Acta 3-5 nov. 1716. 44 Acta 23-24 j u n i 1716. 45 Voor de titelopgave zie afbeelding 2. E e n exemplaar bevindt zich i n het archief van de classis Dordrecht, inv. nr. 125. De oorspronkelijke uitgave van 1683 wordt bewaard i n het archief van de gereformeerde kerkeraad te Leiden (GA), inv. nr. 30. 46 Acta 21-23 j u n i en 6-7 sept. 1712.

10


i n kerkkritische z i n , d a n k a n er slechts onrust, tweedracht en scheuring ontstaan. Wellicht kon het synodale gezag zulke heilloze gevolgen voorkomen, en met name opheldering geven over het recht van ouderlingen en diakenen o m oefeningen te h o u d e n .

47

D e synode v o n d de kwestie gewichtig genoeg o m h a a r i n h a n d e n te geven van een speciale commissie, en vervolgens 'ad referendum' te nemen oftewel de behandeling tot de volgende synode uit te stellen. Intussen z o u m e n zich geheel houden aan de bestaande resoluties i n z a ke de conventikels, terwijl de classis D o r d r e c h t gevraagd werd o m intussen aan alle andere Z u i d h o l l a n d s e classes afschriften van haar acta te zenden, 'teneynde een beter gezigte v a n alles mogten h e b b e n ' .

48

L a t e r bleek dat de Dordtse predikanten w e i n i g w a a r d e r i n g hadden

voor deze omslachtige procedure, temeer daar een aanvankelijk besluit o m de teksten r o n d het quaeritur d a n m a a r te laten d r u k k e n al gauw weer werd i n g e t r o k k e n .

49

N o g voor de vol-

gende Z u i d h o l l a n d s e synode liet m e n op enigszins g e ï r r i t e e r d e toon weten de zaak verder als afgedaan te willen beschouwen, 'zonder eenige verdere beweegingen te maaken'. A l s m o tivatie gold dat de synode de conventikelresoluties immers had 'gerenoveerd' en dat de Dordtse classisleden zelf hoofd voor hoofd hadden beloofd z i c h daaraan te h o u d e n .

50

Ongetwijfeld was de rust i n de kerk en de afzonderlijke gemeenten een voorname reden die de classis en derhalve ook de synode van verder optreden deed afzien. Overigens was het gehele beleid van deze meerdere vergaderingen erop gericht o m de controle op de conventikels zoveel mogelijk aan de plaatselijke kerkeraden over te laten en slechts van bovenaf i n te grijpen wanneer zich daadwerkelijke p r o b l e m e n hadden voorgedaan. V a n d a a r dat de synode bij het bovengenoemde quaeritur van de classis een gespecificeerde verantwoording verlangde, m a a r ook de classis D o r d r e c h t zelf g i n g i n de loop der tijd uitdrukkelijk alleen op vragen van predikanten inzake het conventikelwezen i n wanneer er concrete voorbeelden bij werden gegeven.

51

D a t het conventikelwezen intussen niet als een regionale, laat staan plaatselijke aangelegenheid k o n worden afgedaan bleek de classis D o r d r e c h t al spoedig n a de bovengenoemde affaire uit een brief van de classis R h e n e n - W i j k . D a a r i n werd geklaagd dat de predikant van N i e u w L e k k e r l a n d , Petrus van der Velde (ca. 1660-17 2 3 ) ,

52

i n de aangrenzende provincie U t r e c h t

door het houden van conventikels o p s c h u d d i n g en v e r w a r r i n g i n de gemeenten z o u hebben gegeven.

53

V a n der Velde ontkende dit door te betogen dat het slechts g i n g o m bezoeken die

hij aan v r i e n d e n te Scherpenzeel en Renswoude h a d gebracht; tijdens de gesprekken - die bijn a vanzelfsprekend over geestelijke zaken gingen - waren verschillende b u r e n toegestroomd i n de gedachte dat er een oefening gaande was. Intussen klaagde V a n der Velde erover dat zijn aanklagers - de predikanten van Renswoude en Renseveen - h e m daar de predikdienst hadden belet, en bovendien h e m é n dominee V a n S c h u y l e n b o r g h hadden uitgemaakt voor 'schelm e n en s c h u r k e n ' .

54

E r volgde een briefwisseling waarbij de classis D o r d r e c h t het ondanks

alles voor V a n der Velde o p n a m en uiteindelijk een modus v i v e n d i werd b e r e i k t .

55

47 48 49 50 51 52

Acta 22-25 j u n i 1717. A R A , Oud-synodaal archief (2.19.64), inv. nr. 20.vi, acta synode Woerden 6-16 j u l i 1717. Acta 2-4 november 1717 en 26-28 april 1718. Acta 21-23 j u n i 1718. V g l . acta 22-23 j u n i 1753. Zie over hem H . Florijn ed., Hollandse geloofshelden. Levensbeschrijvingen van tien bekende Nederlandse oudvaders door henzelf of door hun tijdgenoten geschreven (Utrecht 1981) 247-275. 53 Zie over het optreden van V a n der Velde i n Veenendaal: C . Veltenaar, ' E e n conventikel te Veenendaal i n 1718', Bijdragen en mededeelingen Gelre 23 (1920) 33-38. 54 Acta 6-7 sept. 1718. 55 Acta 18-20 april, 20-21 j u n i , 5-6 sept. 1719; 9-11 april, 25-28 j u n i en 3-5 sept. 1720.

11

Conventikelwezen in de classis Dordrecht

A f t ) . 3.

P r e n t v a n 'de fijne'. U i t : B . W o l f f e n A .

D e k e n , Economische liedjes ( ' s - G r a v e n h a g e 1972), tegenover p. 212. F o t o K o n i n k l i j k e B i b l i o t h e e k 's-Gravenhage.

De periode omstreeks 1750

In het vervolg van de classicale acta trekt vooral het midden van de 18e eeuw de aandacht. Een naam die dan telkens terugkeert is die van oefenaar Jacob Groenewegen (1707-1780). Van beroep dijkwerker, woonde hij jarenlang in Werkendam, waar zijn broer Johannes (1709-1764) predikant was. Zij waren remonstrants opgevoed, maar als jongeman overgegaan tot de gereformeerde kerk. Vooral Jacob ontpopte zich als een actieve aanhanger van het piëtisme. Zowel in de jaren 1739-1740 als in 1753 raakte hij in conflict met de kerkelijke autoriteiten vanwege het uitgeven van theologische werkjes zonder de vereiste classicale approbatie. Daarnaast bezorgde de recalcitrante figuur veel overlast door het houden van oefeningen op tal van plaatsen in de regio. Dit laatste optreden was voor de classis Dordrecht vooral van betekenis tijdens de bekende opwekkingsbeweging - bekend als de 'Nijkerkse beroeringen' - die medio 18e eeuw bepaalde delen van ons land, waaronder de Zuidhollandse eilanden in de ban hield. De talrijke bekeringen die zich toen voordeden, onder begeleiding van allerlei lichamelijke uitingen zoals hevige gemoedsaandoeningen, stuipen en luid Jezus-geroep, zag Groenewegen als een wonderlijke blijk van het werk van de Heilige Geest, terwijl anderen de verschijnselen verwezen naar het terrein van wat wij de godsdienstpsychiatrie zouden noemen, en vooral het 56

56 Zie J . Noordzij, Beroeringen in Nederland (te verschijnen K a m p e n 1991). 12


conventikelwezen als bron van de kerkelijke onrust aanmerkten. Wellicht mede vanuit een zeker beroepsbewustzijn waardeerde oefenaar Groenewegen de opwekking als een vrucht van de plaatselijke gezelschappen der vromen. Mede door zijn propaganda-activiteiten manifesteerde de beroering zich aanvankelijk vooral in zijn woonplaats Werkendam, maar waaide zij omstreeks 1751 over naar verschillende plaatsen in de Alblasserwaard. Een voorstander van de opwekking was ook dominee Bernardus Elikink (1701-1767) te Papendrecht, die vooral uit Dordrecht veel volk trok en de wonderlijke gebeurtenissen in zijn dorp in een dagboek heeft vastgelegd. Omgekeerd ontstond er in de stad Dordrecht opschudding toen in het voorjaar van 1752 de convulsieverschijnselen werden gesignaleerd onder Papendrechtse bezoekers van de wekelijkse oefening van Dingeman Ouboter, die als catechiseermeester, ziekentrooster en voorzanger in dienst van de overheid was. Het gerecht verbood hem voorlopig het houden van conventikels, en adviseerde de burgemeesters een effectief reglement op te stellen waaraan alle oefenaars in de stad zich zouden moeten onderwerpen. De burgemeesters hebben dat reglement gemaakt, in druk uitgegeven en van de kansels laten aflezen. Verder richtten zij om kerkelijke onrust te voorkomen het verzoek aan de in november 1752 vergaderende classis Dordrecht om in de daaraan voorafgaande bidstond geen predikant te laten voorgaan die een voorstander van de beroeringen was, waarbij speciaal de broeders van de Papendrechtse ring werden genoemd. De classis Dordrecht zelf stemde met dit verzoek in, en daartoe bleef althans zijn directe bemoeienis met de gehele beroeringskwestie beperkt. Het voorstel van één der predikantleden om het reglement van de Dordtse magistraat over te nemen werd verworpen, omdat de classis juist een besluit had genomen teneinde de bekendheid met de kerkelijke conventikelvoorschriften in de gemeenten te bevorderen. Aanleiding daartoe was de klacht van oefenaar Louis van Es te Numansdorp over het weinig verheffende optreden van zijn predikant, Patroculus Luyken (?-1766), en de kerkeraad. Van Es begon in 1744 met elke zondagavond in de school een openbare bijeenkomst te houden, waar in vraag-en-antwoordvorm de in de kerk behandelde catechismusafdeling werd besproken. Dit gebeurde met goedkeuring van zijn predikant, die soms zelf aanwezig was en een gebed en zegen uitsprak, ja soms de oefening vanaf de kansel aankondigde. Nadat de oefening gedurende de oogsttijd van 1747 voor zes weken was gestaakt zette de predikant plotseling zijn voet dwars door het tijdstip van de zondagmiddagdienst van vier op zes uur te stellen om zo de oefening te verhinderen. Dat lukte ook, totdat Van Es rond Kerstmis 1750 op het aanhoudend verzoek van vele gemeenteleden besloot om voortaan 's woensdagsavonds zijn oefening te hervatten. De predikant las vervolgens van de kansel een reglement af, maar weigerde het verzoek van Van Es na afloop van de dienst om een afschrift hiervan: hij mocht het 'naesoecken in de synodale wetten'. Op het antwoord dat dominee wel wist dat hij die niet machtig was schreef deze met potlood op een briefje: 'Leyd. 1629 art. 39 en 54 pt. 37 a. 9'. Van Es: 'mijnheer, dat verstae ik niet'. De dominee: 'gaet daer maer mede bij u predikanten, die sullen het u wel uytleggen'. Omdat Van Es zijn wil om de oefeningen te hervatten doorzette werd hij tenslotte gecensureerd, waarna hij zich op de classis beriep. Dit leidde in 1751 tot rehabilitatie van Van Es, 57

58

59

60

57 C . J . J . Clements, De Alblasserwaard in de ban van een religieuze beweging (scriptie R U Utrecht 1987); J . Bezemer, ' H e t wonder van de emotionele bekeringen te Papendrecht i n 1752', De Hoeksteen 7 (1978) 70-79. 58 Acta 7-8 nov. 1752. 59 Acta 20-21 j u n i en 5-6 sept. 1752. 60 Acta 7-8 sept. 1751.

13


maar de classis besloot tegelijk om alle kerkeraden een resolutie in het notulenboek te laten inschrijven die de Zuidhollandse synode in 1747 - eveneens naar aanleiding van een plaatselijk conflict - had genomen om de oefenaars onder controle te krijgen. Deze vroegere resolutie hield in dat de oefeningen moesten plaatsvinden over de Heidelbergse Catechismus, in de vorm van vragen en antwoorden ('selfs ook in die stucken die de practijcq der godsaligheyd betreffen'), niet gelijktijdig met de kerkdienst en catechisaties van de predikant, terwijl er voor de laatste en één van zijn ouderlingen altijd twee stoelen vrij moesten staan. Verder moest de oefenaar jaarlijks de bezoekers van zijn catechisatie laten registreren, hen eerbied voor de ambtsdragers inboezemen en zich onthouden van alle activiteiten die de openbare predikdienst toebehoorden. Sommige kerkeraden moesten overigens aan de opdracht tot inschrijving ervan in de acta bij herhaling herinnerd worden, om over de naleving van de bepalingen in de plaatselijke gemeenten te zwijgen. En in 1753 werden drie predikanten erover berispt dat zij in hun dorp oefeningen toelieten die de toets van de classicale resolutie niet konden doorstaan. 61

62

63

64

Na de handelingen omtrent deze reglementering van de conventikels lezen we over ons onderwerp nog slechts enkele losse berichten van kerkvisitatores over plaatselijke gezelschappen of oefenaars, alsmede een verwijzing naar het optreden van Jacob Groenewegen in Willemstad (dus buiten de classis). Naar het schijnt heeft de kerkelijke wetgeving op het conventikelwezen omstreeks het midden van de 18e eeuw ook in andere gebieden een zeker eindpunt bereikt; wel vinden we in 1793 nog een formele verwijzing naar een in Friesland uitgevaardigd politiek reglement op de 'oefeninghouders'. Wat Zuid-Holland betreft toonde de synode zich in 1753 zelfs onwillig om - op voorstel van de Gelderse synode, die zich toen vooral zorgen maakte over de zich verbreidende opwekkingsbeweging — nog een reglement op de oefeningen vast te stellen. Gedurende de laatste decennia van de 18e eeuw lijkt dus het juridische contact tussen de kerk en het conventikelwezen verbroken te zijn, al bleven de gezelschappen zelf ongetwijfeld op ruime schaal bestaan. In hoeverre het conventikelwezen invloed heeft ondergaan van de ingrijpende verschuivingen die zich door de verbreiding van Verlichtingsideeën vanaf 1750 voordeden in de 'sociabiliteit' van het Nederlandse publiek, blijft intussen een open vraag. 65

66

67

68

69

70

61 Acta 2-3 nov. 1751. 62 A R A , Oud-Synodaal A r c h i e f N e d . Herv. K e r k (2.19.64), inv. nr. 20.x, acta synode G o r i n c h e m 4-14 j u l i 1747 63 Acta 11-12 april, 20-21 j u n i 1752; 1-2 mei en 19-20 j u n i 1753. 64 Acta 4-5 sept., 30-31 okt. 1753 en 23-24 april 1754. H e t betrof de predikanten H a a k , Thoepoel en Schrijver, resp. te Bleskensgraaf, Wijngaarden en Molenaarsgraaf. 65 Acta 19-20 j u n i 1759 (Bleskensgraaf, oefenaar Gijsbert van V l i e t uit Giessendam), 19-20 j u n i 1770 ('s-Gravenmoer, oefenaar J a n Hanzel) en 25-26 j u n i 1776 (Zuid-Beijerland). 66 Acta 23-24 j u n i 1767. H e t betrof een oefening over een vrije tekst, 'dus meer hebbende de gedaante van een predicatie dan van een catechisatie of huysoeffening'. H e t geval werd doorgegeven aan de classis Gorinchemacta 12-13 april 1768. 67 Zie J . L i n d e b o o m , 'Classicale wetboeken. E e n bijdrage tot de kennis van het kerkelijk leven i n de achttiende eeuw', Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 41 (1955/56) 65-95, aldaar 84-85. 68 Acta van 25-26 j u n i 1793; zie voor dit reglement Nederlandse jaarboeken 1792, 512-515. 69 J . N . Bakhuizen van den Brink, ' M r . H e n d r i k van Hees, commissaris-politiek ter Zuidhollandse synode 17261753', Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 36 (1948-1949) 149-192, aldaar 175-176. 70 Zie i n het algemeen W.W. M i j n h a r d t , Tot heil van 'l Menschdom. Culturele genootschappen in Nederland, 1750-1815 (Amsterdam 1988); en over de belangstelling vanuit de Nederlandse Verlichting voor 'de gemeenzaame bijeenkomsten der christenen': Op de bres. 200jaar Haagsch Genootschap tot verdediging van de christelijke godsdienst (17851985) ('s-Gravenhage 1985) 41-45. 14


Conventikels en oefenaars

Tot zover het overzicht van de chronologische ontwikkeling van het conventikelwezen, zoals die blijkt uit de acta van de classis Dordrecht. We willen nu dieper ingaan op het concrete functioneren van de gereformeerde gezelschappen in het dagelijks leven. De behandeling daarvan zal in reikwijdte beperkt moeten blijven tot de periode tussen 1710 en 1750, toen het conventikelwezen in deze regio het meest actueel was en dus de meeste sporen in de bronnen achterliet. Ook krijgen we als gevolg daarvan vooral de kerkelijke en problematische aspecten van de conventikels te zien. De meer 'gewone' gezelschappen, ontstaan uit spontane vormen van sociaal verkeer waarbij zonder leiding of vaste orde, maar toch met de onderlinge stichting als doel over kerk en geloof werd gesproken, blijven bijvoorbeeld grotendeels buiten het blikveld van de historicus. Toch is het mogelijk om door combinatie van de losse, indirecte gegevens een globale schets te geven van de praktijk van de conventikels en het optreden van de oefenaars. Beginnen we met het tijdstip waarop gezelschappen werden gehouden, dan schijnt in de regel de zondag(avond) daarvoor in aanmerking gekomen te zijn. De aansluiting op de kerkdienst had zowel een praktische als inhoudelijke kant. Op de rustdag kon het gemakkelijkst tijd voor ontmoeting van buren en vrienden worden ingeruimd, terwijl de ter plaatse beluisterde preek een gemeenschappelijke gespreksbasis leverde. Zoals we al hebben gezien bestond wel het gevaar dat de oefening kon gaan fungeren als een kritische herhaling en aanvulling, of zelfs als een vervanging van de openbare eredienst. Hoewel de acta geen voorbeelden geven van gelijktijdig met de kerkdienst gehouden oefeningen, is de situatie die zich voordeed in Ottoland veelzeggend. Daar hield Dirk den Toom rond 1717 conventikels 'op vaste dagen en uren', waarvan de talrijke bezoekers 'onder pretext van in die oeffening de repetitie van de publyke predicatie te hooren uit de kerk blijven'. De dominee van dit dorp, Abraham van Vechoven (1646-1723), klaagde verder dat zijn concurrent 'met langdurige gebeden begint en eyndigt, ja ook de vergadering met een soort van zegen laat gaan, de collecte van aalmoesen niet vergeten zijnde'. 71

72

De behoefte aan extra oftewel privé-godsdienstoefeningen zal zich bij de meeste conventikelvromen niet tot de zondag hebben beperkt. In het algemeen hielden vraag en aanbod elkaar op regionaal niveau voldoende in evenwicht: de liefhebbers wisten waar en door wie op doordeweekse uren, zo niet in de eigen dan wel in een naburige plaats, een oefening werd gehouden en hadden wellicht zelfs keuzemogelijkheden. Het kwam zelfs voor dat gelijktijdig met het ene conventikel ergens anders een 'contra-oefeninge' plaats vond, hetgeen duidt op concurrentie- of spanningsverhoudingen. Vragen van kwantitatieve aard zijn overigens ook bij benadering nauwelijks te beantwoorden: hoeveel mensen bezochten de conventikels en hoe vaak (mede in relatie tot de frequentie van de openbare kerkdiensten), en hoeveel bezoekers trokken de afzonderlijke conventikels? Voor het laatste is de ruimte waar men samenkomt medebepalend. In de regel zal dat een huiskamer zijn geweest, en wel van deze of gene gastvrije geloofsgenoot, hoewel de omstandigheden een enkele keer een beroep op een niet-gereformeerde nodig maakte. Toen de vromen die onder Hofwegen in Bleskensgraaf plachten samen te komen er lucht van kregen dat de kerkeraad achter hen aan zat, namen zij de wijk naar een woning waar geen van de bewoners lidmaat was, om zo eventuele 73

71 V g l . acta 7-9 nov. 1713 (Ottoland), 19-20 j u n i 1736 (Dordrecht), 25-26 j u n i 1776 (Zuid-Beijerland). 72 Acta 3-5 nov. 1716. 73 Acta 22-25 j u n i 1717.

15


ambtelijke bemoeienis te v o o r k o m e n .

74

I n elk geval was de bezoekerscapaciteit van een huis-

kamer beperkt, hoewel te O t t o l a n d op zondagavond toch zo'n veertig a vijftig mensen bij elkaar z a t e n .

75

Bij de indrukwekkende aantallen die i n het quaeritur van 1717 worden genoemd zullen we behalve aan overdrijving aan andere locaties moeten denken, zoals zolders, schoolgebouwen en boerenschuren. N e e m oefenaar A r y van der W a a l te Bleskensgraaf, 'die sodanige talrijke oefeningen h o u d i n 't particulier dat daartoe so uyt die plaats selve als uyt de omleggende streeken d i k m a a l s toevloejen honderden menschen, invoegen dat die oefeningen doorgaans pralen met groter getal volks d a n tot den openbaren godsdienst aldaar placht t'samen te komen'.

76

D e predikanten keken met lede ogen toe, m a a r dominee Johannes Soermans (1670-

1754) te G i e s s e n - O u d k e r k signaleerde ook een positief effect op de kerkelijk betrokkenheid van zijn vanouds weerspannige gemeenteleden. H e t optreden van diverse oefenaars i n zijn dorp, die volgens h e m gemiddeld h o n d e r d tot honderdvijftig luisteraars trokken, w i l d e hij geenszins beletten, 'omdat hierdoor wel meer als de helfte der toehoorders d a n i n de voorgaande tijdt v a n sijn eferwaarde] dienst i n de kerke k r e e g ' .

77

J a m m e r genoeg blijven die bezoekers de meest onbekende betrokkenen bij het gehele c o n ventikelgebeuren. H u n sociaal-culturele kenmerken zijn uiterst moeilijk te bepalen. D e klaarblijkelijke godsdienstige interesse lijkt p r i m a i r , m a a r werden de gezelschappen ook niet bezocht door personen voor wie andere motieven d a n l e r i n g en stichting de hoofdrol speelden, zoals sociaal contact, groepsidentificatie b i n n e n de lokaal-religieuze gemeenschap, of de kans o m een gelijkgezinde levenspartner te vinden? O v e r de gemiddelde leeftijd van de conventikelgangers en over de eventuele aanwezigheid van k i n d e r e n zijn geen gegevens beschikbaar. O o k het opleidingsniveau is een moeilijke indicator. A l zullen intellectueel gev o r m d e n z i c h niet veel i n de onderhavige circuits hebben opgehouden, godsdienstig onderwijs kregen de 18e-eeuwers n a de lagere school vooral v i a de - sociaal indifferente - kerkelijke catechese, zodat het conventikelwezen zich op dit punt geen specifieke aantrekkingskracht laat toeschrijven. E n hoewel de alfabetisatie i n de R e p u b l i e k op een betrekkelijk h o o g peil stond, moet ook de mogelijkheid niet worden uitgesloten dat s o m m i g e n mede naar conventikels gingen omdat daar godsdienstige lectuur m o n d e l i n g werd voorgedragen. E e n interessant aspect van de sociale samenstelling is de sexeverdeling. M e n heeft wel geopperd dat door de beroepsstructuur v a n de polderbevolking veel v r o u w e n l a n g d u r i g alleen waren en daardoor een gemakkelijke p r o o i v o r m d e n voor rondtrekkende oefenaars.

78

Cultu-

reel bezien b o o d wellicht het religieuze en het private karakter v a n het conventikelwezen aantrekkelijke ontplooiingsmogelijkheden voor v r o u w e n , welke zij b i n n e n protestantskerkelijke kaders (het huwelijk met een predikant enigszins uitgezonderd) of daarbuiten (bij gebrek aan uitzonderlijke intellectuele of artistieke talenten) niet hadden. M a a r mochten zij i n de conventikels wel op de v o o r g r o n d treden? I n 1741 rapporteerden de classicale visitatores dat i n N i e u w - B e i j e r l a n d zowel door een m a n als door een v r o u w oefeningen werden gehouden, wat voor situatie we daarbij ook moeten voorstellen. D e plaatselijke predikant, H e r m a n n u s L i n g i u s , bleek daarmee geen enkele moeite te hebben, 'en sogt door een breed 74 75 76 77 78

16

Acta 3-5 nov. 1716. Acta 22-25 j u n i 1717. Acta 22-25 j u n i 1717. Acta 2-4 nov. 1717. J . Verrips, En boven de polder de hemel. Een antropologische studie van een Nederlands dorp 1850-1971 (2de druk; G r o n i n gen 1981) 252.


Afb. 4. Prent van het dorp Nieuw-Beijerland, door Jacob van Gent (1794). geschrift de geoorloftheid van predikwijsige oeffeninghouden zelfs door een vrouw te bewijsen'. Onder druk van de classis onderwierp Lingius (die in 1756 nota bene wegens overspel zou worden afgezet) zich echter aan de oude, blijkbaar al eerder noodzakelijk geachte synodale uitspraak dat vrouwen ook in conventikels geen zelfstandige sprekersrol toekomt. En behalve de leer en zede schreef ongetwijfeld ook de heersende praktijk voor dat de oefenaar een man was, hoezeer de (gast)vrouw in de gezelschappen waarschijnlijk een vertrouwde figuur was en aan haar woord evenveel gewicht werd toegekend. Wat waren het eigenlijk voor mannen, die het leiderschap binnen het conventikelwezen vertegenwoordigden? Op de sociale ladder stonden ze niet hoog; de schaarse gegevens die de classicale acta over individuele oefenaars bevatten laten ons denken aan de groepen waartoe de schoolmeester, de kleermaker en de schoenlapper behoorden. Opvallend is overigens dat sommigen onder hen zo weinig door huiselijke en maatschappelijke besognes gehinderd werden dat zij naar meer dan één andere plaats reisden om er oefeningen te houden: in Molenaarsgraaf traden zelfs twee personen uit Amsterdam op. Een zekere mobiliteit schijnt hen in het algemeen niet vreemd te zijn geweest, en wellicht is er sprake geweest van een aparte groep van rondreizende lekepredikers naast de meer hokvaste, aan het plaatselijke kerkelijke leven gebonden oefenaars. Die mobiele groep schijnt in het tweede kwart van de 18e eeuw duidelijk te zijn gegroeid: 'Allerlei lediggangers - landloopers mogt men hen noemen, want zij zwierven van stad tot stad, van dorp tot dorp - drongen zich in de gemeenten in om voor eene zamengeschoolde schaar met de hoogste achtbaarheid, in ruime vertrekken, in pakhuizen, boerenschuren enz., het hooge woord te voeren over God en godsdienst'. 79

80

81

82

83

79 Acta 20-21 j u n i 1741. 80 V g l . over de dominante rol van vrouwen i n de conventikels der 'fijnen': J . van den Berg, 'Godsdienstig leven binnen het protestantisme i n de 18de eeuw', in: Algemene geschiedenis der Nederlanden i x ( H a a r l e m 1980) 331-344, aldaar 341. 81 V g l . acta 3-5 nov. 1716 (een 'snijder' van onbekende herkomst) en 22-25 j u n i 1717 (een schoolmeester resp. schoenlapper te Fijnaart). 82 Acta 6-7 sept. 1712. 83 Ypey en Dermout, Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk i n , 332-333.

17


H u n status dankten de oefenaars zeker niet aan enige academische of beroepsgerichte scholing, als wel aan hun persoonlijkheid, initiatief en godsdienstig charisma. Eenmaal in eigen kring erkend als kinderen Gods, claimden zij als vrijmoedige en welbespraakte theologische autodidacten (met vaak grote bijbelkennis) een persoonlijke roeping om in openbare bijeenkomsten het volk te leren en te stichten. Voor een wettige loopbaan als predikant was de professionele toegangsdrempel voor de oefenaars zeker in de 18e eeuw te hoog. Maar meestal zagen zij hun roeping los van het kerkelijk predikambt, dat in hun ogen in diep verval was geraakt. De officiële, academisch gevormde predikanten waren maar 'letterknegten, dog die andere ongestudeerde leeraars van God verlichte menschen'. De jonge Gerrit Couwenhoven beweerde over zijn oefenaarschap 'dat sijn Opperkoning, de Koning der koningen, door Sijnen Geest hem dit hadde belast', en kende uit zijn omgeving slechts 'ijverloose, onstigtelijke, onwedergeboorne' predikanten. De classis beoordeelde hem uiteindelijk als een man met een 'zeer grooten ijver voor de godsaligheyt, maar sonder bescheydenheyt, ja vermengt met mijmering en selfs soo 't scheen niet sonder ontroering van de harsenen'. 84

85

86

De anti-clericale opstelling van de oefenaars nam niet weg dat hun functioneren in het algemeen sterk afhankelijk was van de houding van de predikant of de kerkeraad in de plaats waar zij optraden. Een opmerkelijk gegeven is in dit verband dat sommige oefenaars het ambt van ouderling of diaken bekleedden. We zagen al dat dominee Van Schuylenborgh te Molenaarsgraaf zijn schoolmeester en ouderling persoonlijk tot het houden van oefeningen kwalificeerde en stimuleerde, terwijl de man zelf daartoe ook uit hoofde van zijn ambt gerechtigd meende te zijn. Oefenaar Ary van der Waal te Bleskensgraaf was diaken, en merkwaardigerwijs vinden we de eerdergenoemde Dirk den Toom, wiens optreden te Ottoland rond 1711 veel spanningen had veroorzaakt, in 1722 als diaken en in 1727 als ouderling vermeld. Wellicht is Den Toom dezelfde als het Ottolandse kerkeraadslid dat in 1722 na consultatie van de classis toestemming kreeg om een oefening over de Heidelbergse Catechismus te houden. Kennelijk was de toen fungerende predikant Henricus Hancock (P-1750) hem gunstiger gezind dan zijn voorganger, de al eerder genoemde Abraham van Vechoven. Deze had in 1713 een verzoek van enkele lidmaten om 's zondagsavonds een 'bijzondere oefening' te houden doorgespeeld naar de classis, die toen adviseerde voorzichtig negatief te reageren of in het uiterste geval een kerkeraadsreglement op te stellen. Den Toom blijkt enkele jaren later dit conventikelreglement (met bepalingen omtrent het tijdstip, de duur, de stof, het aantal bezoekers en dergelijke) te hebben ondertekend, maar in de praktijk terzijde te hebben gelegd. 87

88

89

90

Een mooi verslag van een conventikel, gezien vanuit een kerkelijk standpunt, vinden we in de classicale acta van 1729 naar aanleiding van een klacht over oefenaar Laurens Kool te Nieuw-Beijerland. Zijn predikant, Hendrik van Schaeck (1698-1781), had hem met enkele 84 V g l . W . T h . M . Frijhoff, La sociéle néerlandaise et sesgradués, 1575-1814 (Amsterdam-Maarssen 1981) 276-277. Zie ook noot 13. 85 Acta 22-25 j u n i 1717. Zie voor de theologische achtergrond: J . van den Berg, "Letterkennis' en 'geestelijke kennis'. E e n theologenstrijd i n de achttiende eeuw over de verstaanbaarheid van de Schrift', Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 60 (1980) 236-263. 86 Acta 14-16 april 1711. Couwenhoven beloofde i n de zomer van dat jaar geen conventikels te houden (acta 23-25 j u n i 1711). J a r e n later wordt gesproken over de opschudding i n de Lagewaard door het optreden van Couwenhoven, 'wiens schandelijk bedrog en grove ondeugt naderhand gebleken is'; acta 22-25 j u n i 1717. 87 A R A , D T B Ottoland 1629-1732 met lidmaten 1676-1730, Collectie afschriften 39:m, 53. 88 Acta 23-25 j u n i 1722. 89 Acta 7-9 nov. 1713 en 10-12 april 1714. 90 Acta 7-8 sept. 1717. 18


ouderlingen al diverse m a l e n over zijn oefeningen aangesproken en bij h e m thuis de synodale wetten voorgelezen, terwijl ook de officier van de Beijerlanden h e m z o u hebben gewaarschuwd. H o e w e l K o o l protesteerde tegen dergelijke vervolging - hij wilde desnoods wel als een martelaar 'voor de goede saak sterven' - liet hij zijn oefeningen enige tijd na, tot hij op een dag de dominee uitnodigde o m die avond zelf eens te zien en te horen. A l d u s geschiedde, en die avond zat er bij K o o l thuis een aantal mensen i n gezelschap van dominee V a n Schaeck. 91

L . K o o l beginnende, seyde dat se tesamengekomen waren o m een woord tot stigtinge te spreeken, en dat m e n vooraf een psalm soude singen, gelijk een vers uyt de 119[de] psalm gesonge wierd. Deselve g e ë y n d i g t zijnde vroeg L . K o o l den predicant of hij het gebed geliefde te doen, waarop de predicant antwoorde: gij hebt mij versogt o m te k o m e n hooren, dat sal ik doen. W a a r o p L . K o o l een gebed deed, dogh sonder het O n s e V a d e r te b i d d e n sloot. Hetselve pas g e ë y n d i g t zijnde, vroegh y m a n t die voorlede j a a r o u d e r l i n g van de kerk was geweest aan L . K o o l dat hij soude gelieven op te geven een merkteken van het saligmakende geloof . W a a r o p hij antwoorde dat onder anderen de liefde was, en sprak vervolgens eenige tijd van de liefde uyt de brieve van Johannes, totdat hij q u a m op de woorden uyt 1 C o r i n t h e 6 vers 2 2 . W a a r o p L . K o o l aan een andere persoon vroegh wat Jesus C h r i s t u s H e e r e en lief te hebben was te seggen. E n wanneer de gevraagde daar kortelijk op geantwoord hadde, soo sprak L . K o o l een geruyme tijd over de liefde, en v r o e g doen wederom den laatste gevraagde of y m a n d uyt dit gesegde konde o p m a k e n of y m a n d 't geloof of liefde h a d , welke v a n j a antwoorde. W a a r o p L . K o o l wederom eenige reden sprak, en vroeg d a a r n a die persoon welke h e m n a een teken van het saligmakende geloof gevraagd hadde of y m a n t wel het geloof hebben konde s ó n d e r daarvan versekert te zijn. E n antwoorde van jaa, met bijvoeginge: J o b wasser van versekert. W a a r o p L . K o o l toonde dat y m a n d het geloof wel hebben konde, sonder de versekering derselve te besitten. E n eyndigde dese redeneringe of deducta, daar eenige weynige vraagen tusschen gestelt waren, met een vermaninge en wensch van 't goede. E n sluytede dese oeffeninge, die meer als een u y r geduyrde, met een gebed, d o g sonder het O n s e V a d e r te b i d d e n , en met een vers te singen. 92

D i t verslag i n de acta v a n een door een predikant bij gewoonde oefening laat i n eerste instantie zien welke formele grenzen er i n de ogen van de kerkelijke autoriteiten werden overschreden. O p de v r a a g van K o o l aan de dominee hoe zijn oordeel luidde, antwoordde deze 'dat hij verwondert was dat hij h e m die v r a a g deede, alsoo hij wist datter de wette tegen waren, en dat de predicant geen wetgever was m a a r dat de predicant verpligt was de gemaakte wetten te gehoorsamen'. V o o r ons is het verslag echter vooral leerzaam vanwege de aandacht die het schenkt aan de stof waarover tijdens de oefening werd gehandeld. In het algemeen zullen ten aanzien h i e r v a n verschillende typen conventikels hebben bestaan. Vermoedelijk stond i n de meeste oefeningen, conform de kerkelijke voorschriften, de behandeling v a n een zondagsafdeling uit de Heidelbergsche C a t e c h i s m u s centraal. A n d e r e oefenaars durfden het aan o m het w o o r d te voeren over gekozen bijbelteksten of vrije thema's, 'als de wedergeboorte, de bedriegelijkheyd van 's menschen herte, het oordelen over

91 Acta 26-27 april 1729. 92 D i t vers bestaat niet; gezien de thematiek is waarschijnlijk een vers uit hoofdstuk 13 bedoeld.

19


93

de zielenstaat van een ander etcetera'. Hier doemde het gevaar van heterodoxie op, hetgeen nog meer het geval was bij een derde categorie conventikels: die waar het vrije onderlinge gesprek beoefend werd. Vanuit een gezelschap te Strijen werd ooit onder meer de stelling verspreid 'dat niet de siel maar het lychaam sondigde', maar na kerkelijke vermaning ook weer herroepen. Men krijgt trouwens de indruk dat het dogmatische of confessionele bewustzijn van de conventikelbezoekers lager was dan de predikanten vermoedden. In Geertruidenberg was het voorgekomen dat 'een seker quesel' vooral 's winters op vaste tijden 'conventiculen en oeffeningen' hield, 'waerdoor selfs eenige van de gereformeerde tot de afgoderije des pausdoms sijn verleyt geworden'. De oefening zoals die ons van Laurens Kool in Nieuw-Beijerland werd beschreven lijkt echter in zoverre representatief, dat daar expliciet werd ingegaan op een thema dat waarschijnlijk vele bezoekers naar het conventikel gedreven heeft. Kool stelde aan sommige aanwezigen een vraag omtrent de kenmerken van het ware geloof, om op de gegeven antwoorden zijn betoog te bouwen. Aan het eind ging hij in op het probleem of men het ware geloof bezitten kon zonder daarvan verzekerd te zijn, een vraagstuk dat in piëtistische kringen met name in de jaren omstreeks 1740 op ruime schaal discussies en spanningen veroorzaakte. Juist het conventikelwezen bood gelegenheid om samen de vragen rond de persoonlijke geloofsbeleving te bespreken, zeker wanneer in de openbare prediking meer werd ingegaan op de objectieve kanten van het geloof dan op de 'bevindelijke' toepassing ervan op de individuele ziel. De oefenaar had een eenvoudig en gemoedelijk taalgebruik en wist intuïtief vaak beter dan de geleerde en statusbewuste predikant tot het hart van het gemeentelid te spreken. Daarnaast vormde het conventikel de plaats waar men op intieme wijze de persoonlijke geloofservaringen kon uitwisselen: iemand vertelde zijn 'bekeringsweg', waarbij de toehoorders hetzij bemoedigd en bevestigd, hetzij op gebreken en lacunes konden worden gewezen in het eigen geloofsleven. 94

95

96

97

Besluit

De acta van de classis Dordrecht bleken geschikt voor een eerste kennismaking met het gereformeerde conventikelwezen in de 17e en 18e eeuw. Maar het gaat uiteraard slechts om een begin van het onderzoek naar dit nog weinig bekende stuk kerkgeschiedenis. Enkele grondlijnen zijn via allerlei praktijkvoorbeelden wel zichtbaar geworden, zoals het experimenteren van gemeenteleden met alternatieve en private vormen van catechese, de kritiek op de kerkelijke prediking en geloofspraktijk, alsmede het niet-ambtelijke (door oefenaars uitgeoefende) pastoraat van piëtistische, naar geloofszekerheid zoekende gereformeerden. A n dere aspecten vragen nog om licht in de duisternis. Te denken valt aan het verband tussen het conventikelwezen en het openbare dan wel private godsdienstonderwijs (en -auto-

93 94 95 96

Acta 22-25 j u n i 1717. Acta 21-23 j u n i , 6-7 sept. en 1-2 nov. 1718. Acta 19-20 j u n i 1736. Z i e F . A . v a n L i e b u r g , ' D e gereformeerde sekte der Knabbenhouwers. E e n polemiek i n 1742 tegen de zekerheid van het geloof', Rotterdamsjaarboekje 6e reeks, 9(1988)227-250, endez., Eswijlerianen in Holland, 1734-1743. Kerk en kerkvolk in strijd over de 'Zielseenzame meditatiën' van Jan Willemsz. Eswijler (circa 1633-1719) ( K a m p e n 1989). 97 Zie ook F. A . van Lieburg, 'Piëtistische egodocumenten i n de achttiende eeuw', SpiegelHistoriael 25 (1990) 320324, en dez., Gereformeerde vroomheid in de achttiende eeuw ( K a m p e n 1991).

20


98

didaxie), de rol die het boek - het gelezen én gezongen woord - in de gezelschappen heeft gespeeld, de prosopografie van de talrijke oefenaars, de houdingen en opvattingen van de kerkelijke en maatschappelijke elite over het fenomeen van de godsdienstige gezelschappen, alsmede de beeldvorming in de samenleving over de conventikels en hun bezoekers. Een scala van bronnen ligt te wachten op bestudering om dieper tot het reilen en zeilen van het conventikelwezen door te dringen: levensbeschrijvingen, egodocumenten, polemieken, preken en theologische werken, opiniërende verhandelingen, plakkaten en gerechtsstukken, enzovoorts. Intussen moge het hier gepresenteerde materiaal uit het archief van de classis Dordrecht de rijkdom hebben geïllustreerd van kerkelijke acta en verordeningen, waarvan overigens die van lokale gemeenten niet mogen worden buitengesloten. Hopelijk is een aanzet gegeven en een reeks vragen opgeroepen die kan stimuleren tot voortgezet bronnenonderzoek naar de ontwikkeling en vormen van 'sociabiliteit' binnen het gereformeerde protestantisme ten tijde van de Republiek, welk onderzoek tegelijk een voorwaarde vormt voor een beter begrip van de Nederlandse kerkgeschiedenis in de eeuw van de Afscheiding. 99

100

98 Zie over de algemene problematiek W . Frijhoff, ' V a n onderwijs naar opvoedend onderwijs. Ontwikkelingslijnen van opvoeding en onderwijs i n Noord-Nederland i n de achttiende eeuw', in: Onderwijs en opvoeding in de achttiende eeuw (Amsterdam-Maarssen 1981) 3-39. 99 Zie F. A . van Lieburg, 'Piëtistische lectuur i n de zeventiende en achttiende eeuw', Documentatieblad Nadere Reformatie 13 (1989) 73-87. 100 Vgl. G . J . Schutte, ' D e Afscheiding van 1834 herdacht', Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 101 (1986) 400-415, aldaar 409.

21

Het gereformeerde conventikelwezen in de classis Dordrecht in de 17e en 18e eeuw*

Recommend Documents