Handleiding Plan van Aanpak ontwikkeling Milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001

Handleiding Plan van Aanpak ontwikkeling Milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001 voor Regionale Directies (RD's), Specialistische Diensten (SD's) en het Hoofdkantoor (als D3) van Rijkswaterstaat 1 9 OKT. 21)01

september 2001

B

8

D

O

C

(bibliotheek en documentatie) 3?* Dienst Weg- en Waterbouwkunde ' ~ Postbus 5044, 2600 GA DELFT Tel. 015-2518 363/364

Ministerie van Verkeer en Waterstaat Ms nir O ^t rt raat.r,pnpM3l Riikswatersaat Directoraat-Generaal Rijkswatersaat

Dienst Weg- en Waterbouwkunde

Handleiding Plan van Aanpak Milieuzorgsysteem niveau ISO 14001

Colofon Rapport no. DWW-2001 -059 Titel Handleiding Plan van Aanpak ontwikkeling Milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001 Datum september 2001 Verantwoordelijkheid Rijkswaterstaat, Dienst Wegen Waterbouwkunde Van der Burghweg 1 Postbus 5044 2600 GA Delft Opsteller rapport Dhr. A.A. van der Sluiszen (DWW) In samenwerking met Mw. S. van den Berg (DWW) Dhr. P. Aanen (DWW) Dhr. H. van Bohemen (DWW) Oplage 50 stuks A/leer informatie bij Dienst Weg- en Waterbouwkunde

Verantwoording Dit werkdocument wordt uitgegeven om geïnteresseerden de gelegenheid te bieden om de voortgang van het desbetreffend onderzoek kennis te nemen. Benadrukt wordt dat de gezichtspunten in dit werkdocument niet noodzakelijk overeen hoeven te komen met de officiële gezichtspunten of het beleid van de directeur-generaal van Rijkswaterstaat. Met de in dit werkdocument gegeven informatie dient derhalve met de nodige voorzichtigheid te worden omgegaan, aangezien de hierin vermelde conclusies in de loop van verder onderzoek of anderszins mogelijk herzien dienen te worden. Het Rijk sluit, mede ten behoeve van degenen die aan deze publicatie hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die uit het gebruik van de hierin opgenomen gegevens mocht voortvloeien.



Inhoudsopgave 1

Inleiding

7

2

Verantwoording

9

3

Model aanpak opzet milieuzorgsysteem volgens ISO 14001 (door RD, SD, HK als D3): Stappenplan 3.1 Start en Planning 3.2 Basiselementen voor invoering van een milieuzorgsysteem 3.2.1 Draagvlak en communicatie 3.2.2 Verantwoordelijkheden, bevoegdheden en taken 3.3 Basiselementen voor implementatie en uitvoering 3.3.1 Projectorganisatie 3.3.2 Documentatie en documentenbeheer 3.4 Milieuzorg in de dagelijkse werkzaamheden (implementatie en uitvoering) 3.4.1 Milieu-aspecten en-effecten, als onderdeel van de initiële milieu-beoordeling (nulmeting) 3.4.2 Beheersing van de werkzaamheden / Procesbeheersing

3.4.3

11 11 13 13 13 14 14 14 16 16 16

Registraties

16

3.4.4 Documentenbeheer en documentatie Controle en corrigerende maatregelen van het systeem 3.5.1 Monitoring en meting 3.5.2 Afwijkende en corrigerende en preventieve maatregelen Verslaglegging, toetsing en noodsituaties (centraal) 3.6.1 Jaarverslag Milieuzorg 3.6.2 Interne audits 3.6.3 Noodsituaties: voorkomen is beter dan genezen

3.5 3.6

17 18 18 18 19 19 19 19

4

Koppeling aan andere zorgsystemen, met name kwaliteitszorg

21

5

Literatuur

23

Toelichtingen: Projectteam Milieuzorgsysteem Draagvlak en committent Milieuaspecten en -effecten (nulmeting) Milieubeleidsverklaring Doel- en taakstellingen Milieu(zorg)programma De 11 procedures van ISO 14001 (vereenvoudigd weergegeven) Documentatie van het milieuzorgsysteem (niveau ISO 14001) Jaarverslag Milieuzorg

25

Bijlagen: 1. 2.

Milieuzorg in HAPLAN 1999-2000 en 2001 Milieurelevante activiteiten van RD's en SD's


III


1

Inleiding

In het Nationaal Milieubeleidsplan 3 (NMP3) is afgesproken dat relevante overheidsdiensten uiterlijk in 2003 een milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001 hebben geïmplementeerd. In de Milieubeleidsnota RWS (1999) worden de knelpunten bij de milieuzorgactiviteiten van RWS omschreven, inclusief oplossingen en realisatie in de periode 1999-2003. In het Projectplan Milieuzorg RWS is de inhoudelijke lijn en de tijdsplanning hiervoor verder uitgewerkt. De meeste diensten van Rijkswaterstaat besteden al jaren aandacht aan milieuzorg. Een systematische aanpak van milieuzorg volgens ISO 14001 ontbreekt echter daarin. Om te komen tot systematische milieuzorg, waarin borging en continue verbetering van milieuzorg uitgangspunten zijn, moet meestal nog een aantal elementen in de bedrijfsvoering geregeld worden. Het uiteindelijke resultaat dient te zijn dat alle diensten van RWS een milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001 hebben. Het is op voorhand niet noodzakelijk dat het milieuzorgsysteem bij de directies en diensten ook gecertificeerd wordt. Bij het Ministerie van Verkeer en Waterstaat loopt het project Facilitaire Milieuzorg. Dit project richt zich op de milieuzorg binnen facilitaire diensten van geheel V&W en dus ook van Rijkswaterstaat. De werkzaamheden van beide projecten worden op elkaar afgestemd, terwijl ook samengewerkt wordt om synergie te krijgen. Uitgangspunt is dat bij elke RWS-dienst één milieuzorgsysteem wordt geïmplementeerd. Naast milieuzorg is bij veel diensten ook aandacht voor kwaliteitszorg. Hierbij is het handig te weten dat de opbouw van een milieuzorgsysteem volgens ISO 14001 goed aansluit bij het kwaliteitszorgsysteem volgens ISO 9001. Dit systeem is bij directies en diensten veelal in opbouw of aanwezig. Mede daarom kan het aansluiten bij reeds geregelde verantwoordelijkheden, bevoegdheden en taken in de staf- en lijnorganisatie en daarmee veel tijd en dubbele werkzaamheden besparen. Van essentieel belang is milieuzorg af te stemmen op de cultuur binnen de organisatie, samenhangend met managementstijl, communicatie- en omgangsvormen, e.d. Het implementeren van een milieuzorgsysteem heeft tot doel dat de milieuprestaties worden verbeterd. Dit streven staat vooral centraal bij het onderhouden van het milieuzorgsysteem. Een continue verbetering van de milieuprestaties is hier het uitgangspunt. Ook al wanneer rekening wordt gehouden met de bovenstaande aspecten moet er sterk voor worden gewaakt dat het geheel niet verzandt in bureaucratie met talrijke werkgroepen, commissies, e.d. en evenveel nota's, rapporten die allemaal de beste milieu-intenties hebben, maar geen zekerheid geven voor concrete milieuverbeteringen. Naast het stellen van prioriteiten en het geheel eenvoudig en overzichtelijk te houden kunnen vooral een goede procesbewaking, het gebruik van moderne managementtechnieken en een sterke betrokkenheid van directie en management, leiden tot een terugdringing van de belasting van het milieu. Deze 'zware' inzet is nodig omdat het uitgangspunt van een milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001 veelomvattend is. Kijken we naar de rij: milieu - milieuzorg milieuzorgsysteem - milieuzorgsysteem op het niveau ISO 14001, dan betekent dit gaande van links naar rechts, een steeds concretere en gerichtere inspanning. Kortom: het uitgangspunt in NMP3 dat relevante overheidsdiensten een goed functionerend milieuzorgsysteem (niveau ISO 14001) realiseren zal de grote inzet van de organisatie dienen te rechtvaardigen.



2

Verantwoording

Deze handleiding voor een Plan van Aanpak voor het opzetten van een milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001, is te zien als een stappenplan voor Regionale Directies (RD's), Specialistische Diensten (SD's) en het Hoofdkantoor (als D3). De handleiding geeft inzicht in wat een milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001 inhoudt (de systeemeisen). Bovendien zal het voor een RWS-directie of -dienst duidelijk moeten maken waar de reeds ondernomen activiteiten om de milieubelasting te beheersen of terug te dringen een plaats kunnen krijgen in het systeem. Het gaat hierbij vooral om het herkennen van al aanwezige procedures, (werk)afspraken, e.d. Bij de samenstelling van deze handleiding is dankbaar gebruik gemaakt van de VROMnota 'I5O 14001 bij overheden'. Beoogd wordt met de handleiding een verdere concrete invulling te geven aan de invoering van een milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001 bij de diensten van Rijkswaterstaat. De handleiding vormt een verdere vertaalslag van de volgende rapporten: • Milieubeleidsnota RWS • Projectplan Milieuzorg RWS • NNI-uitgave NEN-en-ISO 14001 • Handreiking ISO 14001 voor RWS Getracht is de handleiding zo praktisch mogelijk te laten zijn. Het wil echter niet zeggen dat het volgen van de handleiding direct leidt in de richting van een milieuzorgsysteem. De handleiding beoogt voldoende compleet te zijn. Een milieuzorgsysteem moet echter groeien en is nooit af. Door continue toetsing en verbetering (geënt op de eigen specifieke situatie) moet het op een steeds hoger niveau komen. Aanbevolen wordt bij het opzetten van een milieuzorgsysteem op het niveau ISO 14001 ook de geraadpleegde literatuur er op na te slaan. In de toelichting wordt een aantal begrippen en onderwerpen nader besproken. Evenals de procedures van een milieuzorgsysteem die in de toelichting staan worden deze verwijzingen in de handleiding gearceerd weergegeven. De handleiding besteedt nauwelijks tot géén aandacht aan de volgende zaken: • RWS-brede organisatiestructuur van milieuzorg • doorwerking van milieuzorgplannen in managementcontracten (op basis van wat in HAPLAN (zie bijlage 1) en (regionaal) beheersplannen van RD's en SD's is opgenomen) • milieuzorg in Wegbeheer en Beheersplan Nat, Beheersplan Droog De reden daarvoor is dat deze zaken in de eerste plaats strategisch van aard zijn. Het proces om tot implementatie te komen loopt via het RWS-brede management. In het project Milieuzorg RWS zullen afzonderlijke acties worden opgezet om deze zaken uit te werken. Tijdens de Adviesdagen van de Facilitaire Milieuzorg van Verkeer en Waterstaat wordt een Blauwdruk Facilitaire Milieuzorgsysteem behandeld, waarin ook aandacht wordt besteed aan hoe een milieuzorgsysteem op te zetten. Deze informatie moet tezamen met de hier gepresenteerde handleiding het inzicht in de milieuzorgsystematiek vergroten. Uitgangspunt voor het geheel blijft één milieuzorgsysteem per RWS-directie of dienst.



10

3

Model aanpak opzet milieuzorgsysteem volgens ISO 14001 (door RD, SD, HK als D3): Stappenplan

3.1

Starten planning

Hieronder wordt de gewenste volgorde aangegeven voor het opzetten van een centraal milieuzorgsysteem: •

Een goede start is de samenstelling van een Projectteam Milieuzorgsysteem (toejichtjjng).

•

Het projectteam stelt een Projectplan Milieuzorgsysteem op, waarin in ieder geval opgenomen is: * hoe de projectorganisatie in elkaar steekt * aanduiding van de projectfasen en het resultaat na elke fase * huidige stand van de milieuzorg * grosso modo overzicht van de belangrijkste milieu-aspecten met aanduiding van de gewenste / meest geschikte vorm van het milieuzorgsysteem (wat centraal, wat decentraal, welke organisatie-onderdeel heeft prioriteit) * kosten van het project * benodigde inzet personeel * verhouding en relatie tot andere zorgsystemen * communicatie binnen de organisatie

•

Het projectteam zorgt voor een globale^ inventarisatiejvan alle belangrijke milieuaspecten en -effecten (nulmeting) ^toelichtjng^ (procedure). Maak een onderscheidt tussen organisatie-breed of specifiek voor de organisatie-onderdelen (decentraal). De uitvoering van het laatste dient bij voorkeur overgelaten te worden aan het desbetreffende organisatie-onderdeel. Tegelijk met deze inventarisatie is het aan te bevelen in beeld te brengen wat vereist is vanuit de weten regelgeving (rijks(milieu)doelstellingen; vergunningen Wet Milieubeheer, Wet Verontreininging Oppervlaktewateren, e.d.) (procedure). Omdat binnen organisaties vaak al procedures bestaan om de milieubelasting te beheersen, kunnen deze het beste ook direct geanalyseerd worden. In zijn totaliteit wordt deze aanpak de initiële milieubeoordeling genoemd.

•

Na de inventarisatie van de milieu-aspecten, weten regelgeving en bestaande procedures worden prioriteiten gesteld. Let erop dat hierbij de milieu-aspecten meegenomen worden waarop weten regelgeving van toepassing is. Met de tot nu toe verkregen inzichten kan een Milieubeleidsverklaring (toeljchting.) worden opgesteld. Hierna worden doel- (en taakstellingen (toejichting7) geformuleerd, waarbij vier tot vijfjaar vooruit wordt gekeken.

•

Aan de hand van de inventarisatie, de prioriteiten, de milieubeleidsverklaring en de doelstellingen wordt aan de afzonderlijke organisatie-onderdelen gevraagd met welke actiepunten zij het geheel in kunnen vullen.


11

Deze actiepunten worden opgenomen in een Milieuzorgprogramma / milieu(zorg)plan (toelichting), bij voorkeur opgenomen in de jaarlijkse algemene planningscyclus. Dit is het (regionaal) beheersplan voor RD's en SD's. De uitvoering van het milieuzorgprogramma (met alle milieuzorgsysteemelementen) kan ter hand genomen worden. Jaarlijks wordt een Jaarverslag milieuzorg (toelichting) opgesteld waarin de voortgang van het milieuzorgprogramma wordt weergegeven.

Samengevat: projectteam - projectplan - inventarisatie - prioriteiten - milieubeleidsverklaring doel(taak)stellingen - actiepunten - milieuprogramma - uitvoering - verslaglegging Het resultaat van elk van deze elementen dient bekend gemaakt te worden binnen de organisatie. Communicatie is essentieel om draagvlak en committent te krijgen en te behouden. Wanneer gestart wordt met de uitvoering van het milieu(zorg)programma is het van belang dat de ingezette milieuzorgcyclus (plan-do-check-act) bewaakt wordt Hiervoor kan veelal het beste een afdeling aangewezen worden. Deze afdeling zorgt voor de instandhouding van de cyclus door onder andere het opstellen van rapportages / verslagen en het organiseren van audits. Het regelen van verantwoordelijkheden, e.d. is een apart punt binnen ISO 14001.

Milieuzorgsysteem voor organisatieonderdelen (dienstkring, uitvoeringsbureau, e.d.): Binnen het centrale milieuzorgsysteem is het mogelijk dat decentrale organisatieonderdelen een eigen milieuzorgsysteem opzetten. Dit kan verstandig zijn wanneer bijvoorbeeld een organisatie-onderdeel verantwoordelijk is voor veel milieu-aspecten. Een aantal zaken is van groot belang: • in het centrale milieuzorgsysteem moet vastgelegd zijn wat de verantwoordelijkheden zijn van het organisatie-onderdeel èn aan welke uitgangspunten het milieuzorgsysteem moet voldoen • om de herkenbaarheid te verhogen en de bureaucratie te verminderen is het sterk aan te bevelen op centraal niveau met name een aantal procedures (toelichting) te regelen, zoals: • de procedure voor inventarisatie van de milieu-aspecten • de (systeem)procedures voor onderhoud van het milieuzorgsysteem: * corrigerende maatregelen * audits * beoordeling door directie


12

3.2

Basiselementen voor invoering van een milieuzorgsysteem

Bovenstaande start en planning maakt duidelijk dat bij de implementatie en uitvoering veel medewerkers van de organisatie betrokken zullen zijn. Daarom is het van het grootste belang dat al tijdens de planning begonnen wordt met de uitwerking en in werking zetten van de onderstaande elementen van het milieuzorgsysteem. Deze elementen verdienen veel aandacht, omdat er anders problemen ontstaan in de voortgang van het geheel!

3.2.1

Draagvlak en committent

Milieuzorg valt of staat bij draagvlak en committent (toelichting). Daarom valt er veel over te zeggen en verdient het ook continue aandacht (proces). Onderdelen van het 'tussen de oren komejV zijn opleiding, bewustzijn en vakbekwaamheid, alsmede communicatie (pTocedjjrej. Hier zijn programma's voor op te zetten. Organisatorisch is voor het creëren van draagvlak en committent een aantal punten aan te geven: 0 Bij projectteams, begeleidingsgroepen, werkgroepen, e.d. is het sterk aan te bevelen dat met name de voorzitters afkomstig zijn uit de centrale staf of het management. 0 De 'bottom-up' benadering (vanuit de werkplek) bij het opzetten van een milieuzorgsysteem is wellicht net zo belangrijk als de 'top-down' benadering (vanuit de directie / management). Veranderingen moeten tenslotte toch meestal door de mensen op de 'werkplek' gedaan worden. 0 Het enthousiasmeren van mensen (van hoog tot laag), het wegnemen van misverstanden en het laten zien van voordelen van een milieuzorgsysteem, is in feite verandercommunicatie. Het dient gezien te worden als een aparte activiteit en vraagt in het begin veel aandacht. Verstandig is hiervoor een degelijk Communicatieplan op te zetten.

3.2.2

Verantwoordelijkheden, bevoegdheden en taken

Bij verantwoordelijkheid gaat het om de verantwoordelijkheid voor het functioneren van het zorgsysteem. Volgens ISO 14001 moeten verantwoordelijkheden en bevoegdheden voor de organisatie worden gedefinieerd, (schriftelijk) vastgelegd en bekendgemaakt. Een milieuzorgsysteem vereist een inzet en betrokkenheid van alle personen en afdelingen. Belangrijk is in ieder geval dat de directie de benodigde middelen ter beschikking stelt en een vertegenwoordiger benoemt die de eindverantwoording op zich neemt voor het functioneren van het milieuzorgsysteem. Meestal zal dat iemand van het managementteam zijn. Van hieruit moet maatwerk verricht worden om verantwoordelijkheden (met taken en bevoegdheden) vast te leggen voor afdelingen en personen ten aanzien van onderdelen van het milieuzorgsysteem. Het kan zelfs goed zijn specifieke taken vast te leggen in functie-omschrijvingen. Basis blijft dat het functioneren van het milieuzorgsysteem niet afhankelijk is van de milieu(zorg)coördinator en dat verantwoordelijkheden zoveel mogelijk gelegd worden bij degenen die daadwerkelijk invloed hebben op de uitvoering.


13

3.3

Basiselementen voor implementatie en uitvoering

3.3.1

Projectorganisatie

In de start en planning hiervoor is aangegeven dat op centraal niveau het Projectteam Milieuzorgsysteem (toelichting) werkzaam is, welke onder andere zorgt voor het projectplan, milieu(zorg)programma, e.d. Het projectteam zorgt veelal voor de dagelijkse werkzaamheden binnen het project, zoals het opzetten van verschillende onderdelen van het systeem, het geven van workshops, voorbereiden van stukken, e.d. Het projectteam kan zich laten bijstaan door diverse werkgroepen, organisatie-breed of bij de diverse organisatie-onderdelen (dienstkring, uitvoeringsbureau). Voorbeelden van werkgroepen zijn: 0 Communicatie 0 Milieuzorg in projecten / uit- en aanbestede werkzaamheden / lijnwerkzaamheden / advieswerkzaamheden 0 Duurzaam bouwen 0 Milieuzorg in wegbeheer, beheersplan nat 0 Milieumonitoring / milieuprestatie-indicatoren / kentallen Vaak worden door het projectteam of de werkgroepen externe adviseurs en (adviesbureau's) ingeschakeld. Zij kunnen ook bepaalde werkzaamheden verrichten.

3.3.2.

Documentatie en documentenbeheer

Bij het uitwerken van o.a. de actiepunten is het van groot belang dat er een goede documentatie (toelichting) (procedure) van het milieuzorgsysteem is. Het is op papier het zichtbare (en dus eventueel certificeerbare) resultaat van het milieuzorgsysteem. Veel organisaties zorgen ervoor dat het volgende aanwezig is: 0 (Milieuzorg)handboek: de basis 0 Procedures (wat moet er gebeuren) 0 Werkinstructies (hoe moet het gebeuren) 0 Documenten, verslagen en registraties Het betreft hier centrale en decentrale documenten. Duidelijk moet zijnswaar de documenten zich bevinden en wie deze beheerd (documentenbeheer; procedure). Dit dient op centraal niveau (afdeling welke de milieuzorgcyclus bewaakt) bekend te zijn. Om te voorkomen dat het milieuzorgsysteem tengevolge hiervan een 'papieren tijger' wordt moet duidelijk gesteld worden dat men zich moet concentreren op de doeltreffende implementatie van het systeem en op de milieuprestaties en niet op een ingewikkeld systeem van documentenbeheer.

Noot: De aanpak en de voorwaarden die hierboven staan geven de systematiek volgens ISO 14001 aan. Het streven bij het invoeren van een milieuzorgsysteem is milieuverbeteringen te realiseren. In het begin zal veel tijd besteed dienen te worden aan organisatie-aspecten, zoals hierboven omschreven. Milieuverbeteringen zullen nog niet zichtbaar zijn. Uiteraard kan het zijn dat die milieuverbeteringen er wel zijn, omdat voordat de milieuzorgsystematiek gepresenteerd werd, milieu(zorg) in de planvorming was meegenomen.


14

In de dagelijkse praktijk is het daarom zaak om aanwezige milieuzorgelementen te herkennen. De initiële milieubeoordeling (zie bij Start en planning) besteedt hier aandacht aan. Op deze wijze kan een milieuzorgsysteem als minder statisch worden gezien. Er is tenslotte herkenning: er wordt al aan milieuzorg gedaan, alleen het moet nog een plaats krijgen in het milieuzorgsysteem. Bovendien is het eigen initiatief van destijds beloond. Dit biedt perspectieven voor verdere uitbreiding.


3.4

Milieuzorg in de dagelijkse werkzaamheden (implementatie en uitvoering)

De implementatie en uitvoering van milieuzorg (en daarmee de gewenste milieuverbeteringen) vindt zijn plaats in de (dagelijkse) werkzaamheden. Deze zijn te splitsen in primaire bedrijfsactiviteiten (of kerntaken) en facilitaire activiteiten. Een overzicht van de milieurelevante taken van RD's en SD's staat in bijlage 2 (uit Handreiking ISO 14001 voor RWS). Van belang is dat milieuzorg een onderdeel is of wordt van het planproces, bouwproces en kantoorproces, tijdens ontwerp, uitvoering, onderhoud en beheer. Milieuzorg dient een aandachtspunt te zijn in het projectplan. Kortom: een integrale benadering. Dit houdt in dat volgens ISO 14001 op decentraal niveau met name aandacht besteedt moet worden aan:

3.4.1

Milieu-aspecten en -effecten, als onderdeel van de initiële milieu-beoordeling (incl. procedure)

De reeds door het centrale projectteam verrichtte inventarisatie is uitgangspunt, maar verdient (wellicht) verfijning en nadere aandacht. Daarbij zal duidelijk worden dat het essentieel is om de milieu-aspecten per (type) produkt, afdeling, werkveld of zelfs per project te herkennen. Een referentiekader (checklist) is daarbij een handig instrument. Het is verstandig dit referentiekader eerst te ontwikkelen. Aan de hand hiervan kan een beoordeling van de (te ondernemen) activiteiten op milieu-aspecten makkelijker plaatsvinden. Om te zorgen dat de beoordeling daadwerkelijk gebeurt is het aan te bevelen een korte procedure op te stellen.

3.4.2

Beheersing van de werkzaamheden / Procesbeheersing (incl. procedure)

De wijze waarop werkzaamheden worden uitgevoerd beïnvloedt de prestatie op de milieu-aspecten. Van belang is daarom dat bijv. milieurelevante werkinstructies van kracht zijn of dat gebruik wordt gemaakt van milieuvriendelijke materialen (via inkoop, leveranciers en aannemers). Daarnaast zijn vaak ook technische voorzieningen nodig of activiteiten die inzichtelijk maken hoe de milieusituatie is (analyses en metingen). Datgene wat niet aanwezig is dient ontwikkeld te worden (in een groeiproces). Het gaat hier kortweg om alles wat bij het ontbreken ervan leidt tot afwijken van het milieubeleid en milieudoelstellingen.

3.4.3 Registraties (incl. procedure) Onder registraties worden verstaan: • voorkomende milieuaspecten • meetresultaten van milieu-aspecten • resultaten van keuringen, controles, onderhoud • klachten- en incidentenregistratie


16

• • •

controles en inspecties correspondentie over milieuvergunningen en overleg met overheden verslagen van audits Vastgelegd moet worden wie de registraties beheert, waar en hoe lang ze worden bewaard.

3.4.4 Documentenbeheer (incl. procedure) en documentatie Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat bij het uitvoeren van de activiteiten met milieu-aspecten gebruik wordt gemaakt van procedures en werkinstructies. Deze leveren op hun beurt weer registraties, verslagen en andere documenten op. Door goede afspraken over het beheer te maken met de centrale coördinatie (bij voorkeur de afdeling die de milieuzorgcyclus bewaakt) is een goede auditting of toetsing van het milieuzorgsysteem mogelijk.


17

3.5

Controle en corrigerende maatregelen van het systeem

Aandacht schenken aan milieuzorg in de dagelijkse werkzaamheden en het meenemen bij de projecten met milieu-aspecten is bij de meeste organisaties een langdurig proces. Om te voorkomen dat milieuzorg als extra inspanning wordt gezien zonder dat de voordelen gezien worden, moeten de milieu-effecten zichtbaar worden. Vaak is dat al op korte termijn mogelijk, maar het kan ook goed zijn dat meerdere jaren nodig zijn om het resultaat van de inspanningen duidelijk te krijgen. Aangezien een milieuzorgsysteem een groeiproces is zal er waarschijnlijk niet direct bij alle dagelijkse werkzaamheden evenveel aandacht aan milieuzorg geschonken worden. Daarom verdient het aanbeveling bij de implementatie van milieuzorg in de dagelijkse werkzaamheden extra aandacht te geven aan activiteiten die op redelijke termijn zichtbare milieu-effecten opleveren, of daarvoor een goede mix te vinden. Toetsing (auditting) van het milieuzorgsystseem (zie paragraaf 3.6.2) is nodig voor het plegen van feed-back en heeft over het algemeen een positief effect op motivatie en draagvlak. Het is een noodzakelijke stap voor succesvolle implementatie van een milieuzorgsysteem.

3.5.1 Monitoring en meting (incl. procedure) Monitoring is in feite het volgen van de voortgang in de realisatie van de milieudoelstellingen, op basis van metingen en registratie. Het betreft hier uiteraard de milieukritische werkzaamheden, zoals geluidshinder, afvalproductie, geurhinder, bodemrisico's, energieverbruik, e.d. In ieder geval schrijft ISO 14001 voor dat op zijn minst monitoring van de naleving van weten regelgeving nodig is. Bij monitoring kan gebruik worden gemaakt van milieuprestatie-indicatoren. Dit zijn kentallen die de milieuprestatie op een bepaald gebied uitdrukken. Aanbevolen wordt de ontwikkeling van een dergelijke milieumonitor ter hand te nemen. Voor de facilitaire zaken zal dit door de eenduidigheid en de ervaringen bij andere organisaties eenvoudiger zijn dan voor de kerntaken.

3.5.2

Afwijkende en corrigerende en preventieve maatregelen (incl. procedure)

Monitoring maakt duidelijk hoe de stand van zaken is van het milieu-aspect. Zo kunnen wettelijke eisen of normen overschreden worden of milieudoelstellingen niet worden gehaald. Wanneer milieudoelstellingen niet worden gehaald kan dit aanleiding zijn tot het treffen van maatregelen. Wanneer wettelijke eisen overschreden worden is het zaak om te kijken hoe herhaling voorkomen kan worden.


18

3.6

Verslaglegging, toetsing en noodsituaties (centraal)

3.6.1 Jaarverslag Milieuzorg Een jaarverslag milieuzorg is geen stringent onderdeel van een milieuzorgsysteem. Het zorgt er wel voor dat op een korte, overzichtelijke en nette wijze in beeld wordt gebracht wat gedaan is op milieuzorggebied. De elementen van het zorgsysteem kunnen systematisch worden doorgenomen. Op deze wijze krijgen de activiteiten een 'plaats' in het systeem en is duidelijk hoe de voortgang is ten aanzien van een milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001. Een format voor het jaarverslag is in de bijlage opgenomen. Het jaarverslag wordt elk jaar per RD, SD, HK centraal gemaakt, uiteraard met aanlevering van alle benodigde informatie door de organisatieonderdelen.

3.6.2 Interne audits (incl. 'procedure) Zoals al eerder is aangegeven is auditting een centrale aangelegenheid. De aangewezen centrale afdeling en/of het auditbureau van het Hoofdkantoor RWS maakt jaarlijks een auditplan. Gebruikelijk is over het algemeen een driejarige cyclus. De planning kan meerdere jaren beslaan en wordt zonodig jaarlijks bijgesteld. In het auditplan staat aangegeven welk organisatiedeel wanneer aan de beurt is voor de audit. Audits zijn nodig om de gewenste verbeteringen van het milieuzorgsysteem in beeld te brengen. De uitvoering van interne audits is in handen van een auditteam; een pool van medewerkers met een auditopleiding. Uiteraard is het belangrijk dat het auditteam gesteund wordt door het management en dat de leden van het team toegang krijgen tot alle noodzakelijke informatie. Auditting van het milieuzorgsysteem kan tezamen met die van andere zorgsystemen plaatsvinden (met name kwaliteitszorg; zie hoofdstuk 4).

3.6.3

Noodsituaties: voorkomen is beter dan genezen (incl. procedure)

In een milieuzorgsysteem wordt dit vaak als een zijspoor gezien. Toch moet voorkomen worden dat veel milieuzorginspanningen welke een positief resultaat hadden, teniet gedaan worden door een onverwachtse gebeurtenis met veel nadelige milieu-effecten. Calamiteitenplannen en rampenplannen kunnen hier goed op inspelen door niet alleen te letten op het voorkomen van menselijk letsel of bedrijfsschade, maar ook te kijken naar de milieu-effecten. Gedacht kan worden aan: bluswater bij branden, lekkages van tanks waarin milieugevaarlijke stoffen opgeslagen zitten, etc. Ga na binnen de organisatie welke afdeling of personen hier al mee bezig zijn. Veelal is het ondergebracht in de Bedrijfshulpverlening-organisatie. Maak afspraken om tot eventuele aanpassing van de calamiteitsplannen of rampenplannen te komen.


19


20

4

Koppeling aan andere zorgsystemen, met name kwaliteitszorg

Al eerder is gezegd dat een milieuzorgsysteem aan kan sluiten bij het kwaliteitszorgsysteem. In de organisatie dient eerst nagegaan te worden hoe een en ander georganiseerd is. Mogelijk is er zelfs een organisatie voor KAM-zorg (KwaliteitArbo- en Milieuzorg), Arbo en Milieu of VGWM (Veiligheid, Gezondheid, Welzijn en Milieu), waarbij milieuzorg nog in de kinderschoenen staat. In alle gevallen is het mogelijk onderdelen van de zorgsystemen (bijvoorbeeld het documentenbeheer, de werkinstructies of de interne audits) te combineren. Vooral voor organisatie-onderdelen die met meerdere zorgsystemen te maken hebben kan dat een goede oplossing zijn. Wanneer er bijv. voor gekozen wordt de beheersing van de werkzaamheden onder te brengen in het kwaliteitszorgsysteem, dan is het echter wel belangrijk dat aangetoond wordt: • dat alle belangrijke milieu-aspecten geïnventariseerd zijn • met welke middelen de milieu-aspecten van de werkzaamheden beheerst worden (en waar ze te vinden zijn) Men kan dit doen door op basis van de initiële milieubeoordeling per organisatieonderdeel een overzicht te hebben van de milieu-aspecten die bij werkzaamheden horen, de beheersmiddelen en de eventuele corrigerende maatregelen. Deze informatie is essentieel voor de beoordeling middels de interne audit.


21


22

•

dat gestreefd wordt naar een milieuzorgsysteem dat certificeerbaar is volgens ISO 14001 • liefst dat duurzaamheid als uitgangspunt wordt genomen • datum en een ondertekening door het hoogste leidinggevende niveau (directie) Een milieubeleidsverklaring bevat dus géén doelstellingen of actiepunten. Wel geeft het de visie van de organisatie aan. Opmerking: Vaak hebben organisaties milieubeleidsplannen. Over het algemeen bevatten ze wél concrete doelstellingen en actiepunten en zijn daarmee geen alternatief voor een milieubeleidsverklaring. Vaak bundelen organisaties verschillende zaken in één document. Dit kan ook de naam hebben van een milieubeleidsplan. Van belang is dat in ieder geval de volgende volgorde wordt aangehouden: projectteam - projectplan - inventarisatie -prioriteiten - milieubeleidsverklaring doel(taak)stellingen - actiepunten - milieuprogramma (paragraaf 3.1).

Doel- en taakstellingen Doelstellingen vertalen de prioriteiten van de organisatie in een bepaald doel, met een vooruitblik van vier tot vijfjaar. Taakstellingen geven de taken aan welke op kortere termijn (meestal één jaar) gerealiseerd moeten om de doelstelling te halen. Belangrijk is doel- en taakstellingen zo concreet mogelijk te formuleren. Vaak worden reductiepercentages toegepast voor emissies of verbruik, maar net zo goed kan aangegeven worden dat over één jaar een bepaald produkt gerealiseerd is (bijv. een onderdeel van het milieuzorgsysteem). De milieuparagraaf in HAPLAN biedt een goede basis voor het formuleren van doel- en taakstellingen. Doel-en taakstellingen worden vaak getoetst aan het SMART-principe (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdgebonden). Het beheersen aan de hand van doel- en taakstellingen ziet men vaak terug in procedures, (werk)instructies, registratiesystemen, e.d., maar ook in opleiding, training, informatiebladen, technische voorzieningen, e.d. Het verbeteren aan de hand van doel- en taakstellingen is veelal te vinden in milieu(zorg)programma's met een projectmatig karakter.

Milieu(zorg)programma Het milieuprogramma vertaalt geformuleerde taakstellingen (termijn vaak één jaar) en doelstellingen (termijn vier a vijfjaar) naar concrete actiepunten. In het milieuprogramma moet ook zijn opgenomen wie verantwoordelijk is voor de uitvoering van het actiepunt, welke middelen daarvoor ter beschikking staan en wanneer het actiepunt afgerond moet zijn. Het is gebruikelijk om het milieuprogramma jaarlijks bij te stellen en op te nemen in de (regionale) beheersplannen van de RD's en SD's.


27

De 11 voorgeschreven procedures van ISO 14001 (vereenvoudigd weergegeven) vet betekent: eis van schriftelijk vastleggen 1

art. 4.3.1

2

art. 4.3.2

3

art. 4.4.2

4

art. 4.4.3

5

art. 4.4.5

Beheer van documenten (handboek, procedures, werkinstructies, etc.)

6

art. 4.4.6

Bewaken dat geïnventariseerde werkzaamheden met milieuaspecten (effecten, e.d.) worden uitgevoerd overeenkomstig het milieubeleid en de doel- en taakstellingen (incl. inkoop, leveranciers, aannemers)

7

art. 4.4.7

Het identificeren van, reageren op en voorkomen van noodsituaties

8

art. 4.5.1

Regelmatig monitoren en meten van de milieuaspecten (etc.)., inclusief het periodiek evalueren van naleving van milieuwet- en regelgeving

9

art. 4.5.2

1

art. 4.5.3

1

art. 4.5.4

Afwijkingen constateren en het treffen van corrigerende en preventieve maatregelen Milieuregistraties (resultaten van monitoren) identificeren en bijhouden Periodiek uitvoeren van milieuzorgaudits

0.

In beeld brengen van milieuaspecten en -effecten, produkten en diensten Omschrijving van de eisen vanuit de weten regelgeving, en andere eisen die te maken hebben met de milieuaspecten, effecten, e.d. Milieubewustmaking van het personeel (met inzet van nader te bepalen methodieken, o.a. opleiding) Interne communicatie en reageren op externe communicatie

1.

Documentatie van het milieuzorgsysteem (niveau ISO 14001) • (Milieuzorg)handboek: In het Handboek zijn veelal opgenomen: * beschrijving milieuzorgsysteem (zie Projectplan) * milieu(zorg)beleid * organisatiestructuur (incl. samenhang met de verschillende organisatieonderdelen) * relatie met kwaliteitszorgsysteem (en/of arbozorgsysteem) • Procedures {wat moet er gebeuren; vaak van toepassing voor een grote doelgroep): Volgens ISO 14001 zijn er 11 verplichte procedures die in het milieuzorgsysteem moeten voorkomen. Ze geven aan wat er wanneer door wie moet gebeuren op het gebied van bepaalde processen of handelingen.


28

•

Werkinstructies (hoe moet het gebeuren; vaak van toepassing voor bepaalde functies in de organisatie): Voor de invoering van een milieuzorgsysteem dient het aantal werkinstructies beperkt te blijven omdat het vertragend werkt. Beter zijn invulformats, checklists, e.d. • Documenten, verslagen en registraties: Deze vloeien vaak voort uit de procedures (11) en werkinstructies. Voorbeelden: overzicht geïnventariseerde én selectie belangrijkste milieu-aspecten, weten regelgeving.

Jaarverslag Milieuzorg Format voor een inhoudsopgave: Voorwoord (directietoelichting) óf Inleiding Samenvatting •

• •

Milieuzorgsysteemelementen * Organisatie van de milieuzorg * Stand van zaken milieuzorgaspecten in Haplan 1999-2000 * Beschrijving milieuzorgprogramma (evt. in (Regionaal) Beheersplan RD en SD) * Verantwoordelijkheden, bevoegdheden en taken •* Communicatie * Documentatie en documentbeheer * Evaluatie, controle, audits Afstemming met kwaliteitszorg Milieuzorgactiviteiten: * Stand van zaken van Milieuzorg in projecten (planvorming (voorbereiding), aanleg, onderhoud en beheer) * Milieuzorg in uitvoering: voorbeelden: 0 duurzaam bouwen 0 energiebesparing in de GWW-sector 0 alternatief materiaalgebruik bij aanleg 0 afval- en bouwstoffenregistratie 0 scheepsmilieuplan 0 facilitaire milieuzorg (div. onderwerpen in de kantooromgeving)


29


30

Bijlage 1 Aanvulling Milieuzorg HAPLAN 1999-2000 De implementatie van milieuzorg heeft vanuit de coördinatoren milieuzorg van de diensten aandacht gekregen. Deze groep heeft een rapport het licht doen zien, waarin een aanpak van milieuzorg binnen RWS wordt voorgesteld. Dit rapport is door de HD besproken en goedgekeurd. Om nu concreet met de diensten af te spreken hoe het vervolgtraject moet worden opgepakt is besloten tot het opnemen van de volgende passage in het managementcontract: 11 Milieuzorg-aspecten De directie zal zorg dragen voor verdere verbreding en aandacht voor milieuzorg, door: • Een DT/MT-lid verantwoordelijk te maken voor milieuzorg; • Een functionaris specifiek met milieuzorg te belasten; • Een milieubeleidsverklaring, milieuzorgprogramma en milieujaarverslag op te stellen; • Een vervoersmanagementplan op te stellen; • Deel te nemen aan het EER-programma".

Aanvulling Milieuzorg HAPLAN 2001 In het NMP3 is afgesproken dat overheidsdiensten uiterlijk in 2003 een milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001 moeten hebben geïmplementeerd. Binnen RWS is dit formeel bekrachtigd met de vaststelling van de Milieubeleidsnota van februari 1999. Om invulling te geven aan de onderwerpen vastgesteld in deze nota en in 2003 het niveau van ISO 14001 te behalen, is een projectplan Milieuzorg Rijkswaterstaat opgesteld. Voor V&W-breed is daarnaast het project Facilitaire milieuzorg onder FAZ opgestart, dat uitsluitend gericht is op het opzetten van milieuzorg bij de facilitaire dienstonderdelen. Vanuit de beide projecten wordt er gezamenlijk naar gestreefd per dienst één milieuzorgsysteem op te zetten en wordt op reeds in gang zijnde ontwikkelingen bij diensten aangesloten. Om te realiseren, dat diensten een milieuzorgsysteem op het niveau van ISO14001 opzetten, is het nodig, dat in 2001: • • •

• • •

Bij iedere directie/dienst een nulmeting wordt uitgevoerd in aanvulling op de nulmeting voor facilitaire milieuzorg uitgevoerd in 2000; Op basis daarvan ieder DT/MT een Plan van Aanpak vaststelt, waarin aangegeven hoe in 2003 het niveau van ISO 14001 voor de gehele directie/dienst zal worden bereikt; Begonnen wordt met de uitvoering van het hiervoor genoemde Plan van Aanpak en zullen de afdelingen facilitaire zaken/interne diensten i.s.m. FAZ voor hun werkveld milieuzorg reeds op het niveau van ISO 14001 opzetten; Facility managers en medewerkers de specifiek op te zetten (werk)trainingen Implementeren Facilitaire Milieuzorg bij V&W volgen; Afdelingen facilitaire zaken/interne diensten stellen een milieuprogramma 2002 op basis van het voornoemde milieuplan op; Capaciteit, kennis en kunde van de milieuzorgfunctionaris voldoende en toereikend zijn om milieuzorg binnen zijn/haar organisatie te implementeren

Bij deze activiteiten geldt dat het algemene uitgangspunt is dat financiering plaatsvindt vanuit reguliere taakbedragen.

Projectleiders milieuzorg RWS en Facilitair Sandra van den Berg / DWW Annelie Couvée-Kooyker / FAZ

Handleiding Plan van Aanpak Milieuzorgsysteem nivau ISO 14001


B i j Iclg6 2

Uit: 'ISO 14001 Voor RWS', Handreiking DHV, februari 2001

MILIEURELEVANTE ACTIVITEITEN

Een van de eisen die de ISO14001 norm stelt, is het in kaart brengen van milieurelevante activiteiten die plaatsvinden. Aan alle RD's en SD's is gevraagd om een overzicht te sturen van de voor hun relevante activiteiten. Deze overzichten zijn samengevoegd tot een lijst van activiteiten. De bedoeling van deze lijst is dat elke RD en SD hun activiteiten in deze lijst terugvinden en aan de hand daarvan kunnen beoordelen hoe ze de ISO-14001 norm wordt toegepast. De door de verschillende RD's en SD's gerapporteerde activiteiten zijn in twee hoofdcategoriën te splitsen: • •

beleidsmatige activiteiten operationele en beheersmatige activiteiten.

De eerste activiteiten zijn feitelijk het primaire proces van RWS in de rol van beleidsmaker, de tweede categorie zijn activiteiten van RWS in de rol van uitvoerder. Beleidsmatige activiteiten Daar waar bij beleidsmatige activiteiten milieuaspecten aan de orde zijn, heeft dat veelal betrekking op grootschalige beslissingen aangaande infrastructuur voor wegen waterbouw of ruimtelijke ordening. Deze publieke besluiten zijn zodra belangrijke milieuaspecten in het geding zijn, onderhavig aan de procedure voor milieueffectrapportage. Op deze wijze is het aspect milieu in de besluitvorming geïncorporeerd. In tabel 4.1 is een overzicht gegeven van deze activiteiten binnen RWS. Tabel 4.1:

Overzicht van milieurelevante beleidsmatige activiteiten binnen RWS

Planvorming natuurontwikkeling (natuurvriendelijke oevers e.d.), kustverdediging/ zandsuppleties Planvorming Aanleg & beheer Waterstaatkundige hoofdinfrastructuur Opstellen omgevingsverkenningen (beleidsnotities) Beleidsvorming en uitvoering ruimtelijke ordening, regionale economie Planvorming infrastructuur, verkeer- en vervoersstudies Beleidsvorming en -uitvoering goederenvervoer en mobiliteitsbeinvloeding Omdat milieuaspecten veelal via m.e.r. reeds geïncorporeerd zijn worden milieuzorgsysteem betrokken.

deze niet in het

Operationele en beheersmatige activiteiten In tabel 4.2 is het overzicht gegeven van milieurelevante activiteiten binnen RWS die door een milieuzorgsysteem gedekt dienen te worden. Deze activiteitenlijst zal tezamen met de het overzicht van eisen voor een ISO14001 milieuzorgsysteem uit stap 1 gebruikt worden om een matrix op te stellen. Activiteiten binnen de RD en SD's kunnen grofweg in drie categorieën ingedeeld worden. A. B. C D.

Het uitbesteden/aanbesteden van werken aan derden Het uitvoeren van advieswerkzaamheden Het zelf uitvoeren van projecten Het zelf uitvoeren van lijnwerkzaamheden

Onderstaande activiteiten zijn volgens deze vierdeling ingedeeld. Onder C en D vallen alleen de activiteiten die door RWS zelf uitgevoerd worden. In de volgende hoofdstukken zal per bovengenoemde een algemeen advies gegeven worden, wat de ISO14001 eisen specifiek voor deze categorie betekenen.


Tabel 4.2:

Overzicht van milieurelevante activiteiten binnen RWS die in een milieuzorgsysteem op het niveau van ISO14001 opgenomen dienen te worden

Categorie A: uit- en/of aanbesteden werken aan derden

Uitbesteden/aanbesteding activiteiten welke tot de verantwoordelijk van de desbetreffende RD of SD behoren Projectmanagement I Categorie B: het geven/ aanvragen van advies i Adviezen op het gebied van: Verkeer en Vervoer Duurzaam Inkopen Waterhuishouding Duurzaam Bouwen Kwaliteitsmanagement • Etc... [ Categorie C: projecten Sanering verontreinigde waterbodems/baggerdepots Civieltechnische, werktuigkundige en elektronische werken • Ontwerp • Voorbereiding Realisatie Nieuwe aanleg infrastructuur • Verwijderen bitumineuze materialen • Verwijderen steenachtige materialen • Aanbrengen ophoogmateriaal • Aanbrengen ongebonden funderingsmateriaal Ontgraven grond • Zandsuppletie • Aanbrengen funderingen Nieuwe aanleg waterwegen/ waterwerken Aanschaf materieel i Categorie D: Lijnwerkzaamheden , Adviseren van andere afdelingen/organisaties/partners Waterkwaliteitsbeheer (vergunningen en handhaving) Onderhoud wegen Verwijderen zwerfvuil Onderhoud wegbermen Aanbrengen belijning Schoonmaken riolering/ oliescheiders Reparatie wegdek Onderhoud waterwegen • Samenstellen en aanbrengen kraag en zinkstukken Sloopwerkzaamheden • Aanbrengen bestortingen • Opnemen en herzetten natuursteen/bestorting • Aanbrengen steunregels • Verwijderen en afvoeren drijfvuil Baggerwerkzaamheden • Aanbrengen en onderhouden remmingwerken • Stralen en conserveren sluisdeuren • Opslag en verwijdering kadavers Onderhoud en beheer kunstwerken/gebouwen/terreinen Verlichting/ Energieverbruik verkeersbeheersingsobjecten en kunstwerken Peilbeheer, beheer gemaal Gebruik en onderhoud dienstvaartuigen Onderhoud materieel (reparaties, opladen accu's, schilderen, etc.) Handleiding Plan van Aanpak Milieuzorgsysteem niveau ISO 14001

IV

Kantoorwerkzaamheden • Verwijderen bedrijfsafval Inkoop en gebruik kantoormiddelen (geen verbruiksartikelen) • Aanschaf automatiseringsmiddelen Inrichting en onderhoud gebouwen • Tuinonderhoud • Schoonhouden gebouwen • Papiergebruik • Watergebruik • Vervoer werknemers Laboratonumwerkzaamheden (experimenten, chemische analyse, kweken algen, kweken proefdieren, etc.) Gebruik en onderhoud dienstwagens Drukkerijen Opslag/afvoer gevaarlijke stoffen


VERDERE UITWERKING VAN DE LIJNWERKZAAMHEDEN

Categorie D: Lijnwerkzaamheden Onderhoud waterwegen • Samenstellen en aanbrengen kraag en zinkstukken • Sloopwerkzaamheden • Aanbrengen bestortingen • Opnemen en herzetten natuursteen / bestorting • Aanbrengen steunregels • Verwijderen en afvoeren drijfvuil • Baggerwerkzaamheden • Aanbrengen en onderhouden remmingwerken • Stralen en conserveren sluisdeuren • Opslag en verwijdering kadavers Onderhoud en beheer kunstwerken/gebouwen/terreinen

Verlichting / Energieverbruik verkeersbeheersingsobjecten en kunstwerken

Belangrijkste milieu-aspecten • Gebruik materialen (aard en hoeveelheid) • Afval, . w.o. bagger slib • Geluid • Waterverontreiniging

Betrokkenen bij procedures • Uitvoerende afdelingen • Hoofd uitvoering • Inkopers

•

•

• • •

Gebruik materialen (schoonmaak, bestrijdingsmiddelen, etc.) Geluid Afval Energieverbruik

Aandachtspunten •

•

• • • •

Uitvoerende afdelingen Gebouwbeheerders Facility managers Inkopers Uitvoerende afdelingen

• • •

• • • •

Peilbeheer, beheer gemaal

•

Gebruik en onderhoud dienstvaartuigen

• •

Onderhoud materieel (reparaties, opladen accu's, schilderen, etc.)

Kantoorwerkzaamheden • Verwijderen bedrijfsafval • Inkoop en gebruik kantoormiddelen (geen verbruiksartikelen) • Aanschaf automatiseringsmiddelen • Inrichting en onderhoud gebouwen •

Tuinonderhoud

• • •

Schoonhouden gebouwen Papiergebruik Watergebruik

• Vervoer werknemers Laboratoriumwerkzaamheden (experimenten, chemische analyse, kweken algen, kweken proefdieren, etc.)

Opslag/afvoer gevaarlijke stoffen

• • • •

Verdrogingsgevaar Energieverbruik Vervoerskilometers Brandstof Afval Afval Gebruik materialen

•

• •

Uitvoerende afdelingen Uitvoerende afdelingen Technische Dienst / onderhoudsdienst Uitvoerende afdelingen Technische dienst Inkopers

• •

•

• • •

Energie Afval Papier verbruik

•

Facility manager

•

•

Catering

•

Gebouwbeheerders Inkopers

•

Inkoop

<» Gebruik chemicaliën ,» Energieverbruik <• Schoonmaak » Emissies • Veiligheid <» Opslagvoorzieningen i• Reductie gebruik


• • •

Hoofden lab's Labmedewerkers Veiligheidskundigen

• •

Facility Managers Milieuzorgcoördinator VI

• • •

•

•

Inkoop en toepassing milieuvriendelijke materialen Voorlichting aan uitvoerders

Duurzaam verbouwen Biologische onkruidbestrijding Inkoop milieuvriendelijke materialen Registratie energieverbruik Groene stroom Toepassen e-zuinige lichtbron LED Toepassing duurzame energie Antiverdrogingsbeleid Zwavelarme diesel Milieuvriendelijk onderhoud

Milieuvriendelijke onderhoud en schoonmaak Materiaal hergebruik

•

Duurzaam inkopen voor alle onderwerpen

•

Opslag volgens CPR-richtlijnen

Handleiding Plan van Aanpak ontwikkeling Milieuzorgsysteem op het niveau van ISO 14001

Recommend Documents