DUITSLAND REIZEN VERSLAGEN VAN REIZEN DIE JOS EN CLIM IN TWEE DECENNIA TIJD DOOR DUITSLAND, ZWITSERLAND EN OOSTENRIJK MAAKTEN

DUITSLAND REIZEN

VERSLAGEN VAN REIZEN DIE JOS EN CLIM IN TWEE DECENNIA TIJD DOOR DUITSLAND, ZWITSERLAND EN OOSTENRIJK MAAKTEN.

Jos Schmitz, maart 2013

1

2

INHOUD INLEIDING ....................................................................................................................................................................................4 OBERBERGISCHES LAND: GUMMERSBACH (2013) ......................................................................................................................5 NIEDERRHEIN 1: KAISERSWERTH / DÜSSELDORF (2012) ...........................................................................................................10 NIEDERRHEIN 2: GOCH / KLEVE / XANTEN(2012) ......................................................................................................................14 SAKSEN ­ ANHALT: MAGDEBURG E.O. (2012)............................................................................................................................23 SAARLAND / PFALZ / HUNSRÜCK (2011)....................................................................................................................................30 SCHWÄBISCH HALL (2011).........................................................................................................................................................43 EIFEL I: MARIA LAACH (2003).....................................................................................................................................................53 EIFEL II: TRIER (2001) .................................................................................................................................................................58 WETZLAR / LAHNTAL (2003) ......................................................................................................................................................72 LIMBURG AN DER LAHN (2001) .................................................................................................................................................78 DE HARZ: GOSLAR / WERNIGERODE (1994 en 2001).................................................................................................................83 BADEN: HEIDELBERG E.O. (2001)...............................................................................................................................................92 OSTSEE: LÜBECK / ROSTOCK / WISMAR (2004) ......................................................................................................................100 AACHEN – AKEN STEDENTRIP(1997)........................................................................................................................................112 BAYRISCHE RHÖN: FULDA, COBURG (2010) ..........................................................................................................................115 DRESDEN EN ELBSANDSTEINGEBIRGE (1996)..........................................................................................................................126 NORDHESSISCHES BERGLAND: FRITZLAR(2006) ......................................................................................................................130 ODENWALD EN RHEINLAND – PFALZ (2002) ...........................................................................................................................141 OSNABRÜCKERLAND HERFSTREIS (2010) ...............................................................................................................................151 RIJNDAL EN RHEINLAND ­ PFALZ (2007) .................................................................................................................................159 WENEN TREINREIS (1996).......................................................................................................................................................172 REISVERSLAG HEPI – VAKANTIE 2008 ......................................................................................................................................176 ZWITSERLAND: ZÜRICH, LUZERN (2011)..................................................................................................................................207 FRÄNKISCHE SCHWEIZ: NEURENBERG, BAYREUTH (2009) ......................................................................................................214 MÜNSTERLAND (2008) ............................................................................................................................................................229 THÜRINGEN: WEIMAR, JENA (2009) .......................................................................................................................................237 FRANKENLAND: WERTHEIM, WÜRZBURG (2008)....................................................................................................................245 BEIEREN / OOSTENRIJK (2004).................................................................................................................................................257 NIEDERSAKSEN: HILDESHEIM, HANNOVER (2006) ..................................................................................................................263 OOSTZEE II: OP WEG NAAR DE BALTICA (2005).......................................................................................................................276 SAUERLAND (2007) ..................................................................................................................................................................286 OP WEG NAAR POLEN EN TERUG (2008).................................................................................................................................291 HEEN EN TERUG UIT TSJECHIË (2003)......................................................................................................................................293 DUITSERS OOK SLACHTOFFER TWEEDE WERELDOORLOG ......................................................................................................298 DUITSE NAMEN IN MIDDEN – EUROPA ...................................................................................................................................300 DUITSE AUTOBAHNEN ............................................................................................................................................................302 HOLLAND IST NICHT ALLES! .....................................................................................................................................................303

3

INLEIDING KORTE VAKANTIES IN DUITSLAND Duitsland verdient al lang niet meer het imago van ‘saai en degelijk’ dat het nog bij veel Nederlanders heeft. Langzaam maar zeker begint vakantievierend Nederland in te zien dat Duitsland niet alleen goede mogelijkheden biedt voor korte trips, maar ook om de zomervakantie door te brengen. Vanaf het begin van de jaren negentig bezoeken we elk voor­ en najaar (o.a. vanwege de prachtige herfsttooien in de loofbossen) een streek of stad van onze oosterburen. De taal is voor ons Limburgers niet zo'n probleem. Veelzijdig In Duitsland is de laatste jaren hard gewerkt om de toerist een groot scala van mogelijkheden te bieden. Wie een duik neemt in het toeristische aanbod zal moeten concluderen dat Duitsland leuk, mooi, modern en veelzijdig is, en nog relatief goedkoop ook. Bovendien zijn we er ook altijd netjes behandeld en zijn de Duitsers over het algemeen beleefd en voorkomend. De kamers in de hotels zijn onberispelijk; wat dat betreft doen ze hun naam als zouden zij “gründlich” zijn alle eer aan. Daar komt bij dat de ontbijtbuffetten in de hotels overvloedig en zeer smakelijk zijn! Niet overtuigd? Oordeel zelf aan de hand van de hier opgenomen verslagen. Steden Hamburg, Berlijn, Oberhausen, Keulen, Frankfurt, Hannover en Düsseldorf zijn goede bestemmingen voor een weekendje weg. Je kunt er uitstekend winkelen en er zijn vele goede hotels te vinden. De websites van de genoemde steden helpen je aan leuke ideeën. Van de Berliner Biergärten tot het Keulse Shoppingvergnügen, er is altijd iets leuks te vinden. Jos Schmitz

4

5

OBERBERGISCHES LAND: GUMMERSBACH (2013) KORTE VOORJAARSREIS MET EIGEN AUTO

DAG 1 HEENREIS We vertrekken laat op zondag, pas om half twee, maar eerst slaat Clim een volle tray blikjes bier in bij de Lindl aan de Keulsebaan. Het is niet zo ver naar onze bestemming Diering­ hausen, een dorpje vlakbij de grotere stad Gummersbach, bekend in de handbalwereld. Tegenwoordig is de club minder succesvol. Ons garni­hotel Aggertal ligt pal aan de drukke Bundesstrasse richting Keulen, dat 40 kilometer verderop ligt. Dat bezorgt ons dag en nacht veel lawaai; gelukkig zijn we allebei nogal hardhorend. Als we om half vier aankomen is de receptie dicht, maar de sleutel staat op onze hotelkamer met balkon op het westen. De kamer bevindt zich op de tweede etage en er is geen lift. We verkennen het dorp langs de verkeersweg en belanden in een dorpskroeg, de Alte Bahnhof geheten. We mogen er roken. We krijgen gezelschap van de oudere Ier Jack die al dertig jaar in Duitsland woont; vroeger was hij vertegenwoordiger. Hij heeft in Dublin op een jezu­ ïetenschool gezeten. Het bier smaakt best. Tegenover ons hotel ligt het Chinees restaurant Lotus waar we elke dag op één avond na genieten van het uitgebreid buffet. De prijs daarvan is alleszins schappelijk, 12 euro per persoon. De bediening is er in handen van een bebrilde Thaise en een goed Duits sprekende jongedame uit Laos. De rest van de avond brengen we zoals gebruikelijk tijdens vakanties al tv kijkend en lezend op onze kamer door. DAG 2 HÜCKESWAGEN EN LENNEP: OUDE STADJES Het ontbijtbuffet is redelijk, maar niet echt uitgebreid. Er zijn nogal weinig gasten. De blonde dame die ons bedient is vriendelijk en behulpzaam. Door de week herbergt het hotel bouw­ vakkers (met name Tsjechen, Polen en Roemenen) die werkzaam zijn bij een bouwproject in de omgeving. We rijden door een kaal, heuvelachtig landschap via Gummersbach naar de historische stadjes Hückeswagen en Lennep. Beide plaatsen liggen onder de rook van Solingen en Remscheid. Onderweg drinken we natuurlijk ergens koffie. We bekijken de beide stadjes op ons gemak, ze zijn niet groot. Opvallend zijn de vele historische panden die met leisteen bedekt zijn, erg typisch voor deze streek. Jos moet achter in de auto plaatsnemen, want de portieren aan de rechterkant blijven hermetisch gesloten. We zijn daarvoor al bij de Volvo­garage Rutten geweest, maar dat was op vrijdagmiddag even vóór vijven; op dat tijdstip konden ze ons niet meer helpen. Ze probeerden ons ter vervanging wel nog af te schepen met een veel te dure huurauto, maar daar trapten we niet in. Zowel in Hückeswagen als in Lennep drinken we koffie. Eerst binnen

6

bij een Italiaans Eiscafé, later in Lennep op een terrasje van een ander Eiscafé aan een beklinkerd straatje. Daar bekijken we voor we vertrekken ook nog de lokale Friedhof. INFO LENNEP Lennep is een relatief grote stadswijk van de stad Remscheid in Duitsland. Evenals Wipperfürth, Ratingen en Düsseldorf was Lennep een van de hoofdsteden van het Hertogdom Berg. Lennep hoort bij de stad Remscheid sinds 1929. Lennep hoort bij het traditionele gebied van het Nederfrankische dialect Oostbergisch (deze taal zou er al als overgangsdialect beschouwd worden en staat tussen het Limburgs, Kleverlands en het Westfaals). Lennep ligt aan de Uerdinger Linie. De bekendste zoon van de stad is Wilhelm Röntgen (27 maart 1845 ­ 10 februari 1923), natuurkundige en Nobelprijswinnaar.

INFO HÜCKESWAGEN De stad Hückeswagen kan bogen op een geschiedenis van 925 jaar, sinds 1085. We maken er een Rundgang door Hückeswagens Altstadt. Interessant zijn: het Kolpinghaus, het Montanus­Haus, het Weberdenkmal, het Bastion uit 1882, de oude Gaststätte "Zum Justhof" uit 1800. De historische Marktstraße met veel herenhuizen van leisteen uit de zeventiende eeuw, de zogenaamde Tuchmacherhäuser met hoge spitsgevels. Even verderop ligt de Pauluskirche met uientoren. Dan volgt de Schloßplatz en het grafelijke slot, tegenwoordig Rathaus met het Heimatmuseum.

DAG 3 FREUDENBERG EN ENGELSKIRCHEN Door een bosrijke omgeving rijden we naar het zuiden via de plaatsjes Waldbröl en Betzdorf. Aan de voet van de hoger gelegen Altstadt van Freudenberg kunnen we onze auto parkeren. We hebben dit fotogenieke stadje al eens eerder bezocht; het regende toen gestaag, maar er was desondanks veel volk op de been vanwege een Mittelälterlich Festspiel. We zijn toen niet lang gebleven, ook nu blijven we er niet te lang rondhangen. Om te beginnen drinken we koffie op een zonnig terras. Voor het eerst dit jaar bereikt de temperatuur bijna twintig graden, kortom we genieten van het aangenaam lenteweer. Daarna maken we een korte wandeling door de stad met grote vakwerkhuizen. Die allemaal opvallend goed onder­ houden zijn. Vlakbij ligt een autobaan, die nemen we om terug te rijden. We zijn eigenlijk veel te vroeg weer terug in Dieringshausen, zodat we besluiten ook nog Engelskirchen te bezoeken, 20 kilometer westwaarts gelegen. Daar houden we halt bij een industriemuseum dat echter wegens renovatie tot mei gesloten is. We gaan vervolgens op zoek naar een terrasje of desnoods een Gasthaus om koffie te drinken, maar we kunnen nergens terecht. Om kort te gaan, we zijn vóór vieren weer bij ons hotel. We eten vroeg bij het kebabtentje Ali Baba dat door een zekere Erol uit het Turkse Safranbolu gedreven wordt. Een van zijn dochters woont in de Rotterdamse wijk Feyenoord. Hijzelf beweert op de universiteit gezeten te hebben.

7

DAG 4 HENNEF EN SIEGBURG We verkennen de streek ten zuiden van de autobaan. Op een terras bij Neunkirchen laat Clim zich een Pfannkuchen mit Speck goed smaken, Jos krijgt de bijgaande saladeschotel. Om de hoek ligt nog een kasteel dat helaas niet voor bezoekers toegankelijk is. We rijden door naar het stadje Hennef, we hebben daar nog nooit van gehoord. Parkeren in een overdekte parkeerplaats pal in het centrum achter het stadhuis. We slenteren er wat rond, Clim koopt ergens een cd met klassieke muziek. Even buiten het centrum ligt een aantal klassieke, achttiende­eeuwse herenhuizen met personeelsgebouwen en een parkje eromheen. Weer eens Kaffee mit Kuchen, weer eens op het terras van een Eiscafé. Jos waagt zich aan een smakelijke ijscoupe Amarene. Het weer is weer erg zonnig, de temperaturen overschrijden zelfs de 20 graden. We willen via een tweetal autobanen terugrijden, maar Jos verkijkt zich op de spaghetti­ wegen rondom Bonn. Daarop kiezen we vanuit de iets grotere stad Siegburg (waar we bij een klooster midden in het centrum terechtkomen) voor de binnenweggetjes. Via het dorp Much bereiken we uiteindelijk weer ons hotel. ’s Avonds zijn er op de tv veel samen­ vattingen en nabeschouwingen van Europa Cup­wedstrijden. Jos heeft vandaag tijdens de wandelingen veel last gehad van zijn likdoorn. DAG 5 BAD LAASPHE Een fraaie rit door het Roothaer Gebirge brengt ons ’s morgens naar het kuuroord Bad Laasphe. De heuse bergen onderweg zijn nog deels met sneeuw bedekt, officieel hoort deze streek nog tot het Sauerland. We bekijken op ons gemak het stadje, dat niet echt interessant is. De grotere hotels en kuuroorden liggen hoger op de hellingen. Het kuurpark ligt aan het riviertje de Lahn, het is evenmin de moeite waard. We zijn weer vroeg terug. MEER INFO BAD LAASPHE Bad Laasphe heeft een historische binnenstad met kleine steegjes en idyllische vakwerkhuisjes. Het stadje heeft niets van haar charme verloren, met haar mooie kerkjes, leuke winkels, kroegjes en restaurants. Drinkt u eens een Bosch biertje, hoogstaand bier dat sinds 1857 in Bad Laasphe wordt gebrouwen. Er is middels een excursie zelfs de mogelijkheid uw eigen bier te brouwen in de Bosch brouwerij; de 11e generatie van de familie Bosch heeft op dit moment de leiding van de brouwerij. In de buurt zijn vele musea, zoals het radiomuseum en het paddenstoelenmuseum. U kunt prachtig fietsen (verhuur fietsen op aanvraag) en wandelen in de bosrijke en heuvelachtige omgeving. De omgeving staat bekend om de mooie afwisseling in naald­ en loofbomen, waardoor elk seizoen u weer betovert. Een mooie wandeling is het sculptuurwandelpad, dat in een twee uur durende wandeling u langs diverse kunstwerken, gemaakt in 2000 tijdens het internationaal beeldhouwerssymposium, voert. De bekendste route is de ‘Rothaarsteig’, ook wel het pad van de zintuigen genoemd. Het middelgebergtelandschap is ook erg populair bij fietsers. Fietsers die van een uitdaging houden, kunnen tegen de hellingen op fietsen en recreatiefietsers kunnen door de valleien fietsen. In de winter zijn er diverse wintersportmogelijkheden in de omgeving. Er zijn skiliften en­ pistes (Skigebied Bad Laasphe­Hesselbach), diverse langlaufloipes en ook is er een rodelbaan.

8

DAG 6 TERUGREIS Clim vraagt en krijgt ’s morgens gratis drie gebakken eieren! Nu kan de dag niet meer kapot bij hem. Jos rekent met zijn credit card voor 5 nachten € 345 af. De receptioniste blijkt een moment gedacht te hebben dat we misschien Schwul waren, maar gelukkig kan Jos dat misverstand uit de wereld helpen door te wijzen op onze gemeenschappelijke moeder, we zijn dus zwei Gebrüder. Binnen vijf minuten zitten we op de Autobahn richting Keulen. Bij Kerpten nemen we de afslag richting Venlo. Om half een rijden we de Herderstraat in na nog geen twee uur gereden te hebben.

CLIM GENIET VAN EEN PANNENKOEK MET SPEK

9

NIEDERRHEIN 1: KAISERSWERTH / DÜSSELDORF (2012) Van maandag 28 mei t/m vrijdag 1 juni 2012. Verblijf in 4*­hotel te Kaiserswerth, € 90 per nacht. DAG 1 MAANDAG / HEENREIS We vertrekken pas om twee uur, laat voor een rustige heenreis van nog geen honderd kilometer. Even na drieën bevinden we ons voor een pilsje op het terras van hotel Barba­ rossa dat we aanvankelijk voorbijgereden zijn. Er zijn maar weinig gasten. We verkennen het behoorlijk toeristische dorp Kaiserswerth, zeker nu op Tweede Pinksterdag is het druk met dagjesmensen. Het plaatsje heeft een roemruchte historie, wat wel blijkt uit de naam. We bezoeken de opgeknapte ruïne van de keizersburcht uit de 11e eeuw die pal aan de brede Rijn gelegen is. Daarna struinen we nog door het historische gedeelte van de plaats (middel­ eeuws hospitaal, gesloten kerk, enkele oude gevels) voor we neerstrijken op een terras aan de markt om er te eten. De avond brengen we door op de kamer. Jos rookt uit het geopende raam dat op een plat dak uitziet, Clim gaat voor zijn rookbehoefte steeds naar beneden. MEER INFO KAISERSWERTH Kaiserswerth (Nederlands : Keizersweerd) is een plaats in Noordrijn­Westfalen, thans een stadsdeel van Düsseldorf. Het stadje ligt aan de rechteroever van de Rijn halverwege tussen Düsseldorf en Duisburg. Rond het jaar 700 stichtten monniken een benedictijnenabdij op een weerd, dit is een eiland in de Rijn. Suïtbertus werd er de eerste abt; de plaats heette daarom aanvankelijk ook Suïtbertus­ eiland. In 1045 bouwde keizer Hendrik III van het Heilige Roomse Rijk hier een palts of keizerlijke verblijfplaats, de bekende Kaiserpfaltz. in 1181 kreeg Kaiserwerth het statuut van rijksstad. In de 11e en 12e eeuw verzandde de oude Rijnarm, de Fieth, waardoor de stad niet langer op een eiland lag en niet langer verdedigbaar was. In 1273 kwam zij onder controle van de bisschop van Keulen.

DAG 2 DINSDAG / DÜSSELDORF Het ontbijt is zoals verwacht in orde. We kunnen er speciaal gebakken eieren bestellen, wat Clim (en later ook Jos) niet nalaat te doen. We lopen naar de dichtbijgelegen halte van de S­ Bahn. We moeten noodgedwongen zwartrijden, want de kaartjesautomaat is gewoon buiten werking. Midden in het centrum van de hoofdstad van Nordrhein ­ Westfalen stappen we uit bij de Heinrich Heine Allee. We verkennen te voet de binnenstad en natuurlijk het Rijnterras (Rheinuferpromenade) waar we koffie drinken. We bekijken: de Basilica Lambertus (ook binnen), de dominicaner St. Andreas Kirche (ook interieur), het ruiterstandbeeld van Wellem en het Rathaus op de Markt, de Rheinuhr, de Burgplatz met de Schlossturm, het stadsmuseum en het filmmuseum, het Monument van de stadsstichting. Aan de rand van de Altstadt bij de stadsvijvers Spee’s Graben en Schwanenspiegel nemen we via de Königsallee (de zgn. Kö) een andere route terug naar een S­Bahn­halte. We nemen de Rheinbahn, een trein in de goede, noordelijke richting, maar deze volgt een route die niet Kaiserswerth aandoet. Gelukkig komt Jos daar bijtijds achter en kunnen we zonder echte vertraging overstappen. 10

In Kaiserswerth stappen we een halte later uit en wel op de Klemens Platz, waar we pilsjes op het terras van het Gräfisches Tonhaus nuttigen. Via de stad en de lommerrijke, laag­ gelegen Auen lopen we terug naar het hotel, onderweg slaat Clim nog enkele flessen bier in. Bij de supermarkt Rewe ontdekt Jos toch nog blikjes bier die gemakkelijker te hanteren zijn dan zware flessen. Voor ons avonddiner lopen we terug naar de Klemens Platz. Daar geniet Clim van Schweinehaxen, terwijl Jos een portie Leber Berliner Art verorbert. Om acht uur zijn we weer terug in ons hotel. MEER INFO DÜSSELDORF Düsseldorf is de hoofdstad van de regio Nordrhein Westfalen en heeft zo’n 600.000 inwoners. De stad is gesticht op de rechteroever van de Rijn, maar heeft zich inmiddels over beide oevers van deze rivier verspreid. Het oudere gedeelte ligt op de rechteroever, en het moderne, nieuwe gedeelte vind je op de linkeroever. Daar ligt ook de industriestad Neuss. Met vijf bruggen worden de twee gedeeltes met elkaar verbonden. De meest indrukwekkende brug is de Oberkassel Brücke. Zeer elegant Düsseldorf is de rijkste stad van Duitsland. In de Tweede Wereldoorlog is 85 % van de stad verwoest. Daarna had het gemakkelijk uit kunnen groeien tot een lelijke stad, maar niets is minder waar: Düsseldorf is één van de meest elegante steden van het Ruhrgebied. Het is een relatief kleine stad en de meeste leuke plekken zijn op loopafstand. Voor de afgelegen adresjes biedt de metro een prima alternatief. Medienhafen & Altstadt Midden in de wijk Medienhafen ligt de 234 meter hoge Rheinturm. Deze toren is een ideale manier om door te krijgen hoe de stad in elkaar zit, want het uitzicht over Düsseldorf is uitstekend. Voor € 3 sta je er bovenop. De Altstadt is het historische centrum van Düsseldorf aan de Rijn. Hier vind je vooral winkels, cafés en restaurants. Het is niet voor niets dat dit deel van de stad ook wel de langste bar van de wereld genoemd wordt; in deze relatief kleine wijk, zitten meer dan 200 horecazaken. Van grauwe haven naar cultuur Medienhafen ligt op nog geen kwartiertje lopen van de Altstadt. Ooit was dit een grauwe haven maar inmiddels heeft deze wijk Düsseldorf weer op de kaart gezet waar het gaat om media, architectuur en kunst. Maar ook in de Altstad vind je kunstzinnige hoogstandjes… De Kunstsammlung Nordrhein ­ Westfalen heeft één van de grootste kunstcollecties van Duitsland. Je vindt hier werken van beroemde artiesten, zoals Andy Warhol, Piet Mondriaan en Pablo Picasso. Rheinuferpromenade Langs de Rijn ligt de Rheinuferpromenade, dé plek om te ontspannen. Deze kade is een soort Vondelpark, maar dan langs het water. Mensen wandelen, skeeleren, laten de hond uit of zitten gewoon op een bankje te genieten van alles wat voorbij komt. De Rijnboulevard is dan ook de grote trots van de Düsseldorfer bevolking en is daarbij een populaire verzamelplek voor de jeugd geworden. Shoppen Düsseldorf staat bekend als een echte modestad. De belangrijke modebeurzen die hier gehouden worden, hebben heel wat designerwinkels met zich meegebracht. Decadent Duitsland komt híer naar

11

toe om hun inkopen te doen. Dat er in Düsseldorf veel gewinkeld wordt, zie je ook duidelijk op straat: veel mensen met erg veel tassen! Het is daarom niet gek dat ook juist in deze stad de winkelstraat ligt waar jaarlijks het meest wordt omgezet in heel Duitsland: zo’n 500 miljoen euro. Leuk zijn bijvoorbeeld de twee winkelcentra Kö Galerie (nummer 60) en het Kö Center (nummer 30), allebei aan het Köningsallee (Kö). Hier vind je winkels van Chanel, Louis Vuitton en Jil Sander. Op de Kö hóef je niets te kopen, maar er even flaneren is wel een 'must' in deze stad. Welcome Card Zoals in veel grote steden kun je op het VVV ­ kantoor van Düsseldorf een kaart kopen die je toegang verleent tot veel musea. Daarnaast kun je met deze kaart gebruik maken van het openbaar vervoer. De Welcome Card kost je € 9,50 en is af te halen recht tegenover het station.

DAG 3 WOENSDAG / NEANDERTHAL Via Noord­Düsseldorf belanden we in Eckrath, een dorpje dat aan het begin van het Nean­ derthal ligt. We stoppen nog even voor een korte wandeling bij het snel stromende riviertje de Neander voor we het bezoekerscentrum bereiken. Er lopen de onvermijdelijke schoolklassen rond. Daar brengen we enkele uren door in het museum dat vooral gericht is op archeologie en paleontologie, met veel maquettes en wassen beelden van oermensen, Neanderthalers dus. De architectuur van het gebouw is uitzonderlijk, je moet de tentoon­ stelling volgen in een spiraalvormige route. Entree tien euro, maar wel een Kombikarte. Er is veel te lezen, ook in het Engels. We houden de vakliteratuur van de neanderthaler een beetje bij, dus veel nieuws ervaren we dan ook niet. We drinken koffie op het zonnige dakterras met uitzicht op een groene muur van een hellingbos. Voor we het gebouw verlaten, bezoeken we nog even een Sonderausstellung over apen in de kelderverdieping (Wie Menschen Affen sehen). Niet veel bijzonders. Cappuccino op het terras van een authentieke Gasthof, van waaruit men het natuurgebied rond het dal kan bewandelen. Voor kinderen is er ’s zomers een minigolfterrein aanwezig. We nemen een andere weg terug naar Düsseldorf. Per abuis belanden we aan de andere zijde van de Rijn. We proberen vergeefs met het veer de rivier over te steken, maar kunnen de aanlegplaats niet vinden. (Die ligt veel noordelijker zoals later blijkt.) Enfin, hebben we ook nog eens de stad Moers bekeken… We eten weer op hetzelfde terras als gisteren bij de Klemens Platz. Nu waagt Jos zich aan Eisbein, een kluif die hij niet volledig op krijgt. Hij pint ook nog 200 euro. Nieuwbouw van Klemens Viertel bekijken, te voet terug. DAG 4 DONDERDAG / KLOSTER KAMP - LINTFORT We steken de Rijn bij Duisburg over, rijden Krefeld voorbij en even na elven parkeren we bij het klooster van Kamp Lintfort, vlakbij ligt nog een groot industrieel mijnencomplex. Daar maken we een ommetje door het bos om onder aan de beroemde terrastuinen uit te komen. Zo te zien zijn we er de enige bezoekers, wel lopen er enkele tuinlieden rond. De geome­ trische tuinen worden perfect onderhouden, er is hier beslist sprake van Deutsche Gründlichkeit. De expositie van o.a. beelden in de voormalige Oranjerie is van mindere kwaliteit. We drinken koffie en genieten van Kirschstreuselkuchen op het tuinterras van het 12

klooster. Je mag zelf kiezen hoeveel je daarvoor betaalt. Clim houdt het bij het minimum. We vinden de aanpalende kloosterkerk aan de Abteiplatz minder interessant. We willen het museum (dat wél interessant zou zijn) bezoeken, maar dat gaat pas om twee uur open. Zo lang willen we niet wachten, dus in één ruk rijden we terug naar de rechter Rijnoever om ons hotel op te zoeken. MEER INFO KLOOSTER Prehistorie De oudste sporen van een nederzetting, op de plek waar nu Kamp­Lintfort ligt, stammen uit het neolithicum (3000­1800 v.Chr.). Tijdens de Romeinse heerschappij besloeg de regio een grensgebied tussen het Romeinse Rijk en Germanië, waarbij de bevolking een levendige handel betrok met de Romeinen. Sporen van Germaanse bewoning worden nu nog aangetroffen door aanduidingen als donk of heim. Middeleeuwen De vroegste vermelding van de plaats wordt gevonden in een oorkonde over de schenking van de Abdij van Echternach aan een gerechtsambt met de naam ter Eke in Boicholt, uit 856. Deze ter Eke in Boicholt zou zich op de plek van de tegenwoordige stad hebben bevonden. Verder werd op 31 januari 1123 de Cisterciënser­abdij Kamp gesticht, die door het Aartsbisdom Keulen werd bijgestaan. Het pilsje op het terras valt enigszins in het water, het gaat behoorlijk hard regenen. We worden bediend door een Afrikaanse receptioniste, die overigens goed Duits spreekt. ’s Avonds lopen we naar de Rijn om er in Galerie Berghof asperges te eten. Op het terras met uitzicht op de drukbevaren rivier drinken we pils en koffie. Er staat een Rolls Royce met een toom kippen als bewoners. MEER INFO KLOOSTERTUINEN Kloostertuinen, ook kruistuinen of viridaria genaamd, zijn tuinen om of in het klooster. In de middeleeuwen waren ze meestal centraal gelegen met rondom de kloostergebouwen. De tuinen hebben historisch gezien verschillende bestaans­redenen. De kruidentuin (herbularius) had vooral een geneeskundige functie. Doordat teksten uit de Romeinse en Griekse tijd vooral in kloosters werden bewaard, was er in de middeleeuwen binnen een aantal kloosters een voor die tijd redelijke geneeskundige kennis aanwezig. Planten met een geneeskrachtige werking werden in de kruiden­tuinen van de kloosters gekweekt. De medicijnen uit deze planten waren voor de lokale bevolking belangrijk. Daarnaast bestond de vroegmiddeleeuwse kloostertuin ook vaak uit een moestuin (hortus) en een boomgaard. Deze tuinen hadden vooral een nuttigheidsfunctie en behoefden niet veel versiering. De tuin had in de middeleeuwen bovendien allerlei religieuze bijbetekenissen. Zo verbeeldde een tuin het aards paradijs, de maagd Maria, naar aanleiding van de tekst in het Hooglied die over de bruid spreekt als een "Besloten Tuin" (Hortus Conclusus), of de Kerk. In Nederland heet bijvoorbeeld de kluizenarij van Warfhuizen "Onze Lieve Vrouwe van de Besloten Tuin."

DAG 5 VRIJDAG / TERUGREIS Snelle terugreis. Jos rekent € 386 af met zijn Mastercard (zie Kundenbeleg), waarna we via de diverse Autobahnen richting Nederland snellen. Daar komen we even na twaalven aan. 13

NIEDERRHEIN 2: GOCH / KLEVE / XANTEN(2012) Reisverslag 5 dagen in augustus, eigen vervoer Verblijfplaats: Nierswalder Landhaus (Goch) DAG 1 ZONDAG 12 AUGUSTUS Onder de rook van Goch: Nierswalder Landhotel We vertrekken pas laat in de namiddag (16.15 uur) om eerst nog een gedeelte van de Olympische Spelen mee te kunnen maken. Via Venlo en Gennep (A73) buigen we voor Boxmeer af naar een andere autobaan die ons over de Maas Duitsland invoert. Na tien kilometer moeten we al Ausfahrt 2 richting Kleef pakken. Hoewel onze plattegrond min of meer correct is, vertrouwen we het niet. We rijden een heel stuk om via de stad Goch ten einde ons hotel in het piepkleine dorpje Nierswalde te vinden. Het ligt aan de rand van het Reichswald waar begin 1945 hevige gevechten tussen Duitse en geallieerde troepen plaats vonden. Het dorp is in 1948 gesticht om verdrevenen uit Ost­Preussen en Silezië op te vangen. Stadsbewoners uit het Rurhgebiet die “ausbombardiert” waren konden hier ook terecht voor een nieuw huis en een stuk grond. Het dorp is in het Reichswald gebouwd als gerooide nederzetting voor verdrevenen uit de voormalige gebieden van het Duitse Rijk in het oosten. Rond was in dit gebied zwaar gevochten. De nieuwe bewoners waren in Operation Veritable tegenstelling tot de inwoners rond het Reichswald voornamelijk protestants en daarom werd er een evangelische kerk gebouwd. Ons hotel ligt aan het dorpsplein met kerk, meiboom, modern monument, weerstationnetje en dorpsvijver met eendjes en minipark. Hotelkamer in Alte Schule We hebben een kamer in de Alte Schule, een voormalige basisschool die onlangs verbouwd is tot redelijk luxe hotel. We drinken lekkere Paulaner biertjes op het hotelterras bij het oude hoofdgebouw, waar we ook buiten eten. De gerechten zijn er niet zo bijzonder, er is ook niet veel keus, maar de prijs is er voor Duitse begrippen hoog. Enfin, de Schule heeft in de hal een onbemande bar waar we op goed vertrouwen gekoelde biertjes kunnen nemen. Jos maakt daar regelmatig gebruik van, Clim pas later alleen maar om zijn meegebrachte bierblikjes te koelen. Natuurlijk is roken op de kamer verboden; Jos doet dat toch heel consequent vanuit het open raam met uitzicht op de sporadisch gebruikte Mehrzweckhalle, Clim gaat steevast naar beneden. Daar zijn op de speelplaats zitjes geplaatst waar hij met zijn blikjes bier ook terecht kan voor zijn saffies. We kijken op onze HD (high definition) tv naar de sluitings­ ceremonie van de Olympische Spelen in Londen.

14

DAG 2 MAANDAG 13 AUGUSTUS GOCH / KALKAR / WAR CEMENTERY REICHSWALD Vroeg en matig ontbijt Het ontbijt is niet echt slecht, maar we zijn in Duitsland meestal wel iets beters gewend. Met name het brood is vers noch smakelijk te noemen. We zitten dicht bij de grens, is hier misschien al de Hollandse invloed bespeurbaar? Ontbijten is mogelijk van 06.00 tot 09.00 uur, we nemen abusievelijk aan dat we tot tien uur konden ontbijten. We overschrijden dan ook de ons toegemeten tijd. Goch aan het riviertje de Niers Om kwart over tien stappen we in de Volvo op zoek naar een oorlogskerkhof. De weg door het bos is echter geblokkeerd en alleen toegankelijk voor fietsers en wandelaars. We rijden daarom maar door naar het stadje Goch zes kilometer verderop. Daar parkeren we op de markt, overigens een beetje illegaal: we vergeten de parkeerschijf in te stellen. Aan het plein liggen de opgeknapte restanten van een middeleeuws klooster, nu in gebruik als museum (gesloten, het is immers maandag…..) We kuieren door een winkelstraat die al tamelijk druk is op deze vroege maandagmorgen. We passeren een beeld van de plaatselijke heilige, Arnold Janssen, die vanuit zijn uitvalsbasis in Steijl in Limburg, met zijn missiewerk de zwartjes in met name Afrika trachtte te bekeren. Achter de Steine Tor pauzeren we even bij het riviertje de Niers dat vijftien kilometer verderop in de Maas uitmondt. Het stroompje is kleiner dan onze Roer, maar zo te zien met veel helderder water. Jos maakt foto’s van de Schwanenteich. We volgen de loop van het riviertje door een parkje met hier en daar een standbeeld. Bij een historische watermolen (tot 1936 in gebruik) gaan we weer de stad binnen om de kerk te bezoeken. Deze Sankt­Maria­Magdalena­kerk bestaat uit twee gedeelten, duidelijk te onderscheiden in oud en nieuw. Gotisch stadhuis Vlakbij ligt de Oude Markt (met een evangelische kerk) waar we op een Eiscafé­terras koffie met Apfelstrudel bestellen. Het in een zijstraatje gelegen stadhuis is wel in oorspronkelijke staat gehandhaafd. We lopen er het dependance binnen dat dienst doet als Standesamt en VVV ­ kantoor. Jos gaat op zoek naar folders en brochures. Achter de gotische façade heeft men een modern administratiekantoor van glas, staal en beton neergepoot. Dat zie je wel vaker dat de oude gevel gespaard wordt om lelijke en al te modernistische nieuwbouw aan het oog te onttrekken. Hanzestadje Kalkar met beruchte naam Twaalf kilometer verderop ligt het stadje Kalkar dat we na een korte rit door weilanden en maïsvelden bereiken. Het is een oude Hanzestad en staat bij ons Nederlanders vooral bekend door de hevige protesten tegen de geplande kerncentrale, die is dan ook opgedoekt 15

en doet nu dienst als pretpark Wasserland, nu omgedoopt tot Wunderland. We parkeren pal naast de grote kerk en gaan op verkenning uit. Het is best warm vandaag, zo tegen de dertig graden. Hier staan iets meer herenhuizen in authentieke stijl dan in het naburige Goch. De hoge windmolen aan de Leybach aan de rand van de oude historische kern is fraai opge­ knapt, het bierterras is echter gesloten. We verpozen een wijle op een brug die met bloembakken is opgefleurd. Langs modernere appartementsgebouwen en een ziekenhuis lopen we terug het stadje in waar we uitkomen op het ruime marktplein. Dat is aan twee kanten volgebouwd met terrassen. Aan de oostzijde staat het indrukwekkende stadhuis uit vroeger tijden, met een Ratskeller natuurlijk. Midden op het plein staat een imposante boom, onder zijn schaduw maakt Jos foto’s van de herenhuizen. Na een korte omweg naar een gesloten evangelische kerk rusten we met koffie uit op het terras van een bakkerij. Fraai, gotisch houtsnijwerk Tenslotte bezoeken we nog de St. Nicolaikerk met een groot aantal uiterst kunstzinnige Schnitzaltare uit Vlaanderen en de Nederlanden. Wij houden wel van beeldhouwwerk en houtsnijkunst. Dat de kerk zeker de moeite waard is wordt wel bewezen door het aantal bezoekers. Er is zelfs een man aanwezig die op verzoek tekst en uitleg geeft en natuurlijk memorabilia zoals ansichtkaarten verkoopt. Oorspronkelijk waren er wel zeventien retabels uit de late gotiek en de vroege renaissance, zo beweert die man, maar door geldgebrek heeft men in de negentiende eeuw een aantal aan de Hollanders terugverkocht. Oorlogskerkhof van de Gemenebest Terug in Nierswalde blijkt het terras pas om zes uur open te gaan. We raken in gesprek met een tweetal blonde schoolmeisjes die ons vergeefs de weg naar het oorlogskerkhof trachten te wijzen. We rijden via Goch, voorbij Siebengewald, tot aan de Duits­Nederlandse grens waar het vanuit het zuiden de uitgestrekte bossen inrijden. Nu vinden we de Forest War Cemetery van het Gemenebest gemakkelijk. Er staat zelfs een paar bussen met onder andere Britse toeristen in Schotse kledij. We zijn weer eens onder de indruk van de uitstekende staat waarin deze begraafplaats met meer dan 7.600 graven gehouden wordt. Er liggen overigens ook Polen, Australiërs, Canadezen en Nieuwzeelanders begraven, zij waren meestal in dienst van de Royal Air Force. Voor we vertrekken zoekt Clim in het bos een dikke boom op, van waarachter hij een grote boodschap kan plegen. MEER INFO OORLOGSHANDELINGEN REICHSWALD Bij Kleef in het Reichswald vindt u het grootste oorlogskerkhof van het Britse Gemenebest op het vasteland van Europa uit de Tweede Wereldoorlog. Op het Reichswald Forest War Cemetery zijn meer dan 7.600 graven. In Kleef liggen niet alleen soldaten die aan het einde van de Tweede Wereldoorlog hebben gestreden bij de opmars naar Berlijn. Op het Reichs­wald Forest War Cemetery liggen ook duizenden vliegeniers, want gedurende de hele oorlog voerden Engelse en Amerikaanse bommenwerpers missies uit op Duitse steden. In de maanden februari en maart 1945 vond Operation Veritable plaats. Veldmaarschalk Bernard Mont­gomery (1887­1976) trachtte met de Britse 21e

16

Legergroep het gebied tussen de Rijn en de Roer te bezetten. De geallieerden verloren hierbij 23.000 manschappen, schreef Robert T. Fowler in 1995 in zijn studie 'Operation Veritable’. Het weer hielp niet mee. Mogelijk was ook de timing minder gelukkig. Het Britse leger werd ernstig gehinderd door de slechte terreinomstandigheden. Door dooi was de grond zacht geworden en ongeschikt voor voertuigen. Elders verliep de strijd rustiger. De Duitsers bliezen begin februari de stuwdammen op in de Roer en de Urft, een zijrivier van de Roer. De Roer trad stroomafwaarts buiten haar oevers. De Amerikaanse 9e Legergroep moest twee weken wachten, voordat deze rivier over­gestoken kon worden. De Britten en de Canadezen bereikten voortgang na hevige gevechten met veel doden en gewonden. Het Canadese leger won de strijd in het Reichswald, onder leiding van generaal Harry Crerar. Crerar (1888­1965) overleefde de oorlog. Hij werd later diplomaat en vervulde posten in Tsjecho­Slowakije, Japan en Nederland.

Enorme hoeveelheden friet Omdat het hotelterras gesloten was, rijden we door naar Pfalzdorf. Aan de rand van dat dorp staat Paul’s Imbiss waar we Bockwurst (gewoon anderhalve knakworst…) en bergen frites voorgeschoteld krijgen. Die hoeveelheid Pommes krijgen we echt niet op. Pilsjes drinken we in de aangename avondlucht op de speelplaats van onze Alte Schule. Aan de nachthemel ontdekt Clim Orion, o nee, de Grote Beer…. DAG 3 DINSDAG 14 AUGUSTUS / KLEEF Het kasteel Schwanenburg Kleef (in grootte vergelijkbaar met Roermond) ligt slechts tien kilometer van Nierswalde af. We zijn dan ook al vroeg in de stad. We parkeren op het open bovendek van een parkeer­ garage in de binnenstad. Allereerst bezoeken we de Domkerk uit de 14e­16e eeuw, maar omdat daar net een dienst aan de gang is, kunnen we het interieur verder niet bekijken. Aan de rand van de hoge oever van het riviertje ligt nog een monument. Tot 1938 stond hier een synagoge die tijdens de Kristallnacht (van 9 op 10 november 1938) volledig werd verwoest. Op de huidige plek is nu een monument te vinden voor de slachtoffers. Vlakbij ligt het kasteel Schwanenburg. Het is geen mooi gebouw, hoewel het op een heuvel ligt met verre uitzichten. Het complex (van belang voor ons koningshuis van Oranje Nassau) wordt gedomineerd door de vierkante toren. Op weg naar boven zijn diverse etages ingeruimd als expositie, onder andere over archeologie (mammoetschedels en zo) en historie (heersers en ridders). Op het panoramadek kunnen we echter niet veel herkennen, de omgeving is te vlak en de verten zijn te zonnig. De receptie / entree wordt bemand door een kwieke 81­jarige die dit werk ehrenamtlich (als vrijwilliger) doet. Hij kan ook Nederlands spreken, net als verschillende anderen die we in deze grensstad ontmoeten. Pas de Pruisen hebben het Hoogduits na de napoleontische tijd in de regio van de Niederrhein verplicht gesteld, daar werd eerst een vorm van Nederlands gesproken. We drinken koffie in een ambtena­ renkantine waar ronduit belachelijke lage prijzen gehanteerd worden; de duurster schotel

17

kost er niet eens vijf euro! De koffie komt op zestig cent. Het is er net lunchuur, de ambte­ naren lopen in korte mouwen af en aan. Een ons onbekende Nederlandse schilder… We dalen de trappen af naar het nieuwere centrum en belanden in een winkelstraat. Die verlaten we snel (die zijn in West­Europa immers overal hetzelfde met al die ketenwinkels) en komen uit bij het Koekkoekplein met fonteinen die in waterbassins sproeien. Terwijl Clim uitrust, maakt Jos foto’s, onder andere van het stadhuis en van de negentiende­eeuwse schilder Berend Koekkoek op zijn sokkel voor het gesloten museum met zijn naam. We lopen nog even de heuvel op, op zoek naar de Markt. Die vinden we tenslotte, maar het plein is volkomen oninteressant; niks geen fraaie herenhuizen of gildehuizen, wel stoffige bomen en geparkeerd blik. We begeven ons op weg naar de beroemde parken en tuinen van Kleef. De Kleefse Tuinen Het is weer tijd voor koffie en gebak en wel in een tot een design restaurant omgeturnd herenhuis. Op het zonnige terras worden we bediend door een buitenlandse kelner. Jos heeft al gauw in de gaten dat het om een Iraniër gaat. Hij komt uit de heilige miljoenenstad Mashad en heeft aan de KUN gestudeerd. We steken de weg over en betreden het lommerrijke park met heerlijke schaduwen. Na wat bloemperken en een kiosk gepasseerd te hebben, komen bij de rand van het bos. Tussen de bomen ontwaren we het Kurhaus dat vanwege restauratiewerkzaamheden in de steigers staat. We zijn te moe om de uitgestrekte Forstgarten (1782) te bewandelen. Springenberg beklimmen Wel bekijken we de Eiserne Mann op zijn smalle zuil (gerestaureerd in 2004), het amfitheater op de Springenberg (80 meter hoog, met obelisk op de top), het standbeeld van Pallas Athene, de fonteinen en waterpartijen op de gazons op de helling en het namaak Griekse tempeltje van de Neue Tiergarten (1653). We kiezen voor een alternatieve terug­ weg, dwars door het woud van de Sternberg en de Mühlenberg. Het lukt ons met moeite, wat worden we toch oud. Clim ziet zich genoodzaakt om net als gisteren achter een dikke boomstam uit de broek te gaan. Al snel vinden we onze Volvo terug die de hele dag in de open zon heeft staan te bakken. Het is snikheet binnen. Om 4 uur zijn we terug bij het hotel, pilsjes op de speelplaats. ’s Avonds op het terras de kleine kaart raadplegen, minder keus en toch nog duur. Jos eet zalm, zijn lievelingskostje. Clim houdt het weer bij Schnitzel. ’s Avonds hebben een handwerkgroep en een koor een bijeenkomst in de Mehrzweckhalle.

18

MEER INFO KLEEF Sinds de middeleeuwen is het panorama van de stad, dat vanuit de verte zichtbaar is, ongewijzigd gebleven. Het meest karakteristieke bouwwerk van de regio rond Kleve is de Schwanenburg. Vanaf de Schwanentoren heeft u een geweldig uitzicht over de Rijn. U kunt zelfs tot in Nederland kijken. Stadhouder Johan­Maurits van Nassau­Siegen heeft een wezenlijke bijdrage aan het stadsbeeld geleverd: hij heeft destijds baanbrekend werk geleverd door de stad bijna helemaal met parken te omringen. Hij inspireerde hiermee tuinarchitecten van Berlijn tot Versailles. Cultuur staat in Kleve centraal. Het museum ′Kurhaus Kleve′ is tot ver over de grenzen van de stad bekend. Het voormalige kurhaus stamt uit de bloeitijd van de kuurplaats ′Bad Cleve′. U vindt er kunstwerken uit de middeleeuwen tot aan hedendaagse kunst. Kleve en Oranje Wilt u in de voetsporen van de Oranjes treden? Dan bent u in Kleve aan het juiste adres. De geschiedenis van het Huis van Oranje­Nassau is verweven met deze stad. Frederik Willem (1620­1688), keurvorst van Brandenburg en hertog van Kleve (zijn ruiterstandbeeld staat voor de Schwanenburg), trouwde eind 1646 met de oudste dochter van de Nederlandse stadhouder, Louise Henriëtte (1627 ­ 1667). Johan Maurits van Nassau­Siegen (1604 ­ 1679), een familielid van de Oranjes, was van 1636 bis 1644 Nederlandse gouverneur­generaal in Brazilië en werd in 1646 Brandenburgse stadhouder in Kleve. Hij maakte van Kleve een barokke residentiestad. De Schwanenburg, de parken en zijn pronkgraf op de Papenberg getuigen hiervan. Kleve vormde een brug tussen de Nederlandse kunst en de cultuur van Brandenburg. De in 1648 in het slot van Kleve geboren zoon van Louise Henriëtte en van de keurvorst kreeg bij zijn doop de namen Willem en Heinrich (Hendrik). Zo was hij zowel een nakomeling van het Huis Oranje­ Nassau als van het geslacht van de Hohenzollern. Haar moeder Amalia van Solms verbleef na 1650 in de ′stadhouderloze′ tijd graag in Kleve. Zij had met de keurvorst en zijn dochter een sterke vertrouwensband. In Kleve werden ook familiefeesten van de Oranjes gehouden. De bruiloften van twee zussen van Louïse Henriëtte werden hier in 1652 resp. 1666 met koninklijke pracht en praal gevierd. Met de dood van Louïse Henriëtte in 1667 en de terugkeer van de Oranjes als Nederlandse stadhouders eindigde de bijzondere relatie van de Oranjes met Kleve. Toch waren er ook in de 18e eeuw contacten. De Pruisische koning Frederik Willem II ontmoette bijvoorbeeld zijn zus Wilhelmina van Oranje in Kleve na de overwinning op de patriotten in 1788. Schwanenburg De Schwanenburg wordt als karakteristiek bouwwerk van de regio van Kleve in 1020 voor de eerste keer in de Klosterrather annalen genoemd. Omdat de vorsten van Kleve hun herkomst van de zwaanridder Elias (Lohengrin) afleidden, torent er nog steeds een zwaan op de torenspits. De tuinen van Kleve Het levensdoel van stadhouder Johan Maurits van Nassau­Siegen (17e eeuw) was het om Kleve weer op te bouwen en om de omgeving rond deze stad vorm te geven. De barokke tuinen die aan hem herinneren, waren regelmatig een voorbeeld voor tuinarchitecten van Berlijn tot aan Versailles. Museum Kurhaus Kleve Het kuurhaus ′Bad Cleve′ staat samen met prachtige villa′s aan de Kurallee in Kleve. Dit kuurhaus stamt uit de bloeiperiode van het kuuroord ′Bad Cleve′. Het kuurhaus werd in 1845­46 resp. in 1872 in twee

19

etappes gebouwd en ligt naast het amfitheater dat uit de 17e eeuw stamt. Sinds 1997 zijn er in het museum Kurhaus Kleve kunstwerken van de middeleeuwen tot het heden te zien. B. C. Koekkoek-huis De Nederlandse romantische landschapsschilder Barend Cornelis Koekkoek (1803­1862) liet in 1847/48 dit paleis als woonhuis en atelier bouwen. Tegenwoordig worden hier permanent werken van B.C. Koekkoek, van zijn familie, zijn leerlingen en tijdgenoten getoond. Aanvullend zijn er wisselende tentoonstellingen.

DAG 4 WOENSDAG 15 AUGUSTUS / XANTEN Nog vóór elf uur komen we aan bij het grootste archeologisch openluchtmuseum van Duitsland op het terrein van de voormalige Romeinse stad Colonia Ulpia Traiana voor een inspirerend bezoek aan de Romeinse geschiedenis van Xanten. Entree negen euro, inclusief toegang tot het Museum, Clim betaalt. Alle informaties in het park en het museum wordt ook in het Nederlands gepresenteerd, dat zie je niet vaak in het buitenland. We zijn al eens eerder in Xanten geweest, tien jaar geleden toen we nog in de Ford Ka reden. Op de terugweg liep Clim wegens een (overigens erg lichte) snelheidsovertreding zijn eerste Knöllchen op (DM 35?). Die bekeuring zijn we later met onze laatste Deutsche Marken bij de Sparkasse in Karken nog net voor de vervaldatum gaan betalen. MEER INFO ROMEINSE NEDERZETTING XANTEN De Romeinse stad Colonia Ulpia Traiana In de klassieke oudheid was de Colonia één van de belangrijkste metropolen van de Germaanse provincies van Rome. In de bloeiperiode van de Colonia leefden er meer dan tienduizend mensen in de stad. Hun geschiedenis laat zich afleiden uit de sporen die ze voor ons in de bodem hebben achtergelaten. Legioenen en eerste bewoners De Romeinse geschiedenis van Xanten begint met de aankomst van de legioenen in het jaar 13/12 voor Christus. In die tijd was de Niederrhein dun bevolkt, maar vanaf dat jaar was het gebied rondom Xanten altijd standplaats van tenminste één legioen. In de eerste eeuw na Christus ontstond hier het grootste bekende legioenen­kampement van de klassieke oudheid. Om de tienduizend legionairs ter plaatse te verzorgen bouwde het leger straten en een haven. De goederenstromen die daar werden overgeslagen plus de koopkracht van de legionairs trokken al snel veel handwerklieden, handelaren en andere burgers naar deze plaats. Bij de haven stichtte ze een eerste nederzetting. In de loop van de eerste eeuw na Christus groeide de nederzetting uit tot een indruk­wekkende omvang. De verwoestende opstand van de Germaanse Bataven in de jaren 69/70 na Christus maakten daar een voorlopig einde aan. Maar uiteindelijk werd de vrede weer hersteld door nieuwe legioenen en drie decennia later werd de Colonia Ulpia Traiana gesticht.

20

De Colonia Ulpia Traiana In het jaar 98 of 99 na Christus kreeg de weer opgebouwde nederzetting aan de oever van de Rhein de rechten van een Colonia. Daarmee behoorde de plaats tot de 150 belangrijkste steden van het gehele Romeinse Rijk. De plaats werd genoemd naar de keizer, onder wiens heerschappij het imperium zich in de daarop volgende jaren zou uitbreiden: Marcus Ulpius Traianus. De tweede eeuw was de grote bloeiperiode van de Colonia. Alle grote bouwwerken zoals de stadsmuur, de tempel, de thermen n het amfitheater, stammen uit deze tijd. Handel en economie bloeiden, de provincie verkeerde in een stabiele situatie. De Rhein was de levensader van de stad. In de omgeving van de Colonia was de landbouw de belangrijkste tak van nijverheid. De bevolking bestond uit mensen van diverse culturele afkomst. Er werden veel verschillende talen gesproken – men sprak niet alleen maar Latijn. Wie deel uitmaakte van deze cultuur was Romein. Een groot gedeelte van de bevolking verdiende zijn levensonderhoud met ambachtelijke werkzaamheden en woonde in zo genaamde rijhuizen. De werkplaats en de verkoopruimte lagen aan de voorkant van het huis aan de straat, de woonvertrekken bevonden zich in het achterste gedeelte van het huis of op de eerste verdieping. Meer welgestelde mensen konden zich kwalitatief goede muur­schilderingen, vloerverwarming, beeldhouwwerken, kostbare meubels of duur tafelservies veroorloven. Maar ook eenvoudige huizen waren met muurschilderingen versierd. Drie van zulke huizen worden momenteel in het APX gereconstrueerd. Late oudheid en nieuw begin In de loop van de derde eeuw verstoorden interne onrusten en bedreigingen van buitenaf het Romeinse Rijk. Het gevolg was een toenemende verzwakking van de economie en de handelsbetrekkingen. Tegen het einde van de derde eeuw werd de Colonia uiteindelijk door Germaanse Franken verwoest. Na de verwoestende invallen van de Franken in het begin van de Late Oudheid werd het gebied van de Colonia Ulpia Traiana sterk verkleind en zwaar versterkt. Al in de loop van de vierde eeuw kwam er definitief een einde aan het stadse leven op het terrein van de oude Colonia. Na het einde van de Romeinse periode vestigden zich de Franken in enkele boerderijen buiten de stad en in kleine dorpen. Hun cultuur nam echter Romeinse invloeden op. De oude Colonia raakte steeds verder in verval, haar grond werd niet meer bewoond – wat een geluk voor het hedendaagse onderzoek betekent. In de daarop volgende eeuwen haalden de mensen de stenen uit de vervallen en verwoeste bouwwerken en bouwde daarmee de middeleeuwse stad Xanten.

Uitgestrekt complex met reconstructies en dergelijke We blijven er bijna de hele dag en bekijken er achtereenvolgens: de kleine Havenpoort, de herberg met keukens en woon­ en slaapgedeelte (waar we dure Eis-Kaffee drinken), het badhuis met put, een interessante bouwkraan met katrollen, de arena en het amfitheater (zijn ze aan het verbouwen, bood plaats aan 10.000 toeschouwers), de stadsmuren (hier en daar compleet met torens, soms gewoon een haag of een schutting), een enkele cisterne en stukjes waterleiding en riolering, een speelhuis en souvenirwinkel. Een lange tippel langs de uitgestrekte gazons volgt: de Haventempel (nog enkele van de ooit 27 hoge, Korinthische zuilen met kleurige kapitelen, wel enigszins verschoten), een stenenverzameling en de 21

Nordtor (op afstand bekeken). Op het terrein staan nog woningen en boerderijen van particulieren die hun grond niet hebben willen afstaan aan de archeologische dienst. Archeologische opgraving van thermen bij museum Na een sigaretje gaan we het moderne museum binnen. Dat telt vijf etages in spiraalvorm die we allemaal bekijken. Ernaast ligt onder een kapconstructie van stalen balken een compleet blootgelegd badhuis, ofwel de thermen. Het ziet er allemaal netjes en verzorgd uit, de begeleidende teksten zijn informatief en ruim voldoende. We drinken koffie onder de parasol van een eenvoudige kiosk, waarna we via een labyrint, een bakkerij met molen­ stenen en een houten speelruimte in de vorm van een fort het 73 hectare grote complex verlaten. De terugrit naar Nierswalde duurt 35 minuten. We eten weer op het hotelterras, nu kunnen we bestellen van de grote kaart, waarop de gerechten dus een stuk duurder zijn. Jos krijgt Zander (snoekbaars) voor 22 euro. Als we nagenieten van o.a. Warsteiner op de speelplaats worden we verrast door onweer, dat overigens niet lang duurt. DAG 5 DONDERDAG 16 AUGUSTUS / TERUGREIS Jos rekent af met zijn credit card, nog net geen 400 euro, inclusief consumpties op het terras en de zelfbedieningshotelbar. Om kwart over tien gaan we op weg, een kwartier later zitten we al op de autobaan richting Nederland. Ruim voor twaalf uur zijn we terug thuis.

CLIM IN BOS VAN DE KLEEFSE SPRINGENBERG 22

SAKSEN - ANHALT: MAGDEBURG E.O. (2012) Verslag van voorjaarsreis tijdens de karnavalsdagen Van zaterdag 18 februari t/m vrijdag 24 februari / Autoreis / Hotel Wanzleben DAG 1 ROERMOND - WANZLEBEN Hotelkasteel met Bergfried Vertrek 12.00 uur. Vanaf de Donderberg rijden we snel terug: Jos vergeet zijn oplader voor fotocamera. Een maal tankstop en twee rookpauzes. We moeten vijf keer van Autobahn wisselen. We komen in de schemering aan om half zes, de zaak lijkt verlaten. Een dame verschijnt en helpt ons inchecken. We zijn op een ander koppel na de enige gasten. Zeer ruime kamer in verbouwde paardenstal van het vroegere kasteel dat rondom een Bergfried gebouwd is. Alles is op de kamer aanwezig, op een minibar na. De bar en het restaurant van het hotel zijn nog vanwege het laagseizoen gesloten. Turks eten We lopen het onaanzienlijke dorp binnen en vinden er uiteindelijk een Turkse bistro waar we uitgebreid eten. We zijn om 20.00 uur terug om tv te kijken, tientallen voornamelijk Duitse zenders te kust en te keur. Jos rookt zijn sigaretjes uit het raam, terwijl Clim daarvoor steeds naar beneden gaat. DAG 2 MAGDEBURG (KARNAVALSZONDAG) MEER INFO MAAGDENBURG De stad is de hoofdstad van de Duitse deelstaat Saksen­Anhalt. Magdeburg ligt aan de Elbe en telt 231.525 inwoners. Magdeburg was in de middeleeuwen een van de belangrijkste steden van het Heilige Roomse Rijk. Keizer Otto I had er zijn keizerlijke palts en stichtte er een bisdom, dat nog tijdens zijn leven werd verheven tot aartsbisdom en dat een belangrijk steunpunt was van de strijd tegen de heidense Slaven. Na zijn dood in 973 werd Otto I er bijgezet in de dom. Deze kerk werd in 1207 bij een stadsbrand, die ook de palts verwoestte, in de as gelegd en vervangen door de huidige, eerste gotische kerk in Duitsland. In 1035 kreeg Magdeburg stadsrechten. Tientallen steden ten oosten van de Elbe zouden later stadsrechten krijgen die geënt waren op die van Magdeburg: het Magdeburger stadsrecht was, met dat van Lübeck, het invloedrijkste in Duitsland. In de dertiende eeuw trad de stad toe tot het Hanzeverbond. Magdeburg werd in 1631 tijdens de Dertigjarige Oorlog na een beleg veroverd door de keizerlijke veldheer Johan Tserclaes, graaf van Tilly, waarbij de stad in vlammen opging en het grootste deel van de 30.000 inwoners het leven verloor. Van 1646 tot 1681 was Otto von Guericke burgemeester van Magdeburg. Hij was ook een vermaard fysicus, die in 1657 de beroemde proef van de Maagdenburger halve bollen uitvoerde, waarmee het

23

bestaan van vacuüm en luchtdruk werd aangetoond. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de stad opnieuw vrijwel geheel verwoest. Na de laatste wereldoorlog behoorde de stad tot de DDR en werd er maar weinig hersteld van het oorspronkelijke stadsbeeld. De dom werd wel gerestaureerd. Inmiddels timmert Magdeburg behoorlijk aan de weg. Er staan gebouwen van beroemde architecten, zoals het Hundertwasser­project 'Grüne Zitadelle'.

Grüne Zitadelle Hundertwasser Clim geeft zijn Humira­spuit af die in de bar koel bewaard wordt. We worden apart geserveerd in de sfeervolle ontbijtzaal met bakstenen plafond en open haard. Geen buffet, we krijgen wel een eitje. Om half elf staan we al in Magdeburg in de Tiefgarage aan het Domplein. In de Dom is net een dienst, daar komen we later terug. Eerst bezoeken we de kleurige Grüne Zitadelle van de Oostenrijker Friedensreich Hundertwasser, een uniek en speels gebouw. Daar drinken we ook koffie. We lopen terug via het oude Postamt, de Sebastian Kirche en het Museum. Gotische Dom Van de Dom bekijken we eerst de kruisgang van het klooster. De gotische kathedraal (eerste in deze stijl in Duitsland) bevat veel beeldhouwwerk, wat ons wel bevalt. Daarna lopen we langs de opgravingen van de middeleeuwse palts naar het Friesen Denkmal uit 1877 (op een heuveltje gelegen) en een Gedenkstätte voor de in WO II vergaste Roma en Sinti, een echt Mahnmal. Kiek in de Kök / Rathaus Op naar de Elbe, voorbij de Wehrturm Kiek in de Kök tot aan het moderne VVV ­ kantoor (tourist information). Gesprek met de beheerder, o.a. over het ongeluk van Friso. Mooie maquette van de waterwerken rondom de stad. Door naar een winkelcentrum met overal ruime gazons vol standbeelden. Aan de andere kant van de drukke doorgaande weg staat de Johannis Kirche en het Rathaus met het bekende, vergulde beeld van de Magdeburger Ruiter en de Roland. We gebruiken een lunch in de Ratskeller. Klooster Unser Frauen Na een blik op het monument van Otto von Guericke (die van de Maagdenburger Bollen) terug naar het klooster van Unser Frauen. Erg druk daar, opening van het muziekseizoen in de afgeladen Telemann­zaal. We bekijken er alleen de kloosteromgang. Een giraf in de hal! In de excentrieke Hundertwasser ­ schepping bestellen we nog Kaffee und Kuchen voor we onze auto opzoeken. Via de stadsautobaan bereiken we ons dorp, dat we eerst nog eens vanuit de auto bekijken. ’s Avonds eten we, eigenlijk door het ontbreken van een alternatief, bij een Chinese Maleisiër.

24

DAG 3 HALBERSTADT (ROSENMONTAG) Halberstadt is een plaats in de Duitse deelstaat Saksen­Anhalt, gelegen in het district Harz. De stad telt 42.605 inwoners. Halberstadt is de grootste plaats in de Harz, ligt vlakbij Autobahn 6, beschikt over een treinstation en er rijdt een tram door het stadje. Via het stadje Oscherleben (waar ze een heuse Arena voor autosport hebben) en Gröningen bereiken we Halberstadt, waar we in het centrum een parkeergarage vinden. De eerste kerk die we bezoeken is dicht. De tweede ook, het betreft hier de Dom, ietwat teleurstellend vinden we. De Domschatz is wereldberoemd, die hadden we eigenlijk wel willen zien. Liebfraukirche Gelukkig kunnen we aan het einde van het langgerekt plein met zijn classicistische bouw­ werken terecht in de lutherse, maar desondanks interessante Liebfraukirche. We zijn er volgens de beheerder de 5de bezoeker van de dag. Jos koopt er kaarten. Ernaast ligt nog een kloosterkruisgang. Altstadt Lager bevindt zich de Altstadt die we vervolgens bezoeken. Woningen in diverse stijlen, waaronder uiteraard vakwerkbouw. Bij een bakker eet Clim een belegd broodje, Jos houdt het op een kop soep. Bij de Benedictijnse kerk lopen we terug naar het centrum, waar we nogmaals koffie drinken tegenover het stadhuis (oude gevel, nieuw interieur) met zijn Roland. Op de terugweg wippen we even aan bij Lidl om Jos gelegenheid te geven soep en blikjes Starkbier in te slaan. Het hotelrestaurant is vandaag heropend. We moeten er lang wachten voor onze bestelling (lekker, maar weinig) opgediend wordt. Wel krijgen we hartige hapjes vooraf, de zogenaamd “amuse bouche “ (ook wel “amuse gueule” genoemd). DAG 4 BRANDENBURG MEER INFO BRANDENBURG Brandenburg was een prinsbisdom binnen het Heilige Roomse Rijk. Op 1 oktober 948 stichtte keizer Otto I het bisdom Brandenburg. Het bisdom maakte toen deel uit van de kerkprovincie Mainz. Na de stichting van het nieuwe aartsbisdom Maagdenburg in 968 ging het bisdom Brandenburg deel uit maken van de kerkprovincie Maagdenburg. Na de Slavische opstand van 983 hield het bisdom op te functioneren en leefden de bisschoppen in ballingschap. Nadat markgraaf Albrecht de Beer het domeiland in 1157 had heroverd kon het bisdom hersticht worden. De opbouw vond plaats vanuit het in 1128/9 gestichte Praemonstratenzer klooster Leitzkau, dat provisorisch als domkapittel functioneerde. In 1161 werd er een nieuw domkapittel in Brandenburg gesticht.

25

Bisschop Lodewijk van Neindorf (1327­1347) verlegde de residentie naar Ziesar. Na 1373 verloren de bisschoppen hun rijksvrijheid aan het markgraafschap Brandenburg. In 1539 werd de Reformatie ingevoerd en in 1544 werd het bisdom de facto bij Brandenburg ingelijfd. De leden van het domkapittel, dat nog van gemengde confessie was gaven hun verzet tegen opheffing in 1555 definitief op. Het bisdom werd in 1598 formeel opgeheven. Het domkapittel bleef echter als evangelische instelling bestaan.

Katharinen Kirche Vandaag staat er voor het eerst een buffet klaar! Het is kil en guur weer zodat we besluiten niet naar Potsdam te gaan, maar het meer nabije Brandenburg te bezoeken. Onderweg begint het te sneeuwen. In het stadje overheerst een winters landschap. We bezoeken er de evangelische Katharinen Kirche die bijzonder de moeite waard is. Praatje met de beheerster en ansichten kopen. Doopvont, allerlei beelden en het bakstenen plafond maken indruk. Dom-Insel Te voet over besneeuwde en dus gladde trottoirs langs de Pegel begeven we ons naar het Dom Insel. De kanalen die we passeren zijn bijna helemaal dichtgevroren, in en rondom de wakken verdringen zich de hongerige watervogels. Op de bevroren gazons staan zandstenen beeldengroepen. De Dom zelf valt nogal tegen, de schatkamer is gesloten. De gewelven van de crypte zijn sober, de kruisgang van het klooster is ook al niet toegankelijk. Altstadt We steken de Havel over en lopen langs volkstuintjes naar de Altstadt, die niet echt interessant is. Op het Rathaus na dan, Noordduits gotisch van stijl, bakstenen gebouw met de overal opduikende Roland aan de noordgevel. Niet naar binnen, ook niet bij de Gotthardkerk, die trouwens dicht is. Kaffee mit Kuchen in een apart, huiselijk aandoend zaakje met een vriendelijke gastheer die er in zijn woonkamer de scepter zwaait. Terug over de Jahrhundert Brücke, in de verte nog een tweetal overgebleven stadstorens en de ruïne van het Johannes Klooster. Even na drieën zijn we na een snelle rit (de autobaan is van sneeuw vrijgemaakt) terug in het hotel waar we biertjes aan de bar bestellen. Het haardvuur is aan. Om half zeven blijven we in het restaurant dineren. DAG 5 DESSAU (ASCHERMITTWOCH) MEER INFO DESSAU Dessau was een stadsdistrict in het oosten van de Duitse deelstaat Saksen­Anhalt. Tot 1945 was het de hoofdstad van de staat Anhalt. De stad had circa 91.000 inwoners. Het stadsdeel Dessau is gelegen aan de oevers van de rivier de Mulde, die ten noorden van de stad in de Elbe uitmondt. Dessau ontstond aan het begin van de dertiende eeuw en was geconcentreerd rondom enkele forten langs de Elbe en de Mulde. Vanaf de negentiende eeuw profiteerde Dessau volop van de industrialisering. In de Eerste Wereldoorlog was Dessau bekend als de plaats waar de vliegtuigen van

26

Fokker (later Junckers) werden gebouwd. Net als veel andere Duitse steden werd Dessau in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog zwaar getroffen door geallieerde bombardementen. Circa 80 procent van de binnenstad werd verwoest, evenals de meeste industriële complexen. Dessau is vooral bekend vanwege de kunsthogeschool Bauhaus. In 1925 verhuisde deze vanuit Weimar naar het nieuw in Dessau opgeleverde Bauhaus­gebouw, dat wereldberoemd werd in de architectuurwereld. De hogeschool zelf werd in 1932 alweer verplaatst naar Berlijn en in 1933 opgeheven. Algemene stadsinfo: Welkom in Dessau­Roßlau, dat een plaatsje op de werelderfgoedlijst van de UNESCO heeft gekregen vanwege zijn unieke cultuur­ en natuurschatten: het Bauhaus, de zgn. Meisterhäuser (atelierwoningen van Bauhaus­docenten) en het parklandschap Dessau­Wörlitz. Het Bauhaus was Duitslands beroemdste kunst­ en designinstituut ten tijde van het klassieke modernisme en beïnvloedde wereldwijd de opvattingen over architectuur en vormgeving. Het strakke Bauhaus­ gebouw is een van de belangrijkste monumenten van de twintigste eeuw. In de Meisterhäuser woonden en werkten beroemde kunstenaars als Wassily Kandinsky, Paul Klee und Lyonel Feininger. In Dessau liggen het classicistische Slot Luisium met Engelse landschapstuin, het Rococo­ensemble Mosigkau, het landschapspark Großkühnau en het Georgium (waar de Anhaltse schilderijencollectie ondergebracht is). Samen vormen deze land­goederen het "Gartenreich", dat op zijn beurt weer aansluit bij de kastelen en parken van Oranienbaum en Wörlitz. Anhaltische Gemäldegalerie in het Georgium: Prins Johan Georg van Anhalt­Dessau liet dit kasteel in 1780 bouwen. Tegenwoordig is de Anhaltse schilderijencollectie er ondergebracht. Men vindt er belangrijke werken van Neder­landse en Vlaamse meesters, maar de collectie reikt van laat­middeleeuwse Duitse schilders tot vertegenwoordigers van de twintigste­eeuwse schilderkunst. Rond het kasteel ligt een sfeervolle landschapstuin met beelden en follies. Schloss Luisium Dit bescheiden en intieme kasteel schonk vorst Frans zijn vrouw Louise (1750­1811). Classicistische en neogotische bouwwerken voegen zich in het omliggende Engelse park. Het classicistische deel (in 1774­1778 gebouwd) is een van de mooiste schep­pingen van de architect F.W. von Erdmannsdorff. Bauhaus en de Meisterhäuser Het Bauhaus­gebouw werd in de jaren 1925­1926 als hogeschool voor vormgeving gebouwd naar een ontwerp van Walter Gropius. Tegenwoordig herbergt het de Stiftung Bauhaus Dessau. Het staat samen met de eveneens door Gropius ontworpen Meisterhäuser op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO. De voormalige woonhuizen van Kandinsky, Klee, Muche, Schlemmer en Feininger zijn te bezichtigen. In het Bauhaus vindt u de tentoonstelling 'Bauhaus Dessau ­ Werkstatt der Moderne'.

Luisium ’s Morgens lacht een waterig zonnetje ons toe, het is acht graden boven nul. Via Calb en het dorp Aken tuffen we binnendoor naar Dessau. Een Umleitung zorgt ervoor dat we een half uur later dan gepland in de Bauhaus­stad aankomen. Allereerst bezoeken we het Luisium, helemaal in ons eentje. Het is een winters park met een classicistisch paleisje en een vijver

27

omringd door wat monumentjes (tempeltje, namaakruïne, grot, Brunnen, kiosk) en brug­ getjes, daar komt het op neer, 4 kilometer ten oosten van de stad. Georgium Ons volgende doel kunnen we zo gauw niet vinden. Jos schiet een dame op fiets aan die van niets weet. Bij een tankstation krijgen we wel uitleg, we drinken er koffie en eten er een broodje. Even later parkeren we nabij het Tierpark met een overkoepeld mausoleum, ziet er indrukwekkend uit. Daar gaan we niet naar binnen, maar we lopen naar het eenvoudige Schloss (1782) waarin de Anhältische Gemälde Galerie (met werken van Tischbein, Dürer en Lucas Cranach de Oudere) gevestigd is. Het museum is jammer genoeg gesloten vanwege een restauratie. We maken nog een korte wandeling tot aan de riante vooroorlogse villa’s aan de rand van het park. Bauhaus Tenslotte bezoeken we het epicentrum van de Bauhaus stijlrichting, entreeprijs zes euro. De gebouwen zijn in 1932 onder druk van de Nazi’s verlaten. Momenteel hangt er een tijdelijke expositie van voornamelijk foto’s over de kibboets in Israel. We bekijken ook de permanente tentoonstelling over het Bauhaus­projekt met bekende namen als Mies van de Rohe en Walter Gropius. Het gebouw is opgetrokken uit glas en beton en behoort duidelijk tot de functionalistische architectuur. Op de terugweg passeren we nog het rococokasteel Mosigkau en het fabriekscomplex van Junckers, inderdaad, van de beruchte vliegtuigfabrikant uit WO II. Om half vijf terug in hotel, bier en koffie etc. Clim haalt zijn Humira­spuit bij de bar op. DAG 6 BAD SALZELBEN -SCHÖNEBECK - BERNBURG Schönebeck is een plaats in de Duitse deelstaat Saksen­Anhalt, gelegen in het district Salz­ land. De stad telt 33.888 inwoners. De stad ligt aan de rivier de Elbe, ongeveer tien kilometer ten zuiden van de stad Magdeburg. Sachsen­Anhalt is een land van baden. Bad Salzelmen bij Schönebeck, is het oudste kuuroord met zoutwaterbronnen. De kindersatoria van Bad Salz­ elmen hebben een hele goede naam. Bad Salzelmen Niet ver van ons hotel (in feite alleen de Autobahn oversteken) ligt het stadje Schönebeck met stadsdeel Bad Salzelmen. Daar ligt het grootste en langste Gradierwerk van Duitsland. Het houtwerk ervan is nogal verweerd. We doorkruisen het Kurpark tot aan een imposante molen en het moderne ziekenhuis. Koffie in een Gartencafé waar we tot onze verrassing mogen roken! Langs vijvers, hotels en de markt met kerk lopen we in een grote boog terug naar de parkeerplaats, die we pas na enige moeite terug kunnen vinden.

28

Bernburg We rijden door naar het stadje Bernburg, waar ooit een sanatorium lag waar men experimenten met euthanasie uitvoerde. Het stadje ligt met zijn Schloss op de hoge oever van het riviertje de Saale. We laten de auto achter op de parkeerplaats van de Aldi vlak bij het lelijke Amtsgericht. In de buurt van de Karlsplatz (daaronder ligt de Tiefgarage die we gemist hebben) drinken we koffie en eten we een broodje bij een bakkerij. In die straat staan veel grappige beelden van stadsfiguren en beren. De beer is het stadsdier (vandaar de naam Bernburg) en bij het kasteel is dan ook niet voor niets een berenkuil met een tweetal bruin/zwarte dieren. Rond het kasteel liggen verder theaters en dergelijke. Er is een uitzicht­ platform waar we even de stad van bovenaf bekijken. Clim moet terug naar de bakkerij, hij denkt ten onrechte dat hij er zijn paraplu vergeten is. Jos slaat nog wat bier in bij de Aldi. Via twee autobanen koersen we terug naar Wanzleben, waar we voor de derde keer dineren. Jos geeft de kundige en beleefde obers een fikse fooi. Op tv: voetballen. Hannover tegen Brugge voor de Europa Cup. NB Bernburg (Saale) is een gemeente in de Duitse deelstaat Saksen­Anhalt, gelegen in het district Salzland. De stad telt 35.516 inwoners.

DAG 7 WANZLEBEN - ROERMOND De nieuwe Mastercard van Jos weigert dienst, hij betaalt daarom met de VISA­kaart: € 709. Het wordt een regenachtige dag met veel zogenaamde Sprühregen. Onderweg stoppen we driemaal om te tanken en sigaretjes te roken. Op de radio horen we dat er bij Oberhausen een Stau van meer dan 7 kilometer staat. We kiezen dan ook voor een andere weg en wel via Hagen en Wuppertal naar Neuss en Düsseldorf, het is niet echt een omweg. Af en toe gaat het langzaam vanwege zähflüssiges Verkehr, ook wel stockendes Verkehr genoemd op de radio. Even na vieren rijden we Roermond binnen. Bij de Bloemenhal van Pietje Peters kopen we een plant voor Mia die we dan maar direct gaan overhandigen aan haar.

29

SAARLAND / PFALZ / HUNSRÜCK (2011) Meireis DAG 1 HEENREIS VIA BELGIË We gaan eerst de Volvo wassen in Leeuwen. Om twaalf uur zitten we op de Autobahn richting Maastricht. We kiezen voor een route dwars door de Belgische Ardennen via Luik, Verviers, de Oost­kantons (waar men Duits spreekt) en Trier. Om half vijf komen we in het welvarende dorpje Hohenecken onder de rook van Kaiserslautern aan. Ons hotel Land­ gasthof Burgschänke bevalt ons wel. Kamer met gescheiden bedden, koelkast voor onze medicijnen (m.n. oordruppels voor Jos, alcoholica voor Clim), uitzicht op terras beneden en de straat. De inrichting is wel een beetje ouderwets, maar de badkamer is in orde, hoewel de toiletpot slechts een beperkte ruimte biedt voor het reinigen van het aarsgat. Biertjes op het terras, eten in restaurant, degelijke Duitse kost. Na het diner maken we een wandeling. We besluiten de Burgruïne boven het dorp te bezoeken. Bij het beklimmen van de heuvel (met onderaan een kapel en de dorpskerk) blijft Jos achter, Clim bereikt het eerst de “top”. Als Jos enkele minuten later daar ook aankomt, kan hij Clim niet meer vinden. Waar is Clim? Jos maakt zich ongerust: heeft Clim misschien weer een tia gehad en ligt hij ergens op apegapen? Hij zoekt de hele ruïne en de omgeving af, vergeefs. Nijdig, maar ook met vrees in zijn hart, daalt hij tenslotte de berg af. Wat blijkt? Clim is eerder teruggegaan, we hebben elkaar op een haar na gemist. Hij dacht dat Jos uit vermoeidheid teruggekeerd was. Nu zit hij prinsheerlijk achter een glas vers getapt bier op het terras. Jos heeft last van hartkloppingen vanwege de stress en is in staat hem aan te vliegen. INFO KAISERSLAUTERN Kaiserslautern is een stadsdistrict (kreisfreie Stadt) in het zuiden van de Duitse deelstaat Rijnland­Palts. De stad telt ongeveer 100.000 inwoners. Kaiserslautern is een industrie­ en universiteitsstad aan de noordwestelijke rand van het Paltserwoud. Kaiserslautern ligt 236 meter boven zeeniveau aan de noordwestelijke rand van het Paltserwoud in het bekken van Kaiserslautern. Door de stad vloeit de Lauter, maar in het stadcentrum is deze waterloop overwelfd, zodat deze niet te zien is. Kaiserslautern ligt in de gematigde klimaatzone met het hele jaar neerslag, maar heeft een warm en mooi klimaat. Door haar ligging aan de lijzijde van de Hunsrück en de Eifel wordt neerslag bij noordwestelijke weersgesteldheid tegengehouden. Geschiedenis tot 1900 De omgeving rond Kaiserslautern is sinds het neolithicum (bandkeramische cultuur, 6000 ­ 5000 v.Chr.) bewoond. Er zijn ook sporen teruggevonden van een Romeinse nederzetting. Rond 860 wordt de Villa Luthra voor de eerste maal schriftelijk opgetekend. Na 1152 liet Barbarossa hier een palts oprichten, daarom is Barbarossastad vandaag nog altijd een bijnaam van Kaiserslautern. Van 1576 tot 1592 was de stad de zetel van een afzonderlijk vorstendom Palts­Lautern. Tijdens de Dertigjarige

30

Oorlog werd de stad meermaals aangevallen en bezet. In 1703 werd de stad door de Fransen bezet. Het slot en de burcht worden daarop opgeblazen. Na de bevrijdingsoorlogen in 1816 kwam de Palts in Beierse handen. Na 1850 ontwikkelde Kaiserslautern zich als een industriestad door de stichting van fabrieken zoals de Kammgarnspinnerij en de naaimachinefabriek Pfaff. Hierdoor werd Kaiserslautern de belangrijkste industriestad van de Palts. Geschiedenis sinds de 20e eeuw Na de Eerste Wereldoorlog stond de stad onder Frans bestuur (tot 1930). Hiertegen waren er in 1923/24 opstanden. In maart 1933 begon de nationaalsocialistische tijd in Kaiserslautern. Toen had de stad nog 648 Joodse inwoners. In 1932 waren dat er nog 765. Door de economische boycot tegen de Joden, die begon in 1933, verlieten vele Joden de stad. De meeste Joden werden naar het zuiden van Frankrijk gedeporteerd. In 1942 zijn de overblijvende Joden naar de gaskamers van Auschwitz en Majdanek gevoerd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren er vele luchtaanvallen op Kaiserslautern en de bevolking werd meerdere malen geëvacueerd. Bij grote luchtaanvallen in 1944/45 werd de stad bijna volledig verwoest. Op 20 maart 1945 werd de stad door Amerikanen ingenomen. Amerikanen in Kaiserslautern In en om Kaiserslautern wonen ongeveer 48.000 Amerikanen (soldaten, soldaten op rust, burgerlijk aangestelde Amerikanen en hun familie) die in de militaire gemeente Kaiserslautern (KMC: Kaiserslautern Military Community) georganiseerd zijn. De sterke aanwezigheid van Amerikanen (groot­Kaiserslautern is de grootste Ameri­kaanse nederzetting buiten de Verenigde Staten) hangt samen met de vliegbasis Ramstein, een luchtmachtondersteuningspunt in Ramstein ­ Miesenbach, 10 km westelijk van Kaiserslautern De Amerikanen zijn voor de stad en het district Kaiserslautern een belangrijke economische factor en de lokale economie heeft zich aangepast aan de Amerikanen als consumenten, klanten en huurders. Zo zijn menu's in restaurants vaak in twee talen, de Amerikaanse dollar wordt vaak geaccepteerd als betaalmiddel, naast de Euro en de rekening op restaurant duidt bijna altijd de prijs in Euro en Dollar aan. De Amerikanen gebruiken zeer vaak de naam K­Town in plaats van Kaiserslautern. Wat ook opvalt, is het grote aantal fastfoodrestaurants in Kaiserslautern, er bevinden zich hier veel meer fastfoodrestaurants als in eenzelfde stad van vergelijkbare grootte.

DAG 2 SAARBRÜCKEN Geweldig ontbijt, allerlei lekkere dingen te kust en te keur. Jos maakt een praatje met een Californische die hier enkele maanden beroepsmatig verblijft. Zij is de eerste Amerikaanse die we hier tegenkomen, er zullen nog vele volgen, want ons hotel­restaurant blijkt druk door Amerikanen gefrequenteerd te worden. De NATO­kazerne / kamp Team Vogelweh met zijn vele woonappartementsblokken ligt namelijk aan het begin van het dorp. Het bedienend personeel spreekt dan ook heel behoorlijk Engels, maar wel met Amerikaans accent…. Om 10.00 uur vertrekken we naar Saarbrücken dat 70 km westwaarts ligt. Na enig zoeken vinden we vlakbij de rivier de Saar een parkeerplaats langs de kant van de weg. Dat blijkt gunstig te zijn, we staan onder aan de voet van de Schlossberg die we maar direct bezoeken. Uitzicht vanaf het platform op de Schlossmauer over Sankt Johann, het stadsgedeelte aan de oostelijke overkant van de Saar, en de Alte Brücke. We bezoeken de Schlosskirche, een laatgotische kerk waarin nu een museum is gevestigd. Mooi houtsnijwerk, zandstenen 31

grafmonumenten en gebrandschilderde ramen, in het koor bevinden zich de graven van de laatste vorsten van Saarbrücken. Dan volgt de Schlossplatz, geheel omgeven door witgesausde historische gebouwen, waaronder het oude Rathaus. Terwijl Clim koffie op een terras bestelt, snelt Jos naar de auto om de meter met parkeermuntjes te vullen. Onderweg maakt hij een serie foto’s van het plein en aangrenzende gebouwen, waaronder het Schloss zelf. We verlaten de Altstadt richting Alte Brücke (1546, gebouwd door Karel de Vijfde), steken de Saar over, laten het Staatstheater en de zgn. Kunstmeile rechts liggen en belanden in de voetgangerszone van de centrale wijk Sankt Johann. Daar is het druk, met name de vele terrasjes zijn bezet nu het zo’n zonnig weertje is. Interessant is de “Basilica minor” Sankt Johann met een barokachtig interieur van Stengel, indrukwekkend orgel en mooie bronzen deuren. Ernaast ligt een soort Orangerie met pastorie aan de Gerberplatz die vol auto’s staat. We drinken fris aan een buitentafeltje van een Italo die een kiosk drijft aan een sfeervol pleintje. Even verderop ligt het neogotische Stadhuis, het Rathaus St. Johann uit 1900, aan de Johanner Platz, waar veel tramlijnen samenkomen. De voorgevel van het zand­ stenen stadhuis is versierd met een aantal beelden die beroepen uitbeelden. De centrale toren is 54 meter hoog. De daaraan gelegen neogotische kerk uit 1898 staat in de steigers en is gesloten. We zoeken naar de Synagoge, die we wel vinden, maar die volstrekt onin­ teressant oogt; herkenbaar is het moderne gebouw wel door zijn menora op het dak en de davidsster aan de muur. Terug naar de Saar met een oude Saarkran (1761) en de Altstadt. Ons doel is de Ludwigs­ kirche (1775), een schitterende evangelische kerk, helemaal wit van binnen en een tamelijk sobere indruk makend zoals alle protestantse bedehuizen. De kerk is te vergelijken met de herbouwde Frauenkirche in Dresden en de Michael­kerk in Hamburg. Opvallend is het orgel dat boven het koor hangt en de 8 kariatiden in de vorm van engelen die de galerijen ondersteunen. Ook de kansel ziet er goed uit, Jos koopt er enkele ansichtkaarten. Aan de Ludwigsplatz, ook wel de Place Royale genoemd, liggen verder nog de Staatskanzlei en het Franse Consulaat in perfect onderhouden paleisachtige gebouwen in classicistische stijl. Op weg naar onze auto komen we nog langs de Friedenskirche, die we verder niet meer aandoen. Die is eveneens van de hand van architect Stengel en stamt uit 1743. Oorspron­ kelijk is ze voor de gereformeerde gemeente bedoeld, maar nu is ze in gebruik bij oud ­ katholieken en Russisch­orthodoxen. Een snelle rit van 40 minuten over de Autobahn brengt ons terug naar ons hotel waar we vóór half vijf al op het terras aan het bier zitten. We eten weer hier; Jos bestelt een typisch streekgerecht met vier soorten Wurst, Sauerkraut und Kartoffelpuree. We maken nog een avondwandeling, deze keer tot aan het kerkhof. Om half tien stopt een busje, waaruit een groepje als ‘desert rats’ geklede GI’s inclusief plunjezakken te voorschijn komt, zij checken zich bij het hotel in. Geen plaats meer in de kazerne?

32

Bezienswaardigheden Saarbrücken De drie mooiste plekken van Saarbrücken zijn de Schlossplatz, Ludwigsplatz en St. Johanner Markt met de omliggende steegjes van de binnenstad. Het slot met het avant­gardistische middenstuk is een mengeling van barok en moderne stijl. Vandaag de dag is het een levendige plaats waar mensen van verschillende culturen bij elkaar komen. In de zomer worden in de slottuin iedere zondag openluchtconcerten gehouden. De Ludwigskirche wordt gezien als een van de mooiste evangelische barokkerken in Duitsland. St. Johanner Markt Met zijn kroegen, bistro’s en restaurants is de St. Johanner Markt het pronkstuk van de inwoners van Saarbrücken. Zodra de zon begint te schijnen, komt men hier bij elkaar om een cappuccino, een glas rode wijn of een vers getapt pilsje te drinken. Het slot Het slot van Saarbrücken met zijn avant­gardistische middenstuk is een ongebruikelijke mengeling van barok en moderne stijl en heeft zich ontwikkeld tot een levendige plaats waar mensen van verschillende culturen bij elkaar komen. In de zomer worden in de slottuin openluchtconcerten gehouden. Vanaf de slotmuur hebt u het mooiste uitzicht op Saar­ brücken. Ludwigsplatz en Ludwigskirche De na de Tweede Wereldoorlog herbouwde Ludwigskirche vormt een belangrijk deel van een "Place­Royale"­architectuur en wordt beschouwd als een van de evangelische barok­ kerken met de meest zuivere stijl. Samen met de Ludwigsplatz, de omliggende paleizen en ambtenarenhuizen wordt het schitterende barokensemble bestempeld als meesterwerk van bouwmeester Stengel. Saarbrücken: "Saarvoir Vivre" Saarbrücken, de hoofdstad van het Saarland en een moderne metropool in het hart van de regio Saar­Lor­Lux. De liefde voor Frankrijk is overal terug te vinden: in de schilderachtige straatjes en binnenplaatsen, in de kleine bistro’s en talloze restaurants. Wie de meer dan 1000 jaar oude stad aan de rivier de Saar verkent, volgt de sporen van de grote barok­ bouwmeester F.J. Stengel. INFO SAARBRÜCKEN Saarbrücken werd voor het eerst genoemd in 999 (castellum Sarabrucca). De Alte Brücke, de oudste brug op deze plaats, dateert echter pas uit 1547. De nog steeds bestaande brug verbindt het oorspronkelijke Saarbrücken op de linkeroever met St. Johann op de rechter, het stadsdeel waarmee Saarbrücken in 1909 zou worden samengevoegd.

33

IJzersmelterijen en kolenmijnen maakten van Saarbrücken vanaf de 18de eeuw een belangrijke industriestad. In deze 18de eeuw beleefde de stad haar bloeitijd. Saarbrücken (230 in; 200.000 inw.), de universiteits­, industrie­, ­jaarbeursstad en hoofdstad van het Saarland, is het centrum van gelijknamige kolenbekken. De stad strekt zich uit op beide oevers van de Saar temidden van heuvels en bossen. Saar­brücken dankt zijn ontstaan aan de Romeinse nederzetting bij de brug over de Saar, waar de heerbaan Mainz ­ Metz over de rivier voerde. Ter bescherming van deze brug werd later de burcht Sarabrucca gebouwd, die in 999 aan de stad Mainz werd gegeven. Van 1381 tot 1792 werd de stad geregeerd door de graven van Saar­brücken, waarna de stad werd ingelijfd bij Frankrijk. Sindsdien is het Saarland een strijdpunt geweest tussen Duitsland en Frankrijk en heeft het verschillende malen van nationaliteit gewisseld. Saarbrücken is niet zo'n mooie en interessante stad als bijvoorbeeld Trier, maar het is overdreven te zeggen dat het een sombere industriestad is. Als hoofdstad van het Saarland is de stad het culturele centrum van streek. Het levendige centrum van Saarbrücken heeft een rijk uitgaansleven. Het oude Saarbrücken, ligt op de linkeroever van de Saar en schaart zich rondom de oude brug en het kasteel. De Alte Brücke, gebouwd in 1547 en in 1552 trok Karel V als eerste met zijn leger over deze brug, waarna vele legers hem zouden volgen. Bij de brug is de aanlegplaats van de plezierboten voor een tochtje op de Saar. Op de Schlossberg staat nog steeds de oude gotische Schlosskirche, die in 1476 werd gebouwd, maar waaraan in de loop der jaren vrij veel is veranderd, het is nu een museum. Het huidige slot is van later datum. Het werd gebouwd in de bloeitijd van Saarbrücken, namelijk de 18e eeuw, toen de vorst Wilhelm Heinrich hofarchitect Friedrich Joachim Stengel in dienst nam. Het slot uit 1738 ­1748 was zijn eerste schepping. Helaas moet geconstateerd worden dat latere restauraties niet veel hebben overgelaten van het eertijds zo sprankelende barokke gebouw. Aan de Schlossplatz staat ook het Altes Rathaus. Dit oude raadhuis is nu ingericht als het zogenaamde Abenteuer Museum. De verzamelingen hebben betrekking op de expedities van de globetrotter Heinz Rox­Schulz, die uit Azië, Afrika, Zuid­ Amerika en Nieuw ­ Guinea tal van bijzondere voorwerpen heeft meegebracht. Het mooiste werk van Stengel is de Ludwigsplatz met de Ludwigskirche. Midden op het plein ­ een schitterend voorbeeld van monumentale barokke eenheid ­ staat de kerk die helaas in de Tweede Wereldoorlog werd verwoest. De muren en torens zijn blijven staan maar het gehele interieur ging verloren. Een volledige restauratie heeft het gebouw zijn oude luister weer teruggegeven. Het doet de Nederlandse protestant wat vreemd aan wanneer bedacht wordt dat deze puur barokke kerk werd gebouwd voor de lutherse eredienst. In het paleis is een Museum voor Vor­ und Frühgeschichte ondergebracht. Om nog wat meer van dat charmante Saarbrücken te genieten ga dan over de Alte Brücke naar de wijk St. Johann. Als u op de brug staat ziet u rechts op de andere oever van de rivier de rondingen van het grote theater. U loopt rechtdoor via de Saarstrasse naar de St. Johanner Markt, een uitgaans­ en winkelcentrum met terrasjes en talrijke cafés en restaurants. Achter de Johanner Markt verrijst de belfortachtige toren van het gotische raadhuis.

DAG 3 RONDRIT SAARLAND Op het programma staat een rondrit door het oostelijk Saarland. De eerste plaats die we aandoen is Homburg. Daar rijden we een kwartier vruchteloos rond om een parkeerplaats te vinden. Het is er razend druk, waarom weten we niet. Is er soms feest? Van enig markt­ 34

gebeuren is niets te bekennen, dus wat doen al deze dagjesmensen met hun auto hier in de stad? We besluiten door te rijden naar het volgende stadje. HOMBURG De stad Homburg (230 m; 44.000 inw.) ligt in een heuvelachtige omgeving, vlak bij de grens van Rheinland­Pfalz. De stad herbergt veel industrie en de medische faculteit van de Saarlandse universiteit, waarvan het grootste gedeelte in Saarbrücken is gevestigd. In een park, dat is aangelegd op de helling van de Schlossberg, liggen de overblijfselen van de Hohenburg, waaronder zich de grootste grotten van Duitsland bevinden. Een andere ruïne is die van het Karlsbergschloss: een half uur gaans ten noordoosten van Homburg. Ten noorden van Homburg ligt het geologisch ­ botanisch reservaat Jägersburger Moor, dat een landschap van veenmoerassen omvat. Een andere bezienswaardigheid is ook het Grubenmuseum in Bexbach, zeven kilometer ten noordwesten van Homburg.

Dat wordt dan Blieskastel, dat de Barockstadt wordt genoemd. En inderdaad is die plaats echt interessant. We parkeren gratis aan de rand van het centrum op een ruime parkeerplaats, koffie op terras volgt. Jos schaft zich in een Apotheke likdoornpleisters (etwas gegen die Hühneraugen…) aan. We tippelen de heuvel naar de restanten van het slot op, de Orangerie en de Schlosskirche (beide gesloten) zijn de enige gebouwen die de verwoesting van de Franse revolutionairen overleefd hebben. Wel ligt er nog een Gymnasium. Met een omtrekkende beweging dalen we de heuvel weer af, onderweg een klein oorlogskerkhof bekijkend. We komen uit bij het forse Rathaus met een plein vol jonge lindebomen, de Paradeplatz geheten. Daarna zetten we koers naar het volgende stadje. BLIESKASTEL Het historische centrum met het stadhuis is in de 18e eeuw. Het totale ensemble van Alt Blieskastel bestaat uit 133 individuele monumenten en 65 andere. De stad ligt aan de toeristische Barockstraße Saar­Pfalz. De eerste gedocumenteerde melding stamt uit 1098. In de Blieskastel districten zijn er sporen van de Romeinse periode te bespeuren, zodat de werkelijke geschiedenis van Blieskastel nog niet helemaal bekend is. Met de Franse Revolutie werd de adellijke familie von der Leyen verdreven en hun paleis vernietigd. De resten werden gesloopt vanaf 1802. Boven de stad stond ooit het kasteel, tijdens de Franse Revolutie voor het grootste deel vernietigd werd. Het enige overgebleven onderdeel is het hoge gebouw (de Orangerie), een in de 17e eeuw gebouwd gebouw in renaissancestijl, van 1982 tot 1986 gerestaureerd, en dat voor tentoonstellingen en concerten wordt gebruikt. Ook de voormalige kerk van de Franciscaner Recollect is nog intact.

In Ottweiler kunnen we weer langs de straat parkeren, maar wel zijn we Parkgebühr verschuldigd. Het kleine centrum met drie pleinen wordt in onze ogen ontsierd door allerlei kraampjes en bier­ en vreettenten die ze aan het opzetten zijn voor een evenement ’s avonds. De mooie geveltjes komen zo niet tot hun recht. Bij een Italiaan strijken we neer op het terras. Jos kan de verleiding van een ijscoupe niet weerstaan. Bij het afrekenen brengt de venijnige Italiaanse ons te veel in rekening, maar Jos weet daar bijtijds een stokje voor te steken. We bekijken nog een kerk uit de zestiende eeuw met ernaast een weertoren van 46 meter hoog, de enige die van de stadsomwalling is overgebleven. 35

OTTWEILER Dit oude stadje (260 m; 16.000 inw.) ligt te midden van bossen en heuvels het dal van de Blies, die in het oostelijk deel van bet S aarland stroomt. In dit gebied is geen industrie. Met zijn oude patriciërshuizen in vakwerkstijl straalt het plaatsje een fijne sfeer uit. Behalve vakwerkhuizen zijn er ook veel bouwwerken in barokstijl, die herinneren aan het feit dat Ottweiler de residentie was van de graven van Nassau ­ Saarbrücken. Zo bijvoorbeeld het Lustschlösschen van de graven, en het Witwen­ palais. Langs de vroeggotische evangelische kerk staat nog een oude verdedigings­toren. In Ottweiler bevindt zich verder een klein Heimatmuseum.

Als laatste stadje doen we Sankt Wendel aan, daar kunnen we aan de kant van de weg met onze blauwe parkeerschijf onze wagen kwijt. Via een lange winkelstraat bereiken we het centrum, waar ons de indrukwekkende St. Wendel­Dom wacht. Van buiten mooie portalen, van binnen heel apart met zijn slanke, rood­rossige zuilen en kunstig plafond. De beelden, kansel, altaar en het orgel en doopvont stammen uit de barokperiode. De heilige Wendelinus, een Angelsaksische missionaris, ligt er begraven. Voor de kerk is een demonstratie van de vrijwillige brandweer van het stadje, er wordt later ook een soort receptie gehouden in de openlucht. Vlakbij ligt nog een viersterrenhotel in gerestaureerde historische panden. We pauzeren nog even op de Schlossplatz, waar geen Schloss, maar wel veel terrasjes, een fontein en barokke gebouwen te zien zijn. Op de terugweg naar Hohenecken zijn we verplicht een omweg te nemen over de Autobahn naar Trier, waardoor we later dan gepland aankomen. Een jong meisje dat in het restaurant hand­ en spandiensten verricht blijkt een 17­jarige Turkse uit Antalya te zijn, ze ziet er echter heel Duits uit. Ze blijkt in Turkije een horecaopleiding te volgen, loopt stage in Duitsland en rondt een week later haar Azubi ­ periode hier af. Jos oefent zijn Turks met haar. SANKT WENDEL De rivier de Blies ligt in het noordoostelijk deel van het Saarland het plaatsje Sankt Wendel (285 m; 27.000 inw.). Het St. Wendelerland, zoals de directe omgeving genoemd wordt, is waarschijnlijk naar de Ierse monnik Wendelinus genoemd, die in de 6e eeuw het evangelie in de dalen van deze streek heeft verkondigd. Bezienswaardig is de laatgotische basiliek van St. Wendel uit de 14e eeuw. Het is nog steeds een bedevaartskerk. Opvallend aan het bouwwerk zijn de drie torens, die aan de westzijde uit het gebouw omhoogrijzen. De hoge, slanke zuilen in het interieur dragen de netgewelven. In het oog lopende kunstwerken zijn de kansel en een beeldengroep die een graflegging uit omstreeks 1480 voorstelt. Achter het hoogaltaar bevindt zich het graf van de heilige Wendelinus. Rondom de kerk staan talrijke barokke gebouwen. In het Heimatmuseum, dat gevestigd is in het stadhuis, kunt u vondsten uit de Romeinse tijd zien.

DAG 4 IDAR - OBERSTEIN Voor we de autobaan op rijden op weg naar Idar ­ Oberstein tanken we. Vijftig kilometer verderop verlaten we de snelweg en kiezen we voor een route met bochtige weggetjes door het golvende landschap van de Paltz. Echte bergen zijn hier niet, af en toe moeten we door een verstild dorpje rijden. Dit is de streek Hunsrück waar Sjinderhannes als struikrover de 36

rijken beroofde en zijn buit onder de armen verdeelde, een soort Robin Hood dus. In 1803 is hij in de toenmalige hoofdstad van het Franse departement Mainz opgehangen. We rijden langs de stad Neunkirchen, ooit na Völklingen het belangrijkste industriële complex van Saarland met zijn hoogovens en mijnen. Een groot bosrijk gebied is afgeschermd, we moeten er omheen rijden. Overal staan borden met verwijzingen naar schietbanen. Het blijkt een enorm uitgestrekt militair oefenterrein te zijn. In het stadje Baumholder stoppen we even voor een rookpauze vlak in de buurt van een groot wooncomplex voor Amerikaanse militairen. Overigens, hier zijn ook NAVO­militairen uit andere landen ondergebracht, bijvoorbeeld uit Turkije en Griekenland. MEER INFO HUNSRÜCK De Hunsrück is een laaggebergte dat deel uitmaakt van het Rijnlands leisteenplateau in de Duitse deelstaat Rijnland­Palts (en een klein deel in het Saarland). Bepaalde delen van het gebergte hebben eigen namen zoals het Idarwald, het Soonwald, het Binger Wald, het Schwarzwälder Hochwald en het Osburger Hochwald. De inwoners van de streek noemen de Hunsrück "Hundsbuckel". Geografie Het gebergte wordt begrensd door de Rijn in het oosten, de Moezel in het noorden, de Nahe in het zuiden en de Saar in het westen. De hoogste berg van de Hunsrück is de 818 meter hoge Erbeskopf bij Thalfang. Deze top is tegelijkertijd het hoogste punt op de Duitse linkeroever van de Rijn en van de Duitse deelstaat Rijnland­Palts. Tot in de jaren 1950 werd in de Hunsrück op grote schaal leisteen gedolven. Onder­tussen is dit wegens de sterk toegenomen Zuid­Amerikaanse import van leisteen niet meer rendabel, wat er toe leidde dat deze activiteit stelselmatig afgebouwd werd. In Bundenbach werd de leisteengroeve opengesteld voor het publiek. In west­oostelijke richting, van Saarburg naar Koblenz loopt de Hunsrück­höhenstraße. Van noordwest naar zuidoost liep vroeger een Romeinse heerweg, de zogeheten Via Ausonius die de steden Trier en Bingen verbond. Geologie 400 miljoen jaar geleden (tijdvak devoon) was het huidige midden­Europa een tropische zee. Op de bodem verzamelde zich zand en modder, dat onder haar eigen gewicht zich vormde tot gesteente. Uit de zandbanken vormde zich kwartsiet en uit de modder vormde zich leisteen. Toen de zee zich terugtrok en het gebied omhoog­geduwd werd, vormden zich de Hunsrück ­ eilanden die later erodeerden en de contouren vormden van het huidige gebergte. In de Hunsrück heeft zich vulkanisme voorgedaan. Resten hiervan zijn te vinden in edelstenen zie zich hebben gevormd rondom luchtbellen in de lava. Het betreft hier agaat, amethist, jaspis en bergkristal. Tot in het midden van de 20e eeuw werden de edelstenen in dit gebied commercieel gedolven en geslepen, met name in het gebied rondom Idar­Oberstein. Geschiedenis Van de steentijd en bronstijd zijn sporen terug te vinden in de vorm van bijvoorbeeld vuistbijlen. Uit de La Tène­periode in de ijzertijd dateren diverse ruïnes van bouwwerken die zijn gemaakt door de Kelten. Een voorbeeld hiervan is de Ringwal van Otzenhausen.

37

We komen in het stadsdeel Idar aan en worden daar verrast door de chaotische verkeers­ situatie. Gelukkig vinden we intuïtief in het stadsdeel Oberstein dat ons doel is een parkeer­ garage. In dit bekende edelsteenplaatsje ligt de hoofdstraat aan de voet van een steile, desondanks toch bebouwde helling, het wemelt er van de toeristen en natuurlijk de daarbij behorende winkeltjes en bistrootjes. Naast diverse musea en werkplaatsen is er eigenlijk niet veel te zien. We beklimmen de trappen naar de Felsenkirche, die behoorlijk tegenvalt. De man aan de entree spreekt een woordje Nederlands, een teken dat hier vaak land­ genoten hun opwachting maken. Aardig uitzicht over het stadje, dat gelegen is in het nauwe dal van de Nahe, een riviertje dat bij Bingen in de Rijn uitmondt. Boven op de klif ligt nog een tweetal ruïnes van kastelen, maar van een tocht daar naar toe zien we wijselijk af. We kunnen aan de verleiding geen weerstand bieden en eten het streekgerecht Spiesbraten mit Pommes und Rettich op de eerste etage van een restaurantje even buiten het drukke centrum. Behoorlijke portie, heerlijk gekruid en mals door de Braziliaanse marinade en bovendien nog goedkoop ook: € 7,50. We slenteren terug naar de parkeergarage en rijden via Lauterbach en de secundaire B 270 ­ weg terug naar ons uitgangspunt in Hohenecken. Het is nog een beetje vroeg als we daar aankomen, dus besluiten we op de valreep nog de Japanischer Garten in de stad Kaiserslautern zelf te bezoeken. We volgen de richtingbordjes, maar hoe we ook zoeken, een parkeerplaats voor onze Volvo zit er niet in. Er is namelijk ook nog een Gartenschau aan de gang en die trekt met dit zonnig weertje talloze bezoekers. We komen van lieverlee in het centrum terecht, van waaruit we via een geduchte omweg naar het hotel terug moeten rijden. Omdat we in Oberstein al gegeten hebben, beperken we ons bij het avondeten tot soep met brood. Op tv zien we nog een stukje voetbal: Nederland ­ Brazilië, een duel dat in 0­0 eindigt. Interessant is ook een documentaire over de door de nazi’s gebouwde ondergrondse complexen in Berlijn tijdens WO II. MEER INFO DIE FELSENKIRCHE Het symbool van de stad Idar ­ Oberstein Hoog boven de huizen van Oberstein staat de „Felsenkirche" (het Rotskerkje), gebouwd in een natuurlijke nis in de rotsen. Wyrich IV von Daun­Oberstein liet het in 1482­84 bouwen. Achter het kerkje stijgt een steile rotswand hoog, onder de kerk nestelen zich de woonhuizen tegen de bergwand. Dankzij deze opvallende ligging is het kerkje het symbool van de stad geworden. Waaranders vindt je een kerk die alleen door een in de rots gehouwen tunnel (1980­1981) te bereiken is en in welke kerk klatert een bron in het zijschip? Het middeleeuwse vleugelaltaar is de grootste schat. Het werd omstreeks 1400 door een onbekende kunstschilder, de Meester van de Mainzer Spotternij", gemaakt. Het drieluik kan op zijn plaats, in de altaarruimte, bewonderd worden. En niet, zo als tegenwoordig gebruikelijk, in een museum. De andere kunstwerken in de kerk Het grafmonument van een ridder in wapenuitrusting, Philipp I I von Daun­Oberstein (1432)). De vader van de bouwheer van de „Felsenkirche". Het Sebastian schilderij: een rond 1570 gemaakt schilderij met de voorstelling van de familie van graaf Sebastian van Daun­Oberstein­Falkenstein.

38

De apostelschilderijen: de uit de '7de en 18de eeuw stammende schilderijen van boerse apostelen, die de borstweringen van de galerijen in de kerk sieren. De fragmenten van de laatgotische ramen laten nu nog de pracht zien van de oorspronkelijke vensters. (Deze werden door een rotsverschuiving in 1742 ernstig beschadigd). Andere interessante interieurstukken in het kerkje zijn: • een laatgotische doopschaal; een doopvont van rond 1500; • twee middeleeuwse (boeken)kisten; • tinnen kannen uit de 17de en 18de eeuw; • twee maatbekers (16de eeuw); • twee zware ijzeren sloten; • twee oude boeken (midden 16de eeuw); • een kruis geslepen uit bergkristal en een kruis van agaat uit Brazilië. Het orgel In 2002 werd een nieuw Muller orgel gebouwd in het uit 1756 stammende Stumm orgel pijpwerk. Een bijzonder kenmerk van het nieuwe orgel is de "boeteling", een kleine figuur, dat links in het orgel is geplaatst en Wyrich voorstelt, volgens de over­levering de bouwheer van het kerkje. Het uitzichtpunt Het nieuwe, pas in 2003 geopende platform biedt een bijzonder fraai uitzicht over het stadsdeel Oberstein en op de ,,Felsenkirche”.

INFO IDAR-OBERSTEIN Stad in Duitsland / Deelstaat Rijnland­Palts Inwoners (31­12­2009) / 30.759 (336 inw/km²) / Hoogte 200 – 450 m boven NN Idar­Oberstein is een plaats in de Duitse deelstaat Rijnland­Palts, gelegen in het district Birkenfeld. De stad telt 30.759 inwoners. Idar­Oberstein is bekend door de edelsteenslijperijen. Er zijn vele bezienswaardigheden die verband houden met de edelstenen: Steinkaulenberg, Edelsteinmuseum, Heimatmuseum. De winkelstraat in het centrum huisvest vele stenenwinkeltjes. Idar­Oberstein heeft al een lange geschiedenis in het slijpen van edelstenen. Al in de 14e eeuw werd er Agaat en Amethyst gevonden. Amethyst was een van de vijf belangrijkste edelstenen op dat moment, en een groeiende edelsteen industrie was geboren. Sommige historici gaan zelfs terug tot aan de Romeinse tijd. De rivier de Nahe leverde een bijzonder goedkope, altijd werkende, energiebron: waterkracht. Dus niet alleen had men de grondstoffen maar ook de energie om de industrie verder uit te bouwen. Deze industrie zonk weer in toen de steenvoorraden van Agaat en Amethyst waren uitgeput in de 18e eeuw. Bij toeval werd de basis gelegd voor een renaissance van Idar Oberstein een halve eeuw later: Duitse emigranten troffen grote hoeveelheden Agaat en Amethyst aan in Brazilië. Rond het begin van de 20e eeuw was de industrie groter dan ooit tevoren met meer dan 150 fabriekjes actief in de

39

industrie. De edelstenen worden nu massaal ingevoerd uit Afghanistan (lapus lazuli), India (robijn, saffier), Zuid­Afrika (diamant), Colombia (smaragd), Brazilië (aquamarijn, topaas) en Australië (opaal).

FONKELENDE STENEN: EEN UITSTAPJE NAAR IDAR - OBERSTEIN Vanaf de middeleeuwen tot aan het einde van de 19e eeuw werden er rond Idar­Oberstein mineralen gedolven. De edelstenen, onder andere agaat, amethist en jaspis, werden ter plaatse in slijpmolens verwerkt. Ooit waren er 183 door water aangedreven slijpwerkplaatsen, waarvan 56 aan de Idarbach. Toen er een einde kwam aan de commerciële exploitatie van de mijnen werd kort daarna ook een groot deel van de slijperijen stilgelegd. De slijperijen die nu nog in bedrijf zijn, werken veelal met geïmporteerde stenen, bijvoorbeeld uit Brazilië, waar emigranten uit Idar­Oberstein in 1827 aan de Rio Grande do Sul de grootste agaatreserves ter wereld ontdekten. Fonkelende pracht In Idar­Oberstein zijn de stenen in al hun pracht te zien. Er klatert een edel­steenfontein en door het voetgangersgebied van het stadsdeel Idar loopt een met edelstenen bezette beek. Vlakbij is het Deutsches Edelsteinmuseum gevestigd. In deze villa uit het einde van de 19e eeuw zijn meer dan 9500 edelstenen van over de hele wereld te bewonderen. Behalve ruwe en geslepen stenen omvat de collectie, waarschijnlijk de grootste in haar soort ter wereld, ook fraaie beelden en gravures. Ook een bezoekje waard is de kristalzaal van het Museum Idar­Oberstein aan de voet van de fraaie Felsenkirche. Van de vele sieraden­ en metaalwarenbedrijven die Oberstein ooit telde, zijn er nog maar een paar over. Een daarvan is de Ketten­ und Bijouteriewarenfabrik Jakob Bengel uit 1873, die nagenoeg volledig intact is gebleven. In de historische productieruimten kunt u werkwijzen en technische procedés aanschouwen.

DAG 5 SAARSCHLEIFE - TERUGREIS VIA LUXEMBURG - ARDENNEN Jos rekent af, iets meer dan 600 euro, inclusief maaltijden en drankjes. We kiezen een andere terugweg, omdat we de Saarschleife nog willen bezoeken. Eerst een stukje autoweg, tot we achter de stad Saarlouis de afslag Saarschleife nemen. Die leidt ons echter naar beneden, naar de Saar zelf en dat is niet de bedoeling. We willen het uitzicht van bovenaf. Dat lukt bij het dorp Orscholz waar bij het uitzichtpunt bij Cloef een toeristisch circus is ontstaan. INFO RIVIER SAAR De Saar (Frans: Sarre) is een zijrivier van de Moezel in Frankrijk en Duitsland. Haar lengte is 246 kilometer (126 in Frankrijk en 120 in Duitsland) en het stroomgebied 7.431 km2 . De Saar begint in de Vogezen en heeft daar twee bronrivieren: de Rode Saar (Sarre rouge) en de Witte Saar (Sarre blanche), die bij de Donon samenkomen. De rivier stroomt door de Elzas, door Lotharingen en door het Saarland, de Duitse deelstaat die naar de rivier is genoemd. Hier bevinden zich belangrijke industriesteden (kolen, ijzer en staal), die hebben geprofiteerd van hun ligging aan de rivier, waarlangs de producten konden worden afgevoerd. Saarbrücken is van deze steden de belangrijkste. De Saar scheidt vanaf Saarland de Saargau op de linkeroever van de Hunsrück op de rechteroever. De benedenloop maakt deel uit van een belangrijk wijngebied (Mosel). De monding in de Moezel bevindt zich bij Konz, westelijk van Trier, in de deelstaat Rijnland­Palts.

40

Via het land Luxemburg rijden we de Belgische Ardennen in. Daar geraken we in de eerste file die ons meer dan een uur oponthoud kostte, oorzaak is een wegversmalling zover we dat kunnen beoordelen. Vlak voor Luik blijkt een cruciale tunnel afgesloten te zijn, wat de volgende file oplevert. Uiteindelijk zijn we noodgedwongen om dwars door de stad de juiste route te zoeken: resultaat is een volgende file, nu voor een stoplicht langs de Maas. Uiteindelijk weten we al laverend door de arbeidersbuurten van Oost­Luik de autobaan naar Visé te vinden. Clim slaakt een zucht van verlichting, hij vindt het maar een nachtmerrie. Na even vóór Maastricht de beruchte stoplichten gepasseerd te hebben, gaat het verder tot thuis gesmeerd. Onderweg stoppen we nog even voor een sigaretje. De hele terugrit heeft vier uur langer geduurd dan gepland. HET DAL VAN DE SAAR Ten zuiden van Saarburg slingert de Saar door een schitterend dal. De rivier ligt er ingeklemd tussen beboste oevers. Maar ook dit mooie gedeelte heeft wat aan schoonheid ingeboet nu de rivier is gekanaliseerd. Op de rechteroever is de oude weg verbreed. Hij kronkelt met de rivier mee naar Mettlach (165 m; 11.700 inw.). Hier heeft men de Saar gestuwd tot een meer. In het voormalige Schloss Ziegelberg bevindt zich een keramiekmuseum. Ten westen van Mettlach voert een sterk stijgende weg naar het plaatsje Orscholz, dicht bij de Cloef (450 m). De Cloef is een hoogte vanwaar u een bijzonder fraai uitzicht heeft over de zeer lange bocht van de rivier die hier als het ware een schiereiland omsluit, de zogenaamde Saarschleife. Midden op dat schiereiland staat een burchtruïne. Vlak bij de Cloef bevindt zich een sprookjespark en een museum.

ALGEMENE INFO SAARLAND Een minuscuul Land Afgezien van stadstaten als Berlijn en Hamburg is Saarland de kleinste Duitse deelstaat. BRONNEN VAN INKOMSTEN Gemengde landbouw en runderteelt. Industrie: ijzer en staal, cokes­ en gasfabrieken, thermische centrales, werktuigbouw en elektra, textiel, confectie, koolstofchemie, autobanden, glas, keramiek, brouwerijen. Het vroegere Saargebied is met een oppervlakte van nauwelijks 2.500 km2 het kleinste van de Duitse Landen. De bevolking is vooral in het zuiden geconcentreerd, waar een goed wegennet het verkeer van grensgangers stimuleert. Evenals Elzas ­ Lotharingen was Saarland lange tijd een twistappel tussen Frankrijk en Duitsland en daardoor kreeg het gewest een eigen karakter. Geologisch is Saarland, ten oosten van de Luxemburgse grens, een overgangszone tussen het Parijse Bekken en het leisteenmassief van het Rijnland. De plateaus van Lorraine (Lotharingen) gaan over in het bekken van de rivier de Saar. Saarland bezit de op één na belangrijkste steenkoolvoorraad van Europa, dat met 1160 km2 meer dan de helft van de ondergrond beslaat. De reserves worden geschat op 10 miljard ton. Na de integratie met Duitsland in 1960 leefde de economie weer op. In het moderne Europa zonder grenzen vormt Saarland de zogenaamde Dreiländereck tussen Frankrijk, Duitsland en Luxemburg. Tegenwoordig heeft Saarland ook een automobielindustrie en de dienstensector speelt een steeds grotere rol.

41

BEZIENSWAARDIGHEDEN Saarbrücken: de collegiale kerk St. Arnual, de barokke gebouwen aan de Ludwigs­platz, Ludwigskirche. De Saarvallei met de Saar Schleife. CIJFERS Bevolking: 1,07 miljoen inwoners / Oppervlakte: 2.570 km2 / Hoogste punt: 595 m

Heen en weer getrokken tussen Frankrijk en Duitsland, heeft Saarland een wat tweeslachtig karakter gekregen. Saarland is noch een historische, noch een natuurlijke eenheid en in de Middel­eeuwen bestond het uit een aantal feodale heerlijkheden. In 1661 kwam het zuidelijke deel aan Frankrijk; Saarbrücken, in het bezit van de bisschoppen van Metz en later van de graven van Nassau­Saarbrücken, werd door Lodewijk XIV (1680­1697) geannexeerd. Daarmee werd het gewest voor het eerst een betwist gebied tussen Frankrijk en Duitsland. Tot aan de val van Napoleon was het Saargebied een Frans departement en daarna werd het een deel van de Pruisische Rijnprovincie. De exploitatie van de rijke steenkoollagen begon aan het eind van de 19e eeuw en gaf de stoot tot een belangrijke staalindustrie, die een stempel drukte op de hele regio. Aan het eind van de Eerste Wereldoorlog trachtte Frankrijk het Saargebied terug te krijgen, maar het kreeg alleen de mijnbouwrechten, want de Volkenbond nam het bestuur over. Na Hitlers machtsovername spraken de Saarlanders zich in 1935 uit voor heraansluiting bij Duitsland, dat toen ook de kolenmijnen in handen kreeg. Na de val van het Derde Rijk werd Saarland opnieuw door de Fransen bezet, maar het kreeg in 1947 zelfbestuur, waarbij de economische banden met Frankrijk behouden bleven. In 1955 sprak het volk zich uit voor herintegratie met Duitsland en op 1 januari 1957 werd Saarland opgenomen in de Bondsrepubliek. Vier jaar later werd het een der Duitse Länder. WETENSWAARDIGHEDEN Deelstaat van Duitsland / Hoofdstad: Saarbrücken (200.000 inwoners) / Belangrijkste steden: Saarlouis, Völklingen, Neunkirchen / Taal: Duits / Godsdienst: protestantisme 74%; katholicisme 24% / Aangrenzende deelstaat: Rheinland ­ Pfalz

42

SCHWÄBISCH HALL (2011) Zomerreisje In juli van 2011 maakten we een door Sovjetreizen georganiseerde cruise over de Wolga, om precies te zijn: van startpunt Moskou tot eindpunt Petersburg. Tussenstops hadden we in Uglitsj, Jaroslavl, Goritsy, Kizhi en Mandrogi. Die reis duurde nog geen twee weken, ergo: we hadden nog meer dan vier weken zomervakantie / vrije tijd over. We besloten nog een korte reis van een week naar het Zwabenland in Zuid ­ Duitsland te maken. We reserveerden op internet een viersterrenhotel t.w. Ringhotel Die Krone in Hessental, een stadsdeel van het stadje Schwäbisch Hall dat zo’n 30 km van zowel Heilbronn als Stuttgart gelegen is. Van daaruit planden we excursies naar onder meer de historische stadjes Schwäbisch Gmünd, Ellwangen, Nördlingen, Feuchtwangen en Dinkelsbühl. We vertrokken op zondag, dan is het het minste druk op de Duitse Autowegen. 1. Zondag, 7 augustus Om half elf gaan we op weg. Clim is als eerste opgestaan, hij kon niet goed slapen vanwege voortdurende hikaanvallen. Hij voelt zich verder ook niet zo lekker. We bereiken ons doel zo rond vier uur zonder noemenswaardig oponthoud op de Autobahnen. Ons hotel omvat verschillende gebouwen, het complex heeft ook nog een soort landschapspark te bieden: overal bankjes, zitjes, een klimmuur, een hoogstamboomgaard, kiosken en een echte bloemen­ en kruidentuin. We kunnen achterom parkeren, aan de voorkant is de ingang van het gerenommeerde restaurant en de Gasthof. Onze hoekkamer met schuin plafond bevindt zich op de bovenste etage (3.ten Stock), er mag gerookt worden. De badkamer is enigszins bekrompen, maar verder wel in orde. Op het beperkte terras naast de ruime lobby (met een bibliotheek bij de zitjes) drinken we plaatselijk bier. Daarna gaan we op zoek naar een eetgelegenheid in het dorp Hessental. Ik schiet wachtenden bij een bushalte aan, die verwijzen ons naar een pizzeria waar we door een moddervette dame worden bediend. Clim voelt zich belabberd en laat tweederde van zijn pizza onaangeroerd staan. Voetje voor voetje schuifelt hij terug naar het hotel. Hij heeft koorts. Opmerkelijk, hij drinkt geen druppel bier voor hij al vroeg onder de wol kruipt. Hij moet dus wel echt ziek zijn. 2. Maandag, 8 augustus Clim is weer als eerste op, hij heeft een beroerde nacht achter de rug, vol van koorts­ dromen, apneus, luidruchtig snurken, koude rillingen en diepe hikken. Hij staat als eerste onder de douche in de hoop dat hij zich daarna beter voelt. Ontbijten doen we nu samen. Ik laat het me smaken en tast vooral toe bij de zalm. Clim doet het wat rustiger aan. Het hotel is blijkbaar een familiebedrijf, de oma (zoals ze zichzelf noemt) zwaait er de scepter en controleert ’s morgens of alles op rolletjes loopt. Clim duikt nog even in bed voordat we na 43

tienen in de auto stappen en Schwäbisch Hall bezoeken. In het stadje heeft hij problemen met fileparkeren, het lukt hem ondanks herhaalde pogingen niet. Dwars door voetgangers­ gebied (geen politieagent te zien gelukkig) rijden we naar de andere kant van de stad waar we bij een parkeergarage terecht kunnen. Ook daar vertoont Clim de nodige onzekerheid, zijn rijgedrag is navenant heel aarzelend en hij kan heel moeilijk ruimte inschatten. We lopen naar de onstuimige Kocher­rivier die omringd is door fraaie vakwerkpanden met kleurig beschilderde luiken. In een winkelstraat poot ik Clim neer op een terras met een kop koffie. Hij komt amper vooruit, dus ik ga een uurtje op eigen houtje de stad bekijken. Ik verken het noordelijke stadsdeel Kocherquartier dat nog niet zo lang geleden gerenoveerd is, onder andere is er van een gevangenis een inkoopcentrum gemaakt. Verder ligt er de Hospital­ kirche en nog een middeleeuwse toren en natuurlijk de nodige vakwerkbouw. Grappig zijn de beelden op de trappen naar de moderne Musikschule. RATHAUS SCHWÄBISCH HALL Als ik weer bij het terras terugben, blijkt Clim nog steeds in dezelfde houding te zitten, de koffie is nog niet eens helemaal op. We lopen op ons dooie gemak het zuidelijke stadsdeel af, langs de rivier met verschillende oude, overdekte houten bruggen. Uiteindelijk komen we uit bij de Markt met het stadhuis, de hooggelegen Sankt Michael­kerk en een serie gildehuizen. We beklimmen de 53 treden naar de kerk, vergeefs, die blijkt gesloten. We zijgen vermoeid neer voor dure koffie op het terras van de Goldener Adler waar we overvallen worden door een fikse regenbui. Overigens, de koffie is tegenwoordig in Duitsland uitstekend. Als het weer droog is wandelen we terug naar de parkeergarage. Clim schijnt vergeten te zijn hoe alles daar werkt, hij is duidelijk in de war. Zonder ongelukken bereiken we ons hotel, waar Clim onmiddellijk onder zeil gaat. Om een uur of vier is hij weer mans genoeg voor een wandeling door het hotelparkje. Daar staat echter veel wind die ons terug naar binnen verdrijft. We besluiten in het hotel te eten. De gerechten zijn er van het exquise soort, maar het is er niet echt duur, zeker niet vergeleken met de prijzen in vergelijkbare Nederlandse restaurants. Na het diner zoekt Clim weer meteen zijn bed op. Nu wil hij ook geen biertje, hij gloeit van de koorts. Ik lees ondertussen het boek “Schurkenstaten” van Tony Wheeler, de oprichter van de Lonely Planet­gidsen. Verder bekijk ik op de Duitstalige Phoenix­zender interessante documentaires over archeologie in Egypte en over het mondiale watertekort. 3. Dinsdag, 9 augustus Om half twee ’s nachts schrik ik wakker door een bons en een gedempte kreet. Ik doe het licht aan en zie Clim languit naast zijn bed liggen. Hij is opgestaan en gevallen, precies met zijn rug en lendenen op de rand van een nachtkastje. Hij is roerloos blijven liggen, staart me wezenloos aan en kan alleen nog maar uitbrengen: “Ik ben gevallen…” Hij geeft aan geen pijn te hebben, maar kan zich niet bewegen. Hij komt verder niet uit zijn woorden, heeft in zijn broek gepoept en gepiest en straalt een hitte af als een kacheltje. Na veel geduw en 44

getrek lukt het ons toch hem op bed te krijgen. Gezien de gebeurtenissen en de toestand van Clim (die 8 maanden geleden al een tia heeft gehad) besluit ik de nachtportier (een voor­ malige bakker, nu al jaren Rentner, dit is zijn bijbaantje) te verzoeken een Notartz te bellen. Die komt samen met een ambulance al na tien minuten aanzetten. Vier medische mannen onderzoeken Clim, die er als verdoofd bijligt en gebrabbelde, nauwelijks verstaanbare antwoorden geeft op de vragen van de hulpverleners. Ik zoek ondertussen vergeefs naar de originele bijsluiters van al zijn artritismedicijnen (heeft hij niet meegenomen, blijkt nu) en tref in zijn beurs tussen al zijn kaartjes net niet het benodigde verzekeringspasje van de zorgverzekering CZ aan. Dat vormt wel een probleem, maar dat zal de volgende ochtend door een dame van de afdeling Aufnahme opgelost worden. Met de ziekenauto worden we naar Das Diak gebracht, een Klinikum dat door Diakonessen­zusters geleid werd. Het kloos­ ter ligt er nog steeds en zusters lopen er ook nog steeds rond. Op de eerstehulpafdeling volgen allerlei onderzoeken. Clim klaagt nauwelijks over pijn, maar blijft wel zeuren over water, hij heeft veel dorst. Het lijkt wel of hij geen Duits meer verstaat of spreekt, zodat ik het heft in handen moet nemen en alle vragen van het personeel beantwoord. Ook moeten er nogal wat formulieren ingevuld worden. Nadat men röntgen­ opnames heeft gemaakt, blijkt Clim in ieder geval een longontsteking te hebben opgelopen. Gezien de ernst zou het ook wel eens een longembolie kunnen zijn. Bovendien is er een vlekje op de rechterlong ontdekt. In de loop van de dag zal er verder een CT­scan van zijn buik en hoofd worden gemaakt. De vraag is: veroorzaakt die longontsteking die hoge koorts (tegen de 40 graden) en waarom is hij zodanig gedesoriënteerd dat hij bijvoorbeeld valt en hij klaarblijkelijk aan een vorm van afasie lijdt? De diagnose is derhalve nog niet compleet, verder onderzoek is nodig. Voor alle zekerheid wordt hij op mijn uitdrukkelijk verzoek dan ook geplaatst op de afdeling neurologie, en wel op de zogenaamde Stroke Unit, ofwel de Schlaganfall Spezialstation in goed Duits. Ik ben van mening dat er wel eens sprake zou kunnen zijn van een tweede tia gezien de symptomen (o.a. de afasie) die Clim vertoont. Om vier uur neem ik een taxi terug naar het hotel. De jeugdige chauffeur is Schlösser (machinebankwerker), in de nachtelijke uren verdient hij wat bij als taxichauffeur. De biertjes in de minibar die Clim onaangeroerd heeft laten liggen maak ik zelf soldaat. Om acht uur zit ik alweer aan het ontbijt. De vroegere Geschäftsführerin (also die Oma) komt bij me buurten en informeert bezorgd naar de toestand van Clim. Dat zal zij de komende dagen vaker doen. Ik pak wat kleren en toiletartikelen in, laat de receptie een taxi bellen om Clim in het ziekenhuis te gaan opzoeken. De taxirit duurt ongeveer tien minuten, het ziekenhuis ligt 5 à 6 kilometer van ons hotel af. Clim bevindt zich nog op de Stroke Unit (echte Duitse term…), er is geen nieuws, de onderzoeken moeten nog plaats vinden. Uiteraard hebben ze hem aan een infuus gelegd en heeft hij een luier omgekregen. Hij is erg zwijgzaam, waarschijnlijk baalt hij enorm van zijn collaps. Ik begeef me naar de opname­afdeling, waar ik samen met een juffrouw internet afstruin op zoek naar een telefoonnummer van CZ. Als we dat vinden bel ik meteen door dat mijn broer Clim opgenomen is; het wat, waar, wanneer en hoe. Ik geef het telefoon­ en faxnummer van Das Diak door waarmee ze contact 45

kunnen opnemen in verband met de rekening. Ook krijgen ze het telefoonnummer van mijn hotel en mijn kamernummer (302). Dan is het elf uur, tijd voor een sigaretje buiten. Het ziekenhuis voert een streng antirookbeleid, de rookzone is 70 meter van de ingang verwijderd. ST. MICHAEL-KIRCHE De rest van de dag heb ik voor mezelf. Ik wandel naar het centrum een kilometer verderop. De aan de Markt gelegen Michaelkerk is nu wel open en ik breng er een uurtje door, alle grafmonumenten bekijkend. Voor een evangelische kerk is de bezichtiging zeer de moeite waard, het interieur ziet er tamelijk flamboyant uit. De hoofdattractie is een altaarstuk, een triptiek van een Vlaamse meester. Het zijn voornamelijk senioren, leeftijdsgenoten dus, die de kerk aandachtig bezoeken. HÄLLISCH-FRÄNKISCHES MUSEUM Ik loop de steile straatjes op en bereik na een uitputtende klim over trappen de gigantische middeleeuwse Neubau. Gesloten, ik heb niet anders verwacht. Vanaf het panoramaplatform kan ik een weidse blik over de oude stad werpen. Naar beneden, waar ik uit kom bij het Hallisches­Fränkisches Museum, entree € 2,50. Daar breng ik een tijdje door in met name de oude woontoren, waar elke etage een speciaal tijdvak beslaat. De 20e eeuw met zijn moderne werken sla ik over. Aardig zijn de opnames van Antarctica van een plaatselijke fotograaf. Schwäbisch Hall blijkt een zusterstad van het uiterst charmante Poolse stadje Zamosc. De bibliothecaresse is daar ook geweest en deelt mijn enthousiasme over het plaatsje. Ik verpoos vervolgens een tijdje bij de rivieroever. Dan begint het te regenen en kan ik schuilen onder een van de overdekte bruggen. Als het weer opklaart is het tijd voor koffie op het terras van een Konditorei. Voort gaat het naar het moderne museum Würth (gesticht door een rijke industrieel) dat tegen de linkeroever op gebouwd is. Op het binnenplein staan opvallend smakeloze beelden van fabeldieren opgesteld, deze veelkleurige plastieken in kinderlijke stijl zijn creaties van Niki de Saint Phalle (schijnt erg bekend te zijn…), kinderen ravotten erop. In de enorme museumboekhandel is het erg druk, waar komen al die mensen vandaan? Even verderop is in de openlucht een beeldhouwworkshop aan de gang. Welwillende amateurs krijgen er onderricht van professionele kunstenaars. Ik houd het voor gezien en zoek de Johanniterhalle op, een voormalige kerk. Daar is een eveneens druk bezochte tentoonstelling van Alte Meister (o.a. Lucas Cranach der Ältere) en een tijdelijke expositie van de weergaloze beeldensnijder Tilman Riemenschneider. Zijn werken zijn tijdelijk uitgeleend door het Bode­Museum in Berlijn, een van de topmusea op het Museum­ insel aldaar dat ik ooit bezocht heb. Gratis entree, is het daarom zo druk? Het is tijd om terug te keren naar het ziekenhuis, waar ik om half vijf een afspraak met een specialist heb. Onderweg word ik overvallen door een hevig onweer, een half uur lang moet ik schuilen in een voetgangerstunnel vol graffiti. Clim ligt inmiddels in een bed op de 5e 46

verdieping van het bijgebouw Waldhaus. Ik maak een praatje met zijn kwieke, 68­jarige kamergenoot uit Esslingen. Door de regenbui heb ik de dokter gemist, maar volgens een van de verpleegsters is er geen nieuws. Clim heeft weinig te missen, hij ligt maar een beetje voor zich uit te staren. Hij toont geen enkele interesse voor mijn bemoeienissen met de “Behörde”. De vriendelijke dames van de ziekenhuisreceptie bestellen voor mij een taxi die bestuurd wordt door Yusuf, een oude Turk uit Ankara. Hij zal me nog vaker vervoeren. Ik eet in het hotel, ik beperk me tot een fors bord Pfifferling - Cremesuppe (van cantharellen) met veel smakelijk brood. De rest van de avond regent het weer. Op tv volg ik de verslagen van de rellen in Engeland. Rond 9 uur breng ik neef Peter van de situatie op de hoogte. 4. Woensdag, 10 augustus Ik slaap uit, pas om negen uur slenter ik de ontbijtzaal binnen met de Frankfurter Allgemeine onder de arm. Tot half drie lummel ik wat rond: ik lees in het winderige park en kijk tv naar de Engelse rellen. Een Hongaarse taxichauffeur uit Egri brengt me naar das Diak waar ik een gesprek heb met de behandelende arts, een jongeman van Griekse afkomst, maar met een sterk Schwäbisch accent. Hij deelt me mede dat Clim misschien wel een longembolie heeft. Ze doen verder een MRI ­ onderzoek van de nieren. Ik eet een broodje van Clim op, hij heeft weinig trek. De taxi terug naar het hotel wordt bestuurd door een jongere Turk. Ik eet in het echte Duitse restaurant met Hausmacher-kost Zum Hirsch een grote kom Leberknödelsuppe met vers brood. Daar laat ik het bij. ’s Avonds telefoneer ik nog met schoonzus Mia die erg benieuwd is naar de laatste ontwikkelingen. Die doen haar ongetwijfeld denken aan het lijden van haar man en onze broer Corné nog niet zo lang geleden. 5. Donderdag 11 augustus Voor het ontbijt word ik al gewekt door de telefoon. Het is iemand van de Opname van het ziekenhuis die me op verzoek van CZ mededeelt dat ik contact moet opnemen met de SOS Hulpdienst Internationaal, ze geven me het nummer. Dat doe ik prompt, waarna ik eveneens de reisverzekering bel (d.w.z. de organisatie Travel Care die de repatriëring op zich neemt en ook namens de ANWB optreedt) en het nieuws aan huisarts Matthee doorbel. Alle mogelijke gegevens (zoals dossiernr. bij het CZ, een achttal internationale telefoonnummers, lidmaat­ schapnrs., het adres van das Diak, etc) heb ik op één papier geschreven dat ik altijd bij de hand heb. Om half drie word ik opnieuw gebeld. Het is de Griekse internist die me vertelt dat de toestand van Clim verergerd is. Bij de scans hebben ze een abces in zijn buik geconstateerd. Daaraan moet hij met spoed worden geopereerd. Ook schijnt er ook iets mis te zijn met zijn blaas. De operatie zal die avond al plaatsvinden. Ik maak me ongerust: een operatie bij iemand die hoge koorts heeft? Dan moet het wel urgent zijn. Ik spoed me met Herr Rappold (een oudere Duitse taxichauffeur, ex­leraar) naar het Krankenhaus. Clim is al naar de intensive care­afdeling (Intensivstation) in de dependance Bergseite overgebracht, klaar voor het snijwerk. Ik heb een gesprek met een arts die weigert zijn naam te zeggen, hoogst 47

onbeleefd vind ik. Een collega in de deuropening wijst hem terecht en vindt dat hij niet zijn verantwoordelijkheid moet afschuiven, die twee mogen elkaar beslist niet. Clim berust zo te zien in zijn situatie. Het verplegend personeel vraagt me of hij soms geen Duits spreekt, wat ik ten stelligste ontken. Later hoor ik Clim tegen een van de verpleegsters gewoon Nederlands of plat Limburgs spreken. Is dit ook een van de symptomen? Zijn gebrabbel en gemurmel is echt onverstaanbaar en dus niet alleen voor mij. Om half zes vertrek ik. Voor ik in de taxi stap drink ik eerst nog goede, sterke koffie in het ziekenhuisrestaurant, waar ik meestal word bediend door de vriendelijke mevrouw Schöne. Vandaag loop ik echter de stad in waar ik kebab eet bij een Turk. Ik loop naar het station om daar een taxi te nemen. De treinverbindingen zijn hier slecht, dus ik kan niet eens een dagje ertussenuit knijpen om in de buurt een toeristisch stadje te bezoeken. ’s Avonds breng ik Mia op de hoogte van een en ander. 6. Vrijdag, 12 augustus Om 11 uur ben ik weer terug in het ziekenhuis. Voor ik toegang krijg tot de intensive care moet ik eerst een soort sluiskamer passeren, waar ik een doktersjas moet aantrekken en mijn handen met sceptische zeep dien te wassen. Dat wordt echter niet gecontroleerd, dus die voorzorgsmaatregelen zijn in mijn ogen van nul en generlei waarde. Daarna moet ik soms wel 10 minuten wachten voor ik naar de patiënt geleid word. Clim is na de operatie al weer een beetje bij kennis, maar hoewel hij licht reageert op mijn komst is de narcose nog steeds niet uitgewerkt. Bovendien ligt hij nog aan de beademingsapparatuur. Ik heb een gesprek met de anesthesiste, een jonge vrouw uit Boedapest. Zij deelt me mede dat alles naar wens is verlopen en dat de chirurg voor alle zekerheid en passant ook zijn licht ontstoken blindedarm heeft verwijderd. Het was overigens in zijn buik geen gezwel, maar inwendige bloedingen, zogenaamde hematomen, die men verwijderd heeft. Die zijn waarschijnlijk ontstaan door zijn val op het nachtkastje. Voor zijn longontsteking dient hij een antibioticakuur te volgen. Ik besluit laat in de namiddag terug te keren wanneer Clim hopelijk meer aanspreekbaar is. Terug in het dorp Hessental sla ik pakjes soep bij een supermarkt in en drink ik koffie bij een banketbakkerij, daar zal ik vaker verschijnen. Ik neem contact op met Salden Assurantiën, de verzekeringsmaatschappij en SOS­International om hun mede te delen dat de ziekte­ geschiedenis door die operatie wel eens veel langer zou kunnen duren. Het wordt druk in het hotel, er gaat een bruiloftsfeest plaatsvinden. De gasten stappen uit glanzende Audi’s, BMW’s of Mercedessen en verschijnen in een soort galakledij in de lobby, ze blijven er logeren gezien de koffers die ze meezeulen. Om vijf uur wordt het bruidspaar verrast met een serenade van de plaatselijke harmonie. Ik vertrek om vijf uur dan net met mijn Turkse chauffeur (weer een andere, nu een uit Eskisehir) naar het Klinikum. Clim is nu een beetje meer aanspreekbaar. Hij klaagt over de vele slangetjes in zijn lijf die hem belemmeren in zijn bewegingsvrijheid. Verder heeft hij niet veel te missen, een gesprek met hem voeren lukt niet. Ik eet weer in het dorp bij Zum Hirsch: soep, Schnitzel e.d. Ik krijg de porties niet op. 48

’s Avonds lees ik de laatste thriller “Koudvuur”van Michael Ridpath uit. Ik ben van plan morgen twee Duitstalige Krimi’s te kopen. Ik moet overdag toch wat te doen hebben. 7. Zaterdag, 13 augustus Na het ontbijt regel ik een mogelijke verlenging van mijn verblijf in het hotel, daarbij verzoek ik onze kamer te degraderen tot een tweepersoonskamer voor éénpersoonsgebruik, dat is goedkoper. Daar doet men niet moeilijk over. Ze hebben er alle begrip voor nu Clim in het ziekenhuis ligt en de kamer dus maar door één persoon wordt gebruikt. Ik word moeiteloos omgeboekt, wat ons 40 euro per dag scheelt. De rest van de dag lees ik in de tuin en maak ik een wandeling door het dorp. Een Jordaniër uit Amman brengt me naar das Diak. Clim heeft plaats moeten maken voor een spoedgeval en men heeft hem “umgesiedelt” naar een andere kamer zonder beademingsapparatuur. Hij is wat viever gezien zijn klachten over al die slangetjes, het droge brood, het infuus, de katheder in zijn penis en die vervelende luier. Ik heb opnieuw een gesprek met een specialist (een neuroloog?) die vindt dat er nog meer onderzoek moet worden gepleegd, onder meer naar zijn bloed. Een jonge Turk die logistiek studeert en een Islamfobie heeft, brengt me terug naar het hotel. 8. Zondag, 14 augustus Vandaag besluit ik een fikse wandeling te maken. Ik vertrek om tien uur richting Comburg, een dorpje onder de rook van Hall ten zuiden ervan gelegen. Ik zie het versterkte klooster in de verte op een heuvel liggen. Tot mijn verrassing zijn er nogal wat bezoekers, tot ik me plotseling realiseer dat het zondag is. De Stiftskirche is helaas dicht, pas om 14.00 uur is er een rondleiding. Het duurt me te lang om daar op te wachten. Ik loop de gehele weergang rondom het fortachtige bouwsel af, van waaruit men fraaie uitzichten over de heuvelachtige omgeving heeft. Het klooster is ook in adellijke handen geweest, heeft als lazaret voor gewonde militairen gediend, als woonplaats voor armlastige soldeniers met hun gezinnen en in het interbellum als plaatselijk hoofdkwartier van de HJ ofwel Hitler Jugend. Nu is het weer in handen van de kerk overgegeven. Wel is er nog een soort Pedagogische Hogeschool gevestigd in een van de neoklassieke bijgebouwen. Dat er elke eeuw wel iets bijgebouwd of gerenoveerd is kun je zien aan de eclecticistische stijlen. Ook bekijk ik nog het kerkje van het dorp zelf dat ik bereik door te dalen via de Bildersteig, een steile allee met verweerde standbeelden van heiligen. MEER INFO COMBURG Het klooster Comburg (of Komburg) was een Benedictijner abdijvorstendom in Duitsland, later een adellijk riddersticht. Het ligt thans in de stad Schwäbisch Hall in Baden ­ Württemberg. In de elfde eeuw bouwden leden van het Frankische gravengeslacht, dat ook Rothenburg ob der Tauber bezat op de Komburg een burcht, die door graaf Burkhard in 1079 werd getransformeerd in een Benedictijnerabdij. De voogdij kwam na het uitsterven van de Komburgers eerst aan de Hohenstaufen. Later kwam de voogdij achtereenvolgens aan de schenken van Limpurg, de rijksstad Schwäbisch Hall (1384) en het prinsbisdom Würzburg (1485). In 1488 werd het klooster na een periode van verval omgezet in een koorherensticht. Een deel van de bezittingen ging door verkoop verloren aan de

49

rijksstad Hall. De zelfstandigheid ging in 1541 verloren, waarna het gebied viel onder de landshoogheid van het prinsbisdom Würzburg. Paragraaf 6 van de Reichsdeputationshauptschluss van 25 februari 1803 droeg het sticht over aan het keurvorstendom Württemberg. De gebouwen dienden van 1807 tot 1810 als residentie van prins Paul van Württemberg. En nog later als Jeugdherberg en als centrum voor de plaatselijke HJ (Hitlerjugend). Tegenwoordig is het weer een klooster met o.a. de mooie Stiftskirche.

Vier kilometer verderop ligt het stadje Hall, niet zo ver meer dus. Ik volg de lommerrijke loop van de rivier de Kocher met verscheidene overdekte bruggetjes en zo kom ik vanzelf bij de Neubau van het stadje terecht. Onderweg drink ik koffie en fris in een keurige Garten­ anlage. In de stad is feest, op diverse plaatsen wordt gemusiceerd en er is veel volk op de been. Het is de hele dag zonnig weer geweest, maar later op de middag betrekt de lucht en breekt er een stormachtige onweersbui los. Ik tracht in een bushokje te schuilen, maar de wind blaast de regenvlagen recht in mijn gezicht zodat ik toch nog drijfnat word. Om vijf uur bereik ik uiteindelijk het ziekenhuis. Ze hebben Clim alweer verhuisd, nu ligt hij op kamer 714 van het Waldhaus. Er is geen verandering in zijn toestand. Ik heb een privégesprek met een Iraanse specialist uit het heilige Mashad die voorstelt om ook nog eens een CT­scan van zijn hoofd en thorax uit te voeren. Men vindt dat hij nu physisch wel redelijk in orde is, maar psychisch lijkt het niet zo goed met hem te gaan. Daar heb ik begrip voor, temeer daar Clim verward overkomt en vreemd reageert op vragen. Ik denk nog steeds dat er ook sprake is geweest van een, misschien lichte, tia. Je weet maar nooit. 9. Maandag, 15 augustus De hele dag blijf ik in het hotel hangen met korte uitstapjes naar de bakkerij (Kaffee und Kuchen) en de supermarkt (Campari und Käse). De zoveelste Turk in een taxi loodst me door het spitsuur van Hall naar das Diak. Met Clim gaat het aantoonbaar beter. Hij spreekt duidelijker en klaagt minder. Ook heeft hij weer eens iets gegeten. Als ik vijf minuten bij hem ben, gaat hij alweer slapen. Ik zou om vijf uur een arts kunnen spreken, maar alle artsen zijn al naar huis. Ik richt verontwaardigd het woord tot de hoofdverpleegster. Ik wil graag de uitslag van de onderzoeken weten, ook in verband met mogelijke terugkeer naar Nederland. Zij probeert in het Dienstzimmer een van de behandelende artsen telefonisch te bereiken, vergeefs. Enigszins empört verlaat ik het ziekenhuis. Zuster Nathalie heeft me beloofd dat er morgenochtend beslist iemand is die me te woord kan staan. Ik heb in ieder geval duidelijk gemaakt dat Clim in geen geval in een Nederlands ziekenhuis terecht wil komen, want dan moet hij eerst enige tijd in quarantaine, omdat hij in een Duits ziekenhuis heeft gelegen. In Duitsland heerst namelijk de MRSA­bacterie die immuun is voor de meest gangbare antibiotica, Nederland is daar vrij van en dat wil men voorlopig zo houden. 10. Dinsdag, 16 augustus En inderdaad, om precies half tien sta ik in kamer 714 paraat voor een gesprek met de dienstdoende dokter, de jonge mevrouw Laux, eindelijk eine richtige Deutsche! De CT­scan heeft alleen een onschuldige vernauwing van de halsslagader aan het licht gebracht, in de 50

hersenen waren geen afwijkingen te bespeuren. Zij adviseert me contact op te nemen met de diverse verzekeringen in Holland en de repatriëringdienst, wat ik dan ook stante pede in het hotel doe. Op deze manier loopt de telefoonrekening met al die internationale gesprekken behoorlijk op. Eindelijk heb ik weer eens een volbloed Duitser als taxichauffeur, een Thüringer die sinds de Wende al 20 jaar in Württemberg woont. ’s Avonds lees ik mijn Duitse boek “Sühne Tag” van de Amerikaanse thrillerschrijver James Patterson uit. Eten pizza bij de Italiaan. Op tv een Tatort uit Münster. 11. Woensdag, 17 augustus Veertig minuten moet ik wachten voor er zich eindelijk een taxi aandient. Ik doe mijn beklag bij de receptioniste, maar die wast haar handen terecht in onschuld. De chauffeur blijkt meneer Hugh, een plaatselijke Autor met lange haren. We praten gezellig over genealogie. Ik ben bang dat ik de afspraak met de dokter verpasst heb, maar gelukkig tref ik haar nog aan op de gang in gezelschap van een donkerhuidige assistent. Veel buitenlanders lopen in dit ziekenhuis rond, deze man schat ik in als iemand afkomstig uit Noord ­ Soedan of Zuid ­ Egypte. Clim moet de antibioticakuur afmaken, waarna hij op voorwaarde dat hij zich in Nederland direct bij een arts meldt morgen al naar huis kan. Dat nieuws geef ik direct telefonisch door aan alle betrokkenen. Ik koop een nieuw Duitstalig boek en wel “Die Russen kommen” van de vrouwelijke Oostenrijkse thrillerauteur Eva Rossmann, heel gemakkelijk te lezen. Ik eet weer eens in het hotel, spinaziesoep met een “Lachseinlage”, en verder niets. Op tv zie ik hoe Bayern München weet te winnen van FC Zürich met o.a. een goal van Robben. 12. Donderdag, 18 augustus Opnieuw moet ik bijna drie kwartier wachten op een taxi. Clim heeft ’s morgens al telefoon gekregen van de ANWB, maar wat die precies van hem moesten weet hij me niet goed duidelijk te maken. Hij kan zichzelf aankleden en we gaan samen buiten koffie drinken en in het zonnetje een sigaretje roken. We nemen afscheid van zuster Nathalie en krijgen een cd­ rom en een dossier voor de artsen in Nederland mee. Om half een zijn we samen terug in het hotel, de Hongaarse taxichauffeur uit Egri heeft ons gebracht. Ik bel Travel Care op, waar men me 20 minuten in de wacht laat staan. Ik ben dat beu, verbreek de verbinding en bel Salden op met het verzoek of zij een en ander willen organiseren. Een uur later belt Peter Timmermans me dat hij alles voor de terugkeer geregeld heeft, een pak van mijn hart. Travel Care zal me na vijf uur terugbellen met exacte gegevens. Ik ga met Clim Kaffee und Kuchen eten bij bakkerij Glück tegenover het hotel. Verder zitten we nog wat in het park te nietsnutten. Om half zeven belt Travel Care dat we morgen om 9 uur klaar moeten staan voor de ambulance die ons beide naar Roermond terug zal brengen. We drinken een halve liter op het terras van het hotel en eten er soep. Ik handel de financiële zaken met het hotel af, de rekening bedraagt meer dan duizend euro, inclusief telefoonkosten. Ik stop autosleutels en autopapieren in een gesloten envelop en overhandig 51

die aan de receptie met het verzoek die aan de ANWB­man of ­vrouw te overhandigen als ze onze Volvo komen ophalen. Ik bel Mia met nieuws over onze exacte thuiskomst. Op tv: Hannover ’96 tegen Sevilla (2­1) en een documentaire over Afghaanse vrouwen in New York. Ik lees de Oostenrijkse thriller uit. Clim slaapt dan al lang. Vrijdag, 19 augustus Ik sta om zeven uur op, voor alle zekerheid heb ik de wekdienst van het hotel ingeschakeld. Clim treuzelt wat, eigenlijk zoals altijd. Gelukkig ontbijt hij goed, een gunstig teken. De mannen van de ADAC staan al vanaf half negen buiten met hun ziekenauto klaar. Om kwart over negen vertrekken we, Clim heeft er moeite mee om liggend vervoerd te worden, hij vindt het gênant, maar uiteindelijk zwicht hij. De chauffeurs zijn twee Rentner die dit werk als bijbaantje doen. Gelukkig rookt een van hun, zodat we onderweg een keer stoppen voor wat nicotinetrekjes. Het grootste gedeelte van de rit slaapt Clim rustig op de brancard. De chauffeurs hebben verschillende navigatiesystemen die ze met elkaar vergelijken. Om half drie stoppen we bij de boekhandel op de Donderberg. Een van de mannen wil er een kalender voor zijn vrouw kopen, die zouden alleen in Holland verkrijgbaar zijn. Hij vangt bot, maar krijgt het advies om zijn bestelling via internet te plaatsen. Ik leg hem uit hoe dat gaat. Om drie uur draaien we de Herderstraat in. Het is nog schoolvakantie en spelende kinderen drentelen nieuwsgierig rond de ziekenauto. Ik stop de chauffeurs twintig euro Trinkgeld toe. Ik vertel overbuurman Jacques Deenen wat er aan de hand is. Ze zijn net teruggekomen met hun caravan van een kampeervakantie bij de Italiaanse meren. Eenmaal binnen ga ik direct koffie zetten en we nemen de post door. Daarna gaat Clim weer onder zeil. Net als dok­ tersvrouw Matthee om 16.00 uur de deur wil sluiten na het open spreekuur van vrijdag­ middag meld ik me met de cd­rom en de papieren van de Duitse artsen. Ik maak een afspraak voor een huisbezoek van de dokter op maandag om half twaalf. Om zes uur komt Mia om te kijken hoe het ermee staat. NB Het weekeinde is voorbij. Op maandagmiddag krijg ik een telefoontje vanuit Bonn. Een jongedame van de ANWB vraagt hoe laat zij de auto kan komen afleveren. ’s Middags om vijf uur is het zo ver: onze Volvo staat voor de deur. De chauffeuse komt uit Den Haag, we bieden haar koffie aan. Ze is eerst naar Stuttgart gevlogen, toen met de trein naar Schwä­ bisch Hall gereisd en van daaruit naar ons hotel gelopen. Ik adviseer haar de volgende keer een kaartje via Google uit te printen. Clim heeft nog de vaardigheid / tegenwoordigheid van geest om de auto onder de carport te parkeren.

52

EIFEL I: MARIA LAACH (2003) DAG 1 VRIJDAG, 18 APRIL 2003 We vertrekken even voor elf uur. Voor Elmpt gaan we de Autobahn op, die we even na Keulen weer afgaan na getankt te hebben. Tien km verderop zitten we in Brühl. We komen langs het bekende attractiepark. Moeiteloos vinden we het Jagdschloss Falkenlust (1737). Het is een klein kasteeltje, iets groter zo te zien dan dat van Hattem. Het diende als buitenverblijf voor Clemens August, een van de keurvorsten van de Augustusburg (hij was eveneens bisschop). Het wordt net gerenoveerd en is daarom beperkt toegankelijk. Bovendien is het middagpauze, waardoor we bijna een uur moeten wachten. Wel kunnen we nog even een blik werpen in de overdadig met kostbare schelpen beklede Musschelkapelle. Dat zijn we niet van plan en we gaan via het landweggetje naar het centrum van de stad, waar het grote paleis ligt dat op de Werelderfgoederenlijst van de Unesco staat. SCHLOSS AUGUSTUSBURG Ook bij het slot / paleis Augustusburg is het middagpauze, daar maken we gebruik van door een broodje te eten uit onze picknickmand en slappe koffie te drinken bij de lokale Imbiss. Het slotpark ligt pal aan het spoorwegstation, later blijkt dit ook net de bedoeling van de toenmalige vorst te zijn geweest. Voor we ons om 13.45 uur bij de verplichte rondleiding aansluiten, bekijken we eerst nog de Franse tuinen, waar net de viooltjes in bloei staan. We worden door het paleis rondgeleid door een markante studente kunstgeschiedenis die er een razend spreektempo op na houdt. In onze groep zijn opvallend veel Russen aanwezig. Tegen drie uur staan we weer buiten en koesteren we vooral nog de indrukken van het overweldigende barokke trappenhuis van bouwmeester Balthasar Neumann. Echt apart is de rest niet, zeker als je al tientallen van dergelijke paleizen hebt bezichtigd. We drinken dure koffie op de Brühlsche Terrasse in het zonnetje, waarnaar we de Ka opzoeken en regelrecht zuidwaarts naar Maria Laach koersen. HOTEL LAACHER MÜHLE

Daar komen we zo rond 16.30 uur aan. Ons Hotel Laacher Mühle ligt precies tussen de autobaan en de Laacher See in. We checken in en krijgen tot onze verbazing twee kamers toegewezen, vanwege de gescheiden bedden legt de afgepeigerd uitziende jonge chef uit. We moeten de kamers via een buitentrap achter het huis bereiken. Jos betrekt de kleinere, die tevens toegang geeft tot de badkamer. Clim krijgt de beschikking over de grote kamer met de televisie en het dubbelbed. Het ziet er allemaal bescheiden uit, maar voldoet aan onze verwachtingen. Per slot van rekening betalen we hiervoor slechts 60 euro, inclusief ontbijt.

53

We maken nog een rondje met de auto rondom de Laacher See. Het is geen dorp, maar de naam van een klooster met kerk en een comfortabel kuurhotel. De See ziet er inderdaad uit als een kratermeer, de hellingen die eromheen liggen zijn dicht begroeid met bossen. Na die korte excursie installeren we ons op het zonnige terras voor een pilsje. Een reusachtige kastanjeboom overschaduwt een groot gedeelte van het terras. We verblijven een uurtje op onze kamers om ons op te frissen, waarna we op het terras een redelijke avondmaaltijd gebruiken. De rest van de avond kijken we televisie, onder andere een aardige serie over de Duitse familie Boro uit Berlijn die weken lang in het Zwarte Woud het leven van eenvoudige boeren uit 1902 onder gelijke armoedige omstandigheden moet nabootsen. Clim vindt vooral vader Ismael (een geboortige Turk die volledig geassimileerd is) aardig. We volgen de vierdelige serie helemaal; de laatste aflevering hebben we trouwens thuis moeten bekijken. DAG 2 ZATERDAG, 19 APRIL 2003 Het ontbijt is goed genoeg voor ons, we moeten wel koffie en broodjes bij bestellen, wat geen probleem is. We maken een praatje met een ouder Belgisch echtpaar uit Aarschot in de Kempen, dat volgens ons heel wat afreist. Er zit ook een koppel uit Antwerpen aan het ontbijt, ze zijn op stenenjacht in dit geologisch rijke gebied. Even na tienen rijden we via Mendig naar het stadje Mayen, een streekcentrum. Het is vergeleken met gisteren (een warme en zonnige dag) vandaag bitter koud, nauwelijks 6 graden met een gure wind en regenbuitjes. Het weer is helemaal omgeslagen, maar gelukkig maar voor één dag. GENOVEVA – BURCHT MAYEN

In Mayen parkeren we aan de rand van het ooit volledig ommuurde oude centrum. We vergaren brochures en folders bij de plaatselijke VVV­kantoor op de markt en bekijken vervolgens de Genoveva­burcht. Daar is het museum gevestigd, maar dat bezoeken we niet. Wel bekijken we de kerk met zijn interieur en lopen we langs de stadswallen. We houden het al snel voor gezien en gaan op weg naar Burg Eltz, dat een kilometer of 30 verder naar het zuiden vlak in de buurt van de Moezel ligt. We passeren een Lidl, waar we en passant een lading bier en zo inslaan. Al ver voor het fraai gelegen Münstermaifeld met zijn opvallende kerk op het hoogste punt wordt zowel Burg Eltz als Burg Pyrrmont op borden aangegeven. We rijden door een hoogvlakte met grote, momenteel braak liggende akkers en hier en daar in de beekdalen een dorpje (o.a. Einig…) met wat weilanden en boomgaarden. In een bosrijke omgeving stuiten we op de parkeerplaats voor de burcht. Te voet gaat het verder, de berg af. Als we een bocht om gaan ligt ineens de burcht in volle glorie onder ons. Jammer genoeg heeft men veel van de omringende vegetatie gerooid of gekapt, wat het geheel een kale indruk geeft.

54

BURG ELTZ

We drinken eerst koffie op het terras voor we de schatkamer opzoeken om al die fraaie historische voorwerpen te bewonderen. We voegen ons daarna bij een groep voor een rondleiding. Het kasteel is eigenlijk een ratjetoe van verschillende stijlen, maar gelukkig is het nog helemaal in authentieke staat. De rondleiding bevalt ons best, je kunt er de historische sfeer haast proeven. We bezoeken slechts een helft van het hele bouwwerk, de andere helft wordt nog bewoond door de adellijke familie en de beheerder. Na afloop stijgen we in een busje dat ons tegen betaling van een euro naar de parkeerplaats terugbrengt. BURG THURANT

We lunchen uit ons picknickkoffertje op een dorpsplein. Daarna dalen we af naar het plaatsje Moselkern, waar we de loop van de Moezel gaan volgen. Als we aan de overkant bij het dorpje Alken een burcht zien liggen, draaien we ons om, steken de meest nabije brug over en gaan we dat hooggelegen kasteel bezoeken. Het blijkt Burg Thurant te zijn. Eerst drinken we er koffie in een lege wijnkelder met Kaketoetafels (volgens Clim). Eigenlijk is het kasteel een ruïne die ietwat opgekalefaterd is. Het slot is in 1689 door de Franse legers van de Zonnekoning verwoest, zoals bijna alle kastelen in de Pfalz en de Eifel. Op 2 na tenminste, waaronder Burg Eltz; de eigenaren daarvan waren in dienst van de Fransen en hun bezit werd daarom gespaard. Het is allemaal niet zo bijzonder. We hebben toegang tot de slotkapel en kunnen een toren voor het uitzicht beklimmen. Het interessante Jagdzimmer is helaas gesloten voor bezoekers, we kunnen er alleen een blik op afstand in werpen. We nemen dezelfde weg terug naar ons hotel in Maria Laach. Pilsje op het terras, avondeten in het restaurant en daarna de lotgevallen van de familie Boro op de tv bekijken. DAG 3 ZONDAG, 20 APRIL 2003 KLOOSTERKERK IN MARIA LAACH

’s Ochtends willen we de historisch belangrijke kloosterkerk in Maria Laach bekijken, maar er is net een hoogmis met heel veel heren en een koor aan de gang. De kerkgangers zijn op hun paasbest gekleed, logisch want het is vandaag inderdaad Pasen. Er schijnt een waterig zonnetje, de kou van gisteren is alweer uit de lucht. We bekijken het kerkhof en darren verder wat doelloos rond. Het klooster kunnen we niet in en het is nog te vroeg om in het chique Laacher See Hotel koffie te gaan drinken. We lopen naar het meer, dat men in de 19de eeuw voor de tweede keer voor een stuk heeft laten leeglopen om weidegrond te winnen. We vragen ons af hoe men dat geflikt heeft. Aan de andere kant van het meer ligt een camping en kan men surfen en zeilen.

55

ANDERNACH

We stappen in de auto en rijden het meer half rond en stoppen om een boswandeling te maken. We hopen op een fraai uitzicht over het meer, maar dat blijft uit, de begroeiing is te dicht. Het is een eenvoudige wandeling. Je kunt ook het hele meer rondlopen, maar dat is meer dan 7 kilometer en kost door het geaccidenteerde terrein zeker twee uur. Na nog geen uur zijn we weer bij ons uitgangspunt. We rijden vervolgens naar Andernach, een historische stadje dat aan de Rijn gelegen is. We parkeren aan de rand van het centrum langs de spoorbaan. We eten Chinees bij een Chinees (inderdaad) en bekijken het stadje, dat hier en daar nog volledig intacte stadsmuren heeft. De kersenbomen staan er prachtig in bloei, vooral langs de Rijnpromenade met zijn hotels. Andernach heeft in het verleden veel last gehad van overstromingen, de hoogte ervan staan op de gevels aangegeven. We bezoeken nog de Maria Himmelfahrt Kirche met een mooi doopvont uit de veertiende eeuw. Vlakbij ligt een moutfabriek die hoger is dan de kerktoren…. Koffie op een uitnodigend terras aan de markt, waarna we weer de Vulkaneifel tegemoet rijden. Bij het dorpje Eppelsberg gaan we nog een groeve bezichtigen. Daar won men in het verleden lava­ en basaltstenen. Erg veel is er niet te zien, maar het spul is duidelijk van vulkanische oorsprong. We vinden het nog te vroeg om al naar het hotel terug te keren, zodat we nog wat omwegen door het aantrekkelijke landschap maken. Onder andere via Bad Tönnisstein bereiken we het terras van ons hotel. Terwijl Clim zich daar installeert maakt Jos nog een korte wandeling om de watermolen te verkennen, tevergeefs echter, het bouwwerk is er niet meer. Twee luidruchtige Hollandse paren komen binnen. ’s Avonds zitten ze er nog te kletsen, dat wil zeggen, vooral de vrouwen ratelen er op los. De mannen doen er het zwijgen toe. Diezelfde avond nog rijden ze terug naar hun Heimat. Wijzelf eten weer heel behoorlijk in het restaurant. De hardwerkende chef staat er bijna helemaal alleen voor. DAG 4 MAANDAG, 21 APRIL 2003 Direct na het ontbijt rekenen we af, een bedrag van zo rond de 280 euro dat we gezamenlijk contant betalen (3 overnachtingen, 3 diners en een groot aantal pilsjes). Tegen half elf zitten we weer op de autobaan richting noorden. Bij Bad Neuenahr / Ahrweiler verlaten we die racebaan en rijden we op ons gemak door het Ahrtal (met onder andere het dorpje May­­ schoss waar we 2 jaar geleden verbleven). Op een parkeerplaats in Altenahr moeten we onverwacht twee euro Parkgebühr betalen voor 5 minuten parkeren om de weg op de kaart uit te zoeken. Jos protesteert, maar betaalt toch berustend. RADIOTELESCOOP EFFELSBERG

Door een aantrekkelijke omgeving rijden we naar Effelsberg, waar in een dal een gigantische radiotelescoop met een spiegel van 100 meter doorsnee ligt. Die bezoeken we te voet, want de parkeerplaats ligt een kilometer verderop. Het is een enorm gevaarte dat naar alle kanten 56

wendbaar is. We bekijken nog een videoproductie over “das All” en rijden door naar een attractief dorpje ongeveer tien kilometer verderop. BAD MÜNSTEREIFEL

Bad Münstereifel is een bijzonder schilderachtig stadje met een middeleeuws karakter aan de bovenloop van de Erft. Het is tevens een kuuroord (geneeskrachtige bronnen zijn hier in de streek standaard) en heeft in onze ogen veel weg van het zeer toeristische Monschau. Een gedeelte van het stadje is nog ommuurd. We parkeren er onze Ka onder het viaduct van een autoweg. We blijven er niet lang rondlopen, maar drinken “Kaffee mit Kuchen” op een hooggelegen burchtterras met aardig uitzicht over het plaatsje. We bezoeken er de Stiftskirche, een donkere kerk met een (gesloten) crypte en een oude, stenen praalgraf van een ridder (1335). Direct achter Bad Münstereifel hoort het Ahr­gebergte op en bevinden we ons al gauw op de vlakte van de Rhein­Ebene, een echte landbouwstreek. Via Düren (industriestad die in de oorlog tot puin werd gedegradeerd), Jülich (waar we een week eerder al een zaterdag­ middag hadden doorgebracht, onder andere in de renaissance­vesting), Geilenkirchen en Heinsberg bereiken we ons landje: bij Rothenbach gaan we de grens over. Om half vijf zijn we weer thuis.

57

EIFEL II: TRIER (2001) VOORJAARSREIS PASEN Met eigen autootje … Voor het eerst gaan we met een eigen autootje op vakantie. Eigenlijk is het voor Clim de eerste echte vuurproef voor zijn rijvaardigheden met zijn Ford Ka. We hebben de wagen veel te vol gestouwd, we kunnen de luxe van ‘ruimte genoeg ’ niet aan. We vertrekken tegen elf uur op vrijdag de dertiende… Gelukkig zijn we allebei niet bijzonder bijgelovig. Bij Sint Joost gaan we de autosnelweg op, die we tot een stuk na Aken blijven volgen. In Duitsland wordt veel harder gejakkerd dan in Nederland, dat is het eerste dat ons bij de Oosterburen op de Autobahn opvalt. Clim laat zich als chauffeur niet intimideren en blaast zijn partijtje dapper mee. Achter Aken gaan we de Bundesstrasse op. Het is zwaar bewolkt en buiten 3 graden als we de Eifel in rijden. Via Roetgen en een stukje België rijden we om 12.30 uur Monschau binnen. Toeristisch ingesteld Monschau Het stadje met zijn fraaie vakwerkbouw is goed onderhouden. Het ligt heel mooi ingeklemd tussen de heuvels. Het is niet verwonderlijk dat dit een toeristische trekpleister van de eerste orde is. Overal wordt dus ook Nederlands en Belgisch geld geaccepteerd, ook in de parkeerautomaat. Veel dagjesmensen zijn er overigens niet, daarvoor is het weer te druilerig. We wandelen er een poosje rond, vooral in het centrum waar de rivier Roer, die bij ons in Roermond vlak langs ons huis stroomt, het beeld bepaalt. We beklimmen er de burcht, waar we van het uitzicht genieten. Daarna drinken we koffie in een van de vele gezellige Gasthöfe. De naam Monschau is afgeleid van het Franse Mon Joie. In de buurt van de stad (nou ja, 3.000 inwoners…) liggen in de Noord­Eifel een zestal stuwmeren, waarvan de Rurtalsperre de belangrijkste is. Zij voorzien de industriesteden Aken, Jülich en Düren van vers drinkwater en zijn ook van recreatief belang. MEER INFO MONSCHAU Monschau ligt vlak bij Nederland en is dus erg bekend bij onze landgenoten. Het wordt vooral bezocht door dagtoeristen die tegen de avond hun touringcars opzoeken om huiswaarts te keren. Het ligt op een hoogte van 350­650 meter in het smalle dal dat de rivier de Roer (die hier samenkomt met de Laufenbach) heeft uitgesleten. Het stadje wordt gedomineerd door de ruïnes van een middeleeuwse burcht op de Schlossberg, die we uiteraard beklimmen. Overigens na aandringen van Clim, want Jos heeft daar niet zo’n trek in met zijn zere knieën. De oudste huizen van de stad dateren van vlak na de Dertigjarige Oorlog (1618­1648: een godsdienstoorlog in feite, beëindigd met de ons bekende Vrede van Münster, in Duitsland die van Westfalen genoemd!); de andere vakwerkwoningen zijn in later eeuwen tot stand gekomen. Alle huizen zijn bekroond met een leistenen dak, een normale dak­ bedekking in deze contreien. In de 18de eeuw had de lakennijverheid in Monschau zijn bloeiperiode, maar heden ten dage is het enkel toerisme dat de klok slaat.

58

Bezienswaardigheden: de Senfmühle, het glasmuseum, de Pfarrkirche, het Museum Rotes Haus, de Burcht uit 1217 (nu een Jeugdherberg), het Haus zum Turn, de Holzmarkt, het Alte Rathaus.

Over de Schnee-Eifel naar Prüm Even na twee uur vertrekken we uit Monschau na een deel van onze broodjes verorberd te hebben. We zetten koers naar het zuiden en verbazen ons over de goede kwaliteit van de wegen hier. We komen deels langs de Hautes Fagnes (Hohes Fenn), een plateau in de Ardennen met hoogveen en veel moerassige gebieden. De boerderijen en woningen in deze streek hebben allemaal metershoge heggen om hun perceel laten groeien; deze dienen als beschutting tegen de wind. Op het hoogste punt treffen we sneeuw aan, gelukkig maakt het de wegen niet glad, want Clim moet daar niets van hebben. Af en toe ontvouwt zich voor ons een groots panorama, maar doordat het weer niet meewerkt, ontlokken de vergezichten ons geen ah’s en oh’s. Een uurtje later zitten we in het stadje Prüm. We lopen naar het centrum, waar een mooie kerk (een oranjekleurige basilica) naast een eeuwenoud jezuïetenklooster ligt te pronken. Als Clim er naar binnen gaat blijkt er een dienst bezig te zijn, de kerk zit vol gelovigen. Het is net 15.00 uur geweest en dus wordt de Kruisdood van Jezus op deze Goede Vrijdag herdacht in een soort lof. Voor de kerk maakt Jos een geverfd eitje soldaat. Clim laat zijn zakdoek op een bank liggen. We blijven er niet al te lang, per slot van rekening is hier niet veel te bezichtigen of te beleven. Vanaf Gerolstein het Kyll-dal in Het ritje naar ons eerste pleisterplaats het gehucht Birresborn kost ons iets meer dan een half uur. Vlak voor Gerolstein buigen we naar het zuiden af, het dal van het snelstromende riviertje de Kyll in. Ons hotel Zur Krone hoeven we niet te zoeken, want het ligt pal tegenover de kerk in het midden van de Ortschaft. We melden ons aan als “die zwei Gebrüder aus Holland die im Internet gebucht haben”. We worden vlakbij ondergebracht in een Gästehaus met vier kamers. We kunnen pal naast ons hotel parkeren. Alles is er prima in orde. We gaan direct het dorp in om Kaffee mit Kuchen in een bakkerij te gebruiken. Tevens slaan we er een voorraad Bierdosen voor ‘s avonds en een fles Doppelkorn voor noodgevallen in. Het avondmaal gebruiken we in het hotel dat een goed restaurant heeft. Het wordt biefstuk met een ruime ‘saladbar’ ofwel Saladebuffet. Er zijn meer Nederlanders te gast, zij komen hier vooral om te vissen op forel. Op de tv is de film Amistad van Steven Spielberg, die kijken we helemaal af. We vinden hem ietwat teleurstellend. We nemen na de film nog een afzakkertje in Gaststätte Zur Stern naast het hotel. Het blijkt een heuse, rokerige kroeg te zijn waar de overwegend jeugdige klanten ons stilzwijgend aanstaren als we binnenkomen. We voelen er ons niet echt op ons gemak, hoewel de punk­ achtige bardame ons netjes bedient. Clim laat zich de Bitburger goed smaken; die heeft hij 59

wel verdiend na een rit van bijna tweehonderd kilometer, vindt hij. Jos kan hem geen ongelijk geven. Wandelen naar de Dachsberg ‘s Morgens genieten we van een copieus ontbijt na optimaal van de genereuze sanitaire voorzieningen gebruik te hebben gemaakt. We kopen broodjes en fris voor onderweg in, waarna we tegen elf uur op pad gaan naar de Dachsberg. In het begin van onze gemakkelijke Wanderung komen we langs kasten van huizen, toebehorend aan doorsnee burgers. Wat is Duitsland toch welvarend geworden. Door een gemengd bos bereiken we de Eishöhlen. Deze zijn door mensen uitgekapt in een beboste helling met als doel het verwerven van molenstenen. Clim heeft zijn zaklamp vergeten, dus we wagen ons maar niet in het aardedonkere binnenste van de holen. Over een hoogvlakte lopen we door naar Adam en Eva, twee dikke, 20 meter hoge dennenbomen van 200 jaar oud. Nogal tegenvallend. Jos heeft op een bankje zijn handschoenen laten liggen; gelukkig is het ‘s middags niet meer zo kil. Door donkere, onheilspellende dennenbossen lopen we om de Dachsberg heen, waar we ergens een afslag missen. Tot onze verbazing komen we weer bij Adam en Eva uit. We besluiten rechtstreeks naar het dorp terug te keren. Veel beekjes ontspringen hier, die komen allemaal in de Kyll uit. Aan dit riviertje en bij het onaanzienlijke stationnetje verblijven we even, voor we naar het hotel terugkeren. We springen in het Kaatje en rijden naar Gerolstein, dat tien kilometer verderop ligt. Gerolsteins Auberg Na wat rondgereden te hebben parkeren we het Kaatje onder aan de berg waaraan Gerolstein ligt. We denken boven een ruïne te gaan bezichtigen, maar als we aankomen blijken het slechts kalksteenrotsen te zijn in de vorm van een kasteeltje. We wandelen even door het centrum; het is laat op de zaterdagmiddag en alles is min of meer uitgestorven. Na Kaffee en Kuchen geconsumeerd te hebben rijden we op ons gemak terug naar ons hotel in Birresborn. ‘s Avonds wordt er uitgebreid getafeld in het restaurant. Deze keer nemen we een afzakkertje in de tapperij van het hotel zelf. Op de tv zijn veel speelfilms, waarvan we enkele deels bekijken, onder meer Het Huis met de Geesten (Isabel Allende), de Cotton Club en Evil Power (naar een thriller van David Balducci). Een witte Pasen We worden wakker door het gebeier van klokken. Als we een blik naar buiten werpen zijn we compleet verrast: alles is wit! Voor het eerst maken we een Paasdag mee met sneeuw. Ons Kaatje is bedekt met een 5 centimeter dikke laag. Clim krijgt floep om te rijden, maar gelukkig zijn de wegen goed begaanbaar gebleven. Het blijft desondanks uitkijken geblazen.

60

Clim rekent DM 350 af bij de receptie. Daarvoor hebben we twee overnachtingen en twee uitgebreide ontbijten en avonddiners genoten. Eigenlijk is dit geen prijs. Tevreden gaan we op weg naar het zuiden, maar eerst pinnen we allebei voor een bedrag van DM 400 bij de Volksbank. Op het pleintje staan plaatselijke inwoners te verkleumen bij de Musikverein onder een tentdoek. Kinderen maken voorzichtig een dansje in de rondte. Het Paasfeest lijkt ons hier niet echt goed op gang te komen. Op naar het Bitburg van het bier! Door het dal van de Kyll koersen we zuidwaarts. Zoals gezegd, de wegen zijn sneeuwvrij, maar onderweg begint het soms te hagelen, waardoor toch nog extra voorzichtigheid geboden moet worden. Even voor Kyllburg slaan we rechtsaf een pas omhoog. Door besneeuwde dennenbossen raken we op een plateau, vanwaar we de afslag naar Bitburg nemen. Voor deze bierstad rijden we eerst naar de gelijknamige Stausee, een stuwmeer van ongeveer een vierkante kilometer groot. Er is eigenlijk niets te zien; bovendien begint het weer te hagelen. Ook in het stadje zelf is weinig te bekijken of te beleven. De hoogmis gaat net uit, het is zo rond het middaguur. Aan de rand van de moderne binnenstad (de Amerikanen hebben van de oude Altstadt tijdens de Battle of the Bulge weinig heel gelaten…) nemen we in een lege Gasthof Kaffee mit Kuchen, Clim’s favoriet. Als we de stad uitrijden komen we langs de bekende bierbrouwerij. We krijgen prima wegen richting Trier, het zijn meer een soort niet­officiële Autobahnen waar al behoorlijk hard op gescheurd wordt. Veel vroeger dan gepland komen we aan bij ons gereserveerde hotel de Kockelsberg, dat even buiten de stad op een hoge heuvelrug is gelegen. INFO GEROLSTEIN Ligt op 400­620 meter aan het riviertje de Kyll. Het stadje staat bekend om zijn koolzuurhoudende bronnen, waaronder de bekende Sprudel van die naam. De Schlossberg (436 m) gaan we niet op; die wordt bekroond door de Löwenburg. De rotsen zijn van dolomiet, overblijfselen van oeroude koraalriffen uit de Devoon­periode (360 miljoen jaar geleden). In de omgeving zijn nog tal van vulkanische verschijnselen waar te nemen. Een bekende vulkaankrater is de Kalemberg bij Birresborn.

Een eerste kennismaking Omdat we nogal vroeg zijn aangekomen, besluiten we nog vandaag de nabijgelegen stad Trier te gaan bezoeken. Het weer is weliswaar niet al te best, maar per slot van rekening hebben we paraplu’s bij ons. We rijden de berg af en na een rondje door de binnenstad van Duitslands oudste stad zetten we de auto neer op een parkeerplaats vlak bij de Moezel. We bezoeken er de markt, eten een ijsje en een broodje vis, lopen naar de Porta Nigra (die we de volgende dag gaan bezoeken) en de indrukwekkende Domkerk, die in verschillende bouwstijlen is neergezet. Het interieur is voornamelijk in barokstijl uitgevoerd, met name de preekstoel en sommige 61

zijaltaren zien er heel fraai uit, als je tenminste van weelderige ornamentiek houdt. We werpen ook een blik in de Schatzkammer met mooie monstransen, kelken en zo meer. De belendende Liebfraukirche (meer gotisch van opzet) kunnen we niet in; die is net gesloten. Wel kunnen we nog terecht de de kleinere Sankt Gandolf­kerk bij de Markt. Om half zes rijden we via de oude Römerbrücke terug naar het hotel waar we een pilsje pakken. Culinair genieten Een uur later zijn we terug in het blijkbaar gerenommeerde restaurant (we hebben dezelfde plek gereserveerd) en gaan we ons uitgebreid te buiten aan culinaire genoegens zoals Kalbs– und Wildschweinbraten. (Het ontbijt in dit hotel van enigszins vergane glorie blijkt de volgende dag van veel mindere kwaliteit dan het diner te zijn.) We nemen zelfs koffie na, want het uitzicht door de grote panoramaruiten op de stad Trier in de ondergaande zon is fenomenaal. Er verschijnt zelfs een magistrale regenboog waarin letterlijk alle kleuren heel helder zichtbaar zijn. Jos kijkt nog tot diep in de nacht televisie, met name naar Eurosport waar hij Servais Knaven Parijs ­ Roubaix ziet winnen; verder ziet hij hoe de strenge NBA­scheidsrechters basketballer Karl Malone, de Mailman van de Utah Jazz, van het veld sturen. Bezichtiging van de oude stad Het is Tweede Paasdag. Als we om half negen uit het raam kijken zien we een bewolkte lucht, waar af en toe de zon door schijnt. We besluiten de berg af te wandelen om in de stad te komen. Het ontbijt valt ietwat tegen, zeker als je het vergelijkt met de overvloed in andere hotels. Tegen de tijd dat we willen vertrekken, regent het echter dat het giet. We halen in arren moede maar ons autootje van stal. De rest van de dag blijft het wisselvallig weer. Zonnige perioden worden afgewisseld met hagel– en regenbuien. We parkeren op dezelfde plek als gisteren. Poseren voor Japanse grijsaard Het is nu een stuk drukker dan de vorige dag. Hele groepen Japanners slenteren er onder leiding van een gids rond. Als we op een bankje een sigaretje zitten te roken heeft een stokoude Japanse toerist ons in de smiezen. Hee, denkt­ie, twee echte autochtonen, die moet ik op de foto hebben. Hij komt naar ons toe, buigt plechtstatig en wijst op zijn fototoestel. Mag ik…? Ja, natuurlijk mag hij; hij is zo beleefd! Later komt hij zelfs naast ons op de bank zitten, waarna zijn vrouw hem met “twee echte Duitse oudjes” voor de eeuwig­ heid vastlegt. Leuk voor het thuisfront! Toeristische rondgang door de stad Het wordt toch nog een drukke dag, waarin we heel wat bezienswaardigheden bekijken. Achtereenvolgens bezoeken of bezichtigen we:

62

Hauptmarkt, het centrale plein / Porta Nigra, Romeinse stadspoort Simeonsstift, een voormalig klooster / Stedelijk Museum, de moeite waard Nordallee, mooie architectuur / Steipe, een patriciërshuis Frankenturm, versterkt woonhuis / Dom St. Peter, met binnenhof Basilica Constantijn, Romeinse hallenkerk / Kurfürstlicher Palast, 17e eeuw Restaurant Rhein. Landmuseum / Jesuitenkirche / Antoniuskirche Karl Marx Haus / Römerbrücke / Alter Kran, hijskraan aan de Mosel Prachtige musea De twee historische musea die we bezoeken bevallen ons bijzonder goed. Het stadsmuseum heeft een interessante historische maquette van de stad en een zeer uitgebreide verza­ meling van ivoren, oosterse beeldjes, geschonken door een oude mecenas, een soort onge­ trouwde ‘captain of industry’. Ook de schilderijen kunnen we waarderen, omdat ze een inkijkje geven in het leven van alledag van vroeger. Normaal zie je alleen heiligen, machtshebbers of bijbelse taferelen op dit soort doeken afgebeeld. Met een ‘elektronischem Führer’ leren we het Rheinische Landesmuseum kennen. We zijn onder de indruk van de collectie die met zorg is uitgekozen. Veel aandacht is besteed aan educatieve aspecten. De mozaïeken zijn de gaafste die we ooit hebben gezien, ook die uit Tunesië en Sicilië kunnen hier echt niet aan tippen. Daarnaast herbergt het museum een veelheid aan beelden, zowel van Keltische, Romeinse als Middeleeuwse oorsprong. Dit is nu eens een museum zoals wij het graag zien, dus met niet te veel voor de hand liggende kerkelijke kunst of onbegrijpelijke moderne werken. Kurfürstliches Palais / Basiliek Constantijn De basiliek is erg indrukwekkend. Het bakstenen gebouw in de vorm van een eenvoudige hal werkt erg ruimtelijk. Het is nu een protestants­evangelische kerk. Er is net een expositie over een dominee, Paul Schneider, die in Buchenwald is omgekomen. Zijn familie eist eerherstel. De basiliek is het oudste overdekte Romeinse ruimte uit de Oudheid die behouden is gebleven. Pal daarnaast ligt het paleis van de keurvorst, een barok geval waar we niet naar binnen gaan. De trap naar het bordes is in Rococo­stijl. In de Franse tuin staan al bomen in lentebloei. In het restaurant van het museum moeten we vluchten om te schuilen: Kaffee und Kuchen komt dan dus op tafel. We lopen terug naar de auto via het Karl Marx­huis (een patriciërswoning) en de oude Römerbrücke. Ook wippen we nog een streng vormgegeven en lichte Jezuïeten ­kloosterkerk binnen.

63

NB Jos bezoekt Trier in 2011 vanuit de stad Luxemburg nog eens, nu vooral om veel foto's te maken. DAG 3 TRIER Het regent als ik om kwart over tien naar Trier vertrek. Ik kom langs het dorpje Oetrange ­ Schrassig van ome Sef en tante Bet. Om 11.10 uur kom ik in Trier aan. Daar bekijk ik in het compacte centrum eerst de herenhuizen uit eind 19de / begin 20e eeuw langs de allee die naar de Porta Nigra leidt. De Romeinse poort heeft veel belangstelling van kijkers uit de hele wereld. Ik schuil voor de regen in de binnenhof van het klooster annex restaurant van het Stadtmuseum Simeonstift. Vervolgens wandel ik tegen de regen beschut onder luifels en markiezen door richting Markt, langs het Drei Königehaus en andere historische panden. Een toeristentreintje kruist herhaaldelijk mijn pad. Achter de panden ligt het St. Gandolf ­ kerkje dat door redemptoristen bestierd wordt, dat is sfeervol en is nog niet door de toeristenhordes ontdekt. Bij het Diocesaan Museum moet ik weer eens schuilen. Ik neem de tijd om de Dom te bekijken, het beeldhouwwerk heeft mijn interesse, alsmede ook de kruisgang van het klooster. De beroemde crypte en de schatkamer bezoek ik maar niet. De Liebfraukirche ernaast is nog steeds gesloten, al jaren zo blijkt, tot 2012. Mooi Romaans portaal, dat is alles wat je ervan kunt zien. De bakstenen Konstantin Basilica heb ik al eens eerder bezocht, maar ik vind hem nog steeds erg imposant voor een gebouw uit de derde eeuw, er huist nu een evangelische gemeente in. Ernaast ligt de Roter Turm, eveneens een opvallend gebouw waarvan ik echter de functie niet ken. Tweede koffie van de dag bij een Italo. Het Kurfürstliches Palais met zijn tuinen en parken en museum is dan niet ver meer, evenals de ruïnes van de Kaiserthermen. Daar verwijl ik even in de entreehal van het museum, maar ik vind het zonde van de tijd om er binnen te gaan en kies voor een andere weg terug naar het station. Die voert me langs de andere Thermen aan de Viehmarktplatz die volledig overdekt zijn door een glazen constructie, er zit zelfs een restaurant in! Ik zoek vergeefs naar het Karl Marx ­ Haus, loop nog twee kerken binnen (de St. Paulus en de St. Antoniuskerk) en kom weer uit op de Hauptmarkt. Dan gaat het weer regenen. Ik duik het restaurant van Nordsee binnen en bestel een visschotel met Bratkartoffel met dille en peterselie: lekker. Om half zes vertrekt mijn trein naar Luxemburg, onderweg lees ik in de thriller “Levenslijn” van Harlen Coben. VERVOLG EIFEL-VERSLAG: Het dal van de Moezel volgen We vertrekken iets eerder omdat we denken een lange rit voor de boeg te hebben. Achteraf gezien valt het echter allemaal erg mee. We rijden naar de stad, maar steken de Moezel niet over, we volgen via het stadsdeel ruwer de linkeroever. Bijna vergeten we nog te tanken. Na 64

een stel autosnelwegen die onze provinciale weg kruisen geraken we in het smalle gedeelte van het Moezeldal. Het is er nu nog allemaal kaal, al die wijngaarden hebben nog geen bladeren aan de stok. De rivier, lang niet zo breed als onze Maas, slingert zich behoorlijk tussen de bergen door. Door al dat gemeander worden de afstanden over de weg vergeleken met die hemelsbreed een stuk groter. Stoppen voor uitzicht bij Piesport Enkele keren stoppen voor een sigarettenbreak. Bij Piesport gaan we de helling omhoog om van bovenaf een blik op het dal en de rivier te werpen. Jammer genoeg is het panorama beperkt door al die bewolking. We rijden door tal van romantisch ogende dorpjes, tamelijk stil nu het toeristenseizoen nog ver weg is. Ze hebben er allemaal hun eigen wijnsoort en –merk. Overal kun je langs de weg bij de diverse Winzer wijn proeven, maar de meeste gelegenheden zijn dicht. Rond het middaguur komen we aan in een van de toeristische centra van de streek: Bernkastel ­ Kues. Schilderachtig stadje Bernkastel - Kues Rond het middaguur rijden we dit druk bezochte stadje van 7.000 inwoners binnen. We rijden een rondje door Bernkastel­Zentrum rond zonder een parkeerplaats te vinden. Via een lange tunnel komen we weer bij de Moezel terug. We parkeren de auto aan de overkant in het stadsdeel Kues op een terrein dat volgens ons de slechtste parkeerplaats van de hele Eifel is. Het is een voormalig rangeerterrein vlak bij het station. Het regent als we de stad in gaan. Het Moselweinmuseum We komen langs dit museum wanneer we naar de brug lopen. Het is gevestigd in een oud klooster. Het Sankt Niklaus Hospital maakt ook deel uit van het vijftiende­eeuwse complex. We zijn echter nieuwsgierig naar de binnenstad en laten het museum voor wat het is. De binnenstad staat vol fraai vormgegeven vakwerkhuizen. Met name de Markt is omzoomd met prachtige voorbeelden van laatmiddeleeuwse en 16e­eeuwse bouwwerken. De stad is groot geworden dankzij de wijnhandel: Bernkastel heeft nog steeds een klinkende naam op dit gebied. In een warm aandoende lunchroom (met veel oudjes) eten we soep met een broodje. Daarna zetten we onze tocht langs de Moezel voort. In één ruk rijden we door naar het dertig kilometer verder gelegen Traben Trarbach. Centrum van wijnhandel: Traben Trarbach We weten niet precies waar het door ons geboekte Krone­Hotel zich in het stadje bevindt. We parkeren aan een zonnig stukje van de Moezel­oever, roken een sigaretje op ons gemak (het is nog vroeg, nog geen drie uur), waarna Clim bij een Gasthof gaat informeren. We blijken aan de juiste kant de zitten (de linkeroever, die van Traben), alleen moeten we aan de noordelijke kant van de brug zijn. 65

Stijlvol hotel We zijn verbaasd over de luxe waarmee we geconfronteerd worden. In de lobby bijvoorbeeld staat een complete concertvleugel, de kamers zijn werkelijk reusachtig en smaakvol ingericht, het restaurant is gespecialiseerd in exquise gerechten. We betalen voor al dat schoons samen DM 170 per dag. Het is er niet druk, veel kamers zijn nog niet bezet. Vanaf mei zal het hotel tot ver in oktober (wijnfeesten!!) volledig volgeboekt zijn. Eerste verkenning van Trarbach Na een uiltje geknapt te hebben worden we weer actief. Het centrum ligt te ver af om zo maar even te bezoeken, dus we stappen in het Kaatje. In Traben liggen enkele Jugend­ stilhotels en dat is alles. Trarbach is ouder en heeft ook een echte historische kern. De brug met haar middeleeuwse poorten is in de oorlog door de geallieerden platgebom­bardeerd, alsmede het postkantoor en andere nabijgelegen markante gebouwen. Het is miezerig weer, zodat we al gauw achter de Kaffee mit Kuchen zitten in een koffiehuis aan de Moezeloever. Verrukkelijk diner in stijl We hebben een tafel gereserveerd in het restaurant van ons hotel. Een hele belevenis op zich: alles gaat hier heel chique in zijn werk. Het bestek is van zwaar zilver, de glazen van kristal, de obers knipmessen aldoor. We genieten van de culinaire hoogstandjes die ons geboden worden, o.a. van Entebrust, Kalbsmedaillon, Spargel. Als dank geven we de ober tien mark fooi. Een regenachtige dag Vandaag zal het een van onze mindere dagen in de Eifel worden. Het regent praktisch de hele dag. Na een stil ontbijt (nog een ander paartje zit in de zaal) rijden we naar het stadje, parkeren aan de oever en gaan direct een serpentine­voetpad omhoog naar de Burg. Het is een ruïne van een burcht die in 1734 door de Fransen van Lodewijk de Veertiende is opgeblazen. In het restaurant op de top drinken we koffie en chocolademelk. Het uitzicht is door de regen bijna nihil. Aan de andere kant lopen we via trappen en door de wijngaarden de berg omlaag; onderweg treffen we nog een oorlogsmonument van de Frans­Duiste Oorlog uit 1871 aan: 6 plaatselijke doden. In de stromende regen komen we in het stadje Trarbach aan. De kerken zijn er dicht, dus daar kunnen we niet schuilen. We besluiten naar het hotel terug te keren en de verdere middag op onze kamer door te brengen. Er wordt geslapen, gelezen en tv gekeken. Lekker Chinezen Die avond laten we het Kaatje staan. We lopen de stad in, zoeken wat doelloos rond naar een acceptabele eetgelegenheid en komen uiteindelijk terecht bij de lokale Chinees. We bestellen van alles wat. De porties zijn vergeleken met die van de Nederlandse Chinees beduidend minder omvangrijk, maar de kwaliteit is onvolprezen. Het is gelukkig inmiddels 66

wat opgeklaard. We steken de rivier over om in Trarbach een avondwandeling te maken. We beëindigen die met koffie in een stijlvolle pizzeria. Onderweg hebben we de pegels (peil­ tekens van hoogwaterstanden) op de verschillende kerken en andere gebouwen bekeken. Niet alleen in 1993 en 1995 (zoals bij ons in Limburg) maar ook de afgelopen maand in 2001 heeft het water hier tot in de lager gelegen hotels en woningen gestaan! Ons hotel heeft daar geen last van gehad omdat het op een hogere plek gebouwd is en bovendien aan een binnenbocht van de rivier ligt. Die avond zien we op de televisie Bayern Munchen van Manchester United (met Jaap Stam) winnen. We moeten toegeven: een terechte zege voor de Duitsers. Jos gaat in de fout We rekenen af waarna we om tien uur aan de zevende dag van onze reis beginnen. Via de rechteroever koersen we naar Cochem. Jos maakt onderweg een paar lelijke kaartlees­ fouten, hij gebruikt een kaart van veel te klein formaat en kijkt te weinig naar de rich­ tingborden. Vooral in Zell gaat het goed fout, waardoor we zeker tien kilometer moeten omrijden. Enfin, we stappen er even uit om van het panorama te genieten terwijl we een paffertje opsteken. Weer een toeristencentrum Rond 11.30 uur bereiken we de stad Cochem. Het is duidelijk dat we hier beland zijn in een toeristenoord van de eerste orde. We parkeren de auto bij een busstation en bekijken op ons gemak de stad, die gedomineerd wordt door een magnifiek op een hoge rots gelegen burcht. Het is een mooie plaats, daar niet van, maar we stellen toch meer prijs op eenvoud en authenticiteit. We drinken koffie, kopen een doos met 3 flessen witte wijn en gaan om 14.00 uur op weg naar het noorden. Terug op het plateau We moeten een stukje klimmen tot we over de rand van het Moezeldal heen zijn en weer op de hoogvlakte zitten. Van daaruit rijden we eerst richting Mayen, daarna richting Ahrtal, maar niet rechtstreeks. We hebben een alternatieve route uitgekozen, die ons over Kelberg en Mon Royal voert. Echt mooi vinden we de omgeving niet. Soms ontvouwen zich wel vergezichten over de dalen en zien we kleine dorpjes beneden aan riviertjes liggen. Ook hier verrijden we ons twee keer; gelukkig merken we het al direct na een verkeerde afslag te hebben genomen. Ook in de buurt van het racecircuit de Nürbergring is de verkeerssituatie nogal verwarrend. Opnieuw wreekt zich het feit dat we geen gedetailleerde kaart van de omgeving ter beschikking hebben. Van tijd tot tijd regent en hagelt het. Clim krijgt veel bochtenwerk voor zijn kiezen; stijgen en dalen is daarbij inbegrepen. Al met al is het een goede oefening voor hem als nieuwbakken chauffeur. Na twee uur rijden komen we toch in het stadje Ahrweiler aan.

67

Een ommuurd stadje: Ahrweiler Tot onze verrassing is het hele stadje Ahrweiler omgeven door een oude 17de­eeuwse muur. We parkeren vlakbij een van de nog resterende stadspoorten. We blijven anderhalf uur in dit voormalige vestingstadje. We bekijken de synagoge, het stadsmuseum, de markt die bijzonder goed is opgeknapt met al zijn statige herenhuizen in vakwerkstijl, een watermolen. We gaan alleen een café binnen om er te schuilen voor de zoveelste hagelbui. Voor we definitief ons hotel in Mayschoss gaan opzoeken zorgen we in een supermarkt voor voldoende bier. Voor we langs de Ahr omhoog rijden willen we nog een groot klooster aan de rand van de stad bekijken, maar we komen er niet in, dat wil zeggen: we kunnen de ingang niet vinden. Alweer verdwaald! Vandaag gaat het niet goed met het oriëntatievermogen van Jos, want opnieuw gaan we de mist in. We kunnen Mayschoss niet vinden, op de richtingborden staat nergens iets dergelijks aangegeven. We rijden de Ebene op, waar Clim aan een heer in ene nietig dorpje de weg vraagt. Hij stuurt ons weer terug het dal in. En ja hoor, in een volgende bocht verschijnt ons dorp met het door Clim uitgekozen Hotel Jägerstübchen. Niemand thuis in Mayschoss Als we bij het hotel aanbellen wordt er niet geopend. Alles ziet er stil en vredig uit, blijkbaar is er echt niemand thuis en dat voor een hotel! Het is donderdag en ze schijnen er dan Ruhetag te hebben. We drinken daarom maar koffie bij het nogal dure Lochmühle­Hotel. Om half zes proberen we het nog eens. Nu is er een oude man ter plekke die ons probleemloos de kamersleutel overhandigt. We vinden het maar raar, deze gang van zaken. Het is een klein kamertje (de bedden staan er achter elkaar!), maar wel heel schoon. We hebben bovendien uitzicht op de meanderende Ahr die vlak achter ons hotel stroomt. Het restaurant van het hotel is gesloten, dus eten we verderop in het dorp in een ander hotel. Gewoon genieten van de burgerlijke Duitse keuken. Er zitten nog meer Hollanders trouwens. We besluiten de dag met een korte avondwandeling, waarna we de rest van de avond naar het voetballen op de televisie kijken. Nu eens geen ontbijtbuffet Het is het enige hotel waar we een gewoon ontbijt voorgeschoteld krijgen. We worden er bediend door de ietwat nurkse oude man van de vorige dag. We kunnen desgewenst wel broodjes en koffie bijbestellen. Het toeristenseizoen is hier duidelijk nog niet geopend. Van het restaurant zien we in die twee dagen niemand gebruik maken. Een alom bekende Winzerverein Mayschoss is eigenlijk een onaanzienlijk dorpje aan de linkeroever van de Ahr. Het wordt omringd door wijnbergen die een goede rode wijn opleveren. De plaatselijke Winzerverein 68

(een coöperatie van wijnboeren) is de oudste van heel Duitsland. De wijnkelders zijn er te bezichtigen, maar ze zijn niet geopend. Ook kun je overal wijn proeven in deze omgeving. De ruïne Saffenburg Ten zuiden van het dorp verheft zich de ruïne van de Saffenburg; de oorspronkelijke burcht dateert van 1074. In de achttiende eeuw werd hij verwoest. Ons hotel bevindt zich aan de voet van de zogenaamde Guckley, een basaltrots die de Ahr dwingt een grote omweg te maken. Altenahr, de grotere broer van Mayschoss, ligt vijf kilometer verder stroomopwaarts. Een fikse tippel Om een uur of tien vertrekken we uit het hotel voor een hele dag wandelen in de omgeving. We kiezen voor een route die grotendeels langs de Ahr loopt. Jos heeft niet al te veel zin om bergen te gaan beklimmen (nou ja, steile hellingen op te gaan). Over de grote verkeersweg komen we via het dorpje Reijmershoven aan in Altenahr. Daar beklimmen we allereerst de Areburg, waarop een ruïne ligt van een kasteel dat, alweer, door de Fransen in de achttiende eeuw is opgeblazen. We drinken koffie in het vrijwel verlaten restaurant dat op 113 meter hoogte boven het stadje ligt. Hagel en regen wordt afgewisseld door zonnige perioden. Stilte voor de storm Het stadje zelf heeft momenteel weinig te bieden. Over een maand zullen evenwel de toeristenbussen uit met name het Ruhr­gebied af en aan rijden. We gaan met de kabelbaan, eigenlijk meer een stoeltjeslift, naar een uitzichtpunt op 330 meter hoogte gelegen. Als we terugwillen hebben we geen kaartje meer en krijgen we het aan de stok met een Turkse controleur. We hebben betaald voor zowel Berg­ als Talfahrt, dus willen we ook gratis terug. Hij belt op naar de kassa beneden, waardoor alles weer in het reine komt. Overal ontluikt het voorjaar We lopen verder het dal in, via een bruggetje dat naast het spoor ligt. We slaan aan de oever van de Ahr een reiger gade die net een vis weet te verschalken. Op de terugweg worden we overvallen door een fikse hagelbui, die we schuilend bij een garage afwachten. We eten een broodje met Bockwurst aan een Schnellimbiss (waar een roodborstje zich aan frites tegoed doet) en vervolgen onze route via de Ahr terug naar het hotel. Het onstuimige riviertje maakt een grote bocht rondom een rots. De Wiesen staan in lentebloei en zijn soms helemaal bedekt met paardenbloemen. We lopen achter ons hotel om naar de Bahnhof van Mayschoss waar onze wandeling eindigt. Naars schatting hebben we vandaag in totaal 16 kilometer afgelegd, wel grotendeels op vlak terrein.

69

Afrekenen, tanken en ... ‘en route’ Clim rekent bij de norse baas DM 204 af; hij heeft ons het laagste tarief in rekening gebracht. In Altenahr tanken we, waarna we binnen vijftien kilometer al op een Autobahn terecht komen. We zijn gedwongen een colonne zwaar transport voorbij te rijden met een snelheid van meer dan 140 km per uur. Als Clim het gaspedaal nog dieper intrapt (dat moet hier wel, anders ben je een vreemde eend in de bijt en belemmer je het voortrazende personen­ verkeer) bereikt het Kaatje een topsnelheid van 155 km p/u, een prestatie waartoe we hem aanvankelijk niet toe in staat achtten. We vreten kilometers, zodat we al snel de ons bekende plaats Erkelenz in zicht krijgen. Daar ontladen we onze spanningen met een erg welkom sigaretje op een parkeerplaats. Via Heinsberg bereiken we tenslotte de grens bij Karken­Posterholt. Even na twaalf uur op zaterdagmiddag zijn we thuis. De terugreis heeft ons nauwelijks anderhalf uur gekost. Nog vóór een uur zijn we (vergeefs) bij het postkantoor om een pakje af te halen. Daarna doen we inkopen bij de Edah op de Donderberg. MEER INFO EIFEL Eifel, bergachtig landschap in Duitsland, begrensd door Moezel, Rijn en Ruhr. Geologisch maakt het deel uit van het Rheinisches Schiefergebirge. De kern wordt gevormd door de Hocheifel (gemiddeld 467 m), die naar het noorden door het dal van de Ahr van het Ahrgebergte gescheiden wordt, naar het zuiden in de hoogvlakte van de Vordereifel overgaat en naar het westen via de Westeifel (hoogste keten: Schnee­Eifel of Schneifel; Schwarzer Mann: 698 m) overgaat in de Ardennen. De Hocheifel bezit enkele vulkaanresten, die de hoogste toppen van de Eifel vormen (hoogste: Hohe Acht, 748 meter). De door o.a. de Salm, Rieser en Alf versneden Vordereifel telt 55 pleistocene vulkaanheuvels en verscheidene kratermeren, zoals het Meerfeldermaar en het Pulvermaar. Winning van basalt, tuf, tras en puimsteen; minerale bronnen. Intensieve landbouw, vooral daar waar de bodem uit löss bestaat; aardappels en voedergewassen; in het Ahrdal wijnbouw.

MEER INFO MOEZEL Moezel (Duits: Mosel; Fr. en Eng.: Moselle), rivier in Frankrijk en Duitsland, linkerzijrivier van de Rijn, 545 km, ontspringt op 735 m hoogte op de westhelling van de Vogezen, vormt van Sierck tot ongeveer Wasserbillig de grens tussen Duitsland en Luxemburg en mondt bij Koblenz uit in de Rijn. De belangrijkste zijrivieren zijn (links) Orne, Sauer, Kyll, Salm, Lieser, Alf en (rechts) Moselotte, Meurthe, Saar, Ruwer en Dhron. Grote delen van de rivier zijn tussen 1957 en 1964 gekanaliseerd. De gekanaliseerde bovenloop (49,2 km) voert van het Marne­Rijnkanaal bij Frouard naar Metz; de gekanaliseerde Moezel van Thionville tot Koblenz (269,6 km) telt veertien stuwdammen, veertien sluizen en elf waterkrachtcentrales. Het beheer wordt uitgeoefend door de Internationale Moselgesellschaft m.b.H., waarin Frankrijk, Duitsland en Luxemburg zitting hebben en die gevestigd is te Trier. Dit lichaam geeft ook de vaarvoorschriften uit, die grotendeels gelijk zijn aan die voor de Rijn. Het Moezeldal, met name tussen Trier en Koblenz, is toeristisch zeer gezocht; dit deel is ook het centrum van de wijnbouw (moezelwijnen). Moezel­Saar­Ruwer is het bekendste wijn­bouwgebied van West­Duitsland. De wijnbouw vormt de basis van de economie in dit gebied. Daarnaast veeteelt en akkerbouw, bosbouw.

70

Moezelwijnen, witte wijnen afkomstig van het Duitse of het Luxemburgse gedeelte van de Moezel. Langs de Duitse Moezel teelt men overwegend Rieslingdruiven (ca. 58%). De Moezel stroomt langs zeer steile leisteenhellingen, waarop sommige van Duitslands beroemdste wijngaarden liggen. De bodem van verweerde leisteen is bijzonder gunstig voor de wijnstok. Aan de noordelijke ligging van dit wijngebied danken de moezelwijnen hun karakter: het zijn lichte wijnen, waarvan het alcoholgehalte doorgaans onder de 11% blijft, met een groot gehalte aan zuren, die de wijn de aangename frisheid verlenen, en een rijk en zeer geurig bouquet. Door een lichte nagisting op fles ontstaat dikwijls een kleine hoeveelheid koolzuur, die de wijn een lichte ‘tinteling’, de befaamde Spritzigkeit geeft. Tegenwoordig echter komen veel goedkope wijnen in de handel die uit diverse landen afkomstig zijn en in de Moezel gebot­teld worden. Door toevoeging van koolstofdioxide worden zij verwerkt tot Perlweine. Veelal worden deze wijnen onder de naam moezelwijnen aangeboden. Aangezien zij niet gemaakt zijn van druiven uit de Moezel, is deze benaming echter niet terecht. Meestal worden de wijnen van de zijrivieren Saar en Ruwer ook tot de moezelwijnen gerekend.

HET ROMANTISCHE MOEZELDAL

71

WETZLAR / LAHNTAL (2003) Herfstvakantie Zondag 19 oktober We vertrekken om half twaalf. Eerst kranten en shag inslaan, daarna tanken, vervolgens bij Elmpt de grens over. Anderhalf uur later zijn we al in de buurt van Koblenz. Om half drie verlaten we de autobaan als we net de Rijnbrug gepasseerd zijn. We bezoeken het historische stadje Montabaur. Daar verblijven we een uur om het lokale kasteel te bekijken. Het is een gele burcht, opvallend gelegen op een rots midden in de stad. Er is nu een luxe hotel in gehuisvest. We kunnen het niet bezoeken, vanuit de tuinen hebben we wel een panoramisch uitzicht over de streek. Na koffie in een kroeg aan het dorpsplein (mooi en statig middeleeuws stadhuis) rijden we door om via Limburg aan de Lahn onze eindbestemming Wetzlar te bereiken. Als we daar om half vijf aankomen slaat ons de schrik om het hart. Er is een soort kermis aan de gang die alles in de binnenstad met kraampjes en tenten verstopt, het ziet er zwart van het volk: je kunt er over de koppen lopen. We vinden de locatie van ons hotel meteen, maar kunnen er niet door vanwege het massaal toegestroomde volk en de attracties die ons de doorgang in onze straat versperren. We rijden de Lahn over op zoek naar een parkeerplaats in het oude centrum, maar daar vangen we bot. Op het Lahn Insel is een kermis opgebouwd, dus daar is ook geen plek. Terug naar de nieuwe stad, waar we een onhandige parkeerplaats vinden. Jos gaat te voet de zaak verkennen en zo mogelijk inchecken. Dat laatste lukt, gelukkig blijkt ons hotel ­ pension Domblick eigen parkeerplaatsen te bezitten, maar die zijn nu niet bereikbaar. Jos keert terug naar Clim die mot met andere automobilisten heeft gehad vanwege zijn parkeerbeleid. Hij staat nu ergens anders geparkeerd met zijn Fordje dat in het niet valt tussen al die dikke Mercedessen en BMW’s. We besluiten de auto te laten staan en met onze bagage naar het vlakbij gelegen hotel te lopen. Het is een oud hotel, met een prachtige monumentale gevel. Alles erachter is echter nep, wij zitten bijvoorbeeld in een moderne bijbouw. Daar genieten we even van onze ruime en comfortabele kamer, alvorens de stad in te gaan om te eten. Op het einde van “onze” straat kiezen we een restaurant, waar we door twee jonge tweeling meisjes worden bediend. Clim drinkt zijn eerste lekkere pils, maar reageert ontzet als hij zich realiseert dat hij straks nog moet rijden: als de markt afgelopen is moet hij nog het Kaatje naar onze parkeerplaats bij het hotel rijden! We maken een avondwandeling door de Altstadt, om die te bereiken moeten we eerst door een park langs de Lahn – oever, dan een bruggetje over en je bent er. Het is nog steeds druk, overal is feest. We belanden in de menigte op de Insel, waar we de kermisattracties bekijken, met name het reuzenrad en de botsautootjes die ons gevoelens van nostalgie bezorgen: jeugdherinneringen borrelen op. Even later begint het vuurwerk, waarvoor al deze mensen zijn toegestroomd. Dit spektakel duurt tien minuten, waarna het volk zich 72

grotendeels verspreid. We keren terug naar onze kamer, want we zijn niet zo gek op het gedrang in de massa’s. Daar blijven we tot half elf, Clim blijft bewust droog staan. Als we de auto gaan oppikken is het buiten inmiddels erg koud geworden; goed voor onze plateau Grafenburger Pils van Lidl die achter in de bak ligt. Maandag 20 oktober Om half negen zitten we alleen aan de ontbijttafel. We worden er aangenaam verrast door het uitgebreide assortiment dat we aangeboden krijgen. Letterlijk alles wat ons hongerige hartje begeert staat op verschillende lange tafels uitgestald. We tasten begerig toe en eten ons buikje rond. Zo’n ontbijt hebben we zelden ergens meegemaakt, dit is typisch Duitse Gründlichkeit. Het ontbijt zal beslist elke dag een van de hoogtepunten van ons verblijf in dit hotel worden. Jos wil er met zijn digitale camera een foto van maken, maar de batterijen van het apparaat blijken op te zijn. Om half tien gaan we op weg voor een eerste verkenning bij daglicht van het oude centrum van Wetzlar, de Altstadt. We bezichtigen de Dom, die deels in baksteen, deels in natuursteen is gebouwd en niet helemaal af blijkt te zijn. Van binnen is hij kleiner dan verwacht. We bezoeken de Kornmarkt (veel zestiende­eeuwse vakwerkbouwhuizen), het Lotte Haus en de Schillerplatz. De musea blijken gesloten te zijn, het is immers maandag vandaag en in heel Europa schijnen dan de culturele bezienswaardigheden dicht te moeten. Is hier soms sprake van een soort christelijke traditie? We drinken langdurig koffie in een sjiek hotel, waar we door een overduidelijke Indiër bediend worden. We lopen terug naar ons hotel. In de buurt ligt een Woolworth, waar Jos een pyjama en een warme trui wil gaan kopen. Ook Clim doet een grote aanschaf, namelijk een jas. Bij het afrekenen daarvan loopt hij grote vertraging op, er blijkt iets mis te zijn met de elektronische pinbetaling. Het duurt een hele tijd voor het hoofdkantoor van de bank zijn fiat geeft aan de transactie. Het bedrag blijkt twee keer te zijn afgeschreven, zodat Clim een bedrag contant terugkrijgt. Dit hele proces heeft nogal wat voeten in aarde. BRAUNFELS

We rusten nog even op onze kamer uit voor we om drie uur via de racebaan (aanduiding van Clim voor de provinciale weg hier) naar het pittoreske dorpje Braunfels scheuren. We komen uit op de parkeerplaats achter het bekende slot. In het slotcafé wachten we met een kop koffie op de rondleiding van 4 uur. Deze wordt geleid door een jonge knaap die voortdurend zijn handen in de zakken verborgen houdt. Hij vertelt wel wat nieuwtjes, bijvoorbeeld het ontstaan van de militaire groet en de oorsprong van de uitdrukking "Schlitzohr". Een leergierig knaapje in het gezelschap stelt de gids steeds moeilijke vragen waarop hij geen antwoord weet. Een groepje kleutermeisjes die allemaal gekleed zijn als feeën of prinsesjes, krijgen er een aparte sprookjesrondleiding (Märchen Führung); een van de kinderen is name­ lijk jarig.

73

Het is een mooi kasteel dat in verschillende tijdperken furore heeft gemaakt en uitgebouwd is. Uiteindelijk heeft het in 1860 zijn huidige romantische vorm gekregen. Bij de kanonnen op de tinnen eindigt de rondleiding. 'We zien dan de scheiding van de Taunus en het Westerwald ­ gebergte. We willen binnendoor terugrijden, maar op de een of andere manier lukt ons dat niet. Slechte bijrijder dus. Via Solms bereiken we uiteindelijk weer Wetzlar. Om half zeven die avond blijkt het door ons gekozen restaurant gesloten te zijn. We dineren daarom bij een nabijgelegen Chinees restaurant dat er zeer uitgelezen uitziet. Het eten van het buffet is redelijk, maar niet te vergelijken met het grote assortiment dat de Chinezen ons in Nederland te bieden hebben. Clim ergert zich aan een drietal jonge Turkse vrouwen die achter hem half in het Duits en half in het Turks aan het smiespelen zijn. Jos betaalt er met zijn VISA­kaart. De Noord­Chinese kelnerin is verguld met de fooi. Ze spreekt onbeholpen Duits. De rest van de avond brengen we door op onze comfortabele kamer. Dinsdag 21 oktober Om half tien gaan we de stad in. Na een wandeling komen we toevallig bij het Museum Lemmen ­ Danforth terecht. Het gaat net open. De kaartjes die we er kopen zijn geldig voor alle musea in de stad. We krijgen er een privérondleiding. De vrouw des huizes zou volgens de vrouwelijks gids in het ziekenhuis liggen, maar geheel onverwacht daagt deze Fraulein Petsch toch op: heel kwiek neemt zij direct het heft in handen. Zij is de vroegere gezel­ schapsdame van de eerbiedwaardige kinderarts die de verzameling meubels en andere kostbaarheden heeft verzameld. Volgens ons waren de twee vrouwen lesbisch, wat door de gids min of meer bevestigd wordt. We krijgen er alle kamers te zien, allemaal in een andere stijl. Er is ook een Hollandse kamer. Opvallend veel zware, fraai bewerkte kasten staan er opgesteld; de meeste meubelstukken zijn wel goed voor een verhaal. Op het eind van de rondleiding worden we door de 88­jarige Fraulein Petsch samen met twee andere bezoekers in haar privévertrekken vol kleinoden en kostbare boeken ontvangen. In een van haar kasten bevindt zich een ware Schatzkammer aan goud en juwelen. Zij is een beetje doof, maar praten kan zij nog als de beste! WEILBURG

Buiten is het zwaar bewolkt, dus dat wordt eerst koffie drinken. Om 13.00 uur begeven we ons naar het plaatsje Weilburg, verder westelijk aan de Lahn gelegen. Het ligt op een schiereiland in een lus van de rivier en kan bogen op een onderaards kanaal dat die lus ten behoeve van de scheepvaart afsnijdt. Tot drie uur bezoeken we er de Hofburg (een van de burchten van de Oranje ­ familie), de Reitschule, de Garten en de mooie, besloten binnen­ plaats. De ligging van de plaats lijkt enigszins op die van Loket in Bohemen dat we die zomer bezocht hebben. In een Metzgerei nemen we twee broodjes Schweinefleisch. We vinden het te laat om nog het Mijnbouw Museum te bezoeken. In zwaar bewolkt weer verlaten we dit typische Fach-werkbau ­ stadje.

74

BRAUNFELS

We doen daarna nog eens Braunfels aan. Binnendoor lukt het ons weer niet! Gelukkig krijgen we daardoor iets meer van de mooie heuvelachtige omgeving met zijn kleine rustieke dorpjes te zien. We rijden het stadje nu van de andere kant binnen en bezoeken direct de patriciershuizen die onder aan het kasteel liggen. Na uitstekende koffie bij een druk beklant Italiaans restaurant verlaten we deze kleine Altstadt en keren terug naar Wetzlar. Na een verfrissend dutje aten we in het restaurant aan het einde van de straat. De tweeling is er niet. De hele dag is het dreigend weer geweest, maar desondanks heeft het niet geregend. We hebben verder in het duister niets meer op straat te zoeken, dus blijven we naar documentaires op de tv kijken. Ook nu gaat het weer over een krijgsgevangen Duitse soldaat. Woensdag 22 oktober In de ochtenduren bezoeken in de motregen we het stadsmuseum. Het industriemuseum ernaast is dicht wegens renovatie werkzaamheden. Het betreft hier het beroemde Lotte­ Haus, genoemd naar de hoofd persoon van "Das Leiden des Jungen Werther" van Goethe. Deze geniale Duitse schrijver en poëet heeft slechts 4 maanden in Wetzlar gewoond, waar hij de familie Buff met dochter Charlotte leerde kennen. Toch noemt de stad zich een ware Goethe­stad, die de held overal met de haren bij sleept. Ook hier krijgen we een privé­ rondleiding, nu van een vrouw van rond de dertig. Een broer van haar woont in onze buurt, aan de andere kant van de grens dan wel. Er is niet veel te bezichtigen: wat meubels en zwart­ wit tekeningen. Mooi vinden we de originele vertaalde eerste drukken van de Werther in wel dertig vreemde talen. MARBURG

We drinken koffie aan de markt, waarna we naar het hotel terugkeren om onze Ka op te pikken. We koersen via Giessen over de Autobahn op Marburg af. Daar rijden we recht­ streeks omhoog naar de burcht, waar parkeergelegenheid genoeg is. Even van het panorama genieten, vervolgens bezichtigen we het statige kasteel dat tegenwoordig in handen is van de plaatselijke universiteit. Ons dagrugzakje moet in de locker. We bekijken op eigen houtje alle vijf de verschillende etages die elk een bepaald tijdperk vertegenwoordigen, onder meer archeologie van de Keltische nederzettingen in de buurt. In een hotel­restaurant nemen we na afloop ons slotbezoek 'Kaffee mit Kuchen' die nogal aan de dure kant blijkt te zijn. Op de terugweg missen we een afslag, waardoor we at moeten omrijden. Gelukkig breekt op het einde van de dag toch nog de zon door. 's Avonds eten we in een soort gemoedelijke zeemanskroeg, Das Fässchen geheten. Heel apart!

75

DILLENBURG

Donderdag 23 oktober Een bezoek aan de bij Nederlanders overbekende Dillenburg staat op het programma. Niet alleen de burcht heet zo, maar ook het stadje dat aan zijn voet gelegen ligt. We parkeren bij de Wilhelmus Turm, inderdaad, genoemd naar onze Vader 'des Vaderlands Willem van Oranje die hier geboren is. Op de parkeerplaats staan enkel auto' smet Nederlandse nummerborden. Het is mooi herfstweer, ploeterend door de gevallen bladeren bereiken we de toren, waar een heuse expositie over het Huis van Oranje wordt gepresenteerd. Dat wordt dus het ophalen van een stukje vaderlandse geschiedenis voor ons: veel schilderijen en tekeningen, het gulden vlies is er te bewonderen en een aantal documenten over de Tachtigjarige Oorlog kun je er ook nog bekijken. De stamboom is wel interessant. In een half uur tijd zwerven we nog wat door het stadje dat veel vakwerk te bieden heeft. Op het terras van het Schlosscafé drinken we koffie. HERBORN

Even na twaalven zitten we in het volgende stadje: Herbom. Ook hier veel vakwerkbouw. We maken er een rondwandeling. We starten vanaf het plein met een mooi Rathaus. Via een kerkje bereiken we het slot, dat echter gesloten blijkt. Wel dolen we even rond op de binnenplaats van de Hohe Schule, waar de bekende opvoedkundige Comenius heeft verbleven. De ochtendzon is verdwenen en het wordt kil en winderig. Het is 5 graden, maar door de wind ligt de gevoelstemperatuur veel lager. Bij een Imbiss Stube aan het parkeerterrein eten we 'Curry Wurst mit Pommes'. Het plaatselijke riviertje de Dill stroomt langs ons voorbij. GREIFENSTEIN

Een uur later bevinden we ons bij het volgende kasteel, beter gezegd ruïne van een kasteel. Het betreft hier Greifenstein, eens een machtig fort. De dubbeltoren (te vergelijken met de Petronas Towers wolkenkrabber in Kuala Lumpur, maar veel kleiner ….) staat er nog, dus die worden door ons beklommen om het omliggende heuvellandschap te kunnen bewonderen. Hier en daar zijn vertrekken en gewelven gerestaureerd en staan of liggen allerlei oude gebruiksvoorwerpen tentoongesteld. Onverwacht mooi is de dubbelkerk uit de baroktijd: de twee kerkjes zijn boven elkaar gebouwd en wel in verschillende stijl. Het onderste is uiter­ aard het oudste. Verder is er nog een klokkenmuseum. Weer terug in Wetzlar gaan we eerst aan bij de Irish pub, maar niet nadat we de auto hebben geparkeerd opdat Clim tenminste een (of meer dus) pinten kan nuttigen. Er hangt een rommelige en sjofele sfeer in de kroeg. Door het groene Lahnpark langs de oever van het riviertje zoeken we ons hotel weer op. Jos koopt en passant nog wat erotische dvd's bij een seksshop. Hoewel we niet echt hongerig zijn (denk aan de worst met de frites die middag!) gaan we toch naar een restaurant. 76

Vrijdag 24 oktober GIESSEN

Vandaag is het koud, maar gelukkig wel zonnig weer: de herfst is definitief uitgebroken. Gelukkig is het niet glad op de weg, hoewel het die nacht behoorlijk streng heeft gevroren. We moeten in ieder geval het ijs van de ruiten van de auto krabben. Dat duurt zo'n 10 minuten waarna we op weg gaan naar de grootste stad in de buurt: Giessen. Die ligt nog geen 20 kilometer verder naar het oosten. We parkeren de auto in een parkeergarage aan de Berliner Platz. In de oorlog heeft Bomber Harris (de favoriet van Clim) hier behoorlijk huisgehouden. Giessen was destijds namelijk een belangrijk industriecentrum: staal, ijzererts, wapens en spoorwegknooppunt. Dat is het nog steeds trouwens. Als gevolg daar­ van zijn er weinig historische gebouwen bewaard gebleven. Het centrum ziet er dan ook erg nieuw uit en heeft weinig eigen karakter. Toch zijn er zaken die het bezoeken waard zijn: het stadhuis uit lang vervlogen tijden, het museum in oude stijl (verder niet betreden), een theater in Jugendstil, het Neues und Altes Schloss en de Zehntscheune, een eenzame kerktoren (de erbij behorende kerk is wegge­ vaagd). We bekijken het aanbod van de Kaufhof en drinken er een volle Pott Kaffee. In de vroege middaguren maken we een uurtje dood in het Mathematik Museum, dat gedomineerd wordt door hele horden schoolkinderen die interactieve spelletjes spelen en experimenten uitproberen. Het geheel lijkt wat op het voormalige Evoleon in Eindhoven, zeker wat opzet betreft. Alleen het gebouw zelf is niet zo spectaculair. De entreeprijs van € 5 lijkt ons een beetje aan de hoge kant. De book shop heeft er trouwens ook weinig opzien­ barends te bieden. Een dag tevoren is in Giessen op het expositieterrein de Erotik Messe begonnen. Jos voelt er wel iets voor om die te bezoeken, maar Clim wil niet. Voor we naar Wetzlar terugkeren, eten we een loempia en soep bij een Asia Imbiss, waar we door een vriendelijke Thaise worden bediend. 's Avonds eten we nog een keer warm en wel bij de eerder genoemde zeemanskroeg in het centrum van Wetzlar.

77

LIMBURG AN DER LAHN (2001) HERFSTREIS Al jaren gaan we tijdens de herfstvakantie naar een of ander kleinere plaats in Duitsland We kiezen dan een plek uit waar bossen en natuurschoon is, maar waar ook de nabijheid van grote steden desgewenst in onze behoefte aan cultuur kan voorzien. Dit jaar is ons oog op Limburg an der Lahn gevallen. Dit is een rustig stadje dat ten oosten van Koblenz en ten noorden van Frankfurt gelegen is. De naam zelf klinkt ons als Limburgers natuurlijk ook al erg vertrouwd in de oren. Jos heeft een hotel via Internet gereserveerd, terwijl Clim gezorgd heeft voor de trein­ kaartjes. Hiervoor moest hij speciaal naar Venlo reizen, aangezien het NS ­ station in Roer­ mond dit soort dienstverlening aan de klant niet meer in haar pakket heeft. Over vooruit­ gang (en privatisering) gesproken. Tussen Keulen en Koblenz hebben we in onze coupé gezelschap van een stelletje “Nutten” van zo rond de dertig jaar uit Keulen. Ze hebben een vrolijk uitstapje georganiseerd en zitten gezamenlijk behoorlijk te hijsen. Ze hebben niet alleen Baby Cham en piccolo’s bij zich (de standaarddrankjes in de seksclubs), maar ook een compleet vaatje wijn! In een mum van tijd zijn ze bijzonder levendig en uitgelaten. We vertrekken op zaterdag de 14e oktober. Om half elf nemen we een taxi naar het station, waarna we ons naar Venlo begeven. Vervolgens gaan we de grens over. We moeten drie keer overstappen en wel in Kaldenkirchen, Keulen en Koblenz. De laatste twee trajecten zitten we in een boemeltreintje. Het laatste stuk voert ons door het mooie, nu zonovergoten Lahn ­ tal. Om half zes melden we bij ons Hotel Martin in Limburg a/d Lahn. We hebben dit middenklasse hotel voor 6 dagen geboekt. Hotel Martin is centraal gelegen vlak bij het station. Het is al sedert drie generaties in handen van dezelfde familie. De hotelkamers zijn allemaal pas gerenoveerd en zien er onberispelijk uit. We hebben een suite gereserveerd, hetgeen zoveel betekent als een extra ruimte waarin een zithoekje is gesitueerd. Het ontbijt is er zoals verwacht in buffetvorm: zeer uitgebreid met veel verse producten en een enorme keuze. De zoon van de familie is nu de drijvende kracht achter de onderneming. Hij heeft het vak geleerd als leerjongen in internationaal gerenommeerde hotels als Kempinski in Berlijn, Die Vier Jahreszeiten in Hamburg en het Hilton in Wiesbaden. Het restaurant schijnt er volgens de Speisekarte uitstekend te zijn, maar wel aan de dure kant. Meestal eten we daarom gewoon ergens in de stad. Wel drinken we bij terugkeer in het hotel 's avonds wel eens een biertje aan de bar of maken we een praatje met de zoon des huizes. Soms zoeken we een kroegje in de buurt op, maar we vinden niet iets dat echt van onze gading is. Daarom brengen we het grootste deel van de avonden voor de televisie door (Clim) of lezen we een boek (Jos). 78

VEEL VAKWERKHUIZEN

Tussen de bedrijven door bezoeken we het stadje, dat wil zeggen voor of na we een of andere activiteit hebben ondernomen. We zijn erover verbaasd hoe goed de contrasten met elkaar harmoniëren. Enerzijds de bonte bedrijvigheid van een modem stadje dat een streekfunctie heeft, anderzijds een cultureel middelpunt met een duizendjarige geschie­ denis. Opvallend is de eenheid van de middeleeuwse bebouwing van het centrum. De stadskern staat niet voor niets als geheel onder monumentenzorg. De vele vakwerkhuizen met hun rijke, vaak figuurlijke houtsnijkunst hebben hun oorsprong vooral in de tijd tussen de l3e en 18e eeuw. Het zijn de huizen van de slotheren en domheren; verder woonhuizen van welgestelde patriciërs, maar ook hallenhuizen die karakteristiek zijn voor gilden en zakenlui. De laatste jaren werd een deel van de historische bouwwerken van de grond af aan gesaneerd en hebben ze een passende bestemming gekregen, zoals winkeltje of restaurant. DER DOM ZU LIMBURG

Naast het compacte historische centrum is een van de meest markante herkenningspunten van de stad de Dom, genoemd naar de heilige Georg. Het is een opvallende laat­Romaanse kerk. Verder ligt er uiteraard een slot en verscheidene andere kerken. De Lahn, het riviertje waaraan de stad ligt, is te vergelijken met onze Roer in Limburg (de Nederlandse provincie) en heeft een bijzondere aantrekkingskracht. Waarschijnlijk liet Heinrich von Nassau de huidige Dom na 1215 op de plaats van een vroegere kloosterkerk bouwen. De gevelverdeling met twee torens, de galerijen in het mid­ denschip en het ruitvormige dak van de torens zijn een kenmerk van oud­rijnlandse bouwvormen. De buitenarchitectuur is bijzonder rijk. Tijdens de bouw van de dom werd het ontwerp meerdere malen veranderd, waardoor er ook invloeden van de Noordfrans gotiek in werden verwerkt. Een voorbeeld daarvan is het symbolische getal van de zeven torens, de streepbogen constructie, de kooromgang en de geleding van de wanden in vier verdie­ pingen. In 1973 heeft men de buitenkant nog eens goed onder handen genomen, waardoor de oorspronkelijke kleuren weer in al hun pracht te bewonderen zijn. Bij een binnen­ restauratie werden op sensationele wijze Romaanse wandschilderingen blootgelegd. Uiteraard brengen we een bezoek aan de Dom. In feite is dit het eerste wat we op de tweede dag na het uitgebreide ontbijtbuffet doen. We sluiten ons aan bij een groep dagjestoeristen uit Mönchen ­ Gladbach die net een rondleiding krijgen. De gids is een humoristische kerel, die ons ook meeneemt "die Empore hoch", ofwel op de rondgang op de eerste verdieping, een serie van balkons eigenlijk. Ook speelt hij een stevig stukje orgel­ muziek ter ere van ons bezoekers. In de kerk staat een bewonderenswaardige doopvont. Ook de glas­in­lood ramen in de kerk (zowel klassieke als hele moderne) vinden we zeer de moeite waard. 79

FIETSTOCHTJE LANGS DE LAHN

De derde dag hebben we besloten om een dag te gaan fietsen. We moeten enige tijd zoeken voor we Bivak, de winkel voor out door ­ sport eindelijk vinden. De huur is slechts 20 DM, maar ze eisen voor 2 fietsen wel een waarborgsom van DM 400! Na lang aarzelen, gaan we op het aanbod in. We vullen formulieren in en springen op onze mountain bikes. We rijden over goede fietspaden stroomafwaarts langs de Lahn (gaat lekker vlug) en stoppen regelmatig bij bezienswaardigheden en dorpjes. We doen achtereenvolgens Oranienburg (slot van ‘onze’ koningsdynastie), Dietz en Balduinstein aan. Het kasteel is jammer genoeg net gesloten. Dietz is een aardig, rustig stadje, waar we een ‘Kaffee mit Kuchen’ bestellen. In Balduinstein tenslotte zitten we een uur lang op een beschaduwd terras te genieten van Warsteiner bier en Klösschensuppe voor we de terugweg aanvaarden. Onderweg komen we langs het slot Schaumburg, maar dat is ook gesloten. Langs de andere kant van de rivier rijden we terug naar Limburg. Jos is zo langzamerhand aan het einde van zijn Latijn, maar 's avonds is hij weer mans genoeg om het zich bij een Thais restaurant te laten smaken. Op een van de dagen maken we een lange wandeling rondom het stadje. Via een stadspark dat al helemaal in herfsttooi gehuld is, bereiken we de hoger gelegen velden. Daar stuiten we op de Autobahn aan de rechterkant van de Rijn. Jos wil perse vanaf de autobaanbrug (60 tot 80 meter boven het dal) een opname van Limburgs fraaie ligging maken, maar Clim is daar tegen. Voetgangers zijn niet toegestaan de brug te betreden. Daar trekt Jos zich echter niets van aan. Vanaf de watermolen en de sluis aan de andere kant van de rivier komen we weer in de Altstadt aan, waar we met een goulashsoepje lunchen. Tevergeefs wachten we een tijdje tot de Schatzkammer en het belendende museum opengaan. We zwerven nog wat rond door de historische kern, waarna we naar de kamer terugkeren om uit te rusten. VAKWERKSTADJE DIEZ

In Diez houden we ons maar even op. Het is er klein genoeg om binnen een uur alle bezienswaardigheden te zien. Het vakwerk van de woningen geeft dergelijke dorpjes een onmiskenbaar authentieke sfeer. De huizen in Duitsland zijn allen bijzonder goed onderhouden. De burcht die boven het stadje uittorent is tegenwoordig omgetoverd tot een jeugdherberg. Even stroomafwaarts ligt het slot Oranienburg. Dit was ooit het stamslot van de Friese tak van het Oranje koningshuis. Er is nu een kazerne in gevestigd. Er worden wel rondleidingen gehouden, maar die moet je van te voren aanvragen. Aan de oever van de rivier liggen onder meer campings en fabrieken voor mineraalwater. Tijdens een boottocht enkele dagen later zullen we vanaf het water een mooi uitzicht op al die plaatsjes hebben. Ook de begroeide oevers met hun landhuizen kwamen toen beter tot hun recht.

80

BOOTTOCHT OVER DE LAHN

Als bij aankomst blijkt dat binnenkort de tochten over de Lahn vanwege het einde van het seizoen tijdelijk gestaakt worden, maken we nog gauw gebruik van de laatste mogelijkheid om de omgeving vanaf het water te verkennen. Het is eind oktober, dus het is niet druk op de boot, die ongeveer 150 gasten kan onderbrengen. Het "Wappen von Limburg', zo heet de boot, brengt ons kalm naar Balduinstein, nog geen 30 kilometer stroomafwaarts. In Diez en nog ergens anders moeten we in een kleine sluis geschut worden. We zijn het enige scheepvaartverkeer op de rivier. We zitten wat op dek te lummelen en te lezen, ondertussen genietend van de uitzichten en het mooie nazomerweer. Af en toe bestellen we koffie of een pilsje. In totaal zitten we voor DM 20 per persoon een hele middag (ongeveer vier uur) op het water. BAD EMS, KUUROORD

Om een uur of tien stappen we in de trein naar Bad Ems. De rit, die 30 Mark retour kost, duurt ongeveer 40 minuten. Het is nogal bewolkt weer, af en toe regent het zelfs. Toch zien we soms een waterig zonnetje te voorschijn piepen. Bad Ems is een kuuroord dat met name zo rond de eeuwwisseling (1900 bedoel ik) grote bekendheid genoot bij de Europese jet set en de adel. Zeker het casino was er toen erg in trek. Het maakt op ons nu meer een indruk van ietwat vergane glorie, hoewel de plaats nog steeds een grote schare toeristen trekt, maar dan wel beduidend minder kapitaalkrachtige (zoals ons dus). We aarzelen niet lang voor we de hellingen van het dal optrekken om naar de Concordia ­ toren te gaan. De wandeling door de mooie herfstbossen valt ons gelukkig niet al te zwaar. Van daaruit hebben we een groots uitzicht over het hele dal van de Lahn met de stad aan onze voeten. Bij het restaurant van de uitkijktoren genieten we van ‘Kaffee mit Kuchen’. Als we terug zijn in het stadje lopen we de Lahn langs, terwijl we ondertussen het casino (Spielhaus und Kurhaus), fonteinen, standbeelden en een kerk bekijken. Aan de andere oever ligt een Russisch orthodoxe kerk; niet verbazingwekkend als je je realiseert dat indertijd de halve tsaristische adel uit Rusland hier eens per jaar vertoefde. Op de terugweg stappen we in Nassau uit de trein; volgens Jos moet dit een aardig stadje zijn. Dat valt echter bitter tegen. In de oorlog hebben de Ami's hier heel wat stedenschoon geruïneerd. In een Bierstube annex Imbiss eten we frites, Bockwurst (Jos) en een halve haan (Clim). WIESBADEN, ROMEINSE RESTANTEN

Een regenachtige dag. We twijfelen een beetje of we wel naar Wiesbaden (of Koblenz, dat is ook een optie) moeten gaan. Uiteindelijk stappen we om 11.15 uur toch maar in de trein. Over een hoogvlakte (veel landbouw) bereiken we via Niederhausen de hoofdstad van de deelstaat, Wiesbaden. Ook deze grote stad is een kuuroord, net zoals Bad Ems en vele andere plaatsen in de omgeving. Een van de deelstaten heet niet voor niets Baden ­ Württemberg.

81

Door een groot park wandelen we naar de het Casino (de Spielbank) en het Theater. We gaan er ook naar binnen om de ruime zalen en foyers in Jugendstil te bewonderen. De gebouwen stammen uit de grootse epoche van ruim voor de Tweede Wereldoorlog. Daarna gaan we wat rondstruinen in de binnenstad. Interessant zijn de Römerturm, de kathedraal aan de Luisen­Platz die geheel uit baksteen is opgetrokken en het stadhuis (Neues Rathaus). Onder de indruk zijn we vooral van de bijzonder stijlvol gerestaureerde Kaiser Friedrich Thermen en de oude Römische Bader. In de RatskeIler drinken we een lekker koel, schuimend glaasje bier. Om half zes ­ het begint al te schemeren ­ lopen we terug naar het station. Een uurtje later zitten we weer in ons hotel in Limburg, waar de gerant klaagt over een viertal Chinese gasten (bezoekers van de Frankfurter Buckmesse) die aan het ontbijt al zijn gekookte eieren soldaat hebben gemaakt Voor de andere gasten was niets meer overgebleven. Een schande vond hij het....

LIMBURG AN DER LAHN

82

DE HARZ: GOSLAR / WERNIGERODE (1994 en 2001) HERFSTREIS DAG 1 Zondag 16 oktober Vertrek om 09.11 uur, N.S.­station Roermond. Treinroute: Roermond – Venlo, Venlo – Viersen, Viersen – Duisburg, Duisburg – Hannover, Hannover – Goslar. Aankomst: 16.00 uur in Goslar. Inchecken Hotel "Zur Alten Münze", Einhaberin Frau Frank. Bezichtiging oude bovenstad met Pfalz en Domvorhalle, Marktplatz. Eten bij Wienerwald. 's Avonds bier drinken bij Minna en Pamukkale. DAG 2 Maandag 08.00 uur opstaan. Vast ritme; eerst Jos, dan Clim. Om negen uur uitgebreid ontbijt. Vóór tien uur de straat op. Lange wandeling via de Pfalz rondom de vroegere wallen en stukjes van de binnenstad. Via Frankenberger Kirche, Achtermann, Bismarck­Denkmal (rust temidden van herfstbladeren en ­bomen), Breites Tor, Judenteich, Zwinger­Turm (bezoek ME­museum), op zoek naar ruïnes Bergdorf (viel dat effe tegen). De berg op naar de Maltermeisterturm (koffie met gebak, uitzicht). Langs open Bergbau weer naar beneden, bezoek Bergbaumuseum van de Rammelsberg (expositie en met karretje de berg in). Terug langs rivierdal, prachtig weer. Koeltjes (vooral in schaduw) en zonnig. Eten bij de Balkan­Grill. Goede bediening, uitstekend maal. Biertjes in de plaatselijke Brauerei, Gilds­bier. Nog in werking. Halve liter voor 6 Mark. Grote ruimte, bruincafé ­ sfeer, vooral mannelijke clientèle. DAG 3 Dinsdag Vertrek bus naar Hahnenklee om 11.00 uur bij station. Mooie maar korte rit. Toeristendorp op 500 meter hoogte. Met kabelbaan naar Bocksberg (725 meter). Bezoek Ertsmuseum. Wandeltocht door naaldwouden en loofbossen naar verschillende Teiche aan voet van de berg. Via Auerhahr­Kreuzeck en Bockswiese terug. Weer schitterend weer. Uitzichttoren op de berg. Bezoek Noorse Stabskirche uit 1910, geheel uit hout gebouwd. Erg druk bezocht, ook veel Nederlanders. Clim koopt boompje met kostbare steentjes als souvenir. Bus terug 15.00 uur. Bezichtiging Goslar benedenstad. Half zeven eten bij een Turk. Bier bij Brauerei. DAG 4 Woensdag Voor tienen op weg naar Okerdal. Open herfstweer. Verlaten stad aan oostzijde. Stevig tempo, komen weinig volk tegen. Volgen hoogtelijnen van de berg. In het Okerdal mooi 83

uitzicht. Vanaf 12.00 uur beklimmen we rustig de berg. Bezichtiging verschillende klippen: Kästeklippen, Mausefalle, Hexenküche, Feigebaumklippe. Bockworst en aardappelkroketten restaurant bij Alter Mann vom Berge. Half drie terug in dal bij Romkerhalle. Te voet naar Waldhotel, verdwalen enigszins in het Düsteres Tal. Half vijf bus wachten, komt veel te laat. Direct na aankomst in Goslar eten bij Kutscher's Stube (Pirazko genaamd, na enig zoeken gevonden). Prima eten, was er niet voor niets erg druk. Biertjes bij onze Gilds­Brauerei. DAG 5 Donderdag We blijven de hele dag in Goslar zelf. Dwalen door de sfeervolle straatjes vol oude historische gebouwen en vakwerkhuizen, alles in uitstekende staat. Goslar is echt toeristisch ingesteld, vooral voor gezinnen en senioren die van wandelen in de natuur houden. We bezoeken enkele markante gebouwen (o.a. het Siemens­haus dat helaas gesloten bleek, evenals de vele kerken) en musea: het Tinfigurenmuseum, het Stadsmuseum en het Sankt Anna­haus (heel oud). Verder nog het Grosse Heilige Kreuz (met de werkplaatsen voor ambachtslui), het oude Raadhuis ofwel stadhuis (rondleiding in de Huldigingssaal), een glas­ blazersatelier en glaskunstwinkel, resp. ­ museum. Om 15.00 uur bezichtiging van het klokkenspel op de Markt; die stond vol belangstellenden. Ons allereerste bezoek echter gold de Kaiserpfalz, direct 's morgens. Tegen de avond gaat Jos lekkernijen inkopen bij de Aldi, betalen met Eurocheque. Eten bij Pirazko, waar we Limburgers ontmoeten die ook in ons hotel zitten (Schin­op­Geul). Biertje bij de Brauerei. Overdag is de Marktkirche toch nog geopend, omdat er zo veel toeristen in de stad zijn. We wippen er binnen en bewonderen het doopvont, de houten kansel en de gebrandschilderde ramen. DAG 6 Vrijdag Om tien uur betalen we met een Eurocheque de rekening (DM 650 voor 5 nachten, 2 personen) van het hotel. We betuigen Frau Frank onze tevredenheid en complimenteren haar met haar zaak. We nemen afscheid van de Limburgers en gaan te voet naar het station, waar we van te voren al plaatsen hebben gereserveerd voor de sneltrein van Hannover naar Dortmund. Van Dortmund tot Duisburg moeten we staan zoals reeds was voorzien (alle plaatsen dagen van te voren uitverkocht). Vertrek trein naar Hannover om 11.00 uur. Na 4 keer overstappen terug in NL. Om half zes zijn we weer thuis. MEER INFO STADJES HARZ GOSLAR De oude stad Goslar heeft twee perioden van grote welvaart gekend. Haar eerste bloei dankte de stad aan de ontdekking van grote hoeveelheden zilver in de Rammelsberg rond 968. Met

84

het oog daarop verlegde Heinrich II zelfs de keizerpalts van Werla naar Goslar. In de late Middeleeuwen bloeide de stad opnieuw op dank zij toetreding tot de Hanze en bevordering tot Vrije Rijksstad. Vandaar dat Goslar vele bezienswaardigheden bezit: vijf grote kerken, resten van de middeleeuwse verdedigingswerken, ruim 800 vakwerkhuizen uit de 15e tot de 18e eeuw en de Kaiserpfalz. De keizerlijke palts werd rond 1050 door Hendrik III uitgebreid met het Kaiserhaus, de Ullrichskapellie en de Domvorhalle, alles ruimtelijk gerangschikt rond een groot plein. Het Kaiserhaus dat u nu ziet is een 19e­eeuwse reconstructie in romantische stijl. Ervoor staan de imposante beelden van Friedrich Barbarossa, Wilhelm I en kopieën van de Braunschweiger leeuwen. Op de muren binnen worden de belangrijkste gebeurtenissen uit de geschiedenis van de keizers uit de doeken gedaan, terwijl in de achthoekige UIrichskapelle de sarcofaag van Heinrich III staat. Middelpunt van het oude stadscentrum is de Marktplatz. Het eerst valt hier de Kaiserworth uit 1494 op, getooid met houten keizerlijke figuren, een stenen Abundantia en Hercules en het grappige Dukatenmännchen, dat op onverbloemde wijze de rijkdom van het kleer­ makersgilde symboliseert. Op de gevel van de Kämmerei laat het klokken­ en figurenspel om 9.00, 12.00, 15.00 en 18.00 uur zien hoe ridder Ramm het zilvererts ontdekte. In het gotische Rathaus kunt u de mooie huldigingzaal bezichtigen. Achter het Rathaus verheffen zich de ongelijke torens van de belangrijkste kerk van Goslar: de Marktkirche. In het straatje ernaast staat het eigenaardige vakwerkgebouw Brusttuch, dat haar naam vermoedelijk te danken heeft aan de kleermakers die voor het huis hun omslagdoeken te koop aanboden. De fraaie houtsneden tonen naast bijbelse figuren ook meer wereldse, zoals de Butterhanne: een maagd die vrolijk haar rokken laat opwaaien. Het opmerkelijke huis herbergt een goed hotel met uitstekende keuken. Ook een bezoek waard is het Grosses Heiliges Kreuz, de stift die in de 13e eeuw werd opgericht als hospitaal voor ouderen en gebrekkigen. In een deel van de gebouwen zijn ambachtswerkplaatsen ingericht. Tot de belangrijkste musea van Goslar behoren het Goslarer Museum; het Museum für moderne Kunst in het rijkversierde Mönchehaus en het Puppen- und Spielzeugmuseurn. Op de Rammelsberg bevindt zich een Bergbaumuseum. Als u zich door de schemerige Roeder-Stollen laat rondleiden, zult u verbaasd staan over het vernuft waarmee de ertswinning en ontwatering vroeger plaatsvonden. En wanneer u zich vervolgens per Grubenbahn de 70 m diepe schacht in laat rijden, krijgt u bovendien een goede indruk van de mijnwerkersarbeid in de jaren '50 en '70. Rübeland Het tussen steile bergwanden ingeklemde plaatsje is eigenlijk alleen een bezoek waard vanwege haar druipsteengrotten. De Baumannshöhle die in de tweede helft van de 1 Se eeuw werd herontdekt, is drie keer door Goethe bezocht (in 1777, 1783 en 1784) en bevat dus een Goethesaal, een indrukwekkende grote ruimte van 60 m lengte en 40 m breedte. De ontdekking van de Hermannshöhle dateert van 1866, toen een stratenmaker er bij toeval op stuitte. Ze bestaat uit een labyrint van gangen, waarin de steenformaties zijn voorzien van de meest fantastische namen. De grotten trekken per jaar zo'n half miljoen bezoekers.

WERNIGERODE Hoewel de bijna 1000­jarigestad in de DDR­tijd eveneens flink door verkrotting is aangetast, is het oude centrum inmiddels opgeknapt. Slenterend door straten en stegen ziet u zes eeuwen bouwkundige geschiedenis aan u voorbij trekken. Op de Marktplatz domineert het Rathaus, versierd met houten beelden van zowel heiligen als carnavalsfiguren en een zinspreuk die een diepe levenswijsheid vertolkt: 'Einer achts's, der andere betrachts's, der dritte verlacht's, was macht's'. Het Gothisches Haus ernaast stamt oorspronkelijk uit 1425, maar is in later tijden omgebouwd tot hotel. Het restaurant heeft een goede naam. In de stegen achter het Rathaus vindt u onder meer het interessante Harzmuseum, de 13e­eeuwse St. Sylvesterkirche en de kleinste woning van Wernigerode. Aan de drukke winkelstraat Breite Strage woonden vroeger

85

de welvarende kooplieden en handwerkers. Vandaar dat er prachtige huizen te vinden zijn, zoals café Wien (1583); het overdadig versierde Krummelsche Haus en de Krelische Schmiede die u kunt herkennen aan de paardekop boven de deur. Hoog boven Wernigerode troont, op de 120 m hoge Agnesberg, het indrukwekkende Schloss Wernigerode van de graven van Stolberg­Wernigerode. Het is verboden met de auto de berg op te rijden, maar de Bimmelbahn voert u er vanaf de Markt heen. Zelf er naartoe wandelen biedt als voordeel dat u door de voormalige, in Engelse stijl aangelegde lusttuin komt. Vanaf het Schlossterrasse hebt u een schitterend uitzicht over de stad en de bossen van de Harz. Het kasteel zelf is in de loop van de geschiedenis meermalen verbouwd, het laatst na onteigening door de DDR. Een kijkje binnen is zeer aan te bevelen. U vergaapt zich aan de kostbare meubels en voorwerpen in rococo­stijl, barok en Biedermeier. Tezamen geven ze een goed beeld van de leefwijze van de adel in de tweede helft van de 19e eeuw. Vanaf het Schloss kunt u eventueel verder wandelen naar het grote Wildpark Christianental. Neem dan wel een verrekijker mee, want de roofvogels, marters, dassen, herten, wilde zwijnen en wasberen lopen en vliegen er vrij rond. Een leuk idee is verder een tochtje met de Harzquerbahn, een stoomtreintje dat dwars door de Harz in zo'n tweeëneenhalf uur naar Nordhausen tuft. Onderweg kunt u uitstappen op één van de vijftien haltes. Vanaf station Steinere Renne kunt u een wandeling door het schitterende dal van de Steinere Renne maken. Wie in Drei Annen Hohne overstapt op de Brockenbahn bereikt per stoomtrein zelfs de top van de Brocken.

THALE Het is moeilijk voor te stellen dat het stadje rond de eeuwwisseling jaarlijks zo'n tienduizend kuurgasten ontving. Statige villa's en typische kuurhotels staan er weliswaar nog steeds, maar maken een weinig florissante indruk. Vermoedelijk heeft de bouw van hoogovens Thale als kuuroord de das omgedaan. De nabije omgeving is echter schitterend. Het 'wild romantische' dal van de Bode moet u zeker doorwandelen. Op de steile rotsen erboven liggen de Hexentanzplatz en de Rosstrappe, ooit Keltische rituele offerplaatsen. Naar de eerste gaat een kabelbaan; per stoeltjeslift stijgt u naar de Rosstrappe op. Op beide plekken hebt u een spectaculair uitzicht over het Bodetal, maar de heksendansvloer waar jaarlijks in de nacht van 30 April op 1 mei de Walpurgisnacht wordt gevierd, biedt het meeste vertier. Een slimme hotelier heeft er in 1901 een Walpurgishalle in 'oud­Germaanse stijl' laten bouwen. Binnen staat een grote offersteen en schilderijen die Goethes Faust en andere Walpurgissagen uitbeelden. Verder vindt u er het beroemde Bergtheater dat aan 1.400 mensen plaats biedt.

PANORAMA SCHLACHTBERG Het cilindervormige gebouw op de Schlachtberg, dat door de plaatselijke bevolking ook wel eens oneerbiedig het olifantentoilet wordt genoemd, bevat het monumentale schilderij “Frühbürgerliche Revolution in Deutschland”, waaraan de schilder Werner Tübke ruim 13 jaar werkte. Centraal staat de bloedige veldslag die in 1525 op deze plek tussen de adel en de opstandige boerenlegers van Thomas Müntzer plaatsvond. Eromheen zijn tal van andere historische gebeurtenissen afgebeeld, maar zonder chronologische volgorde, zodat het de doorsnee bezoeker enigszins doet duizelen. Het panorama is een typisch voorbeeld van de manier waarop men in de DDR de socialistische historie trachtte te verheerlijken. Na de Wende gingen er stemmen op om het monumentale gebouw (of liever: het werk) maar te vernietigen. Gelukkig is men zo verstandig geweest om dit tijdsdocument voor het nageslacht te bewaren.

86

QUEDLINBURG Quedlinburg is sinds de 15e eeuw gespaard gebleven voor verwoesting door brand of oorlog. Bovendien is het oude centrum al in de jaren '60 tot beschermd stadsgezicht uitgeroepen, zodat er weinig huizen vervangen zijn door nieuwbouw. Zodoende komt u ogen te kort wanneer u door de smalle, kronkelige straatjes langs de vakwerkhuizen wandelt ­ sommige klein en scheef, andere statig en rijkversierd. Het oudste huis van Quedlinburg (rond 1300) staat in de Wordgasse 3 en herbergt een museum over de geschiedenis van de vakwerkbouw. Om de burcht van Quedlinburg te bereiken, moet u de Schlossberg beklimmen. Als u via de Hohe Strasse omhoog wandelt, komt u langs de Finkenherd, een rij vakwerkhuisjes uit de 17e eeuw die, althans volgens de legende, de plek aanduiden waar zich de Vogelherd van de enthousiaste vogelvanger Heinrich I bevond. Hij zou hier ook gezeten hebben, toen hem in 919 de Duitse kroon werd aangeboden. Op de plek van het Schloss stond zijn burcht, maar de huidige gebouwen dateren van de 16e tot de 18e eeuw. Als u het Schlossmuseum bezoekt, komt u alles over de burchtgeschiedenis te weten en ziet u de Raubgrafenkasten waarin de beruchte Regensteiner graaf Albrecht lI een aantal maanden gevangen werd gezet. Op de Schlossberg bevindt zich eveneens de Romaanse stiftskerk St. Servatius met de graven van Heinrich 1 en zijn vrouw Mathilda. In de Schlosskrug kunt u na afloop iets eten; het terras biedt een schitterend uitzicht over de rode pannendaken en spitse kerktorens van Quedlinburg. Voor de Münzenberg moet u opnieuw klimmen, maar ook hier loont het de moeite. In 986 stichtte Mathilda er een vrouwenklooster dat echter in de Boerenoorlog werd verwoest. Dakloze werklieden, zoals ketellappers, kwakzalvers, muizenvallen­handelaren en muzikanten gebruikten vervolgens de stenen van de ruïne om er kleine huisjes van te bouwen.

AUTOREIS IN 2001 NAAR WERNIGERODE DAG 1 We vertrekken om kwart voor elf. We kopen kranten op de Donderberg. Er is een omleiding via Boukoul. In Elmpt tanken we bij Der Erich; Jos poetst provisorisch de auto. We rijden naar Kaldenkirchen waar we de autobaan nemen. Al voor Duisburg wordt de richting Hannover aangegeven, erg gemakkelijk te volgen. We stoppen onderweg twee keer om broodjes te eten en koffie uit de thermoskan te drinken. Clim presteert het om herhaaldelijk zijn motor uit te testen tot 170 km per uur, wel met wind in de rug en berg af. Jos doet voor het eerst in de Ka een dutje, ‘s nachts heeft hij maar enkele uren geslapen. Bij onze laatste stop ten noorden van het Harz ­ gebergte hebben we uitzicht op de hoogste top, de Brocken. Zo rond vijf uur komen we aan bij ons hotel. We checken eerst foutief in bij het goedkopere gedeelte. We zijn echter gehuisvest in een ruime kamer (met een pilaar in het midden) in het voormalige herenhuis, meer een soort kasteeltje eigenlijk. De villa dateert uit het jaar 1880 en is gebouwd door de architect die het slot Wernigerode heeft gerestaureerd. Vanuit het raam hebben we een mooi uitzicht op de stad Wernigerode. We gaan direct op stadsverkenning uit en belanden zo in een opengebroken straat. Veel hier in het voormalige Oost­Duitsland (DDR) wordt momenteel gerestaureerd of gerenoveerd, met name het wegennet krijgt een grote beurt. We drinken een pilsje in een jongerenkroeg waar men Creedence Clearwater Revival draait. Daarna eten we in de “Fürstengrotte”, een 87

restaurant dat min of meer bij het hotel hoort. Jos waagt zich er aan de Schweinehaxe, maar hij krijgt het enorme stuk vlees niet helemaal op tot groot plezier van het bedienend personeel. (“Kämpfen Sie noch immer? Haben Sie es noch nicht geschafft?”) Om 11.00 uur gaan we slapen, maar niet na bier (Clim) en Doppeltkorn (Jos) uit de minibar verschalkt te hebben. DAG 2 Even na negen uur kunnen we in een stijlvolle eetkamer genieten van een overvloedig ontbijt: alles is ‘drum und dran’ en dat wordt dan ook bunkeren geblazen. Om half elf lopen we omhoog de berg op naar de burcht, een wandeling van 10 minuten. Het is zondag, dus is het er erg druk, iets te veel mensen naar onze smaak. Enfin, we krijgen een rondleiding en bezichtigen de eetzaal, de feestzaal en de Königssaal, met name de laat­ ste ziet er fantastisch uit. Vanuit het hooggelegen slot hebben we een mooi uitzicht over stad en omgeving. Het slot is tot de huidige toestand gerestaureerd in 1880. Na een kort bezoek aan het museum nemen we Kaffee und Kuchen in het slotcafé. Te voet dalen we weer af naar het hotel, genietend van de bossen in uitbundige herfst­ kleuren. We lopen verder het stadje in, waar we een stuk pizza eten en vervolgens kerken en vakwerkhuizen gaan bekijken. Die laatste zijn meestal erg goed onderhouden, allemaal resultaat van gelden uit het westen. Het batterijtje van Jos zijn fotocamera is leeg, vergeefs gaat hij op zoek naar een fotozaak. Ook heeft hij tekort aan batterijen voor zijn hoor­ apparaat, maar een audioloog voor aanvulling ervan kan hij evenmin vinden. Het scheve huis en het huis van Klimt zijn interessant, evenals het oudste huis van de stad uit de dertiende eeuw dat er ook mag zijn. Uiteindelijk belanden we dan toch in een Biergarten, het is uitzonderlijk warm voor deze tijd van het jaar: 24 graden. Daarna terug naar het hotel, douchen en rusten. Om zeven uur eten we in een restaurant waar we omringd worden door een stoet gehandicapten, het lijkt hier wel de Pappelhof aan de Kapel in ‘t Zand! Het voedsel is niet bijzonder smaakvol, we zijn ontevreden. Uiteindelijk komen we terecht bij het Wirthaus ‘Zur Schönen Eck’, waar we menig pilsje aan de bar gezeten nuttigen. We raken er in gesprek met de Inhaberin. Termen als ‘Damals,’ ‘Drüben’, ‘Die Neuen Bundesländer’, ‘DDR’ en ‘vor der Wende” zijn niet van de lucht en keren regelmatig in de conversatie terug. Een eind na tienen zoeken we ons hotel weer op. DAG 3 Om half elf stappen we in ons autootje om de noordrand van de Harz te verkennen. Via het stadje Blankenburg rijden we naar het dorp Thale, waar verscheidene rotsformaties op ons liggen te wachten. We parkeren op een groot terrein en nemen de Seilbahn naar de top. De Rosstreppe heet het hier. We maken een wandeling over de klippen en bekijken de historische hoefafdruk van een legendarisch paard. We dalen weer af, drinken ergens iets en 88

nemen dan een cabinelift aan de andere kant van de vallei naar de Hexentanzplatz. Daar heeft men een toeristisch circus met kermis en al gesitueerd, iets wat ons niet zo bevalt. Gelukkig is het er niet al te druk. We bestellen er Bratwurst mit Brot en eten dat aan een houten kampeertafel buiten op. We stappen weer in de auto en rijden verder. Een mooie route voert ons langs dorpjes als Stiege, Allrode en Hasselfelde, waar we Kaffee und Kuchen in een hotel nemen. We maken een wandeling naar een uitzichtpunt bij de Rappbode Talsperre, een stuwdam met een stuwmeer dat de omgeving van stroom en uiteraard drinkwater voorziet. Onderweg parke­ ren we foutief bij een Spar­winkel waar we inkopen doen (vooral bier dus…) Rond vijf uur zijn we terug van onze “excursie”. Eten doen we die avond in de binnenstad in een druk beklant restaurant. We moeten bijna veertig minuten op onze bestelling wachten, gelukkig is het de moeite waard, want het smaakt ons uitstekend. Naast ons ligt een reusachtige hond, die echter niemand kwaad doet, een echte lobbes dus. Aan de boulevard drinken we een biertje in een chique (maar lege) tent. Na tienen terug in hotel. DAG 4 Die morgen voert ons trouwe Kaatje ons naar het plaatsje Elbingerode, waar we de hoog­ vlakte bereiken. Andere plaatsen die we passeren in het middelgebergte zijn Tanne, Sop­ hienberg, Ilfeld en Königshütte. Clim kan hier goed zijn stuurmanskunst in al die bochten oefenen. Aan de zuidkant van de Harz aangekomen rijden we door naar Bad Frankenhausen, waar we al gauw het hoog gelegen gebouw van het Panorama zien liggen. Het panorama bestaat uit een ronde cilinder van 14 meter hoog en 123 meter breed, nogal karakteristiek in dit landschap. Het kost ons vijf minuten om naar boven te lopen. Voor we de show bekijken (het panorama dus) nemen we ‘Kaffee und Kuchen’ in het restaurant. Het ronde panorama bevalt ons wel, het bevat meer dan 3.000 geschilderde figuren die gewikkeld zijn in de Eerste Frühbürgerliche Revolution in de zestiende eeuw (Dertigjaige Oorlog). Deze Rotunda is door de DDR ­kunstenaar Werner Tübke geschilderd. We vinden het te vergelijken met het panorama van de Slag bij Waterloo en het Panorama Mesdag in Den Haag (dat we overigens nooit gezien hebben). We zijn onder de indruk van dit weinig bekend staand monument. Dwars door het kleine Kyffhauser Gebirge rijden we terug. We komen terecht tijdens het spitsuur op een drukke weg vol zwaarbeladen vrachtauto’s waar Clim niets van moet hebben. Hij durft die namelijk nooit te passeren op een tweebaansweg, met als gevolg dat we in een slakkengangetje achter die stinkende en lawaaierige Brummi’s moeten aanhob­ belen. Enfin, we zijn in ieder geval voor zessen weer ‘thuis’ . De Fürstengrotte van de eerste avond biedt ons weer een groot eetfestijn (wel zelf betalen natuurlijk, hier krijgen we niets cadeau). Jos geniet van een heerlijke Jägertopf (een soort 89

goulashgerecht), terwijl Clim onhandig een kandelaar omstoot. Pilsjes in onze stamkroeg (“Zur Schönen Eck”). Jos begint op de kamer aan een nieuw boek; Hotel Honolulu van Paul Theroux. DAG 5 In de ochtenduren staat een bezoek aan de historische Unesco ­ stad Quedlinburg op het programma. Het heenritje door flarden mist en nevelbanken duurt nog geen dertig minuten, het ligt dan ook maar dertig kilometer van Wernigerode af op voormalig DDR­gebied. Dit wereldcultuurerfgoed van de mensheid bevalt ons goed. De vakwerkhuizen staan er goed in het gelid en zijn netjes afgewerkt. We parkeren gratis aan de rand van de binnenstad. De slotburcht is ons eerste doel. Die is imposant gelegen op een hoge rots die het stadje domi­ neert. We hebben er een mooi uitzicht over de rode pannendaken. De Schatzkammer is zijn naam waard. Het museum richt zich vooral op de boerenoorlogen en de 30­jarige Oorlog uit de vijftiende en zestiende eeuw (wat weten wij als Nederlanders daar weinig van!). Er lopen veel toeristen rond, het stadje heeft inmiddels een zekere populariteit verworven. We spotten er naast Nederlanders ook veel Denen. Jos ontdekt op het marktplein een foto­ zaak waar men handig een nieuwe batterij in zijn camera zet. We lunchen ergens en eten goedkoop gehakt met brood en Sülze (een soort hoofdkaas). Daarna bekijken we nog een kerk en het stadhuis. Veel gebouwen zijn er ooit afgebrand (alles van hout!), maar dat is er niet aan af te zien: met Duitse Gründlichkeit zijn ze als nieuw herbouwd. Het blijft schitterend herfstweer. Het is opnieuw meer dan twintig graden en we genieten volop van de kleurenpracht en de uitbundige tinten die het najaar ons biedt. Op ons gemak rijden we door naar Blankenburg, waar we in een café bij een plein eten. Jos bestelt er Baumeister Schnitzel (een soort cordon bleu), terwijl Clim zich bij zijn vertrouwde steak houdt. Pilsjes bij onze stamkroeg, waar nu een invalster de scepter achter de bar zwaait. Jos moet er heel lang op zijn cappuccino wachten, dergelijke bestellingen zijn ze hier niet echt gewend. Het is “Bier her!” wat de klok slaat... DAG 6 We besluiten er een wandeldag van te maken. We rijden naar Drei Annen Höhne, waar een echt ontvangsthuis voor wandelaars zoals ons is gebouwd. Er is dan ook een ruime parkeerplaats naast de spoorbaan. Ja inderdaad, er gaat ook een stoomtreintje helemaal omhoog naar de Brocken! Op onze wandelschoenen lopen we de bergen in. Aanvankelijk is de wandelroute nogal vlak, maar allengs begint hij te stijgen. Om elf uur moeten we al de eerste rustpauze inlassen, vooral om Jos op adem te laten komen. Dat is in de buurt van de Trudel­Klippen. Vele andere klippen zullen nog volgen: de Otto­Klippen, de Bären­Klippen en de Leisten­Klippen. We bereiken de top van de Brocken niet (dat was ook niet de bedoeling), maar desondanks hebben we een weidss uitzicht van wel 20 kilometer ver over de omgeving (enerzijds de bergen, anderzijds het begin van de Duitse laagvlakte, ofwel Tiefebene). Boven 90

is de begroeiing karig, het lijkt er meer op heide. Karakteristiek zijn er de vele boomstronken zonder bast die in grillige vormen tussen de struiken en het gras liggen. Door de bedding van een drooggevallen beek en langs een skihelling dalen we snel af. Onderweg komen we veel andere wandelaars tegen, onder andere twee Limburgse families met jeugd. Op de parkeerplaats aangekomen worden we verrast door een Kuki, een mobiele veldkeuken waar we uit grote gamellen rijkelijk met worst en spek gevulde erwtensoep kunnen krijgen, echt iets voor Jos dus, een spekkie voor zijn bekkie. Clim houdt het weer eens bescheiden bij Bratwurst mit Brot. We bezoeken nog een half uurtje het Visitor Center (waarom in het Engels?) dat heel educatief van opzet is. We nemen er allerlei aardig infomateriaal mee. Om half vier zijn we terug in de stad Wernigerode. De beoogde kerkbezichtiging gaat niet door, het geval is gesloten. Open is wel het Harzer Museum, waar we een uurtje doorbrengen om met name veel over de plaatselijke mijnbouw te weten te komen. Er staan complete modellen van mijngangen en werktuigen tentoongesteld. Kaffee und Kuchen in een soort serre in een dure tent, het Gotische Haus. Eten doen we die avond bij de ‘Alten Fritz’, het is verder o.k., maar niets aparts. Pilsjes volgen in een historische kroeg, heel stijlvol. Ik meen dat dit etablissement Kretschmer’s Haus geheten was. In het hotel bekijken we een soort Heimatfilm op de televisie: nostalgie uit DDR­tijd, eigenlijk wel aardig om te zien. Morgen vertrekken we, dus Clim maakt zijn voorraad Warsteiner Bier op. DAG 7 Eigenlijk niets te melden. Uitchecken vormt geen probleem en in een noodgang rijden we terug naar Nederland. Onderweg natuurlijk een keer stoppen om de chauffeur (en de bijrijder) de gelegenheid te geven zijn benen te strekken en een peuk te roken. Verder onderweg niets vermeldenswaardig gebeurd. Thuis tegen drie uur.

DE PALTS IN GOSLAR 91

BADEN: HEIDELBERG E.O. (2001) Tanken in Duitsland Voor we om half twaalf vertrekken bel ik eerst nog even Corné om hem goedendag te zeggen. Net over de grens bij Elmpt gaan we de autobaan op, maar we moeten snel tanken om niet droog te vallen. Voor alle zekerheid gaan we er bij Niederkrüchten weer van af. Daar vinden we tot onze verbazing geen Tankstelle, zodat we terug moeten rijden naar Elmpt. We laten er tevens de olie en het water controleren door een Schwarze Knecht, Erich genaamd. Ik geef hem in een opwelling vijf mark fooi. We zoeken de autobaan weer op en rijden door tot het Kreuz Mönchen Gladbach. Daar nemen we de afslag naar de A61, een belangrijke autobaan die we tot achter de stad Worms gaan volgen. Rustpunt bij Koblenz Het schiet lekker op, want Clim houdt hier een gemiddelde snelheid van boven de honderd­ veertig kilometer per uur aan. We stoppen een keer kort om broodjes en koffie naar binnen te werken. Een langere rustpauze nemen we ter hoogte van Koblenz, waar we het dal van de Moezel oversteken. Aan de rand van een hoge brug met slanke pijlers van 78 meter hoog ligt een grote Raststätte waar we een half uurtje verblijven. Bij mij komt de sfeer uit het begin van de jaren zeventig weer naar boven drijven, een tijd waarin we regelmatig langs de autobanen stonden te liften. Vooral het voortdurende geluid van het voortrazende verkeer staat me nog goed voor de geest. Ook de relaxte manier waarop mensen uit de auto stappen om hen benen te strekken komt heel herkenbaar voor. Onze eerste echte Stau In de buurt van Bamberg stoten we ineens op een file. We sluiten ons rustig aan, wat wil je anders. Het is gelukkig schitterend weer, maar voor de temperatuur in de auto is dit funest: het wordt er bloedheet. Af en toe kunnen we een stukje naar voren rijden, maar dat schiet niet op. Na een dikke drie kwartier is het zo ver: we kunnen door. We vermoeden dat wegwerkzaamheden de oorzaak van de file zijn. Op de radio horen we dat onze file zo’n 8 km lang is. In de buurt van Mannheim ­ we zitten dan al op een andere autobaan ­ hebben we vervolgens te maken met langzaam rijdend verkeer, een soort mobiele file. Deze hier wordt veroorzaakt door een wegversmalling. Er wordt keurig ingeritst, zonder overspannen toestanden, wat Clim niet alleen verbaast, maar ook waardeert. HOTEL GARNI AMBIENTE Het hotel heb ik gevonden via Internet. Ze hadden er geen e­mail, dus heb ik telefonisch de vier nachten gereserveerd. Zo deden we dat vroeger ook altijd. Garni betekent dat er behalve het ontbijt niets extra’s wordt geboden: er is dus geen bar of restaurant. We hebben er de beschikking over een suite, inclusief minibar. We krijgen een sleutel voor dag en nacht. De receptioniste is een aardige meid met waarschijnlijk een tikkeltje zuidelijk bloed. We betalen voor het Doppelzimmer 160 DMark, inclusief het ontbijtbuffet. Dat ontbijt is niet 92

echt ‘reichhaltiges’, maar wel ‘zureichend’. Parkeren kunnen we achter het hotel, te bereiken via een hoge op­ / afrit. Onze kamer ligt op de begane grond, pal aan de straat. Vandaar dat we last hebben van het verkeer, vooral de stadsbussen maken behoorlijk veel lawaai. Aankomst tijdens het spitsuur Om half zes rijden we de stad Heidelberg binnen. Het is er druk, maar Clim staat zijn mannetje. We weten niet precies de weg naar Ziegelhausen, maar volgen de borden, die ons langs de Neckar voeren. We rijden de stad weer uit langs de zuidoever, wat volgens mij de verkeerde kant is. Gelukkig zien we bij Schlierbach een brug voor ons opdoemen. Via die brug kunnen we Ziegelhausen bereiken. We zijn de weg dus toch niet kwijtgeraakt, waarschijnlijk door puur mazzel. Het vinden van hotel Ambiente is dan nog maar een fluitje van een cent. Na het inchecken maken we direct een verkennende avondwandeling langs de Neckar en door het dorp. Met de stadsbus Elke dag staan we zo rond half negen op. Voor tienen zijn we meestal met het ontbijt klaar, waarna we onze activiteiten starten. De eerste dag nemen we de bus (3,5 mark per persoon, enkeltje) naar de stad. Op de noordoever stappen we uit, waarna we langs de boorden van de rivier naar de Alte Brücke lopen. Op de Wiesen liggen nu al veel jongeren te zonnen. Via die oude brug belanden we in het historische centrum van de studentenstad, de zogenaamde Altstadt. We drinken koffie (meestal bestellen we twee Kännchen Kaffee) in een bruine kroeg van een brouwerij. Naast ons zit een grote groep Chinezen bier te drinken; toeristen of diplomaten? Heidelberg blijkt heel populair te zijn bij verre buitenlandse toeristen, zoals Amerikanen en Japanners. De Marktplatz met zijn Brunnen wordt, ook al is het vroeg in het seizoen, voornamelijk ingenomen door terrasjes. Kabelbaan naar Königsstuhl Via de Kornmarkt (met een opvallend zuil met een Mariabeeld erop, die Mariensäule genaamd, stamt uit 1718) lopen we toevallig tegen de ingang van de kabelbaan aan. We bedenken ons niet lang en gaan onmiddellijk naar boven. We hebben twee tussenstops, waarvan een bij het Schloss. We gaan met deze zgn. Bergbahn mee tot helemaal bovenaan. Daar bovenop de de 550 meter hoge Königsstuhl hebben we een groots uitzicht op niet alleen de stad diep onder ons, maar ook over de hele omgeving. Zo kunnen we duidelijk de industriesteden Mannheim en Ludwigshafen in de Rheinebene zien liggen. Afdaling door dichte bossen We besluiten niet met de kabelbaan naar beneden te gaan, maar zelf onze weg via de paden terug naar het dal te zoeken. Het wordt een mooie wandeltocht over dichtbeboste hellingen, met een gemengd bos. Gelukkig heb ik geen last van al te zere knieën; bovendien draagt 93

Clim mijn schoudertas. Van fraaie uitzichten kunnen we echter niet genieten, daarvoor is de begroeiing te dicht. Anderhalf uur later bereiken we de ingang van de burcht, het slot, het kasteel, de vesting.... Daar verliezen Clim en ik elkaar een tijdje uit het oog, maar al gauw vinden we elkaar weer terug. Het slot Heidelberg Voor we de burcht bezoeken lunchen we op het terras van het slotrestaurant. De tuinen laten we links liggen, niet opzettelijk overigens, we zijn gewoon vergeten ze te bezoeken. We zijn beslist niet de enige die op het idee zijn gekomen om op deze zonnige dag Heidelberg aan te doen: het stikt er van de Japanners en Amerikanen. We zien af van een geleide excursie door het binnenste van het slot, maar bekijken de binnenhof, de terrassen en de gevels van gebouwen die grotendeels tot ruïnes zijn verworden. Interessant is het enorme wijnvat waarin de paltsgraaf zijn tienden aan wijn van de wijnboeren opsloeg: het kan 200.000 liter wijn bevatten. Het neemt de ruimte van een complete zaal in. Het valt ons op de het hele complex opgebouwd is in verschillende stijlen. Het is namelijk een aantal keren verwoest (in de Dertigjarige Oorlog en door de Fransen van de Zonnekoning), waarna het weer opgebouwd werd in de bouwstijl die op dat ogenblik in zwang was. De uitzichten op de stad zijn er wel de moeite waard. Andere attracties De rest van de middag slenteren we door de stad richting , Bismarckplatz waar we de bus terug moeten nemen. Op de Hauptstrasse is het erg druk, maar ze onderscheidt zich in niets van andere hoofdstraten in grote Duitse steden. We bezoeken wel nog even de Heiliggeistkirche, een gotische kerk uit 1400. Ze is heel sober ingericht en herbergt de graven van enkele koningen en andere edellieden. Op de Bismarckplatz (een verkeersplein met veel bushaltes) wachten we vergeefs op onze aansluiting naar Ziegelhausen. We nemen een bus die dezelfde kant opgaat ­ ze zit vol gehandicapten ­, maar we stappen veel te vroeg uit, waardoor we nog een half uur moeten lopen voor we het hotel bereiken. Blunderen bij parkeren Nog twee andere keren bezoeken we de stad, nu niet met de bus, maar met ons eigen Kaatje. We parkeren hem in een van de (ondergrondse) parkeergarages in het centrum. De eerste keer maken we een fatale blunder. We denken dat we bij de slagboom moeten afrekenen, maar niets blijkt minder waar. We houden het verkeer op en met het schaamrood op de kaken moeten we de automobilisten achter ons verzoeken om plaats te maken zodat we terug kunnen rijden. De tweede keer dat we parkeren, ergens anders, informeren we gelukkig van te voren hoe de betaling daar is geregeld. Tijdens deze bezoeken dwalen we tamelijk doelloos door de stad.

94

Kaufhof en Museum We lopen warenhuizen zoals de Kaufhof binnen (en drinken daar koffie), bezoeken een klein maar mooi liturgisch museum (waardevolle kazuifels, kostbare monstransen en kruis­ beelden) naast de Jezuïetenkerk. In de kerk kunnen we genieten van het spel van de organist. Hij is zich alvast aan het warmdraaien voor een concert dat om 18.00 uur die avond begint. De kerk is niet zo bezienswaardig, ook al omdat er net restauratiewerkzaamheden aan de gang zijn en hele gedeelten afgesloten zijn. We nemen bij een bank geld op met onze pinpassen. Een keer besluiten we in de binnenstad te eten en wel bij een Indisch restaurant. De eigenaar is een Punjabi die hier via Engeland verzeild is geraakt. We kiezen voor ‘lassi’ (Jos), ‘Palak Paneer’ (kaas met spinazie), ‘Tandoori Chicken’ (Clim) en nog wat andere typisch Indiase gerechten. HISTORIE HEIDELBERG E.O. De omgeving van Heidelberg wordt al heel lang door mensen en zijn voorgangers bewoond. Men heeft er resten gevonden van een 600.000 jaar oude mensachtige, een soort Neanderthaler die men de “homo heidelbergensis” heeft gedoopt. Op de Heiligenberg zijn resten gevonden van Keltische nederzettingen en fortificaties die uit de vierde eeuw voor Christus stammen. In de eerste eeuw voor Christus kwamen de Romeinen, die in totaal wel negen kastelen aan de Neckar ­ oever hebben gehad. In die tijd is ook de stad zelf ontstaan. Daarna volgde de periode dat de Romeinen overspoeld werden door Alemannen, Franken en andere Germaanse stammen. Toen die eenmaal waren bekeerd kwam Karel de Grote aan de macht. In de tiende eeuw kwam Heidelberg echt tot bloei dankzij de handel en vestiging van kloosters in de buurt. In 1386 kreeg de stad de derde universiteit van Noord ­ Europa (na Wenen en Praag). In de hierna volgende eeuwen kwam de stad vaker in vreemde handen (ook van andere Duitse vorsten!) en werd ze herhaaldelijk platgebrand en verwoest. Pas in het begin van de negentiende eeuw kwam men er in rustiger vaarwater en kon men zich verder ontwikkelen tot een centrum van kunsten en wetenschappen.

LUSTSLOT SCHWETZINGEN Historie

De plaatselijke keurvorsten hadden al in 1350 op deze plek een jachtslot. Dat werd in de loop der tijd herhaaldelijk verwoest. In 1699 werd het huidige paleis in barokstijl gebouwd door ene Johan Adam Breunig. Het hof kwam tot grote bloei in de regeringsperiode van paltsgraaf Carl Theodor, een minnaar / mecenas van kunsten en wetenschappen. In die tijd werd het complex het “Versailles van de Pfalz” genoemd.

Het lustslot We willen niet alleen in Heidelberg blijven, maar ook de omgeving zelf verder verkennen. Op voorstel van Clim rijden we op een morgen naar het nabijgelegen dorp Schwetzingen. Ik had er nog nooit van gehoord, Clim blijkbaar wel. We bezoeken er de zomerresidentie van een paltsgraaf uit Mannheim; rondom het paleis heeft men zich uitgeput in de aanleg van tuinen die met die van Versailles zijn te vergelijken. Het is er drukker dan we verwachten, maar het 95

is dan ook weer schitterend zomerweer. Er is letterlijk geen vuiltje aan de lucht. We kiezen voor een rondleiding met gids (vrouw met dochtertje) door het paleis. Het interieur valt nogal tegen; er is minder luxe dan we in dergelijke gevallen gewend zijn. De gids vertelt echter aardige bijzonderheden uit het dagelijkse leven van de toenmalige adel en die liegen er niet om! Fraaie moskee Na van ‘Kaffee mit Kuchen’ in het slotrestaurant genoten te hebben, bekijken we verder op ons gemak de uitgestrekte tuinen. Er is hier eerder sprake van een park met ruime waterpartijen, kiosken, prieeltjes en lommerrijke lanen. We bezoeken niet alles (we missen met name het theater, de botanische tempel, het badhuis en de Oranjerie), maar gelukkig zijn we wel in staat om te genieten van de Moskee met minaretten en bijgebouwen. Naar onze smaak is dit het hoogtepunt van de tuinarchitectuur hier. Hoewel, de tempel van Apollo is ook niet te versmaden. Van hieruit heb je ook een uitzicht over de tuin en het paleis. Via een door mensenhanden gemaakt grottensysteem kom je aan de andere kant van het monument uit. Er zijn verder veel watervogels in het park. We luieren nog even in het malse gras voor we om drie uur naar Heidelberg terugrijden. We willen daar nog wat rondslenteren. Zo maar wat rijden We weten die morgen nog niet echt wat we gaan doen. In plaats van de stad in te rijden, buigen we naar het noorden af. Via Handschuhsheim belanden we in het dorpje Dossen­ heim. Daar nemen we een weg die ons door de donkere bossen omhoog voert, wel acht kilometer lang. Onderweg pauzeren we even op een open plek. Je mag hier niet overal met een auto komen, dus we houden ons strikt aan de waarschuwingen op de borden. Tot onze verbazing komen we aan bij een restaurant, de Weisse Stein geheten, dat op de top van de berg ligt. We zitten dan nog steeds midden tussen de bossen. Even de benen strekken... Vanaf een houten toren lopen allerlei wandelroutes door het bos. We kiezen er een uit van 6 kilometer lang; op de helft zouden we terugkeren. Op de een of andere manier schijnen we een richtingwijzer gemist te hebben, want het beloofde uitzichtpunt over het Odenwald laat op zich wachten. We besluiten op eigen houtje door te lopen, steken een verkeersweg over (toen was onze fout zonneklaar!) en bereiken de bewoonde wereld. Het dorpje blijkt Wilhelmsfeld te heten, helemaal aan de andere kant van de berg en niet ver af van ons eigen dorp Ziegelhausen. We drinken koffie in de Schriessheimer Hof, waar we van de bedienende juffrouw een Wanderkarte van het Ortsgebiet cadeau krijgen. Daarna lopen we in één ruk terug naar de Weisse Stein, nu evenwel zonder omwegen en nauwlettend de route op de kaart volgend.

96

Brotmahlzeit als lunch Het is inmiddels al twee uur in de middag. We strijken neer op het beschaduwde terras van het restaurant en bestellen een heerlijke broodmaaltijd met producten uit de eigen streek, zoals bloedworst, Schinken, hoofdkaas en Hausmacher Leberwurst op roggebrood. Zoiets eenvoudigs, maar wel uiterst hartig, vind je bij ons weten nergens in Nederland. Daar blijven ze zweren bij kleffe broodjes met ham of kaas, of nog erger, bij voorverpakte sandwiches van wittebrood. Het eerlijke eten in Duitsland is een van de redenen waarom we er de laatste tijd zo vaak op vakantie komen. Ook de vriendelijkheid van de bevolking speelt een rol; zelden worden we er onheus bejegend. De mensen zijn voorkomend en beleefd. Om 15.00 uur zijn we weer terug in Heidelberg. We hebben tijdens deze vakantie wel wat meer willen wandelen, maar omdat ons maar 4 volle dagen ter beschikking staan, hebben we ook een keuze moeten maken uit zogenaamde culturele activiteiten, zoals het bezoeken van steden en paleizen. Trouwens, dan loop je op een dag ook heel wat af! DOM ZU SPEIJER

Prima tussendoortje Als alternatief voor het bezoek aan het zomerpaleis in Schwetzingen hadden we aanvankelijk ook de oude plaats Speyer met zijn majestueuze dom in gedachten. Aangezien onze terug­ reis dankzij de autobanen toch snel zou verlopen, plannen we dit bezoek op de ochtend van onze vertrekdag. Speyer ligt niet zo ver van Heidelberg af, nog geen 50 kilometer, dus van een omweg is in dit geval geen sprake. Vanuit Speyer kunnen we ook nog eens direct de A6 nemen, waardoor we twee Autobahnkreuzen mijden (nl. die van Mannheim en Heidel­berg). En dat trekt Clim natuurlijk weer, hij rijdt liever rechttoe rechtaan over de autobaan, zonder moeilijke invoegmanoeuvres te hoeven uitvoeren. Gelegen aan de Rijn Het stadje is mooi gelegen op een heuvel langs de linker Rijnoever; zie hiervoor de foto’s hieronder. Vanaf de Kathedraal kun je een wijde blik op de omgeving werpen. Al van verre zie je de hoge torens van het monumentale gebouw de streek domineren. Het ligt onmid­ dellijk aan de rand van de stad. Het moet wel veel bezoekers trekken te oordelen aan de immense parkeerruimtes die er, met name voor toerbussen, zijn aangelegd. Hoewel, het Technik Museum en IMAX­Theater liggen ook vlakbij. Met meer tijd zouden we met name dat museum hebben willen bezoeken. We vinden na enig zoeken een parkeerplekje vlakbij de kerk. Dik anderhalf uur blijven we in Speyer; we wandelen ook nog de hoofdstraat af en drinken ergens koffie. GROOTSTE ROMAANSE KERK De ‘Kaiser­ und Marien Dom’ werd in 1030 opgericht. In de loop der tijd is ze natuurlijk uitgebreid en gewijzigd. In 1689 werd ze grotendeels verwoest, maar al snel werd ze in min of meer dezelfde stijl herbouwd. In de crypte (een soort catacomben die nog in de oorspronkelijke staat bewaard zijn

97

gebleven) liggen acht Duitse keizers en koningen begraven, alsmede een stel bisschoppen. In 1981 werd de Dom door de Unesco op de lijst van Werelderfgoederen geplaatst. Ook het Rathaus en de Läutturm van de stad zijn het bezichtigen waard.

HET OUDE HEIDELBERG

Met historie beladen Gedurende ons gehele verblijf in Heidelberg en omgeving bezoeken we er slechts een enkel museum. Dat komt omdat we het bijzonder goed treffen met het weer: voortdurend kunnen we genieten van een stralend zonnetje. Toch lijkt het me de moeite waard om in dit verslag enige impressies op te nemen wat er zoal in de musea wordt geboden. Ik heb gekozen voor enkele nostalgisch aandoende, romantische schilderijen uit lang vervlogen tijden die de sfeer van vroeger eeuwen treffend uitbeelden. ZIEGELHAUSEN

Door stad geannexeerd Het dorpje Ziegelhausen (nou ja, toch nog zo’n 10.000 inwoners) ligt op 5 kilometer afstand van Heidelberg op de noordelijke oever van de Neckar. Het is officieel door de grote stad ingelijfd en is dus gewoon een wijk ervan. Het is met een brug verbonden met een ander geannexeerd dorpje (Schlierbach) op de zuidoever, De avonden brengen we door in het dorp. We gebruiken er drie keer het avondeten: bij een Duits Gasthaus (met Turkse eigenaars), bij de Schwarze Adler (een gerenommeerd restaurant met Italiaanse eigenaars) en bij een stijlvolle pizzeria (met...., inderdaad, Italiaanse eigenaars). In dit laatste restaurant krijgen we op ons verzoek een speciaal menu (Schnitzels bij de pastagerechten). Na het eten keren we doorgaans naar ons hotel terug om de rest van de avond tv te kijken, o.a. naar Europa Cup ­ voetbalwedstrijden. We zien die Bayern kampioen worden. Jos brengt de avonden vaker lezend door. Hij heeft enorm veel last van pijn in zijn onderrug. Ook Clim heeft een kwaaltje: hij lijdt al dagen aan een hevige vorm van constipatie. Onze vaste Biergarten Steeds als we tegen de avond terugkomen is onze eerste gang naar de rijk beschaduwde Biergarten die bij restaurant Schwarze Adler hoort. De obers en kelnerinnen daar zijn echte beginners, de gasten wordt schriftelijk verzocht daar rekening mee te houden.... Clim kan het niet nalaten zo’n werkstudent tips over het dragen van dienbladen te geven. Vanwege de opening van het seizoen zijn de prijzen de eerste dag aanmerkelijk verlaagd: 4 mark voor een halve liter, dat is niks dus. In de buurt ligt ook nog een supermarkt (Tsjiba) waar we lekker Warsteiner bier inslaan en voor we op vrijdag naar huis gaan onze voorraden aanvullen. Daardoor hoef ik in het weekeinde niet meer naar Lidl of de Edah om wekelijkse inkopen te doen.

98

Klooster Stift Neuburg Voor je het dorp inrijdt ligt links op de helling een klooster uit de elfde eeuw. Het ligt daar prachtig; je kunt er vanaf de kloostermuren genieten van een ruim uitzicht op het dal van de Neckar. Het klooster heeft tot drie ordes behoord: Jezuïeten, Cisterciëncers en Bene­ dictijnen. Tegenwoordig zwaait die laatste orde er weer de scepter. We mogen het klooster niet bezichtigen, maar het belendende kerkje wel. Dat is toch openbaar, voegt pater­portier ons toe. Helaas is het kerkje (op zijn ligging na dan) niet echt de moeite waard. We doen dit klooster ‘s morgens aan als we op weg zijn naar Heidelberg.

HEIDELBERG

99

OSTSEE: LÜBECK / ROSTOCK / WISMAR (2004) DAG 1 Voor we zo rond elf uur in Elmpt de autobaan op flitsen rijden we nog even langs het winkelcentrum van de Donderberg om rookwaar en de zaterdagkranten op te halen. We zoeken naar het bord Hannover, dat we pas later dan verwacht (zo ongeveer achter Duisburg) ontdekken. Vanaf dat punt maken we ons geen zorgen meer om de juiste autobaan te pakken te hebben: deze leidt ons rechtstreeks tot voorbij Hamburg. Onderweg stoppen we twee keer om koffie te drinken en sigaretjes te paffen. Achter Hannover is het voorbij met de glooiende heuvels van het Sauerland en het Weserbergland en strekt zich de eindeloze Norddeutsche Tiefebene voor ons uit. Dan begint het langdurig te regenen. We hebben daarbij vooral last van de Sprühregen van de Brummi’s die we voorbijkarren. Rond vijf uur verlaten we 30 km achter Hamburg de autobaan, waarna we binnen vijf minuten ons hotel in het centrum van het kleine stadje / grote dorp Reinfeld hebben gevonden. We krijgen een kamer op de tweede verdieping onder het pannendak toegewezen. Die is ruim en schoon. Weliswaar met schuine muren en een pilaar midden in de kamer, maar ook met een extra torenkamertje dat we als lees– en rookruimte gaan gebruiken. We blijven 4 dagen in hotel Stadt Reinfeld, waarvoor we € 70 per nacht kwijt zijn. ‘s Avonds gaan we op verkenning het stadje in, eigenlijk meer om een restaurant te zoeken. We belanden bij een kroeg waar je ook kunt eten. Dat worden Schnitzels, die goed te pruimen zijn. Het regent nog steeds een beetje. De paraplu van Jos is zo geruïneerd dat hij hem weggooit. Gelukkig heeft hij nog een reserveparaplu in de auto liggen. Op de tv krijgen we de zender Arte door. Daarop wordt een documentaire over de familie de Medici uit Florence getoond die Jos met veel interesse volgt. Prachtige opnames en interessante weetjes over: Donatello, Michelangelo, paus Clemens, Leonardo da Vinci, John Locke, Botticelli, Brunechelli en vele andere. Heel educatief! DAG 2 Die ochtend genieten we van een uitstekend ontbijt. Tot onze verbazing zijn we niet de enigen; er zijn meer gasten dan we verwacht hebben. Het is somber weer en het regent regelmatig. Om toen uur staan we op het station, dat 150 meter verderop gelegen is. Bij de kaartjesautomaat krijgen we hulp van een jong pubermeisje. We kunnen alleen maar enkel­ tjes kopen. De rit naar Lübeck duurt slechts tien minuten. Het oude station daar wordt net verbouwd, wat voor Oostduitse toestanden zorgt. Ook de rangeerterreinen voor de stad bieden een trieste aanblik, net als overal trouwens. Onkruid wieden hoort er tegenwoordig niet meer bij. We lopen het centrum binnen en maken een urenlange wandeling langs de diverse bezienswaardigheden: Lübeck heeft 220.000 inwoners. De stad is gesticht in de 12e eeuw door Heinrich der Löwe. Het was ooit een van de belangrijkste Hanzesteden. 100

HOLSTEN TOR

Kenmerkend voor de stad. Ligt nu wat lager, want sinds 1498 is ze in de moerasachtige bodem weggezakt. Museum met maquettes, scheepsmodellen en documenten. POPPENTHEATER

Een van de grootste van Europa. Bakstenen gevel uiteraard. Niet naar binnen gegaan. PETRI - KIRCHE

Een somber aandoende kerk met twee torens die je kunt beklimmen. MARIEN - KIRCHE

In de 13e eeuw gebouwd, na WO 11 weer volledig herbouwd, ze was totaal vernieuwd. Een van de kerklokken heeft men laten liggen. De torenspits is 125 meter hoog. De afmetingen zijn indrukwekkend. Interessant: het bronzen doopvont en het orgel. STADHUIS

Het raadhuis vinden we niet zo bijzonder. Het stamt uit de dertiende eeuw, maar is in de loop der tijd verbouwd en herbouwd in diverse stijlen., o.a. met erkers en een trappenhuis. JACOBI KIRCHE

Een sobere protestantse kerk met een speciaal hoekje voor de omgekomen matrozen op zee. Er ligt zelfs nog een complete reddingssloep. HAUS SCHIFFFAHRTGESELSCHAFT

Middeleeuwse bakstenen pand met trapgevel en soort erkertjes. Tegenwoordig een duur restaurant waar' s middags Amerikaanse toeristenbussen voor de lunch stoppen. GYMNASIUM SCHULE

Daterend uit het begin van de negentiende eeuw. Strenge façade die orde en tucht aankondigt. BURGKLOSTER / MUSEUM

Weinig opvallend, vrijwel compleet middeleeuws klooster achter een neogotische gevel. Interessant met zijn gewelven en kruisgang. Museum in de kelder en op zolder. Heeft nu een culturele bestemming gevonden. Tijdens ons bezoek vindt voor het de ingang een film­ opname plaats. Clim loopt, door de scène en wordt afgeblaft door een lid van de filmcrew. BURGTOR / -BRÜCKE

Aan de noordkant van de stad. Maakte deel uit van de historische vestingwerken van de stad. Bestaat uit 5 verdiepingen; vlakbij ligt de haven. 101

OVERBECK MUSEUM

Ook wel: Behnhaus und Dragerhaus. Achter een classicistische gevel schuilt een patri­ cierswoning uit de achttiende eeuw. Mooie kunstcollectie, met o.a. figuren van Ernst Barlach en enkele werken van Edvard Munch. Ook Max Liebermann is vertegenwoordigd. Het gebouw zelf (bijv. het trappenhuis) is eveneens de moeite waard. ST. ANNEN MUSEUM / KLOOSTER

Dit nonnenklooster uit 1515 is onlangs geheel gerestaureerd en fungeert momenteel als museum voor vooral houtsnij­ en schilderkunst op het gebied van religie. Staat bekend vanwege het altaar van Hans Memmling uit de 15de eeuw. Het hele complex heeft ook een educatief karakter. DOM

Basiliek uit 1230, later verbouwd. Groot Triumphkreuz (17 m hoog) van Bernt Notke. Veel nissen met mausolea van rijke handelaren. Ernaast ligt een natuurhistorisch museum met in de tuin het skelet van een walvis / potvis. KATHARINEN KIRCHE

Franciscaner kerk uit de veertiende eeuw met belangwekkende kunstwerken (o.a. van Marcks, Ernst Barlach en Tintoretto). Is gesloten als we er aankomen. Aan en op de gevel veel beelden in nissen, netjes op een rijtje geordend. De gevel ziet er zwartgeblakerd uit. Er tegenover drinken we koffie met een enorm vette kater aan onze voeten. Op de een of andere manier hebben we gemist: het Buddenbrook Haus van Thomas Mann, de Salzspeicher (aan de overkant van de rivier de Trave), ettelijke musea, het Gunther Grass Haus en het Heiligen Geist Hospital. Tussendoor drinken we enkele keren ergens koffie, soms met gebak erbij, zoals bij de befaamde Konditorei Niederegger aan de Markt (marsepein!). De meeste regenbuien hebben we weten te ontlopen. Als de zon schijnt is het een stuk aan­ genamer, zeker in de kleurrijke herfstparken en tuinen, bijvoorbeeld bij en naast kerken en kloosters. Na vijf uur keren we terug naar het station. Rond zes uur zijn we weer op onze kamer. 's Avonds genieten we van een heerlijke maaltijd die ons geserveerd wordt bij DADDY'S COOL, een kroeg annex eettent naast ons hotel. De zaak wordt gerund door oude bikers, liefhebbers van zware motoren en muziek uit de jaren zestig. Daar maken we 'muziek voor zestigjarigen' van. We houden wel van die sound. Naast het overvloedige eten (Jos heeft een visschotel met 5 soorten vis, Clim krijgt zijn portie vlees van de zogenaamde 'Steakpott' gewoon niet op, zijn uien zijn echter verbrand, is die muziek een reden te meer om er terug te komen. Op onze kamer bekijken we het vervolg van de serie op ARTE over de familie de Medici in Florence. Buiten regent het gestaag. Niet erg zo lang we maar droog binnen zitten. 102

DAG 3 Voor we om kwart over tien met het autootje vertrekken, pinnen we eerst voldoende cash bij de Sparkasse van Reinfeld. Daarna rijden we via de autobaan naar Lübeck, waar de autobaan een stukje naar het oosten gaat en opeens ophoudt. We besluiten binnendoor naar Wismar te tijden, wat ons een omweg over opnieuw Lübeck kost. Gelukkig is de weg landschappelijk de moeite waard. Licht glooiende hellingen met bosschages in fraaie herfst­ tooi. WISMAR

Wismar ligt nog geen 80 km van Lübeck af. Rond twaalf uur arriveren we er pas. We parkeren de Ford buiten de ring die om de Altstadt loopt. Te voet gaan we de stad in. Direct valt ons op dat het armoedige uiterlijk van de bebouwing verdwijnt en plaats maakt voor gerenoveerde panden naarmate we dichter bij het stadscentrum komen. We bezoeken de Heiligen Geist Kirche waar enkele jongelui een uitvoering geven met orgel en nog een trompet. Het plafond is er van zorgvuldig gesneden geverfd hout. We drinken koffie in de Oasisbar. Daarna maken we een rondje door de stad. Allereerst staat de bekende Nicolai­kerk op het programma. Het is een hoge kerk (37 meter), uiteraard exponent van baksteengotiek. Het is er drukker dan we verwacht hadden. Jos koopt er een cd­rom met foto's van kerken en stichtelijke orgelmuziek. We vinden het een mooie kerk met een prachtig altaar, imposante doopvont en een enorm planetarium (waar Jos niet veel van snapt). De kerk werd in de Tweede Wereldoorlog gespaard. Verder interessant zijn het Kramer-Altar met de vele houtsnijwerken en een compleet frescocyclus uit de vijftiende eeuw. Na de kerk belanden we op de markt, die geheel vol geparkeerde auto's staat. Dat doet wel enigszins afbreuk aan de aantrekkelijkheid van het plein. Genoemd moet hier worden: de Alte Schwede (een gebouw met bakstenen topgevel uit 1380) en de Wasserspiele (renais­ sancistisch paviljoen met een bron). De vlakbij gelegen Marienkirche bestaat nog maar uit een toren, weliswaar imposant, maar niet mooi te noemen. We hebben de indruk dat ze de kerk willen herbouwen, in ieder geval voor een gedeelte. Er is net een expositie over architectuur, maar die bezoeken we niet. Even verderop weer een kerk; de Georgenkerk staat nog in de steigers vanwege de renovatie. Hij is bijna klaar. Ernaast ligt de Fürstenhof, een hertogelijk verblijf in de vorm van een Italiaans Palazzo in baksteenstijl! Het ziet er een beetje vreemd uit, maar kan nog net. Atlanten sieren het hoofdportaal. Het dreigt te gaan stormen. Tegen de wind in tornend zoeken we de auto op en rijden we via de autobaan richting Rostock.

103

ROSTOCK

Om een uur of drie parkeren we de auto in een parkeergarage aan de rand van het centrum. We weten niet precies waar dat ligt, daarom vragen we een oude man op een bankje de weg. Hij kan onze kaart niet lezen, maar toen Clim hem zijn leesbril leende kwam hij er toch nog uit. We lopen de Altstadt binnen door de Kräpeliner Tor. Links en rechts worden gebouwen gerestaureerd. Al gauw staan we op de markt, waaraan de imposante neo­ renaissancistische universiteit (eind 129de eeuw) ligt en allerlei moderne beelden bij de "Brunnen der Lebensfreude" staan. Het is er behoorlijk druk, de terrasjes zijn gevuld. Het standbeeld van de plaatselijke held veldmaarschalk Blücher (Waterloo!) beheerst het parkje. Natuurlijk ontbreekt hier ook de McDonalds vestiging niet. De huizenrijen (17de­eeuws) aan beide kanten van het plein zijn netjes gerestaureerd. Straatmuzikanten doen hun best. Kortom, er is hier toch wel wat leven in de brouwerij. We lopen door de grote winkelstraat (met vele vestigingen van Karstadt, het groot­ winkelbedrijf / warenhuis dat met zware economische problemen worstelt, massaontslagen worden gevreesd), naar het raadhuisplein. Maar eerst bereiken we via een steegje de grote Marien Kirche. Er wordt een vorm van vrijwillige entree geheven. Ook hier zijn de restauratiewerkzaamheden in volle gang. Met name een enorm hoog, smal glas­inlood raam springt in het oog. De fraai gebeeldhouwde kansel en de astronomische klok mogen er ook zijn. Opvallend zijn ook de vele sarcofagen in de kerk. Het raadhuis is heel andere koek. Hoewel het zeven gotische torentjes heeft, springt de hele gevel met zijn roze barokachtige uiterlijk uit 1729 uit de toon. Ach, je moet er van houden. Het is al laat, dus we besluiten nergens naar binnen te gaan. Een kop Kaffee mit Kuchen gaat er echter wel nog in. We zitten in Axelgastro, een moderne gelegenheid temidden van jonge taartjesetende vrouwen. Tegen vijf uur zoeken we ons Kaatje weer op en rijden we via Südstadt richting autobaan. Als we die in de buurt van Lübeck verlaten besluiten via binnenwegen ons dorp Reinfeld te zoeken. Dat wordt nog een hele klus, want het duurt langer dan we vermoedden. We hebben slechts een heel algemeen kaartje van de streek. Het dorpje Rhena met zijn vakwerkhuizen kunnen we ons nog net herinneren, toen was er nog volop daglicht. Na wat omzwervingen (in totaal toch niet meer dan 20 km omweg) geraken we in de buurt van Ratzeburg. Daar roken we op een parkeerplaats een sigaretje, terwijl de duisternis invalt. Over smalle en bijna onverlicht landweggetjes bereiken we uiteindelijk toch ons doel. Clim is erg opgelucht, want hij heeft de schurft aan rijden in het donker. Om half acht schuiven we aan bij Daddy's Cool om ons eens te meer te goed te doen aan de overvloedige en smaakvolle gerechten die hij te bieden heeft.

104

SCHWERIN Stad in Duitsland, hoofdstad van de deelstaat Mecklenburg­Vor­Pommeren, aan het Meer van Schwerin, met 130.000 inwoners. Metaal­, hout­, voedingsmiddelen­ en textielindustrie; brouwerijen. Spoor­ wegknooppunt. De stad bezit een aantal vakscholen, een pedagogische academie, een theater en bibliotheek en is zetel van verscheidene wetenschappelijke instellingen. Kunsthistorisch museum (schilderijen van Vlaamse en Hollandse meesters, middeleeuwse sculptuur), slotmuseum. Gotische dom (1248­1416). Het voormalige tussen 1843 en 1857 grotendeels herbouwde groothertogelijk slot in neorenaissance stijl, met slotkerk (1560­1563), ligt op een eiland in het meer. Diverse classicistische gebouwen. Geschiedenis De stad werd gesticht in 1160 door Hendrik de Leeuw, hertog van Saksen, en was tot 1239 zetel van het bisdom Schwerin; in 1358 kwam zij aan Mecklenburg, waarna zij tot 1918 hoofdstad was van het (groot) hertogdom Mecklenburg ­ Schwerin. Ze hoorde van 1949 tot 1990 tot de Duitse Democratische Republiek, sinds 1952 als hoofdstad van het gelijknamige Bezirk.

DAG 4 Na een 'reichhaltiges' ontbijt naar binnen te hebben gewerkt, vertrekken we om 10 uur. We rijden binnendoor naar Schwerin, wat eigenlijk te veel tijd kost. Het landschap is redelijk aantrekkelijk met zijn vele alleeën in herfsttinten. In Ratzeburg (waar we gisteravond ook al waren) houden we een rookpauze op een parkeerplaats. We maken van de gelegenheid gebruik om een korte wandeling langs een van de omliggende meren te maken. We bekijken het stadje verder niet, daarvoor ontbreekt ons de tijd. Ratzeburg is een toeristisch oord. Het ligt op een eiland temidden van een uitgestrekt merengebied. Het is uiteraard vooral in trek bij watersportliefhebbers. Pas rond 12.00 uur rijden we Schwerin binnen. We vinden er een parkeergarage vlakbij het kasteel. Het slot van de hoofdstad van Mecklenburg ligt volledig op een eilandje en wordt vaak het "Neuschwannstein des Nordens" genoemd. Voor de brug met beelden van paarden menners bevindt zich een groot plein, waaraan attracties zoals het theater en het Museum liggen. Beide hebben we niet bezocht. Das Schloss is nog niet zo oud, pas in de negentiende eeuw kreeg het zijn huidige vorm. Het werd ontworpen met het Franse Chambord aan de Loire als voorbeeld. En inderdaad, het heeft er heel veel weg van. Toch is het nu aloud genoeg om te worden gerestaureerd, met als gevolg dat we niet overal toegelaten worden. Hierdoor missen we onder andere de mooi gedecoreerde kapel van Batista Parra (1560). Voor we de zaak gaan bezichtigen bestellen we koffie met gebak in het chique restaurant. Het is er niet erg druk (misschien wel meer sup­ poosten dan bezoekers), zodat we alles op ons gemak kunnen bekijken. We zijn echt onder de indruk van de pracht en praal van de diverse zalen, zoals de Speisesaal, de Thronsaal, de Rote Audienz, maar ook de Ahnengalerie. De schilderijen zelf zeggen ons niet zo veel (we vinden het maar inteeltkoppen), maar wel het stucwerk en de prachtige lambriseringen, plafonds en vloeren doen ons smullen. Alles is weer in prima staat hersteld. 105

Het Staatliches Museum dat in het slot is ondergebracht mag eveneens gezien worden, hoewel we het minder boeiend vinden dan het interieur van het kasteel zelf. De kunstcollectie behoorde ooit toe aan de lokale hertog en bevat hoofdzakelijk Duitse werken, maar we treffen er ook Hollandse meesters aan, waaronder Frans Hals en Fabritius. Ook het oeuvre van de Franse dadaïst Marcel Duchamp is aanwezig. Voor we het sloteiland verlaten lopen we nog rond in de Burg- und Schlossgarten. De Oranjerie met zijn glazen pui ligt wat dieper en is geheel opgeknapt. Ze doet nu dienst als restaurant (voor taartjes etende dames van stand). Aardige beelden in het park, onder andere Heracles die een Kretenzische stier bedwingt op een portico. Jammer genoeg wordt de buitenkant van het slot behoorlijk ontsierd door de talloze steigers van de bouwvakkers. Maar het is niet anders, hoe moetje anders de buitenmuren opknappen? Het park bezit verder mooie laan1jes, vijvers en andere waterpartijen. Op nog geen half uur rijden van Schwerin ligt het barokkasteel Ludwigslust. Het is ook de naam van een klein neorenaissancistisch stadje in de buurt van de autobaan met aan de rand lichte industrie. Het stadje zelf dankt zijn bestaan aan het slot, het is in ongeveer dezelf­ de tijd gebouwd en herbergde troepen en bedienden met hun aanhang. LUDWIGSLUST

Na de pracht van Schwerin's slot vormt Ludwigslust (1765) een echte afknapper. We komen binnen door een verwaarloosde achteringang. Het restaurant en de boekhandel zijn opgeknapt en zien er netjes uit. Nog twee of drie andere kamers, respectievelijk zalen mo­ gen er ook zijn, maar zijn in onze (misschien ietwat verwende ogen) zijn die niet zo bijzonder waardevol. Het stikt er van de suppoosten die er lusteloos rondhangen en onderling praatjes houden, een overblijfsel uit de DDR­tijd nemen we aan (toen mocht immers niemand werk­ loos zijn). De muren zijn er kaal, het stucwerk brokkelt af en overal ontwaren we vochtplekken. De zogenaamde Goldener Saal is niet open, net zoals zoveel andere zalen. Veel ornamenten en beelden zijn gemaakt van Ludwigsluster karton, een soort papier maché dat net echt lijkt. Zo kun je ook de kosten drukken. Gelukkig heeft men ook hier restauratiewerkzaamheden ter hand genomen. Het slotpark (met zijn stenen bruggen over kanaaltjes, kunstmatige klassieke ruïnes, 24 watervalletjes, nagemaakte beelden en mausoleum) bezoeken we gezien het sombere weer niet. We rijden snel via de autobaan terug. In ons stadje Reinfeld laten we de tank volgooien. Het regent aan een stuk door. Gelukkig ligt Daddy's Cool langs ons hotel, zodat we niet ver hoeven te lopen om onszelf op een uitgebreid avondmaal te vergasten. 's Avonds kijkt Clim naar een film over een Oostenrijkse opstand ten tijde van de Napoleontische bezetting van dat land begin negentiende eeuw. Jos leest, plant de rit van morgen en maakt aantekeningen voor dit verslag. 106

DAG 5 LÜNEBURG Clim rekent 's morgens de hotelkosten van € 260 af met zijn Gold credit card, die van Jos zijn

rekening afgaat zo blijkt achteraf. We rijden terug naar het zuiden waar we uiteindelijk vandaan zijn gekomen. We zijn van plan de zgn. Salzstrasse te volgen, een historische route van Lüneburg naar Lübeck. Via het plaatsje Schwarzenbeck bereiken we Lauenburg, een stadje dat aan de Elbe gelegen is. Daar steken we de stalen brug over en pauzeren we aan de oever aan de overkant van de stad. Onze rit voert ons vervolgens door een gecultiveerd heidelandschap, we zijn bij de Lüneburger Heide aangekomen. Vroeger was dit uitgestrekte heidegebied (ongeveer 100 km2) een en al bos, maar toen er rond het jaar 1000 zout werd ontdekt, kapte men de bos­ sen om mijnhout te krijgen. Die zoutindustrie was in de late Middeleeuwen erg belangrijk (zout werd o.a. gebruikt als conserveringsmiddel). Het centrum van de streek, de Hanzestad Lüneburg, was toen een van de rijkste van Duitsland. De zoutwinning gaf in die tijd aan meer dan 2000 mensen werk, daarmee was het de grootste industrie van heel Europa! Onderweg zien we een heuse herder met een kudde schapen. Veel is er niet meer van de heide over, het meeste is in gebruik genomen als akkerland en militair oefenterrein. Het Nederlandse contingent NAVO ­ militairen zit hier nabij en wel in Seedorf. In Lüneburg parkeren we onrechtmatig aan de rand van de binnenstad, die heel compact is. We bezoeken er de hijskraan en het oude stadsgedeelte aan het riviertje de IImenau. Al die gebouwen schijnen bezit te zijn van Hotel Bergström. Het ziet er authentiek uit allemaal. De patriciërshuizen zijn gebouwd van baksteen en hebben allemaal een verschillende trapgevel. Op het raadhuisplein is het een en al bedrijvigheid, het is marktdag. We slenteren langs de stalletjes en maken foto's van het monumentale Rathaus, dat in witgrijze steen gebouwd is. Achter romantische straatjes vol vakwerkhuizen doemt de Michaeliskirche op. Die ligt op een heuvel Am Sande genaamd. Hij staat een beetje uit het lood. Een oudere vrouw verkoopt er ansichtkaarten en kaarsen. Er bevindt zich ook een Unterkirche, die wel op een crypte lijkt. Er is verder niet veel te zien. De Markt is wel erg groot, smal en rechthoekig van vorm. Veel oude panden staan er netjes op rij, allemaal verschillend. Wel is baksteen overal het overheersende bouwelement. We drinken koffie in een bakkerij (Eduscha Stehcafé), natuurlijk ontbreekt zeker hier de Kuchen niet. Langzaam slenteren we terug naar ons uitgangspunt. De stad bevalt ons wel, niet alleen wat uiterlijk betreft, maar ook de gemoedelijke sfeer die er hangt trekt ons aan. Eigenlijk zou­ den we haar meer op ons gemak moeten kunnen bekijken, twee dagen lijkt ons ruim voldoende. 107

Tot onze verbazing hebben we geen parkeerbon gekregen. Na een lange omweg via het noorden van de stad (veroorzaakt door dat vermaledijde eenrichtingsverkeer) komen we weer op onze route zuidwaarts terecht. We nemen de binnenweg naar de stad Celle zestig kilometer verderop. Een uurtje later checken we in bij Hotel Hartmann in het boerenplaatsje Wietzendorf. De omgeving en de bebouwing lijkt hier echt op onze provincie Drenthe! We worden in een bijgebouw ondergebracht in een standaardkamer waar wel alles piekfijn in orde is. Het is net drie uur geweest. Tijd genoeg om even door te rijden naar het voormalige KZ­Lager Bergen­ Belsen. BERGEN – BELSEN

Het concentratiekamp ligt inderdaad temidden van bos en hei en is qua ligging te vergelijken met Westerbork bij ons. Om 4 uur bekijken we er een film met alle gruwelijkheden van de nazi's. In het bezoekerscentrum heerst een ware cultus rond Anne Frank, die hier omgekomen is op het einde van de oorlog. We bekijken aandachtig de foto­expositie, waarna we de monumenten buiten bekijken. Op veel van de graven (vooral massagraven: hier liggen er 2.000, daar 1.700, enz.) hebben

Joodse bezoekers steentjes gelegd, een oud Hebreeuws gebruik. Op het open terrein staat een obelisk en andere gedenktekens met plaquettes in allerlei talen. Gelukkig wordt er ook aandacht besteed aan niet­Joodse slachtoffers, zoals politieke dissidenten, communisten, zigeuners, Russen en dergelijke. Er zijn hier trouwens meer Russische krijgsgevangenen gecrepeerd dan Joden, dat weten niet veel mensen. Misschien toch een selectief geheugen? Op de terugweg haalt Clim op een tweebaansweg tot driemaal toe een vrachtwagen in, een record! Om half zes zijn we terug. We eten die avond wildgebraad in het restaurant van het hotel. DAG 7 CELLE

Het ontbijt is weer eens geheel naar wens. We zijn steeds de laatste van de weinige gasten die het hotel telt. Om 11.00 uur komen we in Celle aan, daar parkeren we de auto aan de rand van de Altstadt die bijna geheel verkeersluw is. We worden overdonderd door de vele vakwerkhuizen die de stad telt, wel meer dan 600 volgens de brochures. We schuimen een boekenmarkt af tegenover het stadhuis (dat half in de steigers staat); Clim schaft zich 2 cd's met klassieke muziek aan. Het hertogelijke paleis (een gebouw dat al stamt uit de dertiende eeuwen herhaaldelijk in verschillende stijlen is aangepast) ligt vlakbij. We wandelen er door het park en de binnenplaats. Ook de onderste verdieping is vrij toegankelijk. Er is net een fototentoonstelling over Afrika gaande, de fotograaf zit er onbewogen bij. Verder worden er vondsten uit de middeleeuwen tentoongesteld.

108

In het park staat een standbeeld van een menner die een steigerend paard in toom probeert te houden. We wandelen weer de binnenstad in en brengen een bezoek aan warenhuis Kar­ stadt, waar Jos een goedkoop en veelomvattend ADAG ­ boek over Duitse steden koopt. Het is tijd voor koffie. Die nuttigen we (met de onmisbare Kuchen erbij) in het restaurant van het Stadtmuseum. Een aardige man bedient ons, hij beveelt ons een bezoek aan het klooster van Wienhausen aan. Op dezelfde verdieping zijn enkele boerenkamers nagebouwd. Een schoolklas zit gedisciplineerd op de grond te luisteren naar de lerares, kom daar eens om in Nederland… We vinden Celle (qua omvang te vergelijken met Venlo) een aangenaam stadje om een dagje in te vertoeven. We hebben echter besloten om het nabijgelegen klooster van Wienhausen te gaan bezichtigen. WIENHAUSEN

Het bezienswaardige klooster van de cisterciënzernonnen ligt 10 kilometer ten zuidoosten van Celle. Hier zou een schatkamer aan middeleeuwse kunst geherbergd zijn, onder andere 14e­eeuwse wand­ en gewelfschilderingen, een nog authentiek koorgestoelte uit 1335 en niet te vergeten de 15e­eeuwse wandtapijten van voornamelijk Vlaamse makelij. Helaas blijkt het hele complex gesloten te zijn, al vanaf 15 oktober. Niemand kan ons duidelijk maken waarom, maar het zal wel iets met renovatie te maken hebben. We maken een wandeling door de prachtige herfstbossen die rondom het klooster liggen en keren naar ons hotel terug door de oefenterreinen van de militairen. Onderweg komen we voorbij de grote militaire namaakslagvelden. De verkeersborden met tanks erop zijn in onze ogen uniek, dus daar moet een foto van worden gemaakt. Omdat we vroeg terug zijn maken we nog een ritje door het dorp. Het oude heideplaatsje met zijn kern van negentiende­eeuwse boerderijen is nog intact, maar daar omheen liggen de welvarende wijkjes met forenzenvilla's, de een nog groter dan de ander. Het dorp heeft nog een heuse boerenindustrie en wel een aardappelmeelfabriek. Nu in dit jaargetijde is de aanvoer van de grondstof aardappelen in volle gang; al tijdens het ontbijt rijden de tractors met hoog opgetaste aanhangers ons hotel voorbij. 's Avonds eten we opnieuw in het hotel. DAG 8 Jos rekent 's morgens de hotel kosten af. De eigenaar beweert dat hij in de weekends veel Nederlandse officieren met hun vrouwen onderdak biedt. Even na tienen rijden we in de regen weg. Het zal dan bijna de hele dag blijven regenen. Nou ja, in ieder geval tot het Ruhrgebiet opdoemt. We zien dan ook af van een omweg om het bekende Hermanns Denk­ mal bij Detmold in het noorden van Sauerland (of zuiden van het Teutoburger Wald) te bezoeken. Bij Venlo rijden we Nederland binnen. In Beesel stoppen we voor het laatst om een sigaretje bij de kerk te roken. We zijn om kwart over drie thuis. Even later komt 109

schoonzus Mia binnen om de post op te halen. Ze is verbaasd ons nu al zo vroeg terug te zien. MEER INFO HANZEVERBOND Een term tijdens de middeleeuwen in gebruik op de Britse eilanden en op het Europese continent in het gebied tussen Seine en Oostzee, Noordzee en Donau, waarvan de zeer diverse betekenissen tot twee kunnen worden herleid: 1. een recht dat groothandelaars verplicht waren te betalen om handel te mogen drijven in een stad of in bepaalde gebieden; 2. een vereniging van kooplieden van een stad of van een aantal steden die, om van de aan die vereniging verleende voorrechten gebruik te mogen maken, het Hanzerecht hadden betaald (in het Duitse Rijk werd de Hanza, het Hanzerecht, behoudens vrijstelling, aan de koning betaald). 1. Vlaanderen In Vlaanderen en aangrenzende gebieden waren de hanzen oorspronkelijk particuliere verenigingen van groothandelaars van een zelfde stad, die later onder voogdij kwamen van de stadsbesturen. Zij werden opgericht met het oog op de handel in bepaalde buitenlandse gebieden en men werd er lid van tegen betaling van een hoog entreegeld. De Gentse kooplieden richtten een Hanze op in de 12de eeuw voor hun handel op Rijnland. Ook in die eeuw ontstond de Hanze van Sint­Omaars voor de handel op Engeland en Frankrijk. In andere Vlaamse steden bestonden eveneens hanzen. De Vlaamse Hanze van Londen In het eerste kwart van de 13de eeuw verenigden een aantal Vlaamse stedelijke hanzen zich in een interstedelijke Hanze, de zgn. Vlaamse Hanze van Londen. Gent en Sint ­ Omaars maakten daarvan geen deel uit (hun afzonderlijke hanzen bleven bestaan). De Vlaamse Hanze van Londen, onder leiding van Brugge en Ieper, was bevoegd voor de handel op Engeland en Schotland. De teruggang van de actieve Vlaamse handel op het eind van de 13de eeuw luidde ook het verval in van de Vlaamse Hanze van Londen. 2. De Hanze der XVII steden De Hanze, tot 1344 kortweg ‘de XVII steden’ geheten, was in oorsprong een groepering van invloedrijke kooplieden van een aantal steden, die in het begin van de 13de eeuw uitgroeide tot een vereniging van 17 steden in Vlaanderen en Noord ­ Frankrijk, waarbij zich later nog een achttal andere voegde. Doel was het handelsverkeer met de voor de handel met Italië hoogst belangrijke jaarmarkten van Champagne te bevorderen en vooral de export van de producten van de lakennijverheid in de hand te werken. Toen de markten van Champagne tegen het eind van de 13de eeuw op hun retour raakten, verloor ook deze Hanze haar betekenis. Een opvallend kenmerk van de Hanze in Vlaanderen is dat zij uitsluitend een aangelegenheid van kooplieden was. 3. De Duitse Hanze Deze wordt voor het eerst genoemd in een oorkonde van koning Magnus van Zweden (1343). De Duitse Hanze ontstond met Lübeck als centrum in de tweede helft van de 12de eeuw als groepering van kooplieden uit Noordduitse steden, die in de 13de eeuw lokale hanzen gevormd hadden, en nam omstreeks het midden van de 14de eeuw, daarin geholpen door het bestaan van verschillende politieke bonden van Duitse steden, de vorm aan van een organisatorisch tamelijk losse, maar daarom niet minder solidaire vereniging van steden, waarvan de kooplieden handel dreven met elders gevestigde kooplieden en daarbij deel hadden aan de Hanzeprivileges (m.a.w. Hanzegerechtigd waren). De steden lagen in een gebied dat zich uitstrekte tussen de Zuiderzee, de Finse Golf, de Baltische Zee en Thüringen. In de bloeitijd (14de–15de eeuw) omvatte de Hanze meer dan 150 steden,

110

waarvan Lübeck de invloedrijkste was. Het doel van de Hanze was haar kooplieden in den vreemde te beschermen en haar handelsactiviteit uit te breiden. Van het midden van de 13de eeuw af had zij vrijwel het handelsmonopolie op de Oostzee en de Noordzee. Het handelsverkeer organiseerde zich rond een grote as die Novgorod via Reval (Tallinn), Lübeck, Hamburg en Brugge met Londen verbond. In de 14de eeuw werden de betrekkingen over land met Zuid ­ Duitsland en Italië en over zee met de Atlantische kusten van Frankrijk, Spanje en Portugal uitgebreid. In de Nederlanden behoorden o.a. Groningen, Deventer, Zwolle, Kampen, Staveren, Zutphen, Nijmegen, Arnhem, Harderwijk en Dinant tot de Hanze. Het verval trad in tijdens de 15de eeuw, toen het aandeel van de concurrenten, in het bijzonder de Hollanders en de Zuid­Duitsers, in het groeiende handelsverkeer steeds groter werd en het handelsmonopolie van de Hanze geleidelijk verdween. Bovendien werden de overzeese koloniën als leverancier van grond­ stoffen en basisproducten en (veel) later als afzetgebied veel belangrijker. De Noordeuropese landen hadden nu eenmaal weinig winstgevende koloniën. Het einde van de Hanze mag men dateren in 1669, toen de laatste bijeenkomst van nog slechts zes Hanzesteden plaatsvond. Lübeck, Hamburg en Bremen voeren bij wijze van traditie nog steeds de naam Hanzestad.

SCHLOSS SCHWERIN 111

AACHEN – AKEN STEDENTRIP (1997) KORTE VAKANTIE Van zondag 4 mei tot/met vrijdag 9 mei 1997. Per trein via Heerlen. Dag 1 Vertrek in Roermond vanaf het NS station om 13.30 uur. In Heerlen moeten we een tijdje wachten. Via Kerkrade en de oude kolenstreek rijden we het geïndustrialiseerde Duitsland binnen. Ons doel Hotel Am Marschier­Tor in Aken ligt vlak bij het station, aankomst rond 16.00 uur. Na installatie op de kamer de binnenste rondweg langs gelopen. We eten dure maar forse steaks bij een Argentijn. 's Avonds zitten we in een vast kroegje aan het stations­ plein, door ons gedoopt "Zum blinden Hunde” vanwege de blinde hond die er huist. De kamer in ons hotel (die tot een christelijke of in ieder geval evangelische keten behoort) is verder redelijk, maar heeft een curieuze indeling omdat ze in een hoek gelegen is. Dag 2 We doen ons tegoed aan een uitgebreid ontbijtbuffet, goed verzorgd en “reichhaltiges”. Het regent bijna de hele dag. We gaan toch de Dom bekijken en daarna de Schatzkammer. Die zijn best indrukwekkend, in aanmerking genomen dat die al meer dan duizend jaar oud zijn. De troon van Karel de Grote valt ons door zijn soberheid ietwat tegen. Het Krantenmuseum staat ook op het programma en verder wandelen we wat rond in het centrum. 's Avonds eten we slecht bij een Duitse Italiaan, veel etnische restaurantjes liggen hier trouwens. Dat zal wel aan al die studenten hier liggen, want die houden van goedkoop eten. Ook nog bekeken: het Rathaus en de Katschhof. Dag 3 We gaan laat op pad, het weer is eens te meer slecht. We bezoeken twee kleinere musea, o.a. een streekmuseum en een soort patriciërshuis. Geld wisselen bij bank, Kaffee mit Kuchen in een soort Eduscho­winkel (banketbakkerij met goede koffie). Zitten in stadsparkje bij de bekende Elisenbrunnen (zie foto hiernaast), nabij ligt ook het theater. Cd's kopen in het warenhuis Horsten, Clim is vooral tuk goedkoop klassiek spul. ’s Avonds gaan we naar de film 'Donny Brasco' (met Al Pacino en Johnny Depp) en eten we lekker Grieks in de buurt van ons hotel. Dag 4 Het ‘Suer Ludwig Museum’ bezocht, best behoorlijke stukken hier, o.a. uit de Middel­ eeuwen. Ook Spaanse kerkelijke siervoorwerpen e.d. De expositie vindt plaats ter gelegen­ heid van de Karlspreis en is geopend door de Spaanse koning Juan Carlos. Wandeling door Stadspark Kurgarten waarin zich het Spielcasino en Kurhotel bevinden. Verregende festi­ viteiten op de markt met een Spaanse zanggroep. Clim ontmoet president Herzog van de Bondsrepubliek en krijgt een hand van hem. 112

's Avonds op tv zien we hoe het Schalke van Hub Stevens Juventus met 1 0 verslaat. Dineren bij het Alte Zollhaus een iets beter restaurant in de buurt. We bezoeken uiteraard ons stam­ café. Dag 5 De volgende morgen blijkt het Frankenberger Museum dicht. We lopen door naar de Zoo, het Tierpark. Hoge entree. Gelukkig is het vandaag zonnig weer. We bekijken alles op ons gemak. Daarna eten we bij een Grieks restaurant. Het is Hemelvaartsdag en er heerst een zondagse sfeer. 's Avonds genieten we van een Hänchen Pic Pute (kalkoen). Bediening door een Chinese uit Peking, een hardwerkende jonge vrouw die leuk Duits spreekt. Jos probeert met succes zijn standaardzinnetjes Chinees uit: “Wij willen twee flessen bier”. (Maar dan wel in het Chinees…) Dag 6 We gaan het hotel betalen: gedeeltelijk contant, de rest met de credit card. We halen de paraplu op die Clim vorige avond in een kroeg achtergelaten heeft. Porno CD ROM kopen bij een tabakshandelaar, benieuwd of die werkt. (Moeizaam dus na enig geëxperimenteer.) Om tien over elf vertrekt de trein, getrokken door een dieselloc. We moeten opnieuw over­ stappen in Heerlen; om half een zitten we weer thuis. Op een zonnige zaterdagmiddag bezoeken we ook nog eens het rustieke dorp Korneli­ münster dat onder de rook van Aken gelegen is. MEER INFO KORNELIMÜNSTER Het stadje (Nederlands vroeger: Sint­Cornelis Munster) was een tot de Nederrijns­Westfaalse Kreits behorend abdijvorstendom binnen het Heilige Roomse Rijk. Het is sinds 1972 het zuid­oostelijke stadsdeel van Aken onder de naam Kornelimünster/Walheim. De Benedictijnerabdij werd kort na de dood van Karel de Grote door zijn zoon Lodewijk de Vrome gesticht op de plaats waar eerder een Romeinse tempel stond. Deze plaats in de buurt van Aken heette oorspronkelijk Inda, naar het riviertje de Inde dat er langs liep. Het klooster werd in 817 ingewijd met als eerste abt de raadgever van de keizer: Benedictus van Aniane. Het klooster Inda werd in 881 door de Noormannen verwoest. Na de wederopbouw groeide het klooster uit tot een Rijksabdij. Er ontstond dan ook een territorium. Al bij de stichting was het land 'binnen de omtrek van een uur gaans' aan de abdij toegewezen, het zogenaamde Münsterlandje. Daarna komen ook de naburige heerlijkheden Gressenich en Eilendorf in het bezit van de abdij. Verder zijn er verspreide bezittingen in het gebied van de Rijn en de Moezel en in België. Het abdijvorstendom had het recht bij de koningkroning in Aken de nieuwe koning de kroningskerk binnen te leiden. Alleen edelen konden monnik worden en de hertog van Gulik was voogd. In geestelijke zaken stonden de monniken direct onder de paus.

113

De door Karel de Kale geschonken relikwieën van de heilige paus Cornelius trekken veel pelgrims en daardoor wordt het klooster bekend onder de naam het "klooster van Sint Cornelius". Deze nieuwe aanduiding verdrijft de oorspronkelijke naam Inda. Het begin van de zestiende eeuw is nog een tijd van bloei, waarin nieuwe gebouwen tot stand komen, maar in de volgende tijd begint het verval. Ontevreden onderdanen vermoorden in 1699 abt Bertram Gozewijn van Gevertshagen. Met de Franse bezetting in 1797 komt er een eind aan de politieke zelfstandigheid van de abdij, maar de abdij zelf wordt pas in 1802 opgeheven. De kloostergebouwen gaan in particulier bezit over met uitzondering van de kloosterkerk die aan de parochie komt. Na de nederlagen van Napoleon wordt het gebied in 1815 door het Congres van Wenen aan het koninkrijk Pruisen toegekend.

DER DOM ZU AACHEN

114

BAYRISCHE RHÖN: FULDA, COBURG (2010) VOORJAARSREIS Standplaats: Bad Neustadt an der Saale / Hotel: 3* Schwan und Post / € 80 per nacht (2 pp) Reisperiode: 29 april t/m 7 mei / Vervoer: eigen auto Volvo S 40 DAGNR. / DATUM DAG 1 Donderdag 29/04

WAT? / ACTIVITEIT HEENREIS

DAG 2 Vrijdag 30/04 DAG 3

Excursie Fulda

BIJZONDERHEDEN Via Keulen en Limburg­Lahn / Hotel Schwan & Post, Bad Neustadt a/d Saale Kreuzberg / Historische stad met Dom

Rondrit Rhön ­ Noord

Zaterdag 01/05 DAG 4

Meiningen / Theater ­ Engl. Garten ­ vakwerkhuizen ­ Schloss / Thüringen

Rondrit Rhön ­ Midden

Zondag 02/05 DAG 5

Fladungen Freilichtmuseum / Geisa / Rhön Hohenweg

Rondrit Rhön­ Zuid

Münnerstadt Altstadt / Bad Kissingen kuuroord ­ Spielbank

Excursie Coburg

Vestingstad / Schloss en Veste ­ musea

Rondrit Rhön ­ West

Wasserkuppe Fliegermonument / Gersfeld / Bad Brückenau / Aschach Museumschloss

TERUGREIS

Via Fulda, Giesen en Keulen

Maandag 03/05 DAG 6 Dinsdag 04/05 DAG 7 Woensdag 05/05 DAG 8 Donderdag 06/05 1. HEENREIS

Om half elf vertrekken we. Bij Elmpt gaan we de grens over en nemen we de BAB richting Koblenz. Bij Kerpten slaan we af naar het oosten. Achter Keulen kiezen we per abuis de Rechtsrheinische Autobahn. Dat corrigeren we door bij Limburg a/d Lahn af te buigen en via Bundesstrassen naar Wetzlar en Giessen te koersen. Daar verlaten we de goed geplaveide wegen en rijden we dwars door de Vogelsberg richting Fulda. De landweggetjes voeren ons door een aantrekkelijk landschap en zijn voorzien van een voortreffelijk wegdek. Bij de stad Neuhof verlaten we het vulkanische gebied Vogelsberg en dringen we de Rhön binnen. Dit gebied is vergelijkbaar met de Eiffel, maar wel iets hoger met brede, afgeronde toppen tot 950 meter. Aan de andere kant van de Rhön ligt Bad Neustadt aan het riviertje de Fränkische Saale. Deze regio hoort nog bij Franken, wat op zijn beurt deel uitmaakt van Beieren. Vlakbij ligt de voormalige Innerdeutsche Grenze, ofwel het IJzeren Gordijn dat ooit de grens vormde met de DDR. 115

INFO VOGELSBERG Midden in de deelstaat Hessen ligt in de stedendriehoek Frankfurt­Gießen­Fulda de Vogelsberg met het natuurpark Hoher Vogelsberg, dat op de kaart alleen al door zijn topografie indruk maakt. Het is een van de mooiste en meest interessante Duitse middengebergten en het grootste aaneengesloten basaltmassief van Europa. Door de sprookjes van de gebroeders Grimm heeft de Hohe Vogelsberg aan betekenis gewonnen. Maar zijn onbetwiste, internationale faam heeft de Vogelsberg te danken aan het feit dat hij behoort tot de grootste, uitgedoofde vulkanen ter wereld. Het massief is vergelijkbaar met de Etna, hoewel de Vogelsberg met een doorsnee van 60 kilometer en een oppervlakte van 2.500 vierkante kilometer veel groter is. De Rhön is een vulkanisch (uitgedoofd) gebied dat zich uitstrekt over Hessen, Bayern en Thüringen tussen Fulda, Schweinfurt en Meiningen. Flora en fauna zijn er uitzonderlijk. De Rhön is een streek die zich openstelt voor ware natuurliefhebbers en ook voor geologen. De Rhön is weer verenigd. Meer dan 40 jaar liep door het heuvelachtige landschap met de kale toppen de Duits­Duitse grens. Wachttorens, prikkeldraad, mijnenvelden en de ondoor­dringbare, verzinkte muur scheiden de Thüringse Vorderrhön van het westelijke gedeelte. De Rhön wordt omringd door Vogelsberg, Spessart, Thüringer Wald en Grabfeldgau. Geologisch gezien is het een van de meest uitgesproken vulkaan­ gebieden van Midden­Europa. Het is ongeveer 230 tot 65 miljoen jaar geleden ontstaan. Lava uit de aardkern is in deze tijd in de Rhön omhoog gekomen en heeft zich aan de oppervlakte uitgebreid of bleef in de kraterpijpen steken. Na de afkoeling zijn toen de harde basaltkoppen en ander vulkaangesteente ontstaan. De Rhön heeft vandaag nog het typische karakter van een vulkaan­ landschap. Het noordwestelijke gedeelte van de Rhön tussen Hünfeld en Gersfeld ligt in Hessen en behoort tot het Naturpark Hessische Rhön. Het zuidelijke gedeelte tussen Fladungen en Hammelburg behoort tot de Vrijstaat Beieren en het Naturpark Bayerische Rhön. In de noordoostelijke driehoek Bad Salzungen­Frankenheim­Meiningen ligt de Thüringse Rhön.

Ons hotel is een zogenaamd Romantik Hotel, dat zou uitblinken in ‘Charme en Gast­ freundlichkeit’. Het is het duurste van de stad, gevestigd in een eeuwenoud herenhuis dat ooit als postkoetsstation gediend heeft. Vlakbij liggen nog de stadmuren en een over­ gebleven stadstoren met ingangspoort. Het is ook een Bikers Treff, wat ons niet lijkt te corresponderen met romantiek. Het volledig vrouwelijk personeel is gehuld in de typische klederdracht van de streek. De kamer bevalt ons wel. Volgens Jos is het een rokerskamer, maar Clim vertrouwt hem niet en gaat naar beneden om dat bij de receptie te checken. Voor het hotel ligt een schaduwrijk terras met Biergarten waar we elke dag als we terugkeren een biertje pakken, ook Jos. We reserveren een tafel voor 19.00 uur in het restaurant en bestellen alvast. Het eten is goed, de porties zijn ruim, de prijzen redelijk. De volgende dag zouden we hier nog eens ons avondmaal gebruiken. Na het diner verkennen we een gedeelte van het stadje. Op de markt blaast een kapel om de tien minuten een nummer. We drinken er koffie bij een Italiaans Eiscafé en worden er bediend door een fraaie, jonge Thaise. Om twaalf uur begint voor ons de nachtrust. 2. KREUZBERG

We staan om acht uur op en volgen hetzelfde stramien dat we al tien jaar aanhouden: Jos staat als eerste vóór acht uur op, gaat douchen, wekt daarna Clim. Terwijl die een douche neemt, gaat Jos alvast ontbijten. Na het ontbijt verblijven we nog een half uurtje op de 116

kamer om te piesen en te poepen en de tanden te poetsen, waarna we zo rond tien uur aan ons dagprogramma beginnen. Hier in Bad Neustadt wijken we een beetje van die gewoonte af door na het ontbijt op het terras met koffie een sigaretje te roken en dat ondanks de kou de laatste dagen van ons verblijf hier. Het ontbijt is zoals we verwacht hadden: zeer uitgebreid en appetijtelijk. Een overzicht van wat er allemaal geboden wordt:              

8 verschillende vleessoorten / 2 soorten worst Olijven, tomaten en komkommer 5 verschillende kaassoorten 2 soorten broodjes / 2 soorten snijbrood 2 soorten crackers 4 soorten fruitsappen 2 soorten boter 8 soorten jam / marmelade / Nutella gekookte eieren en omelet koffie, melk, karnemelk, kwark 2 soorten yoghurt 5 soorten fruit / muesli assortiment aan theesoorten en nog veel meer, maar geen hagelslag en pindakaas, helaas ….

We rijden de Rhön in. Al na 30 km besluiten we achter Bischofsheim de Kreuzberg op te rijden, de heilige berg van de Franken. Daar ligt een franciscaner klooster dat intussen tot een soort bedevaartsoord inclusief hotel uitgegroeid is. Tegenwoordig doet het vooral dienst als rustoord met Biergarten (met eigen kloosterbier) voor trekkers (de zgn. Wandervögel), mountainbikers en skiërs in de wintermaanden. We beklimmen er de trappen tot de drie kruisen. De berg ligt op meer dan 900 meter hoogte, het uitzicht is dan ook royaal. Tegelijk met ons is ook een bus Amerikanen aangekomen, die zoeken linea recta het hotel op. Er bevindt zich ook een bezoekerscentrum met een religieuze expositie waar Jos door een in habijt gestoken pater zalvend ontvangen wordt. 3. FULDA

De stad Fulda kennen we nog van de lagere school, we moesten toen leren dat daar de heilige missionaris Bonifatius begraven lag (en nog steeds ligt). De stad ter grootte van Venlo ligt aan de westkant van de Rhön. We kunnen om 12.00 uur pal in het centrum onze auto kwijt in een “Tiefgarage” naast het Schloss, dat we overigens niet bezoeken met zijn museum. Er tegenover ligt de Hauptwache, daar drinken nemen we Kaffee und Kuchen op het terras. Binnen is de historische ambiance verdwenen en is er een Cubaans café met Havanniaanse sfeer van gemaakt. Op het aanpalende plein staat een reuzenbeeld van Bonifatius, een naam die in het Latijn zoveel als “goede werken” betekent. 117

Na de koffie begint onze Rundgang door de stad. Allereerst de Schlossgarten (Franse tuinen met fontein), de Orangerie (1715) met ervoor bij de trappen de Floravase (standbeeld van 6 meter hoog). Oversteken naar het Domplein, De oude Michaels Kirche (9de­eeuws) ligt wat hoger en is erg sfeervol met zijn koepeltje en crypte. De bekende Domkerk is voorzien van een bijna geheel wit barokinterieur. In de crypte ligt het graf van de heilige Bonifatius, die de Saksen en de Friezen met bruut geweld trachtte te bekeren, met redelijk succes overigens. Alleen in Dokkum ging het in 754 mis, daar werd deze fanatieke tachtigjarige zeloot letterlijk een kopje kleiner gemaakt door Friezen die niet van zijn bekeringsdrift gediend waren of gewoon uit waren op zijn geld en goederen. Aan zijn graf wordt nog gebeden door vrome gelovigen. Min of meer aan de kerk vast ligt nog het bisschoppelijk seminarie en het dommuseum. Daar rusten we uit in de tuin die Dechanei-Garten wordt genoemd, als een vrouw ons aanspreekt en alsmaar door blijft kwebbelen over geloof en koningin Beatrix. Het museum wordt voor onze neus gesloten, dus we kunnen de Domschatz niet meer te zien krijgen. We lopen de Altstadt met zijn vakwerkhuizen en patriciërpanden in. Via de Severi Kirche belanden we op de Markt, waar de oranje gesausde Stadtpfarrkirche ons volgende doel is. Na deze mooie kerk komen we langs het Altes Rathaus, waar we even pauzeren bij de beelden van drie bisschoppen (nemen we aan). Daarna maken we een rondje langs en door het Vorderau Museum met Planetarium. Langs een schutting met 100 uitvergrote detail­ foto’s van Duitse “top spots” bereiken we onze parkeergarage. 4. FAZANERIE

Dit zomerpaleis ligt 5 km zuidelijker van Fulda. Het is een enorm complex, groter dan we verwacht hadden. Naast het eigenlijke paleis met aangebouwde vleugels zijn er ook nog ander gebouwen aan vast “geplakt”, waaronder een boerenhofstede. Dit zomerslot uit 1740 telt dan ook verschillende binnenhoven. Tot 1816 hoorde het tot de vorstabt van Fulda, daarna werd het eigendom van de vorst van Hessen­Kassel. Het telt meer dan 60 stijlkamers, waarvan we er geen enkele hebben bezocht. Het is al later in de middag en we drinken Rhön Sprudel op het terras van het Schlosscafé voor we terugkeren naar ons hotel in Bad Neustadt 60 km oostwaarts. INFO FAZANERIE Reeds in het begin van de 18e eeuw liet vorst­abt Von Dalberg een bescheiden lustslot optrekken, dat nog heden tussen de twee torens het centrum van het complex vormt. Onder de eerste prins­bisschop van Fulda kreeg het slot omstreeks 1740 zijn huidige gestalte. Het zomerverblijf werd uitgebreid met hovelingenhuizen, hekken, wachthuizen alsmede stallen en schuren en presenteerde zich van toen af aan als een bijzonder deftige residentie. De bezetting door de Pruisen omstreeks 1866 ging gepaard met de onteigening van het slot. Reeds in het jaar 1878 kwam het gebouw samen met het stadsslot in het bezit van de erfgenaam van de Hessische keurvorst. Het slot werd als privébezit ter beschikking gesteld en zo diende het lange tijd als zomerverblijf. Ook slot Fasanerie bleef niet van de Tweede Wereldoorlog verschoond. Reeds in 1951 werden de eerste vertrekken voor het publiek opengesteld.

118

5. MEININGEN

Het is zaterdag als we door poetsvrouw Renate gewekt worden. We verkeren in de veron­ derstelling dat het pas half acht is en reageren aangebrand, maar dan blijkt dat het al half twaalf is. We hebben ons grandioos verslapen! De batterij van de wekker van Jos loopt namelijk op zijn laatste benen en functioneert niet meer naar behoren. We schamen ons diep, Jos biedt Renate onze excuses aan. Koffie op het terras. Op het marktplein lunchen we in de Gasthof am Markt. In dit aangename café­restaurant zullen we meerdere keren ’s avonds eten, niet alleen vanwege de alleszins schappelijk prijzen, maar ook door de gerechten die ze bieden. We maken nog een ommetje door het stadje, waarna we besluiten toch maar een rondrit te maken, nu naar het noorden gericht. We stoppen 45 kilometer verderop in “Theater- und Musikstadt” Meiningen na het stadje Mellrichstadt gepasseerd te hebben. Onderweg zijn we ook de oude Zonegrenze overge­ stoken, je kunt er nog enige kazematten, een enkele wachttoren en dienstgebouwen zien liggen. In Meiningen is verrassend veel te zien. Door de stadje zoeken twee stroompjes zich kronkelend een parallelle weg door de Altstadt. De kerk op het grote plein met de Heinrichsbrunnen is dicht, maar daar gaat het ons niet om. We verbazen ons over de omvang van de statige, historische overheidsgebouwen en de enorme woonhuizen met erkertjes en torentjes, uiteraard met tuin, van de hogere burgerij. Het hoogtepunt wordt gevormd door het monumentale Theater waar nog steeds voorstellingen worden gegeven. Erachter ligt het park de Englische Garten met een namaakruïne en enkele standbeelden. Ook bezoeken we het Elizabethen Residenzschloss. Op de geheel omsloten binnenplaats van het witte paleis uit 1696 drinken we koffie op een terrasje. In het paleis is het barokinterieur te bezichtigen, tevens is er een museum gehuisvest. In de buitenwijken staan nog meer riante villa’s in de Duitse Biedermaier ­ stijl. We gaan terug de Altstadt in met hier en daar nog overgebleven vakwerkhuizen. Sporen uit de DDR ­ tijd zijn er ook nog te zien; sommige gebouwen zoals bijv. een molengebouw zijn totaal verkrot, waarschijnlijk ontbreekt het geld om het pand te restaureren. Terug in Bad Neustadt eten we Grieks, een complete schotel voor 2 personen die we niet opkrijgen. Op de tv volgen we documentaires over historische revoluties. 6. BAD NEUSTADT AN DER SAALE

’s Morgens maken we een rondgang door de stad. Het VVV ­ kantoor (Fremdenverkehrsamt, tegenwoordig veelal gewoon Tourist Office genoemd) zou om tien uur opengaan, maar de openingstijden blijken veranderd te zijn. We bekijken de stadskerk (helemaal wit met machtige zuilen) en maken een wandeling langs de buitenkant van de in originele staat verkerende stadsmuur met hier en daar een toren. Er heerst een vredige zondagmorgen­ sfeer zoals in de meeste plaatsen in Noord­Europa: weinig mensen op straat, de zeldzame kerkganger en hondenuitlater uitgezonderd.

119

Jos bezoekt ook nog eens alleen de Altstadt nadat we op maandag iets eerder van onze dagexcursie zijn teruggekeerd. Het toeristenbureau is dan wel geopend, het blijkt uitermate goed gesorteerd te zijn. Met een karrenvracht aan folders en brochures verlaat hij het historische gebouw dat naast het gemeentehuis en een evangelische kerk ligt. Verder maakt hij van de gelegenheid gebruik om nog wat foto’s van de minder bezochte stadsdelen te nemen. 7. FLADUNGEN

Het stadje Fladungen ligt op 30 km afstand van Bad Neustadt en is de noordelijkst gelegen stad van Beieren. We bezoeken er het Freilicht Museum, een openluchtmuseum dat zich vooral richt op het boerenleven uit de laatste drie eeuwen. Er ligt ook de Rhön Bahn, een Museumspoorbaan met enkele wagons en een stoomlocomotief. Enkele dagen per jaar wordt die voor de toeristen in bedrijf gesteld. In het bezoekerscentrum (een voormalige Gasthof) bekijken we allereerst een expositie over de DDR en de beruchte zonegrens, niet echt spectaculair maar wel interessant omdat het volk in deze regio decennia lang gezucht heeft onder het dictatoriale regime van de Duitse Boeren­ en Arbeidersstaat. Daarna begeven we ons op eigen houtje naar het museumdorp, dat bestaat uit een dozijn originele plattelandsgebouwen uit alle delen van de Rhön en omgeving. We herkennen nog het een en ander uit onze eigen jeugd die we soms op boerderijen doorbrachten. Per slot van rekening zijn zowel vader als moeder afkomstig uit de boerenstand en hebben zij hun jonge jaren op boerderijen doorgebracht. Behalve goed herbouwde boerderijen en schuren zijn er verder een kerk, een schooltje en een bierbrouwerij te bewonderen. Voor het “live” werk van oude ambachten is het blijkbaar nog te vroeg in het seizoen. Jos kan zich uitleven in het maken van foto’s, want het is stralend weer. We eten er een dik met rauwe ham belegde boterham voor we doorrijden naar de voormalige DDR, nu tot de deelstaat Thüringen behorend. 8. GEISA

We hebben het stadje Tann als doel gekozen, maar als we er aankomen, vallen ons meteen de honderden slordig langs de kant van de weg geparkeerde auto’s aan het begin van het dorp op. Er blijkt een soort jaarmarkt gehouden te worden, de drukke binnenstad is daarom vanwege de kraampjes volledig voor verkeer afgesloten. We volgen de bordjes Umleitung en rijden door naar het stadje Geisa. Het is inmiddels begonnen te regenen. Het centrum van Geisa ligt op een heuveltop en bestaat uit oude vakwerkhuizen, enkele kerken, een stadhuis en een Schloss. We drinken er koffie en genieten van Johannesbeerenkuchen met heel veel Schlag in het Schlosscafé dat een achttiende­eeuwse inrichting kent. Aanvankelijk zitten we er alleen, maar als we vertrekken is de klandizie behoorlijk toegenomen. Geisa ligt vlakbij het Point Alpha, de meest westelijke gelegen grensovergang tussen de DDR en de Bonds­ republiek; daar lagen de twee vijandige legers van het Oostblok en de westelijke NAVO­ troepen elkaar te beloeren en af te luisteren. We bevinden ons nu niet ver van Weimar en 120

Erfurt, het is niet de bedoeling dat we zo ver doorrijden. Terug naar het zuiden belanden we op de Deutsche Alleenstrasse, die we verlaten om een gedeelte van de Rhön Hoheweg af te rijden. Het is barbaars weer, koud en voortdurend worden we geteisterd door slagregens. We stoppen bij een bezoekerscentrum waar een nationaal park met heidevelden begint. Trekkers met paraplu’s en gehuld in regenkleding hebben zich niet uit het veld laten slaan en wandelen opgewekt de kletsnatte natuur in. Wij keren na een sigaretje terug naar ons uitgangspunt Bad Neustadt waar we pas even na zessen aankomen. De traditionele pilsjes moeten we vanwege het weer binnen nuttigen. In het midden van de streek troont de Rhön met een half dozijn toppen van meer dan 900 meter. Daartussen ligt een hoogveengebied. Vanaf de smalle kam stromen ontstelbaar veel beekjes in alle windrichtingen. Weiden, velden, bossen, een unieke plantenwereld en vijvers en meren vormen een natuurlijk decor. Het natuurpark Hoher Rhön biedt met een goed netwerk van wandelwegen een uitstekende gelegenheid om de rijke flora en fauna te bewonderen. We eten weer eens etnisch, nu wordt het een Turkse kebabtent waar we een schotel döner bestellen met als basis een Turkse pannenkoek, de zogenaamde lahmecun. Jos maakt er een praatje met de kebabci en krijgt vanwege zijn goede Turks een blikje cola cadeau, alsmede korting op de rekening. Clim ergert zich op een groepje Duitse jeugdigen met piercings en baggy trousers die ons voor de gek houden. Op de tv blijkt dat er feest is in München; de ploeg van Louis van Gaal (met Robben en van Bommel de Hollandse inbreng van FC Hollywood) heeft de Meisterschaft veroverd dankzij het onverwachte verlies van rivaal Schalke dat door Felix Magath geleid wordt. Het Duits van van Gaal is tenenkrommend, vooral zijn uitspraak dat hij een “Festbiest” zou zijn vervult ons met vervangende schaamte. 9. MÜNNERSTADT

Dit rustige stadje met 8.000 inwoners ligt tien kilometer ten zuiden van ons hotel. We komen er al vroeg aan, de straten zijn min of meer uitgestorven. Het dorp heeft ondanks zijn geringe omvang heel wat historie te bieden. We bezichtigen er de indrukwekkende histo­ rische gebouwen zoals de Tiendschuur en de stadstoren bij het riviertje de Saale. Aan de markt liggen de vakwerkhuizen en is aan een van de gevels een fameus Mariabeeldje te zien dat ooit de stad van de verwoesting gered zou hebben. De kerk is iets apart, niet zozeer vanwege een interessant interieur of een opvallend buitenkant, maar vooral door een kunstig houtgesneden altaarstuk van Tilman Riemenschneider en kleurrijke figuren van Veith Stoss uit het begin van de zestiende eeuw. Tenslotte bezoeken we nog het Schloss, momen­teel als museum fungerend en niet direct een publiekstrekker. In een aparte ruimte is een oosters­orthodoxe gebedsruimte gevestigd.

121

10. BAD KISSINGEN

Twintig kilometer verder op ligt Bad Kissingen (21.000 inwoners), dat ons herinnert aan de Duits­Amerikaanse diplomaat Henry Kissinger, maatje van Tricky Dick Nixon, die in Parijs de vrede met de Noordvietnamezen uitonderhandelde. Een vrede overigens die neerkwam op een pijnlijke nederlaag van de USA. Het is een kuuroord dat vooral in de negentiende eeuw hoge gasten ontving, waaronder Bismarck. De monumentale hotels zijn er dan ook einde negentiende / begin twintigste eeuw gebouwd. Ze zijn niet eens zo duur, vooral met een arrangement (wellness, kuren en zo) is het ook voor de doorsnee burger goed te betalen. Nog niet zo lang geleden werden jaarlijkse kuurweekjes probleemloos door de Duitse Krankenkasse vergoed, maar dat is inmiddels verleden tijd. We kunnen de Volvo parkeren in een Tiefgarage bij het Kurtheater, een weinig indruk­ wekkende creatie. Vlakbij bezichtigen we een evangelische kerk. Voor we de binnenstad vol winkelende dames intrekken gebruiken we Kaffee und Kuchen op een terras. De Altstadt is voortreffelijk onderhouden en niet al te omvangrijk. Aan de rivier liggen de ietwat pompeuze gebouwen waar alles hier om draait: het Kurhaus, de Spielbank (Casino) en enkele Brunnen (de meeste met binnenbad). De Rosengarten wordt bekroond met een fontein temidden van bloeiende bloemperken en is omringd door restaurants en chique hotels. We dwalen wat rond in het Luitpold­Park en het Kurpark. Clim haalt een plattegrond bij de Tourist Office. Gelukkig blijft het weer redelijk zonnig. We verbazen ons over de eenvoud van de Kneipp­ kuur met zijn pierenbadjes en armfonteintjes. Vanaf de diverse bruggen kan Jos aardige foto’s maken. Voor het eerst (en laatst) tijdens deze trip pint Jos moeiteloos 200 euro. Na nog een kerk te zijn binnengewandeld, komen we aan het einde van onze rondgang. Het weer slaat om en we moeten van de paraplu’s gebruik maken. Nogmaals koffie op een terrasje, waarna we terugkeren naar onze uitvalsbasis in Bad Neustadt. Daar blijft het de rest van de dag regenachtig. We eten bij Gasthof Am Markt een aspergeschotel, Clim met ham, Jos met worstjes. Vijfhonderd gram witte stengels voor € 9,50. Op de tv bekijken we een film met Eddie Murphy als politiebemiddelaar bij gijzelingsdrama’s. 11. COBURG

De heenrit duurt langer dan we gepland hebben. We moeten eerst een heel stuk naar het zuiden, richting Bamberg. Pas om half twaalf komen we aan en parkeren in een Tiefgarage aan de rand van de Altstadt. Die is niet groot, we bereiken al gauw de grote markt met zijn laatmiddeleeuwse gebouwen zoals Alte Apotheke, het Renaissance Rathaus (1598), en het Stadthaus (begin 17e­eeuw). Middenin prijkt een standbeeld van Albert van Coburg, de gemalin van de Engelse koningin Victoria; hij is slechts 42 jaar oud mogen worden, een gegeven dat Clim uit de Romeinse cijfers op de sokkel opmaakt. Vlakbij ligt ook een van de oudste vakwerkgebouwen van Duitsland: het Münstermeister­haus. We drinken koffie in de Ratstube. Het blijft voorlopig droog weer, de meeste voetgangers hebben dus voor niets een paraplu onder de arm.

122

We vervolgen onze wandeltocht door de stad (42.000 inwoners) en bekijken vol aandacht de Hauptkirche Sankt Moritz die in de achttiende eeuw in barokstijl is omgebouwd, tenminste van binnen. Interessant zijn de door weer en wind aangetaste beelden van Adam en Eva met reusachtige vijgenbladen voor hun edele delen. Tegenover de kerk ligt het 16e­eeuwse Gymnasium Casimirium, een fraai gotisch bouwwerk dat echter niet te bezichtigen is. Ook het mooie Zeughaus is niet te bezichtigen. Veel straatjes zijn geplaveid met keitjes en klinkers. We ontdekken gietijzeren putdeksels waarin gestileerde negerhoofden in reliëf zijn aangebracht. Even later komen we erachter waarom: in deze buurt staat het paleisachtige herenhuis waar de latere koning Leopold van België (vanaf 1831) zijn jeugd heeft doorgebracht. De zwarte koppen verwijzen naar de Kongo, het privé ­ wingewest van zijn zoon Leopold II; ze staan ook in het wapen van Coburg. 12. VESTE COBURG

We lopen dwars door de residentie, het Stadtschloss. Dit is niet zo bijzonder, volgens Clim heeft het iets weg van Engelse kastelen. Het stamt uit 1543 en heeft tot 1918 (jaar van de ontmanteling van de Duitse adel) dienst gedaan. Het slotplein is behoorlijk uitgestrekt met tegenover het plein het Landestheater uit 1840 en de Landesbibliotheek, in het midden natuurlijk weer bloemperken met een standbeeld, nu van een zekere hertog Ernst I. We lopen het in Engelse landschapstijl aangelegde park Hofgarten op, richting Veste die hoog boven ons op een rots troont. Het wordt een moeizame wandeling, vooral voor Jos die herhaaldelijk op bankjes zijn heup en knieën rust moet gunnen. Onderweg kunnen we nog kennis maken met de neogotische Pfarrkirche St. Augustin (1860), enkele villa’s, het oranje Bürglass Schlösschen (residentie van een Bulgaarse koning) en het Naturkundemuseum. Uiteindelijk bereiken we pas na tweeën de kolossale vesting (een van de grootste van Duitsland) na een half uur zweten en zwoegen. We rusten uit met koffie en aardbeiengebak aan de buitenzitjes van het Schlosscafé. Daarna bezichtigen we op ons gemak de diverse musea die in de verschillende vleugels en bijgebouwen gevestigd zijn. De entreeprijs is een schamele vier euro. We starten met een wandeling over de muren met aan alle kanten vergezichten en een stijlvol ruiterstandbeeld. Interessant is de tijdelijk expositie Apocalypse van de Neurenbergse 15de­eeuwse kunstenaar Albrecht Dürer, een favoriet van ons. We gaan verder door de tentoonstellingzalen van de Fürstenbau, de Schlosskapelle, de Herzoginbau, de Carl Eduard Bau en tenslotte de Steinerne Kemenate. Vermeldenswaard is de Lutherkamer (die zich hier in 1530 maandenlang schuil hield) en de werken van Lucas Cranach de Oude. Verder is er een keur aan harnassen, portretten, glaswerk, jachttrofeeën, kostuums, porselein, rijtuigen, sleeën, wapens te zien. De geheel met kostbaar hout uitgevoerde kamer met vooral jachttaferelen bevalt ons het meest. Een dociele schoolklas luistert er gehoorzaam naar de uiteenzetting van hun lerares. Pas na vijven lopen we terug naar de stad. Dat duurt toch nog bijna een half uur, Clim telt meer dan tweehonderd treden heuvelafwaarts.

123

Op de terugweg maken we onbedoeld een omweg, er lopen drie hoofdwegen naar Bamberg en we kiezen net de verkeerde. Gelukkig komen we daar bijtijds achter en kunnen we onze fout via landschappelijk aantrekkelijke tussenweggetjes corrigeren. We zijn dan ook laat terug in Bad Neustadt, om half acht. Enkele BMW­ en Audi­rijders hebben hun auto zo slordig geparkeerd dat we er de Volvo niet tussen kunnen wurmen. Gelukkig kunnen we wel parkeren in de Hof van het Hotel Zum Goldenen Löwen aan de overkant van de straat, dat hoort ook bij ons hotel. We gaan direct aan de Markt eten, deze keer bestellen we beiden een Schweinehaxe mit Sauerkraut, echt zwaar Duits voedsel. We laten niets over, het heeft ons dus gesmaakt. 13. WASSERKUPPE

Tot de hoogste toppen met 950 meter behoort een machtig bergmassief met de Wasserkuppe – ook wereldwijd bekend als “berg van de vliegers” – waartoe ook nog een aantal andere toppen behoren. Natuurlijk hoeft men niet meteen op te stijgen zoals de zweef­ en deltavliegers of de paragliders die hier vanaf de Wasserkuppe starten, wel kan men hier het Fliegermuseum bezoeken. Het is maar een uurtje rijden naar de top van de Wasserkuppe, de hoogste berg van het Rhön­massief. De brede, afgeplatte top van de berg is bijna helemaal bebouwd met restau­ rants, hangars en een bezoekerscentrum. We moeten enige tijd zoeken naar het Flieger­ denkmal, een hoop lavastenen met de arrogante adelaar op de top. Behalve een vliegveld (ja heus) staat er op de berg ook een weerstation met een voetbalachtige constructie. Het is er guur en winderig, ondanks de weidse uitzichten blijven we er niet lang rondhangen. Koffie bij een stalletje naast een stelletje Duitse geestelijk en lichamelijk minderbedeelden. 14. GERSFELD

Aan de voet van de Wasserkuppe ligt het dorp Gersfeld dat nog net bij de deelstaat Hessen behoort. Door het dorp stroomt een snelvlietend beekje, is dit soms de Fulda waarvan de bron op de Wasserkuppe ontspringt? Er is een klein centrum met restaurants in vakwerkstijl en veel terrasjes die gezien de weersgesteldheid niet bezet zijn. We bezoeken er de evangelische kerk, die opvalt door een huisachtige constructie met ramen en deuren achter het altaar. Min of meer door toeval ontdekken we het barokslot dat door muren omringd wordt. Het park eromheen met waterpartijen en een olifantje op een sokkel is uitstekend bijgehouden. Op een heuvel is een moderne villa gebouwd. Op het terrein staat nog een feesttent. 15. BAD BRÜCKENAU

Het tweede stadje dat we aandoen is Bad Brückenau (7.000 inwoners). Het centrum doet doods aan, het kille weer is daar ongetwijfeld debet aan. We parkeren bij een tamelijk recent ontdekte bron en een zwembad. Ook hier veel onbezette terrasjes. Koffie met gebak (geen Kuchen) nuttigen we bij een banketbakker die beheerd wordt door bakker Schmitz. Jos 124

hoort van Frau Schmitz dat zij afkomstig zijn uit de Eiffel, uit Monschau om precies te zijn. Er is verder niets in dit oord dat ons langer kan doen verblijven, dus gaan we op weg naar een volgende doel. 16. ASCHACH

Dit dorp ligt onder de rook van Bad Bocklet, waar we oorspronkelijk heen willen gaan. We stoppen bij het kasteel dat een drietal musea blijkt te herbergen. We bezoeken ze alle drie. Het mooiste is het kasteelmuseum met zijn stijlkamers. Onder het gebouw is men bezig met archeologische opgravingen. Hier en daar zijn de zalen en kamers gestut. Jos mag er tot zijn verdriet niet fotograferen, maar dat doet hij stiekem toch. Met de digitale camera is dat zeer eenvoudig zonder opgemerkt te en terechtgewezen te worden. Er is ook een landbouw­ kundig museum, meer een Heimatmuseum, dat voor ons met al zijn boerenwerktuigen een feest van herkenning is. Op zolder kunnen we een tijdelijke expo bekijken van de Winterhilfe die de Nazi’s in de jaren 1933 ­ 1835 organiseerden. Tenslotte worden we deels rondgeleid door het Schulmuseum. We krijgen er op leitjes uitleg over het oude Duitse schriftsysteem dat voor ons praktisch onleesbaar is geworden. Interessant zijn de wandkaarten met het koloniale Duitsland erop: Togo en Kameroen hoorden er toen ook bij, dat wisten we niet. Van de Bismarck ­ Archipel hebben we natuurlijk wel gehoord, net zoals van Tanganyika en Zanzibar (nu samen Tanzania) en Namibië. Om zes uur zijn we terug in het hotel. Avondeten bij de Gasthof Am Markt: Schweinebauch, wat neerkomt op twee forse stukken gemarineerd buikspek. Om 20.15 uur zijn we terug op de kamer, want we willen op de tv het anti­oorlogsdrama Dresden zien, eigenlijk een liefdes­ geschiedenis die niet zoals gebruikelijk in rozengeur en maneschijn eindigt. Na de film volgen we het nieuws over een ander drama, namelijk dat van de Griekse Tragedie dat zich aan het voltrekken is. In Duitsland bestaat bij het hardwerkende volk een sterke afkeer om de frauderende en profiterende Grieken financieel bij te springen. Wevernemen ook dat in Amsterdam bij de Dodenher­ denking door een schreeuwende man tijdens de twee minuten stilte paniek bij het publiek is uitgebroken, waarbij meer dan 50 gewonden vielen. Het moet niet veel gekker worden in ons landje… Clim rekent de volgende morgen af met zijn credit card. De gevreesde problemen blijven uit. De rekening bedraagt meer dan 600 euro, inclusief de twee dineetjes en de vele glazen bier op het terras. Op de terugweg worden we halverwege overvallen door felle regenbuien die tot in Roermond aanhouden. We zijn dan ook pas om 16.15 uur terug thuis.

125

DRESDEN EN ELBSANDSTEINGEBIRGE (1996) HERFSTVAKANTIE SACHSEN: HOTEL IN PIRNA, DAG 1 ROERMOND / VENLO / VIERSEN / DUISBURG / DRESDEN / PIRNA De treinreis verloopt perfect, precies volgens opgegeven schema. Wel moeten we vier keer overstappen, over Europese éénwording gesproken! Van Dresden naar Pirna moeten we zelf een kaartje voor de Stadtbahn kopen. Vanaf het station aldaar is het een kwartiertje lopen naar ons hotel aan de Markt. Jos voelt zich niet goed, hij heeft koorts en is verkouden. Als hij pijn aan zijn armen krijgt, sjouwt Clim ook met zijn tas rond. Ons hotel is een gerenoveerd oud pand. Onze kamer is ruim, maar door een onbegrijpelijk design van moderne snit gekenmerkt. Zeker de rare klerenkast is niet functioneel en dat dient bij hotelmeubilair toch primair te staan. We zwerven 's avonds door een uitgestorven binnenstad, op zoek naar een restaurant. De woningen in de stad zijn zwaar verwaarloosd, maar hier en daar wordt toch al druk gewerkt om ze te renoveren. We eten bij het Romantik Hotel, duur maar wel erg lekker, m.n. Clim is tevreden over zijn salade. Pilsjes drinken we bij Gasthof Cambrinus aan de bar. De barman vertelt over DDR­Zeiten. Op de kamer hebben we niets meer te drinken, we hebben niet aan voorraad gedacht. Stations hebben geen taxfree shops. DAG 2 PIRNA - STADT WEHLEN - BAD RATHEN EN BASTEI - PIRNA Ons ochtendprogramma ziet er als volgt uit: 8 uur staat Jos op en gaat douchen, om 8.20 uur volgt Clim, tegen 9 uur zitten we aan de ontbijttafel en doen we ons tegoed aan het uitge­ breid buffet. Om half tien tandenpoetsen en poepen, vóór tienen de deur uit en op pad. Zo ook vandaag. We willen de stad verkennen, we beginnen bij Sonnenstein, een burcht op een nabijgelegen heuvel. In de oorlog is het een krankzinnigengesticht geweest met een uitvoerig euthanasie programma. Het weer wordt zonnig en we besluiten langs de rand van de hoge Elbe­oever door te lopen naar Stadt Wehlen. Daar nemen we de pont naar de overkant en lopen in een uur tijd naar de Bastei. Onderweg eten we nog worst met mosterd en brood in restaurant de "Steinernen Tisch". Druk bij de Bastei; lijkt op het Stenen Woud bij Kunming of op Bryce, maar dan grijs en begroeid en natuurlijk niet zo groot. Het bevalt ons wel. Mooie pano­ rama's. We dalen af ("Der Norbert hat mir nichts gesagt!" en “Das hab ich nicht gesagt….!” Een klagende ouder echtpaar voor ons….) naar het kuuroord Rathen, waar we een ander veer nemen naar het station aan de overkant. 126

Die Bastei, schitterend natuurfenomeen Via S­Bahn (Einzelfahrt steeds) terug naar Pirna. Rusten hotel. In Obervogelgesang (een Vorort van Pirna) staat een feesttent. We hebben er langs het voormalige jaagpad van de Elbe gelopen, nu vooral gebruikt door fietsers. De paraplu zal deze vakantie een onafschei­ delijk reisattribuut voor ons worden. Vandaag hebben we tussen de 15 en 20 km gelopen; de conditie is redelijk. Het echte klimmen gaat Jos echter minder goed af; helling lopen is geen probleem. Langs de Elbe veel vooroorlogse villa's temidden van eiken­ en beukenbossen in bonte herfsttinten. Kleurrijke herfstbossen Eten bij de Schwarzen Adler, waar Jos met Wiet in 1995 hebben gelogeerd op weg naar Polen. De Visa­kaart wordt niet geaccepteerd door het apparaat, maar wel de Eurokaart. Cambrinus is dicht, hoewel de "Vopo" gisteren nog beweerde dat ze in Freistaat Sachsen geen Polizeistunde kennen. Bier in modern café bij stadhuis. De juffrouw vraagt of we er terug willen komen. We hebben er 35 mark verteerd in korte tijd. DAG 3 PIRNA - KÖNIGSTEIN - PIRNA De S­Bahn naar Königstein. Stadje bekijken, m.n. de sobere protestantse kerk. Paadje omhoog naar de vesting, het gelijknamige fort. Naar verluid een van de grootste van Europa en nog nooit veroverd. Onderweg kruist een groep Tsjechen ons pad. Uitgebreide bezich­ tiging van de vesting op de tafelberg, we zijn overal in geweest. Broodje worst eten. Jammer genoeg betrekt rond het middaguur het weer. Mist komt aanzetten, het motregent en dus weg zijn de weidse panorama's van o.a. Lilienstein, Pfaffenstein en over het Elbe­dal. We nemen een ander voetpad terug en kiezen weer voor de S­Bahn. In Pirna bier en Schnapps kopen voor 's avonds. DAG 4 PIRNA - HEIDENAU - DRESDEN - HEIDENAU - PIRNA Gisteren was het maandag, dan zijn in Duitsland alle openbare musea en beziens­ waardigheden gesloten. Daarom vandaag naar Dresden, ook al omdat er slecht weer is voorspeld. En dat kwam uit: de hele dag kil, regenachtig en winderig. Het wordt dus een culturele dag en we zien heel wat, echter alleen maar in het weer geheel verbouwde (sorry, herbouwde...) centrum. Veel open plekken hier, overblijfselen van het verwoestende bombardement van febr. '45. We beginnen bij de Zwinger, een soort Oranjerie met grote binnenplaats en vijvers en torens. Daarna langs Semper Opera naar de Hofkirche, waarvan we het weinig spectaculaire interieur bekijken. Mooie preekstoel, die is destijds gered. We beklimmen de Hausmann 127

Toren van het Palast. Via de Brülsche Terrasse bereiken we het Albertineum met zijn imposante Grüne Gewölbe. Prachtige edelsmeedkunst hier, een echte schatkamer. Verschei­ dene andere barokke gebouwen gaan we niet binnen. Wel een rondleiding voor DM 8 door een kwieke bejaarde vrouw in de Semper Opera, heel interessant. Tot slot de Rüstkammer met veel wapens en harnassen in de Zwinger. Broodjes eten onderweg (ze zijn nog van de heenreis!). Trein terug naar Pirna. We eten bij Gambrinus en betalen nu eens met een Eurocheque die na enig aarzelen toch wordt geaccepteerd. Op de terugweg van Dresden hebben we nog iets gegeten aan een Chinese Imbiss, Jos eet er Sauerscharf Suppe. De rest van de avond brengen we door op onze kamer. DAG 5 PIRNA - KONIGSTEIN - BAD SCHANDAU - KIRNITSCHBAHN KUHSTALL - BAD SCHANDAU - KÖNIGSTEIN - PIRNA De Lilienstein en de Pfaffenstein S­Bahn. Bad Schandau is kuuroord 20 km verderop, vlakbij Tsjechische grens. We nemen het veer vanuit station. Veel sanatoria en privéklinieken. Stadje bekijken, er wordt aan de weg gewerkt; infrastructuur wordt uitgebreid. Met de tram van de Kirnitschbahn omhoog naar de Lainheimer Wasserfall, slechts een iel stroompje. Te voet door kleurrijk bos naar de Kuhstall, prachtige rotsformaties met kruip­door­sluip­door mogelijkheden. Uitzicht helaas beperkt vanwege bewolkt weer, evenwel geen regen. We lunchen in een restaurant ter plaatse (bij een "bijstandsmoeder?"). De ‘Teufelsleiter' is een rotsraam. Terug. In Bad Schandau bij Eduscho winkel koffie met taart. Zelfde route terug. 's Avonds eten in ruige werkmanskroeg: Diner Kebab met macaroni. Er wordt darts gespeeld. Pilsje in Weinkeller onder het hotel. Maar even gebleven. Slapen zoals altijd tussen twaalf (Jos) en één (Clim). DAG 6 PIRNA - BAROCKGARTEN - WEESENSTEIN - LIEBSTADT - KUCKUCKSTEIN - PIRNA Fietsen huren bij station; 12 mark per dag. Jos ATB bike, Clim trekkingfiets. Jos heeft al eerste helling de pijp uit, Clim lukt het beter. Eerst bezoeken we de Barockgarten. Deze wordt opgeknapt, kan dus nog mooi worden. De beelden van zandsteen zijn eigenlijk te veel verweerd. Verder via Dohna naar Weesenstein, een machtige burcht, o.i. te hoge entree van 8 mark (we hebben een beetje gebrek aan contant geld). We gaan er dus niet in. Op vals plat naar het zuiden, een bergkam te voet oversteken, fietsen valt ons hier te zwaar. Daarna steeds bergaf, richting noorden. Eerst Liebstadt (soep, knoflookbrood, koffie) met slot Kuckuckstein, dat we wel van binnen bekeken. Snelle rit terug: 15 km in 40 minuten. In Pirna 128

is het spitsuur, wij met de fiets over de stoepen, wel 20 overtredingen gemaakt. Fietsen inleveren, geen probleem. In hotel even slapen; we vergeten de plaatselijke Marienkirche te bezoeken! Eten bij de Einkehr en wel Argentijnse steaks van wel 300 gram. We betalen alvast onze hotelrekening (anekdote Poolse baby); Clim bestelt lunchpakket voor de volgende dag. DAG 7 PIRNA - DRESDEN - LEIPZIG - HALLE - MAGDEBURG - BRAUNSCHWEIG - HANNOVER BIELEFELD - HAMM - DORTMUND - BOCHUM - ESSEN - DUISBURG - VIERSEN - KREFELD VENLO - ROERMOND Gelukkig hebben we gereserveerde plaatsen, want het is bijzonder druk op deze vrijdag. In Bielefeld lopen we een kwartier vertraging op, waardoor we in Duisburg op drie minuten na de aansluiting naar Viersen missen. We lopen daardoor ongeveer een uur vertraging op, maar desondanks zijn we nog redelijk op tijd thuis.

ZWINGER IN DRESDEN

129

NORDHESSISCHES BERGLAND: FRITZLAR(2006) Dag 1 Vrijdag, 14 april 2006 Om half twaalf rijden we weg. Naast ons huis is een zekere Pablo (heet­ie echt zo?) de tussenmuur aan het afbreken. Deze ‘meneer’ Scheffer uit Swalmen is over zijn hele boven­ lichaam compleet getatoeëerd en nog niet eens mooi ook. Drie weken later zijn hij en zijn handlanger nog steeds bezig met de nieuwe muur, het wil maar niet opschieten. Clim wil eens een keer over Venlo rijden en daar de autobaan pakken die ons rechtstreeks via Duisburg naar Kassel (in de buurt daarvan ligt onze eindbestemming Fritzlar) zou moeten voeren. En inderdaad klopt dat, zij het dat het een 3D­rit wordt: Dwars Door Dortmund, inclusief enkele stoplichten. We komen er wel langs het Westfalen­Stadion. Echt door­ scheuren kunnen we niet, we hebben veel oponthoud door “zähflüssiges Verkehr”, ofwel langzaam rijdende files, geen echte Stau dus. Bovendien zijn er wegens wegwerkzaamheden nogal wat snelheidsbeperkingen van kracht. De autobaan is ten noorden van het Sauerland aangelegd. SAUERLAND, INFO ALGEMEEN 1 'Willkommen liebe Wanderer!' staat er op de wandelkaart van Schmallenberg in Hochsauerland. Het is tevens een goede aanhef voor een reisgids over heel Sauerland. Als iets dit bergachtige gebied midden in Duitsland kenmerkt, dan zijn het de wandelmogelijkheden. Zij vormen voor velen de hoofdreden het Sauerland te bezoeken. Het is hier mogelijk meerdaagse trektochten te ondernemen door glooiende bossen en velden in merkbaar zuivere lucht. Op veel plaatsen komt bovendien zuiver bronwater aan de oppervlakte. Het voorvoegsel Bad voor een plaatsnaam duidt de officieel erkende water­ kuuroorden aan, waar velen aan hun gezondheid werken. Idyllische dorpjes Eigenlijk beschrijven we iets meer dan het Sauerland. Oostelijk is het uitgebreid met het noorden van de deelstaat Hessen, dat boven de lijn Marburg ­ Kassel ligt. In het westen is het Oberbergische Land toegevoegd. Beide gebieden vormen wat minder hoge, wat lieflijker glooiende aanloopjes tot het echte Sauerlandse berggebied, waar ze landschappelijk goed op aansluiten. Op uitzonderingen als de Edersee en Willingen na, zijn ze toeristisch wat minder bekend. En dus bij uitstek geschikt om zelf te ontdekken. Het Sauerland ligt in het zuiden van de deelstaat Noordrijn ­ Westfalen, op één tot twee uur rijden van Nederland en België. Het bestaat uit vier districten. Deze districten zijn de bestuurlijke onderverdeling van de tamelijk onafhankelijke deelstaten, die samen de Bondsrepubliek Duitsland vormen. (De Duitse aanduiding voor zo'n district is Kreis). De vier Sauerlandse districten zijn de Mark (Märkische Kreis), Soest (ook aangeduid als Nordsauerland en Hellweg), Olpe (Südsauerland), en Hochsauerland. Direct zuidelijk ervan ligt het Kreis Siegen­ Wittgensteinerland. Dat behoort niet tot het Sauerland, maar wordt meestal in dezelfde adem genoemd. Het hele beschreven gebied bestaat uit middelgebergte. De toppen lopen op van zo'n 300 tot 500 m in het westelijke deel tot ruim 800 m in het Hochsauerland en de Willinger Uplands.

130

In Noord­Hessen dalen ze weer tot 400 à 600 m. Dit glooiende landschap is grotendeels begroeid met bossen. De in reisgidsen en toeristische folders maar al te vaak onnadenkend gebruikte aanduiding 'ongerept' is daar helemaal niet op van toepassing. Het is voor het overgrote deel productiebos. De sporen van bosarbeid zijn dan ook legio en elk jaar op andere plaatsen te vinden. Tientallen jaren werden vooral snelgroeiende, maar nogal eentonige en bodemverstikkende naaldbossen aangeplant. Tegenwoordig ziet men weer meer het belang van gemengd loof­ en naaldwoud in, wat de variatie voor de bodem en de wandelaar ten goede komt. Wintersportgebied De meeste stadjes, dorpen en gehuchten liggen in de dalen, omgeven door gras­ en graanvelden. Daar liggen ook de beroemde stuwmeren, gevoed door honderden riviertjes en beken. Sommige stuw­ meren zijn alleen bestemd voor drinkwatervoorziening en natuurbescherming en daarom verboden terrein voor de watersporter. De meeste, en vooral de grote, zoals het Agger­, Bigge­, Sorpe­, Möhne­, Diemel­ en Ederstuwmeer, vormen echter centra van watersport en ontspanning. Aan de dikke 30.000 km wandelpad worden in toenemende mate fietsroutes toegevoegd. De fietser moet op de meeste routes rekening houden met flinke, niet zelden steile hellingen. Maar wie die oprijdt, fietst er ook weer af. De wandelaar heeft daar minder moeite mee en vindt in het Sauerland al zijn wensen vervuld. Het is mogelijk meerdaagse trektochten te ondernemen door bos en veld. De cultureel geïnteresseerde kan zich laven aan vele ruïnes en kastelen en een grote verscheidenheid aan kerken. Meest typerend zijn de vaak eeuwenoude hallenkerken. Vele vertonen romaanse en gotische bouwsporen, de interieurs zijn dikwijls barok. Binnen het ruimere Sauerland liggen zes natuurparken. Van oost naar west zijn dit het Bergisches Land, Ebbegebergte, Homert, Arnsberger Woud, Rothaargebergte en Diemelsee. Daarin gaan natuur­ bescherming en menselijk gebruik hand in hand. Slechts zeer weinig plaatsen zijn niet toegankelijk. Van de verschillende steensoorten waaruit de Sauerlandse bergen zijn opgebouwd, is kalksteen de zachtste. Daarin zijn door het water grote holten uitgesleten. In feite loopt er een groot stelsel van grotten van Letmathe via Hemer naar Balve. Het begint zelfs al buiten het Sauerland, bij Düsseldorf, en is zo'n 120 km lang. Sommige grotten zijn bij toeval ontdekt. Er werden resten van holenberen, mammoets en mensen uit de Steentijd in gevonden. Rondleidingen door de grillige gewelven vormen een grote Sauerlandse attractie. De andere opvallende steensoort is 'Schiefer' oftewel leisteen. Een bezoek aan een voormalige leisteengroeve leert veel over de grijze steensoort, die u door heel het gebied als muur­ en dakbedekking tegenkomt. Samen met het vakwerk is dit de bouwwijze die zoveel sfeer geeft aan de dorpen en stadjes van het Sauerland.

Op het einde van dit middengebergte slaan we af naar Bad Aroldsen, een kuuroord met een bekend kasteel waar onze vroegere koningin Emma is opgegroeid. We bezoeken het Resi­ denzschloss, maar dat is verder niet toegankelijk. Jos loopt ongegeneerd een open deur binnen om de daarachter gelegen kamers en zalen te bekijken, maar hij wordt teruggefloten door een verontwaardigde receptioniste. Er is wel een verplichte rondleiding, maar die vindt veel later plaats en daar willen we niet op wachten. Ook het Schlosscafé is dicht. We drinken daarom maar koffie in een Italiaans Eiscafé, daar wemelt het van in Duitsland. BAD AROLSEN Bad Arolsen was eeuwenlang de residentie van de vorsten van Waldeck ­ Pyrmont. Nog steeds gaat de meeste aandacht uit naar de Barockresidenz Arolsen, waarvan de zijvleugel nog altijd door nazaten wordt bewoond. In dit paleis, tussen 1710 en 1729 gebouwd naar het voorbeeld van het paleis van de

131

Zonnekoning in Versailles, vertellen gidsen, desgewenst in het Nederlands, waar Adelheid Emma Wilhelmina Theresia von Waldeck­Pyrmont geboren werd, in welke uitzinnige zalen ze opgroeide en welke boom ze tijdens haar laatste bezoek plantte. De 20­jarige prinses trouwde namelijk in 1879 met de oude Nederlandse koning Willem III, en dat is reden voor veel Nederlands bezoek. Vóór haar dochter Wilhelmina in 1898 koningin kon worden, redde Emma met acht jaar betrouwbaar regentschap het koningschap voor het huis van Oranje­Nassau. Ze kon de twijfel wegnemen die het conservatieve en steeds dubieuzere optreden van haar echtgenoot had opgeroepen. In de voormalige stallen is een museum gewijd aan de hofbeeldhouwer Christian Daniel Rauch (1777­1857). Door het slotpark en de grote eikenlaan in Bad Arolsen is het prettig wandelen. Verkwikkend zijn de gezonde lucht en de heilzame wateren van het Arobellabad, een bad­ en saunaparadijs.

Om half vijf komen we in Fritzlar aan, waar we eerst een rondje in de binnenstad moeten rijden, omdat we het hotel aanvankelijk gewoon niet opmerken, wij klunzen. Gelukkig heeft het hotel een eigen Parkplatz, hoewel die nogal beperkt is voor onze relatief forse Volvo (spiksplinternieuw, pas ingeruild voor onze oude, trouwe Ford Ka). Hilariteit als we merken dat het hotel een annex is van het lokale bejaardenoord, in het Duits tegenwoordig heel netjes “Wohnstift” geheten in plaats van het denigrerende (althans dat vinden ze) “Alters­ heim”. Bij de receptie daarvan moeten we ons ook overdag inchecken. Sommigen van de senioren zijn nog erg kras. Zo ziet (en hoort) Jos ’s avonds een hoogbejaarde dame van stand op de piano sonates van Beethoven spelen. De kamer is ruim en erg schoon, we hebben niet anders verwacht. Jos heeft dit hotel Kaiserpfalz via internet gereserveerd, dat verloopt gladjes. We reserveren ook een tafel voor het avondeten en gaan het stadje verkennen. Het centrum is verkeersluw gemaakt en bestaat dus vooral uit voetgangerszones, en terecht. Vooral de markt is erg bezienswaardig met zijn schitterende vakwerkhuizen die hier onaangetast door de oorlog zijn bewaard, onder andere het grootste vakwerkhuis van de deelstaat Hessen. De romaanse kerk is gesloten, het is vandaag Goede Vrijdag: zal dat ermee te maken hebben? Voor de kerk staat het standbeeld van de heilige Bonifatius (die door de Friezen in de 8e eeuw een kopje kleiner is gemaakt, bij Dokkum weten we nog van de lessen vaderlandse geschiedenis op de lagere school). Deze christelijke missionaris uit Ierland, want dat was hij, ging zo fanatiek te keer dat hij met een bijl eigenhandig de heilige eik van de Saksische bewoners omhakte. Tenminste zo wil de legende het. Verder bekijken we de stadswallen met een hoge weertoren die tevens als gevangenis heeft gediend. FRITZLAR Fritzlar is een parel onder de middeleeuwse stadjes van Duitsland, waar in de eeuwen rond het jaar 1.000 de grote Duitse koningen graag verbleven. Binnen de vrijwel complete stadsmuur, waarvan ook nog twaalf torens overeind staan, vindt u rond een marktplein met Rolandsbron veel oude vakwerkhuizen, gotische stenen huizen, en een laatgotisch Rathaus. In het roodbonte vakwerk Hochzeithaus is het stadsmuseum ingericht. De torens van de Dom of St. Petrikirche domineren het geheel. Deze in aanzet romaanse kerk zou gebouwd zijn op de plaats waar missionaris Bonifatius in 732 een eik velde en een klooster stichtte om deze streken te kerstenen. In de kerk is een Dom­ museum voor de kerkschatten, waar echter ook de enorme wandschilderingen al toe behoren.

132

Ons diner bestaat uit Schwarzwalder Schnitzel, Balkan Grill, Kartoffelsuppe voor Jos en erg veel en erg goede salade. We krijgen het niet op, ook de friet niet. Vergeleken met Neder­ land liggen de prijzen in de Duitse horeca een stuk lager en is de kwaliteit van het gebodene ook nog eens veel beter! We vergelijken onze maaltijd met die van een week eerder in restaurant Union aan de Markt in Roermond: daar kregen we nog niet eens de helft voor een prijs die wel twee keer zo hoog lag! De rest van de avond brengen we voor de tv door, we volgen er onder meer een aflevering van Tatort. Dag 2 Zaterdag, 15 april 2006 Prima ontbijt, alles ‘drum und dran’ in buffetvorm. Gelukkig hoeven we niet aan te schuiven bij de oudjes, die hebben een aparte Speisezimmer waar ze urenlang bezig zijn met hun boterhammetjes op te peuzelen. Blijkbaar zijn we de enige gasten, want we blijven de hele tijd alleen. Die ochtend bekijken we eerst het stadje nog eens. De kerk blijkt nog steeds gesloten. We raken in gesprek met een oudere man bij een braakliggend stuk terrein met half vergane muren. Hij vertelt ons een en ander over de historie, o.a. over het lot van Fritzlar als garni­ zoensstad in de laatste wereldoorlog. We stappen in de auto en rijden naar Haina, een kleine 20 kilometer verderop. Daar bevindt zich een vroeggotisch klooster uit de 12e eeuw. Het weer is bewolkt, maar de verwachte regen blijft uit. Af en toe breekt zelfs een bleek zonnetje door. Het hele complex is nauwgezet onderhouden, op zijn Duits dus. Het wordt nog steeds gebruikt als psychiatrische inrichting in een gebouw uit de 19de eeuw. De behandeling van psychisch zieken stamt uit de zestiende eeuw en was de eerste poging daartoe in Europa. De hoge kerk van de cisterciënzers is sober ingericht en doet kil en koud aan. De kloosterhof doet, zonovergoten als hij is, warm aan. We maken nog een praatje met de beheerster die aangeeft dat het aantal bezoekers per dag erg uiteenloopt. HAINA Haina heeft een grote bezienswaardigheid die het gehucht geheel overschaduwt. Cisterciënzers bouwden hier in de 13e eeuw een klooster dat het voor de wind ging. In ruim een eeuw tot 1328 werd er een gotische Klosterkirche bijgebouwd die zich kan meten met beroemde kathedralen. Ze is goed in de originele, kale staat bewaard gebleven, wat een unieke kans biedt de sfeer van zo'n langgerekt vroeggotisch bouwwerk te ervaren. Let op de betoverende lichtval tussen de langgerekte series spitsbogen en pilaren. Het gotische geheim zit grotendeels in de doorlopende lijnen en de ramen! Tijdens de Reformatie veranderde landgraaf Philip de Grootmoedige het klooster in een ziekenhuis voor de armen en zieken onder het volk. Het werd een van de eerste psychiatrische ziekenhuizen van Europa. Uit het grondbezit werd de stichting van de Marburger universiteit gefinancierd. In de kerk

133

worden enkele malen per jaar klassieke concerten georganiseerd. De tijden van opening en rondleidingen door kerk en kloostergebouwen zijn wat onzeker. De golvende omgeving van Haina is een ideale streek om te wandelen en fietsen. Onderkomens zijn er echter niet veel. Tussen de traditionele vakwerkdorpjes springt de kerk van Mohnhausen in het oog. In de omgeving van Dodenhausen vindt u pittige wandeldoelen in de Joxhelmer Steine en de uitkijktoren op de Wüstegarten, tussen de resten van een walburcht. In het Sneeuwwitje­dorp Bergfreiheit is een dagelijks te bezoeken kopermijn.

Door een heuvelachtig landschap tuffen we door naar Frankenberg, een stadje met een vesting die de grens van het rijk der Franken van onder meer Karel de Grote in de 8e en 9e eeuw moest beschermen tegen de opdringerige Saksen van Wedekind (Wittekind auf Deutsch). Aan de rand van de Altstadt kunnen we de Volvo kwijt. In een drukke winkelstraat nuttigen we koffie op een terras van een goed lopend Eiscafé. Opvallend op deze zaterdag zijn de vele kinderen die met pa en ma inkopen aan het doen zijn. Ook de vele rond­ slenterende pubers vallen ons op, met name de meisjes die bijna allemaal iets te mollig zijn. Hun babyvet puilt tussen broeksband en naveltruitje uit, bepaald onsmakelijk vinden we dat. Het zestiende­eeuwse stadhuis met zijn 12 torentjes is tamelijk uniek. Op de begane grond huisvest het een markthal, die overigens niet in gebruik is, dit in tegenstelling tot een bewering in een van onze reisgidsen. We lopen naar de iets hoger gelegen Liebfrauen ­ kerk die uit zandstenen blokken in gele en oranje tinten is opgetrokken. Van binnen is ze ‘schlicht und einfach’ ingericht, ze blijkt dan ook tot een evangelische gemeente te behoren. Protestantse bedehuizen zijn doorgaans heel wat minder uitbundig aangekleed dan katho­ lieke, zeker omdat beelden er over het algemeen taboe zijn. De meeste steden in deze streek zijn protestant gebleven in de Dertigjarige Oorlog (1618 – 1648), die regelrecht een godsdienstoorlog was. Alleen Fritzlar is destijds een katholieke / roomse enclave gebleven. Vlakbij liggen ook nog de schamele overblijfselen van een burcht. Via een trap lopen we naar beneden richting Altstadt, waar we nog een blik werpen op een klooster dat momenteel in gebruik is genomen door de “Behörden”. FRANKENBERG Frankenberg is een stadje vol historie op een berg langs de Eder. Sinds ongeveer het jaar 500 onderhielden de Franken hier een versterking boven een doorwaadbare plaats waar twee belangrijke handelswegen elkaar kruisten. Noordelijker in Hessen leefden de Saksen. Pogingen om hen te kerstenen en te onderwerpen leidden tot invallen over en weer. Karel Martel bouwde een permanent bezette vesting op de berg, die na de onderwerping van de Saksen weer verviel. De 'Frankenberg' lag er enige eeuwen waarschijnlijk geheel onbewoond bij, tot de landgraaf van Thüringen er in 1233 uit machtspolitiek een burcht en een stad stichtte. Het op handel afgestemde stadsplan is nog goed herkenbaar. Nog in dezelfde eeuw begon boven op de berg de bouw van de gotische Liebfrauenkirche met sierlijke plafondschilderingen en glas­in­lood. Frankenberg viel aan enkele grote branden ten prooi. Het enige huis dat die overleefde, is het in 1240 gebouwde Steinhaus aan de Pferdemarkt, nu in gebruik als bibliotheek. Het symbool van de welvarende eeuwen daarna is het opvallende Rathaus met de tien torens, begin 16e eeuw gebouwd. Op de begane grond daarvan wordt nog elke zaterdagochtend markt gehouden. Een ander fraai monument staat in de benedenstad.

134

Het volgende stadje dat we bezoeken is Korbach. We moeten daarvoor 30 km naar het noorden via de westzijde van de Eder Stausee. Het hele centrum van deze jonge Kreisstadt (de stad zelf stamt trouwens uit de 11e eeuw ) is min of meer in gevarieerd vakwerk gebouwd. We kijken er onze ogen uit en vinden het alleszins de moeite waard. Al die gebouwen zijn in perfecte staat gehandhaafd, onder meer het stadhuis dat aan een pleintje met een zuil ligt. Tussen al dat fraaie vakwerk staat dan plotseling een barokhuis te pronken. De Sankt Kilian­kerk is eveneens een bezoek waard met zijn mooie orgel. Bij een oorlogs­ monument rusten we even uit. KORBACH Korbach is heel veel stad voor een plaats met een kleine 17.000 inwoners. Sinds de bestuurlijke samenvoeging van de districten Waldeck en Frankenberg is Korbach de Kreisstad, de districts­ hoofdstad. De geschiedenis rechtvaardigt dit. In 1188 verwierf het plaatsje stadsrechten. Uit de Late Middeleeuwen, de welvarende tijd dat Korbach deelnam aan het Hanzeverbond, stammen de twee grote gotische hallenkerken St. Kilian, met een beeldenrijk zuidportaal, en St. Nikolai, eveneens gotische, stenen pakhuizen en de dubbele stadsmuur die voor driekwart nog overeind staat. In de oude verdedigingstoren van het wolweversgilde bevindt zich een restaurant. In Korbach staan nog vrij veel oude huizen in steen­ of vakwerk. De meeste verkeren in uitstekende staat. Zoals op meer plaatsen in het Waldecker Land zijn de vakwerkhuizen kleurrijker dan in het wat strengere Sauerland. Het houtwerk is meestal donkerrood, ­blauw, ­groen of ­bruin. Het Alte Rathaus uit 1377 is een opvallende verschijning. Het heeft een trapgevel, bekroond door een fraaie spitse toren. Op de ene hoek van de gevel is een Roland ingebouwd, het symbool in Duitse steden dat ze ooit een eigen rechtspraak voerden, onafhankelijk van kerkelijke heersers. Aan de andere hoek zit een verschrikking vast, die geen enkel oordeel zou doorstaan. Het lijkt een misplaatste parkeergarage, maar in de jaren '70 van de 20e eeuw heette deze uitbreiding van het raadhuis waarschijnlijk functioneel. U vindt er nu in ieder geval het toeristeninformatiebureau.

We besluiten nog het slot Waldeck mee te pikken. Dat ligt ten noorden van de Edersee aan het oostelijke uiteinde. We parkeren op een pleintje en gaan te voet naar het kasteel om er van het panorama over het stuwmeer en het Sauerland te genieten. Jammer genoeg is het een beetje heiig, zodat het uitzicht niet briljant genoemd kan worden. We bestellen koffie (Clim wenst er Kuchen bij, of is het Kirsch Torte?) en krijgen ongevraagd twee Kännchen geserveerd; de rekening liegt er niet om, meer dan € 10! WALDECK Waldeck ligt hoog boven de Edersee. Een nuttige attractie is daarom de kabelbaan, die grappige kleine cabines van de oever naar de top van de Schlossberg schuift. Fietsers kunnen hun voertuig zelfs in een aparte kooi meenemen. Het terras bij het Schloss Waldeck biedt uitzicht op het stuwmeer. Behalve een Burgmuseum bevat het slot een zeer diepe waterput en een mooi maar prijzig hotelrestaurant. Het centrum van het kleine stadje heeft nog een aangename, middeleeuwse uitstraling. Van het vliegveldje zijn rondvluchten in motor­ of zweefvliegtuig mogelijk boven deze schitterende omgeving. Bij de Ederoever is een promenade met een antroposofisch verantwoord speelparcours.

135

We rijden naar het meer, waar een gloednieuwe kronkelweg ons naar de Staudamm uit 1903 voert. We lopen de dam op en af. In de oorlog is die twee keer door Britse jacht­ bommenwerpers verwoest. Er staat nu een monument voor de dwangarbeiders (vooral Russische krijgsgevangenen) die de zaak weer moesten repareren. Velen van hun kwamen tijdens de herstelwerkzaamheden door ontberingen en ongelukken om. De oorlogsindustrie van Kassel en Dortmund was in hoge mate afhankelijk van de energie die deze dam met zijn elektriciteitscentrale (witte steenkool) leverde. Aan de overkant van de dam is een ware kermis voor de toeristen opgezet. Er is verder niet echt veel te zien, dus keren we terug naar ons hotel. Onderweg passeren we enkele Feriendörfer en kleine Ortschaften vol goedkope, maar sfeervolle pensions en hotelletjes. EDERSEE Edersee heet het op één na grootste stuwmeer van Duitsland te zijn. Over 27 km kronkelt het meer zich door het dal van de Eder. De huurmogelijkheden voor watersport zijn prima. Zwemmen, roeien, kanoën, surfen, zeilen, waterskiën, duiken (de verzonken dorpen mogen bezocht worden) en vissen trekken jaarlijks vele toeristen aan, ook uit Nederland. Zeven campings, een kampeerveldje voor jongeren, drie jeugdherbergen en speciale plaatsen voor kampeerwagens liggen dicht bij het water. Natuurlijk zijn er ook goede overnachtingsmogelijkheden in hotels en pensions. De westpunt is een vogelreservaat. Rond het meer ligt een goed net aan fietspaden.

We reserveren weer een tafel in ons hotelrestaurant en pakken alvast een koel pintje. Na het eten maken we nog een korte avondwandeling, onder andere om de kerk te bekijken, maar die is nog steeds gesloten. Op het plein ervoor is iemand bezig met de aanleg van een Scheiterhaufen, een soort paasvuur. Dag 3 Zondag, 16 april 2006 Om half elf rijden we naar Kassel, de belangrijkste stad van deze streek zo’n 20 km verderop ligt. We moeten een stukje autobaan nemen om bij de Wilhelmshöhe te komen, waar we ongestoord kunnen parkeren. Het is regenachtig weer en de paraplu’s moeten dus weer eens te voorschijn worden gehaald. Het enorme Herculesbeeld uit de 18e eeuw heeft wel eens een onderhoudsbeurt nodig. Hij staat boven op de berg. Aan zijn voet bevinden zich door mensenhand geschapen grotten en loopt een ingewikkelde cascade naar beneden. Onderaan zien we tussen de mistflarden de stad Kassel liggen, dichterbij het paleis en een reeks vijvers. Die zijn ons volgende doel. We moeten een heel eind van het paleis parkeren en bereiken het uiteindelijk te voet. Het is nu een museum van enige importantie. We drinken eerst koffie voor we de kunstwerken gaan bekijken. De zaal op de begane grond biedt talloze replica’s van Grieks­Romeinse beelden, waaronder enkele heel bekende. Verder bekijken we tamelijk vluchtig de Vlaamse en Nederlandse schilderkunst die er ruim vertegenwoordigd is, o.a. met Rembrandt en Rubens. Regelmatig horen we dan ook in onze buurt dat er Nederlands gesproken wordt. Om half drie houden we het voor gezien en keren we terug naar de auto. 136

KASSEL Kassel heeft 200.000 inwoners en is bij uitstek een musea­ en parkstad. Een oud, gezellig centrum ontbreekt er echter. Om de metaalindustrie was Kassel tijdens de Tweede Wereldoorlog een belangrijk doel voor geallieerde bombardementen. In het westen van de stad sluit het grootste bergpark van Europa, Bergpark Wilhelmshöhe, direct aan op het Habichtswald. Het park is een lust om te ontdekken, vol water­ en rotspartijen, ruïnes, classicistische tempeltjes en onverwachte doorkijkjes. Tegen half drie op woensdag en op zon­ en feestdagen loopt het drukbezochte park echt vol, en met reden. In zo'n vijf kwartier loopt dan een prachtig waterspektakel van boven naar beneden door het park. Het begint bij het symbool van Kassel, de enorme Herkules op de bergtop, waar u een onvergetelijk uitzicht op Kassel geniet. Opspuitend en neerstortend langs vele wegen eindigt het in de vijver bij het classicistische Schloss Wilhelmshöhe. Slot Wilhelmshöhe is in gebruik als museum. Het heeft een verzameling klassieke kunstwerken en stijl­ en pronkzalen. In het slotmuseum is een beroemde schildercollectie oude meesters tentoongesteld, waaronder veel Noord­ en Zuid­Nederlandse (Rembrandt, Rubens, maar ook Cranach en Dürer). Verdere bezienswaardigheden in het park zijn de grote Orangerie uit 1822 en Löwenburg, in geromantiseerde Schotse ridderstijl gebouwd. Vanaf het park voert de kilometerslange Wilhelmshöher Allee recht naar het stadscentrum. Vlak bij het park ligt aan deze laan de Kurhessen Therme. Dit is een zeer uitgebreid zoetwaterbronnebad met verschillende soorten sauna's en stoombaden, zonnebanken, bubbelbaden, stromen, watervalletjes en een 80 m lange glijbaan. Verder zijn er kuur­ en Kneippvoorzieningen, squash en biljartruimten, een bioscoop en café­restaurants. Niet alleen bij minder mooi weer trekken vakantievierders uit de verre omgeving naar de Therme voor een verwendagje. Vele Kasselaars zijn er wekelijks te vinden. Aan of bij de centrale Friedrichsplatz staan de meeste musea. Het classicistische Fridericianum, in 1779 geopend als Europa's eerste publieke museumgebouw, wordt benut voor wisselende tentoon­ stellingen. Langs het uitvergrote diaframe daalt u af naar de Orangerie (eindbestemming terras) en het fascinerende Museum für Astronomie­ und Technikgeschichte & Planetarium, met vliegtoestellen, een Slinger van Foucault, globes en meetapparatuur. In het Ottoneum hierachter is het Naturkunde Museum, waarvan de olifant Goethe tot morfologisch onderzoek inspireerde. Aan en bij de Brüder Grimmplatz staat nog een viertal interessante musea. Het Hessische Landes­ museum herbergt behalve archeologie en volkskunst het bijzondere Deutsche Tapeten­Museum, met honderden behangetjes. Grafmonumenten en dodencultus vindt u in het Museum für Sepulkralkultur. Duitse schilder­ en beeldhouwkunst vanaf 1750, met veel aandacht voor de Kasselse hofschilders uit het Tischbeingeslacht, biedt de Neue Galerie. De beroemde taalkundigen en sprookjesvertellers Jakob en Wilhelm Grimm zijn rijk opgetekend en geïllustreerd in het Brüder Grimm Museum.

We rijden terug naar het Waldeckerland tot aan Bad Wildungen waar we om te beginnen het slot Friedrichstein bezoeken. Het is er tamelijk druk, maar we drinken er vooral koffie met de onvermijdelijke Kuchen voor Clim. Het lokale museum laten we links liggen; volgens onze reisgids zijn er voornamelijk schilderijen van edele koppen te zien en wat wapen­ uitrustingen. Vanaf het terras hebben we een ruim uitzicht op het stadje. In de nieuwere kuurwijk liggen fantastische Jugendstil hotels. Een ervan is de Fürstenhof, een taartachtig gebouw waarvan Jos in zijn eentje foto’s maakt, terwijl Clim bij gebrek aan parkeerplaatsen 137

een rondje om rijdt. Het is er behoorlijk druk voor de tijd van het jaar. De toeristen flaneren er rond de kermisachtige kraampjes met souvenirs en lekkernijen. Clim voelt er niets voor om ook nog de Altstadt vol wakwerkhuizen te bezoeken (Parkfurcht!), vandaar dat we maar weer eens ons hotel in Fritzlar opzoeken. BAD WILDUNGEN Bad Wildungen is een van de meest bezochte kuuroorden in Duitsland. Het gezonde water heeft er een lange traditie. Deze begint voor 1400 en het water werd al in 1580 wetenschappelijk onderzocht. Sindsdien, en met name in de 19e en 20e eeuw, groeide er een complete kuurwijk met allerlei klinieken, chique onderkomens en een flaneerpromenade voor jong en oud vooral veel oud, arm en vooral veel rijk. Aan die promenade staat de Kurschattenbrunnen. Dit is een fontein met weelderige lijven en een kennelijk zojuist door een charmeur aangesproken bronzen dame. De metalen schaduw die zij op straat werpt, suggereert dat daar de fonteinnaam vandaan komt. Louter maskerade. De fontein heet niet naar schaduw, maar naar de schatjes die daar met elkaar afspreken. Kuren staat namelijk ook bekend als een zeer functioneel podium om een liefje op te doen. Is dat het echte geheim van de genezende werking bij hartkwalen? De oude stad is bekend sinds 800 en dus beduidend ouder dam het kuurkwartier. Vanaf het terras bij het Schloss Friedrichstein ziet u de stad prachtig liggen: veel vakwerk rondom een gotische hallenkerk. Deze Stadtkirche heeft als grote bezienswaardigheid een door Conrad von Soest beschilderd vleugelaltaar uit 1406. Schloss Friedrichstein bevat een museum met voornamelijk wapenuitrustingen, strijdtrofeeën en onafzienbare series geschilderde koppen.

Dag 4 Maandag, 17 april 2006 Er zijn meer gasten in het hotel, want we zijn vandaag niet de enigen aan het ontbijt. We checken uit en nemen de nabijgelegen autobaan naar Kassel, van waaruit we een andere autobaan naar het Ruhrgebiet nemen. Het schiet deze keer in tegenstelling tot de heenreis wel goed op. We rijden opnieuw langs de noordelijke rand van het Sauerland. Even ten oosten van de Grossstadt Dortmund slaan we rechtsaf naar het oude stadje Soest. SOEST (spreek uit: [zoost]) is een plaats in de Duitse deelstaat Noord­Rijnland­Westfalen, gelegen in het district Soest. De stad heeft ongeveer 48.300 inwoners. In de vroege middeleeuwen was Soest, gelegen aan de Hellweg, een belangrijke handelsroute van West­ naar Oost­Duitsland, een van de belangrijkste steden van Duitsland. Omstreeks 1200 was het met 10.000 inwoners na Keulen en Regensburg de derde stad van Duitsland. In de late middeleeuwen steeg het inwonertal tot ca. 20.000, maar andere Duitse steden groeiden sneller, zodat Soest een heel eind daalde op de lijst van grote Duitse steden. In de Dertigjarige Oorlog daalde de bevolking van de stad dramatisch, tot enkele duizenden. Er zou later wel een zeker herstel optreden, maar Soest zou voortaan een stad van provinciale betekenis blijven.

138

SOEST INFO DEEL II Vraag onderweg naar deze aantrekkelijke stad in het noorden van het Sauerland niet naar 'Soest' of 'Söst': men zou niet begrijpen wat uw bestemming is. Vraag naar 'Zoost'. Zo noemen de 48.000 inwoners hun met historie beladen woonplaats. De stad ligt in een vruchtbare, met löss bedekte vlakte, de Soester Börde. In de Vroege Middeleeuwen lag hier een belangrijke nederzetting van de Engeren, één van de vele Germaanse stammen. Nadat het gebied rond 700 in handen was gekomen van de Keulse bisschop, begon Soest zich te ontwikkelen tot een van de belangrijkste steden van Europa. In de 9e en 10e eeuw was het een belangrijke marktplaats aan de 'Hellweg' tussen de Rijn en de Elbe. Als een van de eerste steden in Duitsland kreeg de plaats stadsrecht, in 1120. Dit door de bisschop verleende recht, dat voornamelijk bestond uit het toestaan van een eigen bestuur en eigen rechtspraak, zou model staan voor dat van Lübeck, Hamburg en vele andere Duitse steden. Na toetrede tot de Hanze in 1253 begon een grote bloeiperiode; de handel met de steden aan de Oostzee bracht enorme rijkdommen naar Soest. Het hoogtepunt lag aan het begin van de 15e eeuw, toen de stad zich machtig genoeg voelde om zich los te maken van Keulen. In 1449 lukte dat na vijf jaar strijd tegen de bisschop in de zogenaamde Soester Fehde (Soestse vete). Gezien de positie van de stad tegenover haar voormalige katholieke regent is het niet verwonderlijk dat de bevolking al in 1530 in meerderheid koos voor het protestantisme. Daarna begonnen echter de problemen. Door haar veroverde onafhankelijke positie zag Soest zich genoodzaakt om ter verdediging een verbintenis aan te gaan met Kleef. Dat werd erg vervelend toen dit hertogdom werd overgenomen door Brandenburg. Tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618­1648) werd Soest in bezit genomen door de Pruisen. De stad verloor veel handelsprivileges en raakte langzaam in het slop. Het is eigenlijk een wonder dat Soest nog steeds zo'n onmiskenbaar middeleeuws karakter uitstraalt (als u de auto's wegdenkt). Niet alleen in de Dertigjarige Oorlog leed de stad veel schade, ook in de Tweede Wereldoorlog sneuvelden heel wat huizen. Het naoorlogse herstel is met veel gevoel voor historiciteit uitgevoerd. De geringe belangstelling van de Pruisische industriëlen om zich hier te vestigen bleek een zegen voor het behoud van het oorspronkelijke karakter van Soest. De gemeente kent nauwelijks industrie. BEZIENSWAARDIGHEDEN SOEST Alleen al het zicht op de bochtige straatjes in het centrum van Soest rechtvaardigt een bezoek aan de stad. De St. Patrokli ­ Dom en de Wiesenkirche maken het tot een belevenis. De prachtige herbergen en woonhuizen, die voor een groot deel na 1945 moesten worden herbouwd, zijn allemaal te vinden binnen de vrijwel intacte middeleeuwse stadsmuur. De meeste woningen dateren uit de 17e eeuw, vlak na de Dertigjarige Oorlog. Fraaie voorbeelden zijn het 'Haus zum Spiegel' in de Jakobistrasse en het 'Haus im Kuhfuss' aan de Marktstrasse. Dat laatste huis is ook voor het publiek geopend. In het vakwerk van het 'Freiligrath Haus' in de Rosenstrasse zijn karrenwielen verwerkt. Rathaus Dit barokke bouwwerk ­ het enige van de stad ­ werd gebouwd tussen 1713 en 1718, toen de rijkdom van Soest door het verlies van handelsprivileges al duidelijk begon terug te lopen. St. Patrokli-Dom Toen de relikwieën van de heilige Patroclus (een in de 3e eeuw onthoofde martelaar van het christendom) in 964 naar Soest waren overgebracht, begon men met de bouw van deze forse driebeukige basilica (dagelijks open). Een decennium eerder had de Keulse aartsbisschop Bruno hier al een belangrijk klooster gesticht. Een waardige kerk bij zo'n religieuze leefgemeenschap kon natuurlijk

139

niet worden gebouwd zonder een verzameling waardevolle beenderen. Het romaanse bouwwerk, dat rond 1300 voltooid werd, is uitgerust met een enorm massief westwerk. De in het stadsbeeld nadrukkelijk aanwezige toren van dat deel staat op een groot vierkant huis tegen het schip aan. Net als alle latere kerken in Soest is de St. Patrokli opgetrokken in het karakteristieke groene zandsteen uit de streek. Het krachtige karakter van de kerk is nog versterkt bij de naoorlogse wederopbouw. Tussen 1993 en 1996 volgde een grondige restauratie. De restanten van de waardevolle originele kerkramen (gemaakt tussen 1160 en 1166) zijn nu te zien in het Dom Museum in het westwerk. Het museum bevat voorts een verzameling liturgische voorwerpen uit de 12e tot de 19e eeuw. Bij de duizendjarige verjaardag van de kerk in 1964 werd Troyes in de Franse Champagnestreek gekozen tot zusterstad van Soest. Het is de plaats waar de Soester beschermheilige Patroclus aan zijn einde kwam. Petrikirche De St. Petri of 'Alde Kerke' voor de Patrokli­Dom demonstreert de evolutie van de kerkbouw. Het centrale gedeelte is als romaanse basilica gebouwd in het midden van de 12e eeuw. Het koor ontstond twee eeuwen later in gotische stijl. De torenspits vertoont 18e­eeuwse barokke trekken. De fresco's stammen uit de late 12e eeuw en zijn voornamelijk ornamentaal van karakter. Bovenaan de westwand ziet u bijvoorbeeld een geschilderd tapijt. Wilhelm Morgner Haus In een bouwsel aan de Thomästrasse 2 vindt u een collectie expressionistische werken van Wilhelm Morgner (1891­1917). Voor deze in Soest geboren schilder tot wasdom kon komen, stierf hij in de Vlaamse loopgraven. Het gebouw zal gerenoveerd worden, maar naar verwachting blijft Morgners intrigerende werk steeds deels toegankelijk. Nikolaikapelle Het kapelletje achter de Patrokli­Dom was ooit de kerk van het koopmansgilde. Topstuk in het tweebeukige hallenkerkje uit de 12e eeuw is het altaarstuk van meesterschilder Konrad van Soest (1370­1427). Het toont de heilige Nicolaas op een door musicerende engelen omgeven troon. Wiesenkirche De St. Maria zur Wiese uit het midden van de 14e eeuw is ongetwijfeld een van de mooiste gotische hallenkerken van Duitsland. De originele en kleurrijke, langgerekte vensters werden tijdens de Tweede Wereldoorlog uitgenomen en veilig opgeslagen. Midden boven de zuidelijke ingang staat een kopie van een 'Maria met kind' uit 1400. Het origineel vindt u binnen. Tegenover deze entree ziet u direct het populaire 'Westfälische Abendmahl'. Op het avondmaal van dit in de 15e eeuw gebrandschilderde raam (pas voltooid in de 19e eeuw) zijn wijn en wittebrood vervangen door het plaatselijke bier en 'Pumpernickel', roggebrood. Ook de bekende Westfaalse ham staat op tafel. Het Maria ­ altaar in het zuidelijke koor is rond 1525 geschilderd door Heinrich Aldegrever, die verder alleen bekendheid geniet als graficus. In de twee andere koren staan waardevolle altaarstukken uit de 15e eeuw. Burghofmuseum Ook dit museum in een 16e­eeuws pand, is gewijd aan de stadsgeschiedenis. De nadruk ligt op archeologische vondsten en gebruiksvoorwerpen uit de periode na de 16e eeuw.

140

ODENWALD EN RHEINLAND – PFALZ (2002) HERFSTVAKANTIE ROERMOND – LORSCH DAG 1: zaterdag 19 oktober 2002 Autobaan We vertrekken veel later dan Jos eigenlijk van plan was. Pas om kwart over twaalf rijden we af om eerst de zaterdagkranten te gaan kopen. Bij Elmpt gaan we de grens over en nemen we de autosnelweg. Het is zonnig weer en we schieten goed op. Even onder Bonn stopen we om op een bankje koffie uit de thermoskan te drinken en boterhammen uit ons Gilde ­ picknick­ mandje op te diepen. Aan onze rechterkant bevindt zich de Eifel. Na Koblenz (we zijn dan anderhalf uur onderweg) begint het een klein half uur te regenen en stuiten we op een file die door wegwerkzaamheden veroorzaakt wordt. We komen tegen 16.00 uur in de oude rijksstad Worms aan. De stad telt nu 90.000 inwoners. Worms Niet ver van de bekende Romaanse Kaiserdom met zijn 6 torens (4 spits, 2 stompe) kunnen we parkeren. We bekijken de kerk die rond het jaar 1000 door de Salische Koningen gesticht is. Hij is herhaaldelijk gerestaureerd, onder andere na bombardementen in de Tweede Wereldoorlog. De crypte waar de koningen begraven liggen is niet echt de moeite waard. Wel het koor daarentegen, ontworpen door de bekende Balthasar Neumann in de achttiende eeuw. We maken nog een korte wandeling rondom de kerk, maar vergeten het grootste Luther ­ Denkmal in Duitsland te bezoeken, dat ligt namelijk vlak om de hoek! Klooster Lorsch Daarna gaan we op weg naar de abdij van Lorsch, net aan de overkant van de Rijn. Dit klooster is opgenomen in de Unesco­lijst van Werelderfgoederen der Mensheid en dus willen we die site aan onze lijst van bezochte culturele monumenten toevoegen. Via het pittoreske stadje Bensheim (tenminste volgens onze reisgids van de ANWB) bereiken we Lorsch, dat ongeveer 10.000 inwoners telt. In de oude binnenstad treffen we geen hotel aan, maar bij het station wel. We vinden onderdak bij Hotel Der Jäger, dat tevens een café heeft. De kamer ligt in een bijgebouw (das Gästehaus), is redelijk geprijsd (€ 56) en van standaardkwaliteit. We kunnen onze Ford Ka op de binnenplaats kwijt. Stevige Duitse kost We eten in een restaurant met gut­bürgerliche Küche tegenover het Altes Rathaus in het centrum. Het is er gezellig zoals in bijna alle Duitse herbergen en Gästhöfe. We zien er het eerst houten reliëf aan de muur van de “boer die voort ploegt’, nog vele malen zouden we 141

dat thema in deze streek terugzien. Na het diner maken we nog een korte wandeling voor we naar het hotel terugkeren. De rest van de avond brengen we al lezend en naar de televisie kijkend door. We gaan doorgaans vóór twaalf uur slapen, een tijd die we de gehele vakantie min of meer aanhouden. LORSCH – BOXBRUNN DAG 2: Zondag, 20 oktober 2002 Afrekenen Jos staat als eerste even voor acht uur op. Hij gaat dan douchen, waarna Clim aan de beurt is. Om negen uur zitten we vervolgens aan het ontbijt. Dit is een ijzeren ritme waaraan we ons de gehele vakantie houden. Het ontbijt staat al klaar in de gelagkamer en is ruim voldoende, daar staat de Deutsche Gründlichkeit wel borg voor. Clim rekent af met zijn credit card (de gouden waar hij zo trots op is…) bij de oude waard. We laten de auto staan en gaan te voet de Unesco – site bezoeken. Het kloosterterrein Het weer is iets minder geworden nou, maar dat baart ons niet zo veel zorgen. Het terrein van het omheinde klooster valt bar tegen. Alleen de oude toegangspoort, de zogenaamde Torhalle (zwaar gerestaureerd) en een stukje van de abdijkerk staan er nog. Toch heeft het iets als je bedenkt dat Karel de Grote hier in 772 al heeft rondgelopen. Het verval zette in de 13e eeuw in en uiteindelijk werden bijna alle gebouwen in 1621 verwoest. Er is wel nog een kruidentuin aanwezig en onder een groot zeildoek zijn archeologische opgravingen aan de gang. Tot onze verrassing zijn we niet de enige bezoekers. Tabaksmuseum / Kloostermuseum / De Felsensee van Lauterbach Naast het terrein ligt het stadsmuseum. De achtergronden van het klooster en de maquettes ervan zijn interessanter dan het klooster zelf. In hetzelfde gebouw bevindt zich ook het tabaksmuseum. De streek rond Lorsch heeft een eeuwenlange tabakscultuur gekend. Veel mooie pijpen en sigarenbandjes en ­dozen uiteraard, maar ook informatie en foto’s over de tabaksteelt zelf en apparaten en werktuigen waarmee het product bewerkt werd. We rijden vanuit Lorsch het Odenwald in. Dat begint ongeveer 10 kilometer verder. We zitten hier in een mooie omgeving met tot onze vreugde veel loofbossen die nu in de herfst op hun fraaist zijn. Bij toeval belanden we aan de rand van het dorp Lautenbach bij een plek waar de granieten rotsen met honderden aan de oppervlakte komen. Ze rollen als het ware de hellingen af, vandaar de naam Felsensee. Dagjesmensen, waaronder veel families met kleine kinderen, klauteren tegen die stroom stenen op. We maken er een boswandeling van een half uur. Daarna drinken we koffie (Clim uiteraard inclusief Kuchen) in een gemütliche Stube.

142

Het slot van Lichtenfels In het volgende dorpje eten we in een houten schuilhut (of is het misschien een trekkershut) vlak bij het kasteeltje van Lichtenfels onze boterhammen uit ons lunchmandje op. We moeten er een tijdje wachten voor we bij het slot naar binnen kunnen, dat gaat pas om 14.00 uur open. Mooi uitzicht over het dal; je kunt goed zien dat in het oude gedeelte de huizen veel dichter op elkaar zijn gebouwd dan in het nieuwe moderne deel van het dorp. De sfeer in het slotrestaurant is een beetje raar, vinden we. Er schijnt een soort oecumenische vereniging in te huizen, die kennelijk iets met natuurfilosofie en dergelijke hebben. Er ligt veel lectuur in de schappen rondom ons. Fraaie panorama’s Het volgende stukje Odenwald bevalt ons zeer. We stoppen enkele malen om de weidse panorama’s te bewonderen. Jos probeert voor het eerst de digitale camera uit die hij van school heeft geleend. Als we wat hoger zijn is het gedaan met de vergezichten en bereiken we al gauw het grootste stadje van de streek, Michelstadt. Aan de rand van het centrum kunnen we onze auto kwijt. Michelstadt Het blijkt een zeer toeristisch stadje te zijn. We lopen de hoofdstraat vol vakwerkhuizen af en komen uit op de markt waar nog een heel oud Rathaus staat te pronken. In de etalages worden veel spullen van ivoor (elfenbeen) en zilver verkocht, dat is van oudsher een belangrijk ambacht hier. We maken een omweggetje langs de stadswallen en komen weer op dezelfde plek uit, de stad is dus niet erg groot. We besluiten er geen koffie te drinken, maar door te rijden om in het eerste het beste dorp een hotel te zoeken. Na een mooie rit door schitterend herfstbos zitten we na 10 kilometer op een duidelijke hoogvlakte. Bayerischer Hof in Boxbrunn Het eerste huis van het gehucht Boxbrunn is een hotel. Jos meldt zich aan de bar bij dit Hotel Bayerischer Hof en we krijgen er een prachtige kamer toegewezen voor de belachelijke prijs van € 61. De kamer met zithoek is ruim, het grote raam biedt een onbelemmerd uitzicht op het landschap en het sanitair is onberispelijk. We zijn heel tevreden. We nemen een lekker pintje in de gelagkamer, waar we een uurtje later ook dineren. Het eten is in orde, maar geen echte hoogvlieger. Dat verwachten we ook niet voor prijzen die per gerecht bijna allemaal onder de € 10 liggen. Om een uur of acht zijn we terug om van het comfort van onze kamer te genieten. Niet veel later begint Clim (en Jos ook een beetje trouwens, hij beperkt zich tot het Hefe Weissbier) de koelkast die berstensvol heerlijk Duits bier ligt te plunderen. Onze consumpties dienen we zelf te noteren. Clim houdt het bij het bekende Münchener biermerk Paulaner. Beieren? Ja, inderdaad. Het dorp ligt net een kilometer over de grens van Hessen met Beieren. We zitten nu dus in de Freistaat Bayern!

143

AMORBACH – MILDENBURG – BOXBRUNN DAG 3: maandag 21 oktober Amorbach Het ontbijt is in orde, niets anders verwacht. Het ziet er niet goed uit buiten: mist en motregen. Het klaart een beetje op als we vertrekken. Nog geen half uur verderop ligt het stadje Amorbach, nooit van gehoord eigenlijk. We parkeren de auto langs een snelstromend riviertje aan de rand van de binnenstad. Door de regen lopen we naar het centrum, waar rondom de imposante abdijkerk een soort kermis en markt bezig is. Veel klandizie is er niet. Aan de zijkant is de ingang van de Benedictijner Abdij met kerk (1742 – 1747). We komen net te laat voor een rondleiding, maar mogen met de groep meelopen naar een speciale uitvoering op het befaamde orgel (66 registers en 5116 pijpen) in de kerk. Daar beluisteren we het Vorspiel dat de organist voor ons verzorgt: hij speelt Händel (Königin von Saba, opus 67), Bach (Kyrië) en andere componisten. Clim herkent enkele stukken uit zijn eigen collectie klassieke werken. Het is een groot en beroemd orgel en ziet er prachtig uit. Trouwens de hele kerk in barokstijl vinden we bijzonder aardig. Prachtige zalen in klooster We krijgen een andere gids, een vrouwelijke. Volgens Clim is zij een nazaat van de adellijke familie von Leiningen die dit gebouw en bijbehorende landerijen als compensatie van Napoleon cadeau gekregen heeft. Zij leidt ons door het sobere klooster en toont ons twee zalen die er qua luister uitspringen: de Grüne Saal en de Bibliotheek. Beide vertrekken zijn even groot, maar de bibliotheek lijkt kleiner vanwege al die boekenkasten. Met name de vloeren en de plafonds zijn unieke stukjes van meesterlijk vakmanschap. Echt de moeite waard. Na de rondleiding lopen we nog naar het park met een vijver en bezichtigen we de Pfarrkirche die er zeer zeker ook mag zijn. Zelfs de kleinste dorpjes in dit land hebben nog kerken die, zeker van binnen, artistiek gezien de geïnteresseerde iets te bieden hebben. Slot van Miltenberg Vijftien kilometer verderop ligt weer een ander fraai stadje. Miltenberg bevindt zich aan de zuidelijke oever van de Main, die hier breder is dan we dachten. Jammer genoeg regent het weer. We laten de auto achter bij een parkeerterrein aan de haven, onder een brug met een historische Tor er boven op. Allereerst drinken we koffie in een modern Kaffeehaus. Ze schenken er geen Tassen, maar Schalen Kaffee. Het modernere volk komt hier. We lopen de hoofdstraat af en beklimmen via trappen de slotberg. We maken een praatje met bouwvakkers die zware stenen op en af moeten sjouwen, we wensen hun sterkte. Boven hebben we uitzicht over het verregende Main­dal. De foto met de paraplu boven het apparaat geeft een goede indruk van de situatie. Het slot Mildenburg is niet toegankelijk. Via een landweg door het herfstbos bereiken we opnieuw de binnenstad. We zoeken ons Kaatje op en rijden verder, stroomopwaarts. 144

Freudenberg De volgende stop is Freudenberg, een vergelijkbaar stadje aan de Main. Parkeren aan de wandelweg langs de rivier. Langs het Altes Rathaus gaat een weg omhoog die leidt naar trappen en een pad naar de ruïne van een voormalig slot. Aan de bomen hangen wijsgerige spreuken. Boven is niet veel te zien, alleen een theater dat ze in de ruïne hebben gebouwd. We blijven niet lang. In een lege Gaststube, gerund door een Grieks paar, drinken we koffie. Buiten regent het hard. We besluiten niet door te rijden naar Wertheim, maar terug te keren naar onze warme kamer in Boxbrunn. Veelkleurige herfstbossen Onderweg wordt het echter beter weer, zodat we het hotel voorbijrijden en via Bad König noordwaarts een forse omweg door de hellingbossen in de buurt maken. We genieten er van de veelkleurige herfsttooi van het loofwoud. Via Michelstadt keren we terug naar ons uitgangspunt. Een paar pintjes in de gelagkamer met de soms iets te vriendelijke Herr Wirt die ons bedient hebben we wel verdiend. We eten in het hotel, onze tafel staat al klaar.

BOXBRUNN – LUDWIGSBURG – ILLINGEN DAG 4: dinsdag, 22 oktober Tanken en sigaretje roken Clim rekent die morgen voor vertrek af met zijn credit card, wat heel wat voeten in aarde heeft. Uiteindelijk lukt het de Wirt (de 4e generatie al) na een kwartier toch nog. Jos heeft ondertussen de ramen van de auto gepoetst. We rijden in Michelstadt naar het zuiden en verlaten zo langzamerhand het Odenwald. In Erbach tanken we. Het landschap wordt meer glooiend. Voor het stadje Eberbach (moet volgens onze gids mooi zijn) roken we op een parkplaats een sigaretje, er staan ook twee andere Nederlanders hun benen te strekken, volgens Clim onmiskenbaar onderwijsmensen. Het Neckardal Na Eberbach volgen we de loop van de Neckar. Om de paar kilometer ligt wel een of ander aardig stadje met vakwerkgebouwen, vaak met een ruïne of nog intacte burcht erboven. Binnen veertig kilometer liggen twee nog niet zo’n oude stuwwen in de rivier. Bij de grote stad Heilbronn zoeken we de autobaan op en razen we in één ruk door naar Ludwigsburg, een stad die onder de rook van de Schwabische metropool Stuttgart (Daimler­Benz / Mercedes!) ligt. Hier bereikt Clim weer eens een snelheid van dik boven de 150 km / uur. We zijn ondertussen aangekomen in de Bondsstaat Baden – Württemberg.

145

Barokpaleis Ludwigsburg We rijden zonder te hoeven zoeken naar het grote paleis van de stad. Het Residenzschloss is van 1704 – 1733 gebouwd door hertog Eberhard Ludwig (vandaar de naam) en telt 452 vertrekken in 18 gebouwen. Het wordt ook wel eens het Schwäbisches Versailles genoemd. We gebruiken geen officiële parkeerplaats, maar vinden een plekje op een doodlopend straatje vlakbij een zij­ingang. Geen personeel daar, tickets kopen we er bij een automaat, waarna we toegang krijgen tot de voortuin die in Franse stijl aangelegd is. Daar is een soort expositie van pompoenen gaande, duizenden liggen er opgestapeld in de vorm van (wat later blijken te zijn) Egyptische hiëroglyfen. Het is binnenkort Halloween en dat feest maakt in navolging van de USA tegenwoordig in Duitsland furore. Valentijnsdag is ook al zo hevig in opmars in onze landen. Wat is er eigenlijk mis met onze eigen folklore dat we Angelsaksische feesten moeten kopiëren? Op een stellage wordt tekst en uitleg gegeven over de Egyptische leestekens in de tuin.

Overdadige stijl We moeten omlopen om het paleis te kunnen betreden. Allereerst drinken we koffie (en natuurlijk Kuchen erbij) in het slotcafé. Daarna sluiten we ons aan bij een Engelstalige rondleiding die een volle anderhalf uur duurt. De gids doet het voortreffelijk, op zijn Engels is niets aan te merken, geen vet Duits accent in ieder geval. We bezichtigen er de kamers van de koning en de koningin van Baden – Württemberg (in die tijd een eigen koninkrijkje, ontmanteld door Napoleon), maar die onderscheiden zich niet zo zeer van die in tientallen andere paleizen die we her en der bezocht hebben. Interessanter zijn de Ahnengalerie (tenminste volgens Clim), het theater, de noordelijke gangen en de kapel. Overal zijn de vaklui bezig met onderhouds­ of restauratie werkzaamheden. De hele binnenplaats staat vol met bedrijfswagens van schilders, timmerlui en loodgieters. We nemen ook een kijkje achter de schermen van de hofhouding, de vertrekken van de bedienden. Die zijn donker en somber en staan in schrille tegenstelling tot de opulente rijkdom van de koninklijke vertrekken slechts enkele stappen verwijderd. Engelse landschapstuin Aan de andere kant van het paleis ligt een tuin die geheel anders van opzet is dan de statige voortuin. Hier is niets rechthoekigs of geometrisch aangelegd. Een loopbrug over de snelweg leidt naar het zomerverblijf van de vorst, een kleiner slot dat Jagdschloss Favorite heet. We bezoeken het niet. Er is een sprookjesbos voor de kinderen en hier en daar staan modernistische beelden opgesteld. We drinken er koffie in de cafetaria. We slenteren verder rond, lopen door een tunnel met mediterrane begroeiing, zien er flamingo’s vrij rondlopen 146

en dwalen hoe langer hoe meer af van de hoofdgebouwen. We bereiken een uitgang die ver van onze auto is verwijderd, maar we vinden hem toch nog gemakkelijk terug. Door het spitsverkeer rijden we naar het westen. Hotel bij slagerij In het stadje Vaihingen willen we een hotel zoeken, maar we worden er vakkundig om de bebouwde kom heen geleidt. In Illingen, het volgende dorp, is het wel raak. We vinden een goed geoutilleerde en ruime kamer bij een slager die er met zijn hele familie een hotel bij drijft. We zitten in het Gästehaus, prijs € 70. Iets duurder dan die andere hotels, maar we zitten dan ook nog in de buurt van de grote stad. Het is nog geen zes uur, wat betekent dat de winkels nog open zijn. We vinden echter geen supermarkt waar we onze biervoorraad kunnen aanvullen. Een kiosk bij het station biedt uitkomst. We eten in ons Hotel Lamm, dat goed aangeschreven schijnt te zijn, want de gelagkamer zit vol eters. Na een avond­ wandeling door het dorp (hier en daar nog vakwerkhuizen en een boerderij midden in het centrum) willen we naar het voetballen op de tv gaan kijken: het is Europa Cup – tijd. Feijenoord moet tegen Borrussia Dortmund. We krijgen echter niet de juiste zenders door en behelpen ons met documentaires en zo.

ILLINGEN – MAULBRONN – BRUCHSAL - PIRMASENS DAG 5: woensdag 23 oktober Verregend Vaihingen We kunnen weer eens van een ontbijtbuffet genieten. Alle andere gasten, veelal vertegenwoordigers, zijn al op pad, zodat we de laatste zijn. Er wordt zelfs al opgeruimd! Jos rekent er met zijn VISA – kaart af. We rijden een stukje terug naar Vaihingen om de stad even te bekijken, maar dat valt echt in het water. Het regent zo hard dat we er de brui aan geven en doorrijden naar het Unesco –klooster van Maulbronn, dat nog geen 20 kilometer verder westelijk ligt. Alleen van het marktplein van Vaihingen met een blik op het kasteel boven de stad hebben we een indruk gekregen. We willen er nog de kerk beklijken (kunnen we direct schuilen voor de regen), maar die is zo vroeg op de ochtend nog dicht. Maulbronn, cisterciënzerklooster Gelukkig is het in Maulbronn weer droog, er schijnt zelfs een waterig zonnetje. Gezien de grote parkeerterreinen moet dit oord goed in de toeristische markt liggen. En inderdaad, we zijn diep onder de indruk van het gebodene. Het klooster is nog helemaal gaaf, de authentieke sfeer die er hangt bevalt ons uitstekend. Je krijgt er een goede indruk van de wijze waarop de cisterciënzer monniken hun werkzame leven leidden. Zij hadden zwijgplicht, opgelegd door een van de stichters Bernard van Clairveaux, werkten op het land en werden gemiddeld dertig jaar oud! Alleen in het parlatorium (een soort kruisgang) mochten ze met 147

elkaar converseren. Tijdens het werk waren ook instructies en vragen toegestaan. In de sobere kerk stond een zeer apart kruisbeeld van steen, het leek erop alsof het van echt hout was gesneden. We kunnen ons om 11.15 uur nog net bij een rondleiding aansluiten. Professionele gids De enigszins gereserveerde dame van middelbare leeftijd die er ons rondleidt spreekt langzaam en afgemeten en articuleert overdreven duidelijk, een teken dat zij waarschijnlijk veel buitenlandse bezoekers rondgeleid heeft. De informatie die zij aanbiedt is goed gedoseerd: niet te uitgebreid, maar ook weer niet al te beknopt. Als Jos haar na afloop complimenteert en een euro fooi toesteekt, laat zij haar afstandelijke houding varen en glundert ze onmiskenbaar. Het klooster wordt niet meer door monniken of lekenbroeders gebruikt, momenteel is er in een zijvleugel een gymnasium gevestigd. De meeste leerlingen van die school zijn trouwens meisjes. We drinken dure koffie in een restaurant binnen het complex. Je kunt er alleen exquise gerechten bestellen, waarschijnlijk heeft het een ster te bieden. Buiten staan kraampjes die nogal met de middeleeuwse sfeer van de omgeving dissoneren. Desondanks kopen we er een broodje vis als lunch. Bruchsal, laatste barokpaleis Een uurtje later zitten we in Bruchsal, een industriestadje dat al in de Rijnvlakte ligt. We vinden er het paleis moeiteloos. Dit is een van de laatste paleizen van de achttiende eeuw dat in barok stijl is gebouwd, voltooid in 1760. Kardinaal Daniel von Schönborn heeft het laten bouwen, het was bedoeld als residentie voor de bisschoppen van Speyer. De befaamde architect Balthasar Neumann ontwierp de belangrijkste delen van het slot, waaronder het ovale trappenhuis met daarboven een unieke met figuren en ornamenten beschilderde koepel. Het is er niet echt druk, de ingang moet je er zoeken. De uitbundig versierde zalen en het trappenhuis zijn er imponerend. De Franse tuin is klein en lijkt niet zo interessant, op enkele mooie standbeelden na dan. (Zie de foto van de hellebaardier.) In een van de laatste oorlogsweken is het paleis in 1945 door de geallieerden plat gebombardeerd, men had hier eigenlijk het spoorwegemplacement op het oog. Over de verwoesting en de wederopbouw is in een van de zalen een expositie gewijd. In het paleis zijn nog een tweetal andere musea gevestigd, waaronder het Museum für Mechanische Musikinstrumente. Na afloop van de bezichtiging verzamelt Jos heel wat lectuur uit de bookshop en betreden we het slotrestaurant voor Kaffee und …Kuchen! De Rhein – Ebene oversteken Om drie uur ’s middags hebben we alles gezien en zijn de koffie en de taart op. We steken de Rijnvlakte (inderdaad erg vlak, dit schijnt het Mekka van de Duitse aspergeteelt te zijn!) over en rijden de Bondsstaat Rheinland ­ Pfalz binnen. We komen uit op de toeristische route van de Weinstrasse bij Landau. We zijn daar al in het voorjaar geweest tijdens onze trip door de 148

Elzas. Vlakbij trouwens ligt ook nog Speyer, een stad die we ook al eens bezocht hebben. Als we de bergen intussen zien we al gauw aan onze linkerkant drie burchten op even zoveel toppen liggen. De Trifels bij Annweiler We bedenken ons geen moment en koersen de hellingen op. Er volgt een schitterende rit over kronkelende weggetjes die helemaal overkapt zijn met loofbomen in uitbundige herfstkleuren. Om half vijf zijn we boven en moeten we nog 20 minuten te voet omhoog om de burcht van de zogenaamde Trifels te bereiken. Gezien het vergevorderde uur besluiten we toch maar door te rijden en deze voormalige burcht van Barbarossa over te slaan. Het landschap dat nu volgt zou er erg mooi hebben uitgezien, de bergen liggen er vlak bij elkaar en de dalen zijn smal, maar er is inmiddels een noodweer uitgebroken zodat we er nauwelijks van kunnen genieten. In de grote stad Pirmasens zijn we het zat en zoeken we in het centrum een hotel op. Het wordt het Garni Hotel Wasgauland, waar een kamer € 68 kost op basis van overnachting met ontbijt voor 2 personen. Het Kaatje parkeren we aan de straat, want de binnenplaats van het hotel is te klein. De kamer is klein en heeft slechte verlichting; ook aan het tv – toestel hapert het een en ander, maar daar talen we niet om. Op zoek naar biertjes in Pirmasens Het is nog geen zes uur, dus rap de stad in om een supermarkt te scoren voor bier. Tevergeefs, in het winkelcentrum bevinden zich veel boetiekjes en zo, maar wat wij zoeken treffen we er niet aan. Uiteindelijk slaan we Russisch bier van meer dan 9% alcohol in. Jos probeert er zijn Russisch uit, maar dat is geen succes. We gaan vervolgens Chinezen bij een druk beklante restaurant. De mevrouw die ons bedient rent zich de benen onder haar kont uit. Tot onze verrassing kan zij het woord “Nederland” perfect uit spreken. Dat heeft ze geleerd in Oostenrijk, wat ons eigenlijk nog meer verrast. Zij heeft geen tijd om een en ander uit te leggen. Op weg naar het hotel belanden we nog in een Stube met de veelbelovende naam Bierakademie. Clim doet er zich tegoed aan de Warsteiner (onvolprezen in zijn ogen), Jos houdt het bij koffie. Voor negen uur zijn we weer terug in ons hotel. Pirmasens lijkt ons niet zo’n interessante stad, hoewel zij er prat op gaat dat ze op zeven heuvels midden in het groen gelegen is. Wij merken daar niet zo veel van.

PIRMASENS – VÖLKLINGEN – LUXEMBURG - ROERMOND DAG 6: donderdag 24 oktober Storm op til We ontbijten er helemaal alleen, de gasten voor ons hebben niet echt veel overgelaten. Gelukkig zijn er nog genoeg gekookte eieren. Jos betaalt het hotel met zijn VISA – kaart. De juffrouw achter de receptie blijkt een Volksduitse uit Rusland te zijn. Ze is 10 jaar geleden 149

vanuit Kazakstan naar Duitsland geremigreerd. Van oorsprong is zij lerares, net als ons. Jos maakt nog een interessant praatje met haar over de verschillen tussen de onderwijs­ systemen in de voormalige Sovjet – Unie en het westen. Vanaf Pirmasens hoeven we maar de autobaan te volgen om in Saarbrücken en vervolgens Völklingen te komen. We moeten daarvoor de Saar over, die niet erg breed is. De rondvaartboten liggen werkloos aan de oever, het sombere weer is nu niet bepaald uitnodigend. Op de televisie is een zware storm met orkaankracht voorspeld. Dat doet ons besluiten om een dag eerder dan gepland naar huis terug te keren. Hoogovens als industrieel monument De stad Völklingen ligt ten noorden van Saarbrücken en is een van de oudste industriestadjes in het Duitse / Franse grensgebied. De industrieel Röchling richtte in 1873 de ijzer­ en staalfabriek op. We nemen er een tour op eigen houtje van bijna twee uur langs de hoog­ ovens en de cokesfabriek. Niet alles is voor het publiek te bezichtigen, o.a. de ‘Gebläsehalle’ niet; Jos vindt dan ook dat we eigenlijk korting op de entreeprijs hadden moeten krijgen. We kunnen alleen op het uitzichtplatform terecht met onder ons de reusachtige machinerieën. Niet alleen de technische installaties zijn er indrukwekkend, maar ook het besef dat er hier in het verleden keihard gezwoegd moest worden onder erbarmelijke omstandigheden, met name wat betreft de veiligheid, doet ons wel wat. Er zijn verschillende exposities te bekijken, onder andere een fototentoonstelling over het ‘Element Wasser’ in al zijn aspecten. Ook zijn er ruimtes waarin authentiek gereedschap en gebruikt materiaal te kijk ligt en waar het productieproces van ijzer en staal uit de doeken wordt gedaan. Leerzaam en interessant. Op 1 november start een internationale expositie over “Mensch und Maschine” waarin Leonardo da Vinci centraal staat. We vinden dat deze site terecht opgenomen is in het culturele Erfgoed van de Mensheid. Van de Unesco. We drinken koffie in een tot cafetaria omgebouwde barak vol scholieren. De leraren zitten buiten in de kou bij elkaar. Terug naar huis We komen moeilijk de stad uit. Het lukt ons pas na enkele keren verkeerd te zijn gereden. De bewegwijzering is er erg onduidelijk en verwarrend, vooral bij het stadje Saarlouis. Jos heeft hoofdpijn en gaat een half uurtje slapen. Als hij wakker wordt zit Clim midden in de drukke stad Luxemburg. Volgens hem werd hij door allerlei dorpjes omgeleid, waardoor hij niet meer op de autobaan naar België terecht kon komen. Enfin, bij de Luxemburgs – Belgische grens rusten we een kwartiertje uit bij een groot wegrestaurant. Om de stad Luik worden we heengeleid, wat zeker twintig kilometer meer rijden kost. Bij tankstation Swentibold ter hoogte van Susteren gooit Clim nog even zijn tank vol. Even na half zeven zijn we thuis, iets later dan we gepland hadden.

150

OSNABRÜCKERLAND, HERFSTREIS (2010) HEENREIS Dag 1 Zondag 17 oktober Allereerst bezoeken we samen met schoonzus Mia en kroost de jaarmis van onze overleden broer Corné. Daarna vertrekken we pas om half twee richting Duitsland. Tegen vier uur komen we aan in Bramsche, een provinciestadje 15 km ten noorden van de grotere stad Osnabrück, nog net gelegen in de deelstaat Nedersaksen. We nemen onze intrek in de ruime kamer van het viersterrenhotel Isinghof, een verbouwde historische herenboerderij. De gescheiden bedden staan aangenaam ver van elkaar, alleen is er geen minibar. Clim geeft daarom zijn Humira­medicijn af aan de receptie, die plaatst het in de koeling. Jos heeft de schoollaptop meegenomen, maar tot zijn woede werkt het geval niet; het toetsenbord blijkt verkeerd ingesteld te zijn. Bovendien krijgt hij ook geen verbinding met internet. We drinken nog wat in de zowel door klanten als personeel verlaten bar. ’s Avonds schuiven we in het chique hotelrestaurant voor 18 euro per persoon aan voor een dinerbuffet. Het bestaat vooral uit liflafjes, maar Jos deert dit niet, want er is genoeg zalm en andere vissoorten om van te genieten. De rest van de avond brengen we al tv kijkend en lezend door op onze kamer. BRAMSCHE INFO Inwoners 31.033 (169 inw/km²) / Hoogte 44 – 157 m boven NN Bramsche is een stad in Duitsland, deelstaat Nedersaksen, district Osnabrück, aan de kruising van de rivier de Hase en het Mittellandkanaal en telt 31.033 inwoners. De stad wordt voor het eerst in een oorkonde genoemd in 1097, maar is veel ouder. De eerste bebouwing stamt uit de tijd van Karel de Grote (768­814). In 1991 werden in Bramsche de resten van een straat uit 4.600 v.Chr. blootgelegd. De stad heeft een gezellig middeleeuws centrum met vakwerkhuizen. Binnen de gemeente bevinden zich nog een slot uit de 13e eeuw (Schloß Altbarenaue in de wijk Kalkriese) en het benedic­ tijnenklooster in Malgarten uit 1170.

Dag 2 Maandag 18 oktober BRAMSCHE Het ontbijt is zoals het hoort in Duitse hotels: zeer uitgebreid en uiterst verzorgd. Het personeel is professioneel en dienstbaar. We gaan te voet langs weilanden met grazende paarden en laantjes met knotwilgen naar het centrum van het stadje Bramsche. Daar is eigenlijk niet veel te zien, op enkele oude “Giebel” na dan. Gelukkig laat een organist ons binnen in de protestantse kerk die we uitgebreid bezichtigen. Mooie kansel en doopvont. Opmerkelijk is de kinderhoek, zoiets treft men in katholieke kerken naar ons weten nooit aan. We lopen verder de hoofdstraat en tevens winkelstraat af, begeven ons naar het verwaarloosde en nauwelijks nog in gebruik zijnde station en keren terug. Aan het markt­ 151

plein liggen verscheidene bakkerijen, in een ervan drinken we koffie en kan Clim de Torte niet weerstaan. Op de terugweg naar het hotel vallen ons de vele verschillende totempalen op. Ze zijn gesierd met het krijgsmasker van een Romeinse soldaat dat ze in het naburige Kalkriese gevonden hebben, verder staan er op schildjes allerlei citaten en spreuken die betrekking hebben op vrede. QUAKENBRÜCK We stappen in de auto en rijden naar het noorden. Via landelijke weggetjes met her en der verspreid staande Saksiche herenboerderijen komen we terecht in Quakenbrück, een plaats waar we nog nooit van hebben gehoord. Tot onze aangename verrassing blijkt het een aantrekkelijk oord te zijn met veel vakwerkhuizen en een relaxte sfeer. Het weer werkt ook nog eens mee: het is zonnig, maar soms wel een beetje guur. We trekken de stad in via de Hohe Pforte, de enige overgebleven stadspoort met toren. Het centrale plein is ruim, met een martiaal standbeeld en classicistische gebouwen. De Sylvesterkerk is evangelisch (deze streek is voornamelijk protestants), maar duidelijk in een moderne stijl gerestaureerd. Een andere bakstenen kerk wordt dicht omringd door oude woningen, maar is niet toegankelijk. We laten ons niet door de kilte uit het veld slaan en drinken koffie op een terras. We zien opvallend weinig niet­westerse allochtonen in dit stadje. Later leest Jos dat er meer dan duizend etnisch Duitse Russen wonen, maar die zijn qua uiterlijk niet als zodanig herkenbaar. Om vier uur keren we terug naar Bramsche, waar we om vijf uur aankomen. Om zeven uur staat er weer een buffet voor ons klaar. Dag 3 Dinsdag 19 oktober OSNABRÜCK We bezoeken de grotere stad Osnabrück waar we de Volvo kwijt kunnen in een parkeer­ garage aan de rand van de binnenstad. Allereerst komen we uit op de Domplatz met een opvallend standbeeld van de lokale literator Möser, het Carolineum en het klassieke Gymnasium. Daarnaast ligt de Domkerk, die in onze ogen naast de mooie doopvont en de kansel niet echt bijzonder is. Tegen elke zuil in het middenschip hangt een beeld van een van de twaalf apostelen. We neuzen wat rond in het kloosterdomein met een goed verzorgde omgang met tuin. De Domschatz biedt de gouden en zilveren voorwerpen die getuigen van de rijkdom van de katholieke tijd in lang vervlogen tijden; ze worden tentoongesteld in een heus museum, het Forum geheten, waarin ook de voetbalsupporters van VFB Osnabrück een zaaltje hebben mogen inrichten. Even verderop ligt de Marienkirche, weer een evangelisch bedehuis met modernistische elementen. Maar het is eerst tijd voor Kaffee mit Kuchen, die we verorberen in een lunchroom die louter bevolkt wordt door van werk vrijgestelde vrouwen uit de hogere klassen. De kerk ligt aan het zelfde plein als het Rathaus, dat bekendheid verwierf doordat hier in 1648 de Westfälische Friede gesloten werd, die maakte een einde aan de bloedige 152

godsdienstoorlog die als Dreissigjährige Krieg in de geschiedenisboeken vermeld staat en die de Duitstalige landen langdurig ontwrichtte en ontvolkte. In de zusterstad Münster werd in hetzelfde jaar de Vrede van Münster tussen het Spaanse Rijk (waar de zon nooit onderging…) en de Verenigde Nederlanden gesloten. We glippen met een groep toeristen mee naar binnen en luisteren naar de gids in de raadszaal met een portrettengalerij van lelijke mannen in zeventiende­eeuwse kledij. We bekijken nog enkele kamers met foto’s en dergelijke. Even terzijde van het plein ligt een monumentaal fontein dat betrekking heeft op die Dertigjarige Oorlog en de Vrede van 1648. Aan het plein liggen verder nog de Stadtwaage en de Bibliotheek­Museum van Erich Maria Remarque, vredesactivist en beroemde schrijver van “Im Westen Nichts Neues” die in de stad geboren is. Tegenwoordig is het een Friedes­ zentrum. We slenteren door de Altstadt met historische panden richting Ring, bereiken vervolgens de Heger Tor. Tegenover die poort ligt het modernistische Nussbaum ­ museum van de hand van architect Liebeskind. Dat wordt net gerestaureerd, maar in de naastgelegen villa kunnen we nog zaken bekijken van de Joodse schilder Felix Nussbaum, die in 1944 omgekomen is; je mag één keer raden op welke plek … We verbazen ons over de vele ruime kamers met het originele meubilair en de uitgebreide kelder, waar nog restanten van geïmproviseerde schuilkelders te zien zijn. Terug de Altstadt in, waar de Sankt Katharinen ­ Kirche (of is het de Dominicanerkirche?) bezichtigen. Weer aangekomen aan de nu zuidelijke Ring, nemen we plaats op een bankje recht tegenover het grote gele renaissanceslot, dat we gezien onze fysieke toestand niet meer bezoeken. Het Schloss herbergt nu de nog jonge universiteit, er tegenover ligt het karakteristieke pand de Ledenhof. We vleien onze vermoeide ledematen neer op een terras en bekijken er de gedisciplineerde fietsers met hun rijwiel aan de hand: we zitten in een voetgangersgebied. Ook hier beheersen niet­westerse allochtonen (Turken dus) niet het straatbeeld zoals in vele andere grote Duitse steden. Een groep Schlachtenbummler trekt luidruchtig voorbij. In de regen keren we terug naar het hotel. In de stad missen we een afslag, waardoor we een alternatieve route moeten zoeken. Dat gaat mis, we komen terecht op de uitvalsweg naar Bremen. Na een omweg van misschien wel 25 km kunnen we de stad opnieuw binnenrijden, nu vanuit het zuiden. Extra lastig wordt het omdat het ook nog eens spitsuur is. Enfin, we komen er uit en al zoevend over de Autobahn bereiken we tegen half zes Bramsche. Die avond is er geen buffet. We beperken ons tot een Grillpfanne die we bijna niet opkrijgen. Clim ontmaskert ons aardige dienstertje als een Azubi (stagiaire). Jos schrijft een lovende kritiek over deze Ann Kathrin op de rekening.

153

OSNABRÜCK INFO Osnabrück (Nederlands voorheen: Osnabrugge of Osenbrugge, Nedersaksisch: Ossenbrügge) is een Duitse stad en stadsdistrict (Kreisfreie Stadt) in de deelstaat Nedersaksen. De stad ligt aan de rivier de Hase, tussen het Teutoburger Woud in het zuiden en het Wiehengebergte in het noorden. De stad telt 163.514 inwoners en is daarmee op twee na grootste stad van Nedersaksen. Osnabrück is sinds 1974 universiteitsstad en al sinds 780 een rooms­katholieke bisschopszetel. Het is een van de twee steden waar in 1648 de Vrede van Westfalen werd gesloten, die de Dertigjarige Oorlog beëindigde. Stadsbeeld Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de binnenstad zwaar getroffen door luchtbombardementen. Het noordelijke gedeelte van de Altstadt biedt nog een historische aanblik, gedeeltelijk door restauraties. Hier bevinden zich op korte afstand van elkaar twee pleinen: de Markt en de Domhof. Aan de Markt staat het gotische stadhuis (1512), waarin zich de historische Vredeszaal bevindt, en verder de Stadswaag en de Mariakerk (St. Marienkirche). Aan het grotere Domhof staan de laatromaanse dom, die een gotische en een romaanse westtoren heeft, en het Stadstheater, een jugendstilgebouw uit 1909. Geschiedenis Het bisdom Osnabrück werd rond 800 als eerste Saksische bisdom gesticht door Karel de Grote. Rond de bisschopskerk ontwikkelde zich de nederzetting, die in 1147 voor het eerst als stad werd aangeduid. In 1157 kreeg Osnabrück van Frederik Barbarossa het recht zich met muren te versterken. Met het oog op de handel richtte Osnabrück met Münster, Minden en Herford in 1246 de Ladberger Marktbund op, de voorloper van de Westfaalse Stedenbond, die zich in de 14de eeuw bij de Hanze aansloot. Tussen 1643 en 1648 vonden in Osnabrück en in Münster aan het eind van de Dertigjarige Oorlog de onderhandelingen plaats die leidden tot de Vrede van Westfalen. Voor Osnabrück zelf leidde die ertoe dat de regerende prins­bisschop voortaan afwisselend rooms­katholiek en protestants zou zijn. De protestantse bisschop werd daarbij benoemd door de hertog van Brunswijk­Lüneburg. Het prins­ bisdom werd in 1803 opgeheven en Osnabrück kwam na de Franse tijd in 1813 aan Hannover, waarmee het in 1866 Pruisisch werd en in 1871 Duits.

Dag 4 Woensdag 20 oktober KALKRIESE Een regenachtige dag met slechts heel beperkt een zonnetje. Clim zet zijn Humira­spuit. Al vóór elf uur bereiken we via binnendoorweggetjes en parallel aan het Mittelland Kanal het museum van de Varus­Schlacht (9 na Christus) dat 15 kilometer oostelijk van Bramsche ligt. Vroeger lag hier een uitgestrekt moeras, maar tegenwoordig is het vooral weidegebied met verspreide boerderijen en kleine agrarische woonkernen. Het museum is betrekkelijk nieuw, want men weet nog niet zo lang dat die beroemde veldslag / hinderlaag hier heeft plaatsgevonden. Eeuwenlang heeft men die in de buurt van Detmold in het zuiden van het Teutoburgerwald gesitueerd, vandaar dat daar dan ook het reusachtig Hermanns­monument is neergepoot.

154

De entree bedraagt 7 euro. We bekijken eerst de archeologische site, waar echter niet zo veel te zien is. We dienen er een pad bedekt met staalplaten te volgen, de grond is hier nog steeds zompig. Een aarden wal heeft men nagebouwd van waarachter de Germanen de Romeinse legioenen aanvielen. Binnen een omheining is de oorspronkelijke begroeiing bewaard gebleven. In tweeduizend jaar tijd is het landschap hier natuurlijk behoorlijk veranderd, met name door de activiteiten van de boeren met hun es­dorpen. De route wordt aangegeven met platen op de grond waarop teksten van historici zoals Tacitus gegraveerd zijn. In een torenachtig gebouw met uitzicht op de Kalkrieser Berg (± 150 meter, wow!) is het eigenlijke museum gevestigd. Op diverse etages is een aardige expositie met voornamelijk foto’s over nationalisme te zien. En binnen uiteraard veel informatie en voorwerpen van Romeinen en Germanen. Van de laatste weet men echter veel minder. Allerlei achtergrond wordt uit de doeken gedaan en archeologische vondsten geëxposeerd. Een topstuk vormt het Romeinse masker dat we al heel vaak langs de wegen op de totempalen hebben aange­ troffen. KALKRIESE INFO Kalkriese is een gehucht bij Bramsche (tevens gelegen in die gemeente) in Duitsland, waar naar grote waarschijnlijkheid de Varus­slag heeft plaatsgevonden. Nadat hier in 1987 Romeinse munten waren gevonden, besloot een Engelse amateurarcheoloog in 1989 de plek verder te onderzoeken. Al snel bleek uit de vondsten dat het een bijzondere plek moet zijn geweest. Bijzondere aandacht trokken de overblijfselen van een 400 meter lange aarden wal. Uit de vele munten met als overslag de letters VAR (= Varus) leidt men af dat Varus hier met zijn drie legioenen in een hinderlaag is gelokt en verpletterd. Sinds 2000 is op de plek een museum en kan men de opgravingen bekijken. In verslagen uit die tijd – de slag vond plaats in 9 na Chr. – wordt vermeld dat de slag plaatsvond in de buurt van de Teutburg. Als de jongste bevindingen kloppen zou het Wiehengebergte, de bergrug aan de voet waarvan Kalkriese ligt, eigenlijk het Teutoburgerwoud moeten heten. Het huidige Teutoburgerwoud heeft zijn naam te danken aan interpretaties uit de 19e eeuw, toen werd gesteld dat de slag in de buurt van Bielefeld of Detmold zou hebben plaatsgevonden.

We drinken koffie en eten wat in het belendende restaurant: Clim buigt zich er over een Strammer Max, terwijl Jos Erbsensuppe mit Einlage slurpt. Op de terugweg slaan we een zijweg in op zoek naar het kasteel Altbärenaue, maar dat kunnen we gewoon niet vinden. (Later op Google Earth blijkt het daar vlakbij midden in het bos te liggen. Weer een afslag gemist of een richtingbord over het hoofd gezien?) In Malgarten, eigenlijk een stadsdeel van Bramsche vier kilometer noordelijker, willen we het klooster bezoeken, maar op het gehele ommuurde en omgrachte terrein is werkelijk geen kip te bekennen. Klooster dicht, Gaststätte dicht, museum dicht, kerk dicht; alleen het kerkhof is open. We slenteren er wat doelloos rond voor we naar Bramsche terugkeren.

155

CHERUSKEN INFO De Cherusken waren een Germaanse stam in noordwest­Duitsland, aan de middenloop van de Wezer. De belangrijkste buurvolkeren waren de Chatten en de Chauken. Ze werden het eerst vermeld door Gaius Julius Caesar in zijn werk "De Bello Gallico", boek 6.10, waarin hij zijn wederwaardigheden van 53 v. Chr. beschreef. De Cherusken werden in 12 v. Chr. onderworpen door Nero Claudius Drusus tijdens zijn veldtochten ten oosten van de Rijn. Later verwierf de stam grote roem tijdens de Slag bij het Teutoburger Woud in 9 n. Chr. onder leiding van Arminius, wanneer de Cherusken in alliantie met aangrenzende Germaanse stammen, de Bructeren, Chatten en Marsen, drie Romeinse legioenen onder Publius Quinctilius Varus vernietigend versloegen. Na deze slag verliet Rome het streven om het Germaanse gebied tussen Rijn en Elbe in te lijven bij het Romeinse Rijk en trok het zich terug tot de Rijn ­ grens. De verovering werd te kostbaar geacht. Tacitus schreef in De origine et situ Germanorum dat de Cherusken nadien een lange periode van vrede hebben gekend, waarna ze met de Chatten in oorlog raakten en door dezen werden verslagen. De datering van de oorlog ligt tussen 51 n.Chr. en 98 n. Chr.

We eten vanavond niet in het hotel. Jos heeft behoefte aan gewone kost. Een restaurant in de buurt heeft echter op woensdag Ruhetag, dus wordt het gewoon een vette hap: friet met kroketten bij Anna’s Grillstube. Die Anna blijkt trouwens een Poolse van origine te zijn. Jos kon het accent op grond van zijn ervaring met Oosteuropese NT 2’ers al van te voren correct voorspellen. Op tv worden we vergast op enkele voetbalwedstrijden: Schalke ’04 tegen Hapoel Tel Aviv (3­1) en FC Twente tegen Werder Bremen (1­1). Dag 5 Donderdag 21 oktober PAPENBURG Om kwart over tien verlaten we in de regen het binnenhof van het hotel, rijden de oprijlaan af en koersen noordwaarts vanaf de autosnelweg naar Bremen. Daar komen we tweemaal in een kortdurende file terecht. Achter de stad Cloppenburg (ja, die van Peek….) volgen we Landstrassen door voormalig veenkoloniëngebied. Veel kanalen dus met hier en daar grote stukken kale heide, eenzame hoeven en hoogveen. We zijn op weg naar Papenburg in Ostfriesland waar we het kolossale Meyer Werft willen bezoeken. Ze maken daar de nieuwste typen cruiseschepen en RoRo ­ veerboten. Het publiek wordt enkel toegelaten bij streng gereglementeerde rondleidingen. We bereiken de stad (langgerekt aan een kanaal gelegen, lintbebouwing dus) vanuit het zuiden. In het industriegebied vinden we de werf vrij gemakkelijk, maar bij de ingang worden we teruggestuurd. Je kunt het bedrijf alleen bezichtigen met een busexcursie vanuit het centrum van de stad. Dat wist Jos wel, maar wat hij niet wist was dat het slechts de enige mogelijkheid was. In het centrum aangekomen (prachtig stadhuis trouwens, baksteenstijl) pikt Clim info op bij de boot waarop de Tourist Information gevestigd is. De meeste excursies zijn ausgebucht. Er is alleen nog plaats op de laatste rondleiding, die begint om half vijf. Dat vinden we veel te laat, dus daar zien we vanaf. We blijven nog een uurtje in de stad rondhangen: koffie drinkend in een drukke tearoom van een hotel en slenterend langs het kanaal met ophaalbruggetjes en turfschepen.

156

We rijden terug via een andere route. Het landschap lijkt erg veel op dat van de Drentse veenkoloniën en de zuidoosthoek van Groningen, het is gewoon een geografische voort­ zetting ervan. Langs de weg liggen uitgebreide natuurgebieden, dat betekent hier: heide, moerassen en turfvenen. Aardig zijn de afslagen naar Nederlandse plaatsen in deze volgorde: Winschoten, Boertange, Emmen, Coevorden en tenslotte Enschede ­ Hengelo. Dat geeft ons een idee waar we ons topografisch gezien bevinden. Bijna de hele weg terug kunnen we gebruik maken van de Autobahn. Dat scheelt niet echt veel in tijd, omdat we in een Stau terecht komen en een lange Umleitung moeten volgen. Het gesloten café ­ restaurant An Drei Eichen van gisterenavond is nu geopend. We moeten een tijdje wachten op de vrouw van de kastelein, zij is namelijk de kokkin. Het is een eenvoudig soort eetcafé met rechttoe­rechtaan bediening en kost. Grappig is de ietwat geïmproviseerde rookruimte, een soort uitbouw voor de hoofdingang met een kaarttafeltje, uiteraard asbakken, een kacheltje, een draagbare radio en een zitbank. Een televisie­ toestelletje erbij zou helemaal Deutschgründlich zijn geweest… Het voedsel is smakelijk en redelijk geprijsd. We maken een praatje met de kastelein, zijn schoonfamilie zit al 50 jaar in het café. Hijzelf is Hesse en komt uit Frankfurt. Inkopen doen ze ’s woensdags op hun Ruhetag bij de Albert Heijn in Hengelo, slechts een uurtje rijden vanaf hier: leuk detail! Op tv zijn weer Duitse voetbalduels, o.a. Bayer Leverkusen en Stuttgart. Dag 6 Vrijdag 22 oktober TECKLENBURG Nog geen dertig kilometer van Bramsche ligt Tecklenburg, een plaatsje dat in vrijwel alle reisgidsen geroemd wordt. Het valt ons echter bitter tegen. Het Schloss waarvan we heel wat verwachten blijkt een ruïne te zijn; weliswaar met een grote en gemoderniseerde Freilichtbühne, maar toch zeker niet datgene wat we verwacht hebben. We dwalen er rond, bekijken nog even de Bismarckturm en rijden verder richting Wiehengebirge. Achteraf blijkt dat we de binnenstad gemist hebben, juist het aantrekkelijke aspect van het stadje. BAD IBURG Daar stoppen we bij het stadje Bad Iburg aan de rand van het gebergte, dat overigens niet hoger reikt dan zo’n driehonderd meter. We parkeren bij de Teichsee Charlotte, een romantisch, kunstmatig aangelegd meertje met een rood bruggetje en een armee aan eenden. We bezoeken er het hooggelegen Schloss annex klooster met Clemens­Kirche. Er zijn nu overheidsinstellingen en particuliere instituten in gevestigd. Alles is er hermetisch gesloten. Als we op de cour rondlopen worden we door de Hausmeister gemaand te vertrekken, hij wil het hele complex afsluiten. We drinken dure koffie in een typisch ‘vrouwelijke’ lunchroom. Aan het eind van de hoofdstraat met wat vakwerkhuizen ligt het stadhuis (classicistisch) en het Uhren Museum. Daar lopen we geïnteresseerd rond en maken er een praatje met een mevrouw die Clim een Stocknagel verkoopt. We worden regelmatig opgeschrikt door klokken die de uren slaan. 157

BAD ROTHENFELDE Ons volgende doel is Bad Rothenfelde, een soortgelijk stadje 15 kilometer verderop. Alles staat hier in het teken van kuren, een activiteit die in Nederland nauwelijks bekend is, maar hier in Duitsland tot voor kort door de Krankenkasse (ziekenfonds) bekostigd werd. We parkeren bij het Wellenbad en wandelen het Kurpark door. We verbazen ons over het Gradierwerk dat zich hier bevindt; pas in Bad Reichenhall hebben we dat voor het eerst waargenomen. We blijven niet echt lang in het centrum vol fonteinen hangen. Clim rust uit op een bankje, terwijl Jos een serie foto’s in het park maakt. Koffie in een gemoedelijk hotelcafé waar we zonder problemen kunnen roken. Een Afghaanse jongedame staat er achter de balie. Jos haalt er zijn e­mail op, in ons hotel kan hij daar door strenge veilig­ heidsmaatregelen m.b.t. internet op de computer niet aan. Dag 7 Zaterdag 23 oktober VISCHERING Op de terugweg naar Roermond doen we nog een kasteel aan. We hebben tijd genoeg om ten zuiden van Münster een omweggetje van 40 kilometer te maken. De Wasserburg Vischering ligt bij de plaats Lüdinghausen te midden van een parkachtig landschap. Het middeleeuwse complex ziet er behoorlijk authentiek uit, maar blijkt bij nadere beschouwing uiteraard op veel plaatsen gerestaureerd, met name van binnen. Het is er niet erg druk, ondanks het feit dat het in NRW toch ook herfstvakantie is. We doorkruisen het kasteel en bezoeken er het museum dat ook nog een afdeling in de bijgebouwen heeft.

VISSCHERING WASSERBURG 158

RIJNDAL EN RHEINLAND - PFALZ (2007) VOORJAARSREIS DAG 1 HEENREIS IN ETAPPES We vertrekken op woensdag om 12.00 uur. Hoewel Clim zijn voorraad Drum klaar heeft gelegd, vergeet hij toch die in te pakken. In Koblenz moet hij alsnog nieuwe shag en vloeitjes aanschaffen. Het is een bijzonder zonnige dag. Een van de eerste echte voorjaarsdagen van het jaar. MARIA LAACH Onze eerste stop is in Maria Laach, we zijn hier al eens eerder geweest. We bekijken dit bedevaartsoord, gelegen aan een Maar (kratermeer) in de Eifel, niet als enige belang­ stellenden. De romaanse kerk is vooral van buiten interessant. Van binnen vinden we ze minder aantrekkelijk, ondanks de sfeervolle maar sobere crypte, de fraaie kapitelen van de pilaren en de sarcofaag van een of andere gravin achter in de kerk. Het portaal is rijk versierd, evenals de arcaden bij de ingang. In een voorhof staat een fontein in de vorm van zittende leeuwen, geïnspireerd door de Leeuwenbron van het Alhambra in Granada. Behalve de kerk bevindt er zich ook een klooster, een Gärtnerei en verscheidene hotels op het complex, waaronder het luxe See Hotel. Van hieruit beginnen wandelpaden, tegen­ woordig vooral omgebouwd tot Nordic Walking Routes. We maken nog een foto van de basaltblokken en granieten rotskegels langs de weg die de Vulkan Strasse markeren. MEER INFO MARIA LAACH Het klooster is een benedictijner abdij, gesticht in 1093 door paltsgraaf Heinrich II. In het jaar 1802 werd het klooster opgeheven door de Fransen. In 1930 werd hier een Internationale benedictijner academie geopend. De kerk, die in 1156 gewijd werd, is een Romaanse kruisbasiliek met een dubbel koor, twee dwarsschepen en zes torens. Deze kerk werd in 1230 voltooid door de bouw van het sierlijke voorportaal, het zogenaamde Paradijs. Van buiten is de kerk onveranderd gebleven en is daarmee qua stijl één van de zuiverste Rijnlands­Romaanse kerkgebouwen uit de Middeleeuwen. In de kerk, waarvan het gewelf uit de 12e eeuw stamt, bevindt zich in het westelijke koor het vroeggotische graf van paltsgraaf Heinrich II met een beschilderd houten beeld dat hem in al zijn glorie weergeeft. Er zijn ook enkele mozaïeken te bezichtigen, die door kunstenaars van de kloosterorde sinds 1911 zijn gemaakt. In de voorhal valt tussen de vele beeldhouwwerken vooral een duiveltje op, dat de zonden van de binnenkomers opschrijft. De voorhal, bijgenaamd 'Das Paradies', is rijk bewerkt en is een symbolische uitbeelding van de Hof van Eden. Het oudste deel van de kerk is de crypte.

Koblenz Koblenz, een stad met 130.000 inwoners, is ons volgende doel. Het is er druk. We parkeren ondergronds bij de Zentralplatz en lopen naar het Kurfürstliches Schloss, dat we verder niet bekijken. Er tegenover staat een obelisk met fontein. We slenteren langs de Rijnoever, passeren het Pegelhaus (hoogste waterstand in 1631, maar die van 1991 en 1993 mogen er 159

ook zijn. Een tijdje verblijven we aan de samenvloeiing van de Moezel met de Rijn. Die plek wordt het Deutsches Eck genoemd en er staat een reusachtig monument van Kaiser Wilhelm te paard. Het is gebouwd op het einde van de negentiende eeuw, toen Duitsland nog niet zo lang dankzij Bismarck verenigd was en het nationalisme hoogtij vierde. Dat werd gevoed door het oprichten van Denkmäler zoals dit hier, het Niederwald Denkmal bij Rüdesheim, het Hermanns Denkmal in Dettmold en de Porta Westfalica bij Minden aan de Weser in Nedersaksen. We hebben ze allemaal gezien en bezocht. Uitzicht over beide rivieren. Aan de overkant van de Rijn ligt een schier onneembare vesting, het Ehrenbreitstein Schloss. We drinken koffie in een Gartenkaffee waar we door een al wat oudere Vietnamese worden bediend. We lopen verder langs de Moezel en slaan bij het Stadtschloss af en gaan de binnenstad in: enkele pleinen, oude panden, wat standbeelden, twee kerken. MEER INFO KOBLENZ Koblenz is ontstaan uit een Romeins post­ en tolstation aan de samenvloeiing (Latijn: ad confluentes, vandaar de naam) van Rijn en Moezel, waarbij zich al spoedig een handelsnederzetting ontwikkelde. Aan die periode herinneren resten in de pastorie van de Liebfrauenkirche en onder het koor van de St. Florin. Op de plaats van de Romeinse nederzetting ontstond van 1276­1289 een burcht die later tot keurvorstelijk slot werd verbouwd (tegenwoordig stadsbibliotheek). Vlak daarbij werd van 1332­1338 de veel bewonderde Balduïnsbrug gebouwd. Van de oorspronkelijk 14 bogen zijn er enkele afgebroken in verband met de Moezelregulering. De glorietijd van Koblenz was de 12de tot 14de eeuw, waarin de grote kerkelijke gebouwen werden opgericht. In de 17de eeuw beleefde Koblenz onder inspiratie van de vorstbisschoppen, een nieuwe bloeiperiode. Voormalige kloosterkerk St. Kastor Op de landtong tussen Moezel en Rijn staat, dicht bij het huis van de Duitse Orde, de St. Kastor, de uit kunsthistorisch oogpunt belangrijkste kerk van Koblenz. De resten van een oudere, Karolingische kerk, zijn te herkennen in de onderbouw van de westtorens. De huidige kerk dateert uit de 12de eeuw en is in 1208 gewijd. Ehrenbreitstein Op de uitgestrekte bergrug was al eind 10de eeuw een eerste verdedigingswerk gebouwd. Van de 12de eeuw tot 1799, toen de vesting in handen van de Fransen viel, behoorde zij aan de aartsbisschoppen van Trier. In de 16de eeuw bouwde men de eerste bastions, die in de 17de en 18de eeuw nog uitgebreid werden, zodat Ehrenbreitstein in de 19de eeuw de sterkste Duitse vesting was: zij werd nooit veroverd doch wel diverse keren uitgehongerd. In de stijl van de oude barokgebouwen werden batterijen en forten toegevoegd, die grote delen van de bergrug in beslag namen.

Hotel Trollmühle Als we de stad verlaten zijn we inmiddels in de avondspits beland. Het is maar een klein uurtje naar ons onderkomen voor drie nachten in het dorp Münster Sarnsheim nabij Bingen. We vinden ons Hotel Trollmühle moeiteloos, het ligt pal naast de Autobahn. Het hoofd­ gebouw stamt uit de zeventiende eeuw. Grote kastanjebomen sieren de binnenplaats. We nuttigen enkele biertjes op het terras (eigenlijk Biergarten met kinderattracties erbij) dat eigenlijk nog niet open is. Het lawaai van de autosnelweg is er allesoverheersend, maar 160

gelukkig merken we daar op onze uitstekende hotelkamer in het Gästehaus niets van. We zijn er op een ouder echtpaar na de enige gasten. We eten elke avond om zeven uur in het hotelrestaurant. Ze gaan er prat op hun gastronomische gerechten. Het eten is er inderdaad verfijnd en duur, maar daar laten we ons deze keer niet door afschrikken. We bestellen steeds een uur van te voren via de kaart. Na het diner drinken we aangeklede koffie aan de Stammtisch bij de bar, waar we dan ook ongestoord een sigaretje kunnen roken. DAG 2 HET ROMANTISCHE RIJNDAL BINGEN Bijna geen volk bij het ontbijt, toch staat er een buffet klaar. Clim krijgt eieren “mit Speck” en Jos “mit Schinken” geserveerd. We vertrekken naar het nabij gelegen Rijnstadje Bingen. We parkeren aan de oevers van de zijrivier de Nahe, aan de overkant zijn de oude huizen pal op de hoge oever gebouwd. De oude kerk is gesloten. We verkennen de Altstadt en lopen een stukje omhoog naar de Burg Klopp, tegenwoordig een hotel­restaurant met speeltuin ervoor. We wandelen langs de Rijn en zien aan de overkant het hooggelegen monument van het Niederwald liggen. MEER INFO HET RIJNDAL De rivier de Rijn ontspringt in Zwitserland in het Kanton Graubünden, in de omgeving van het Gotthardmassief, uit twee bergstromen, stroomt bij de plaats Altenrhein in de Bodensee en via de Bodensee naar Stein, om daar het meer weer te verlaten en vormt de bekende waterval van Schafhausen en vormt later de grens tussen Zwitserland en Duitsland, na de stad Basel de grens tussen Frankrijk en Duitsland. De rivier heeft een lengte van 1324 km alvorens bij ons in Nederland in de zee uit te monden. (Totale stroomgebied 224.000 km²). Het is de langste en waterrijkste rivier die de Alpen met de Noordzee verbindt. Veel steden aan deze rivier zijn dan ook al zeer oud en vaak ontstaan in de Romeinse periode en reeds daarvoor. Het dal van deze rivier is ook bekend door mooi natuurschoon vooral het gedeelte tussen Bingen en Koblenz met zijn vele oude burchten en kastelen en zijn mooie dorpjes. Velen zijn bekend door de wijnbouw. Langs de rivier zijn veel dorpen en steden genoteerd als zgn. "Kuuroord", in verband met de gezonde lucht en of geneeskrachtige bronnen. De kwaliteit van het water is echter de laatste tientallen jaren steeds slechter geworden door de vele industrie die langs de rivier is ontstaan, en is daardoor vaak in opspraak gekomen. Tegenwoordig zijn er veel en vaker onderhandelingen om de kwaliteit weer te verbeteren, vooral vanuit Nederland, om de drinkwatervoorziening daar veilig te stellen.

KASTELEN EN BURCHTEN Langs de linker Rijnoever rijden we naar het noorden, eerst langs de Mäuseturm en een stel andere kastelen en burchten, al dan niet intact of in een ruïne veranderd. De Fransen onder de Zonnekoning hebben in hun veldtocht in de jaren ‘80 van de zeventiende eeuw tientallen kastelen in de Eifel, de Pfalz en het Rijnland opgeblazen. Vele daarvan zijn nooit meer opgebouwd. Enkele burchten ont­ sprongen de dans, onder andere Burg Eltz: de slotheer daar was pro­Frans. Bekende gerestaureerde burchten zijn: Burg Reichenstein, Burg Sooneck, Burg Rheinstein. De eerste echte stop is bij het een burcht die op een eiland in de Rijn ligt: de Pfalzgrafenstein. Nabij staat een maquette waarop de veldheer Blücher geëerd wordt: op deze plek stak hij in 1813 met zijn troepen de rijn over om Napoleon in Waterloo een lesje te leren.

161

BACHARACH In Bacharach (een wijndorp, wat de naam verklaart: genoemd naar de Romeinse godheid Bacchus…) verblijven we iets langer. We slenteren langs de promenade en de parkachtige Rijnoever en bekijken het stadje dat vol vakwerkhuizen staat. De stadsmuren zijn nog bijna helemaal compleet, evenals verschillende torens. Er lopen al toeristen rond: Amerikanen, Japanners en zelfs Italianen en Spanjaarden. Meer dan één miljoen bezoekers per jaar kent dit nietige stadje van een paar duizend inwoners. De laatromaanse Peterskirche bevalt ons wel, klein maar fijn. We drinken koffie op een binnenplaats bij het VVV – kantoor met de verwoeste Werner Kapelle op de achtergrond. Een oude geitenbok kijkt daar minachtend op ons neer. Hoog boven het plaatsje torent de ruïne van de burcht Stahleck uit. Er is nu een soort jeugdherberg in gevestigd. OBERWESEL Ook in het volledig door een muur omsloten Rijndorp Oberwesel blijven we iets langer. Het ligt in de bocht van de Rijn onder de rook van een kasteel, gedeeltelijk een ruïne. We parkeren vlakbij de rozerode, gotische Lievevrouwenkerk tegenover het station (weinig reizigers, veel voorbijrazende treinen!). Om de hoek ligt een middeleeuwse toren die tot museum is omgebouwd. We missen het echt oude centrum en moeten via een omweg teruglopen. We rijden naar boven naar het kasteel Schönburg voor de mooie uitzichten op stad en omgeving. SANKT GOAR / LORELEY Dit plaatsje ligt tegenover de beroemd / beruchte Loreley – rots. Boven op de rots zien we toeristen lopen. Aan de oever rijgen zich de hotels en restaurants aaneen. We steken hier met een klein veerpontje de Rijn over en rijden aan de andere kant in St. Goarshausen weer zuidwaarts, nu aan de andere kant van de Rijn. In de directe nabijheid liggen de kastelen Katz en Maus (niet voor niets zo genoemd), maar die bezoeken we niet. De rivier maakt hier een bocht met gevaarlijke stromingen en kolken, wat de rots zo’n kwalijke naam heeft bezorgd. MEER INFO SANKT GOAR Boven de huizen en de oever van de Rijn rijst de toren op van de gotische Stiftskirche (15e eeuw). In het interieur staat een marmeren grafmonument voor graaf Philipp II en zijn gemalin; de wanden zijn versierd met schilderingen en er is een Romaanse crypte uit 1137. In het Loreley­Haus is een poppen­ en speelgoedmuseum gevestigd. Het plaatsje wordt beheerst door de machtige burcht Rheinfels, die 115 meter boven de Rijn uitsteekt. De burcht stamt uit 1245 en behoorde tot het graafschap Katzenelnbogen. Graaf Philipp II liet de burcht tegen her eind van de 16e eeuw uitbreiden. In 1797 werd hij verwoest door de Fransen, maar later werd hij weer gedeeltelijk hersteld. Er is nu een hotel en het Heimatmuseum in gevestigd. Voor de schepen op de Rijn die naar Bingen varen, is St. Goar een belangrijk plaatsje. Loodsen brengen de schepen hier door de gevaarlijke nauwe passage bij de Loreleyrots. Het meest imponerende uitzicht op deze beroemde rots heeft u vanaf de oever waar St. Goar ligt. U ziet dan goed hoe de rots de afbuigende stroom van de rivier tot een versnelling dwingt.

162

KAUB In dit plaatsje stak Blücher de Rijn over, vandaar zijn standbeeld aan de oever. We drinken er koffie op een terras in de schaduw van een lawaaiige spoorlijn. We zien hier de romantische waterburcht Pfalzgrafenstein van de andere kant. Het slot heeft de vorm van een schip en stamt uit het jaar 1327. RÜDESHEIM Bekend van de Rüdesheimer Kaffee en de Asbach Uralt, een kruidenbitter. Bijzonder toeristisch dorp in de bocht van de Rijn gelegen tegenover Bingen. Tegen de drie miljoen bezoekers per jaar komen er, vooral vanwege de naar men zegt excellente wijn en de fees­ ten die daarbij horen. In het centrum bevinden zich de sfeervolle steegjes met vakwerk. Uiteraard zijn ook het stadhuis en de oude patriciërgebouwen aan de markt van belang. Van hieruit rijden we omhoog naar de laatste bezienswaardigheid die we vandaag bezoeken. MEER INFO RÜDESHEIM Drommen mensen lopen door de smalle straatjes, waardoor wel wat van het schilderachtige decor verloren gaat. Maar aan de andere kant zorgt dit voor een gezellige vrolijkheid (indien u daarvoor open staat), die nog wordt verhoogd door de wijn, waarvan hier overvloedig kan worden genoten. De wijnen van Rüdesheim, met hun eeuwenlange reputatie, en het toerisme hebben her plaatsje welvaart gebracht. Van de bezienswaardigheden noemen wij als eerste het oudste bouwwerk, de Brömserburg dicht bij het station. Het gebouw dateert van omstreeks 1100 en valt op door zijn stoere architectonische stijl. De burcht bevat het Weinmuseum met een interessante collectie die een overzicht geeft van de geschiedenis van 2000 jaar wijnbouw in de Rheingau. Achter de Brömserburg ligt de Boosenburg met zijn imposante toren met kantelen. Grenzend aan de Boosenburg en de Brömserburg ligt het grote gebouwencomplex van de firma Asbach, die de beroemde Duitse cognac Asbach Uralt levert. Aan het eind van de Rheinstrasse staat de laatgotische Adlerturm, die deel heeft uitgemaakt van de stadsversterkingen. Achter de Rheinstrasse, die langs de Rijnkade met de spoorweg loopt, ligt het stadje met zijn schilderachtige straatjes en hoven. Aan het marktplein staan het raadhuis en de gotische rooms­katholieke kerk St Jacob uit 1390. Het beroemdst is echter de Drosselgasse met zijn Weinstuben, Weinhöfe en Weinschänken. Eén van de bekendste Weinhöfe is het oude vakwerkhuis Klunkhardshof (16e eeuw).

MEER INFO NIEDERWALD DENKMAL Vanaf het monument, dat hoog boven de Rijn ligt, heeft men een weids panorama over het einde van de Rijnvlakte en het begin van het Middelste Rijndal. Een enorm standbeeld stelt Germania voor. Op de sokkel staan in een reliëf bijna honderd levensgrote figuren uit de mythologische en historische wereld van het Duitsdom ter meerdere eer en glorie van de keizer en zijn heldhaftige volk. Naar beweerd vormden zij een voedingsbodem voor het latere Nazisme. Het gigantische vrouwenfiguur kijkt in de richting van aartsvijand Frankrijk en wordt geflankeerd door een adelaar en engelen. Vlakbij staat een open namaak Griekse tempel met zuilen. Naast het Denkmal kun je desgewenst in de Adlerwarte roofvogels bezichtigen.

163

We keren terug naar Rüdesheim, nemen het veer en via Bingen bereiken we ons hotel. Daar drinken we allereerst een biertje op het zonnige terras alvorens we geheel in stijl het chique avondmaal nuttigen. DAG 3 MAINZ / BAD KREUZNACH MAINZ We staan vóór elf uur al in Mainz dat zo’n dertig kilometer verder oostelijk aan de Rijn ligt. Het is stil, het volk heeft een vrije dag vanwege Karfreitag die in Duitsland een hoge kerke­ lijke feestdag is. We kunnen zelfs langs de kant van de straat parkeren, want alle winkels zijn gesloten. We komen uit bij het forse, met rotsige steenklompen beklede theater. Even verder ligt de imposante Dom, die we later bezoeken. We maken eerst een wandeling door de binnenstad met zijn statige panden en oude vakwerkhuizen. Langs de zonnige Rijnoever strekt zich een goed onderhouden park met veel standbeelden uit. Daar liggen ook de grote Rijnbruggen die we in het Rijndal moesten ontberen (maar daarvoor in de plaats zijn er veerpontjes). Ondertussen hebben we de Holztor en de barokke Augustinerkerk bezichtigd. Via de Markt (met Brunnen uiteraard) en het Gutenberg museum (er staat verderop ook een beeld van deze uitvinder van de boekdrukkunst) stappen we de indrukwekkend ruime dom binnen. We nemen de tijd om alles rustig te bezichtigen: de crypte, de kloosterrondgang en schatkamer. Aan alle bisschoppen wordt aandacht besteed, een hele rij met vaak dezelfde namen uit een familie. We drinken koffie bij het theater en verkennen een ander gedeelte van de stad: het hoge en bonte Fassnacht – fontein met honderden narrenfiguren en een kloosterkerk waarin Marc Chagall een achttal ramen heeft geleverd. We vinden die niet zo geweldig. We zoeken onze auto op en koersen naar onze volgende bestemming. BAD KREUZNACH Een kuuroord en een heel aardig stadje op de rand van de Pfalz gelegen, Dat vinden de meeste mensen ook, want het is er echt druk vol flanerende dagjestoeristen en terras­ senpikkers. Het is al een iets groter stadje met zijn 40.000 inwoners. De bergen rondom zijn bedekt met wijngaarden en bossen. Al in de Romeinse tijd waren de zoutwaterbronnen bekend. Er is een casino en door de stad stroomt de rivier de Nahe. Op een van de bruggen staan vakwerkhuizen. We zoeken de markt op (daar is het minder druk) en willen een volgens de boekjes interessante kerk binnengaan. Er blijkt echter een plechtigheid aan de gang, want het is drie uur geweest, het tijdstip waarop echte katholieken minuten stilte in acht nemen. Wij niet dus. We drinken koffie op een terras en horen af en toe flarden religieus gezang tot ons doordringen. Een standbeeld herdenkt de dappere Michael Mort die zijn landheer verdedigt tot in de dood. Midden in de stad ligt de Schlossberg, nu een hotel. Via het Kurhaus in het park en het Bäderhaus lopen we terug naar de parkeergarage.

164

Om vijf uur zijn we terug in ons hotel. We bestellen o.a. vis met knoflooksaus voor het diner. Dat moet Jos bezuren, want hij loopt waarschijnlijk hierdoor diarree op. ‘s Avonds kijken we op onze kamer naar de toepasselijke film van Mel Gibson: Het Lijden van Jezus Christus (The Suffering of Christ). Vanwege de bloederigheid heeft de film veel kritiek gekregen, met name uit christelijke hoek. MEER INFO MAINZ Deelstaat: Rijnland­Palts Aantal inwoners: 190.000. Gesticht in het jaar 38 voor Christus door de Romeinen. Later in handen van de Franken die er een belangrijke stad, maar tevens een kerkelijk centrum van maakten. Bonifacius was er de eerste aartsbisschop. De eerste domkerk werd in 1009 ingewijd doch brandde op de dag van inwijding af. Later herbouwd en in 1082 opnieuw uitgebrand. In 1239 werd een nieuwe dom in gebruik genomen. In de 18e eeuw brandde ook deze kerk weer af toen tengevolge van een blikseminslag. Weer werd de kerk herbouwd doch bij de herovering van de stad door de Duitsers in 1793 werd de dom in brand geschoten. In 1804 kwam de herbouw weer gereed en is de kerk voor verdere verwoesting bewaard gebleven. Mainz is tevens universiteitsstad. Zeer beroemd is het Mainzer carnaval. Geboorteplaats van de uitvinder van de boekdrukkunst, Johannes Gutenberg, volgens de Duitsers was hij de uitvinder en niet de Nederlander Laurens Janszoon Koster te Haarlem. In het Gutenberg­ museum is de eerste gedrukte bijbel te zien (1455). In 1971 werd een Gutenberg­bijbel verkocht voor 8 miljoen gulden. De dom St. Martin und St. Stefan vormt met die van Worms en Speyer een hoogtepunt in de Romaanse kerkelijke bouwkunst van het Rijnland. In 975 begonnen, is het schitterende bouwwerk in zijn tegenwoordige vorm overwegend 11de tot 13de­eeuws, al zijn weliswaar de torens van een later tijdperk (twee ervan zijn van een zoon van de beroemde barokbouwmeester Balthasar Neumann). Het interieur bevat enkele belangrijke bisschopsgraven. In de kruisgang bevindt zich het bisschoppelijk museum. Op de naoorlogse Domplatz een fontein van 1526. Aan de noordoosthoek het Gutenberg­ Museum, het Wereldmuseum van de Boekdrukkunst (o.a. de Gutenbergbijbel van 1452 waarvan nog maar 40 exemplaren bestaan, en een reconstructie van de Gutenberg ­ werkplaats). Daarachter het Rathaus (1874) en iets verder de Eisenturm (ca. 1240) en de Holzturm (14de eeuw), overblijfselen van de oude stadsmuren. In de binnenstad met zijn bochtige straten en stegen, ten zuiden van de dom twee bezienswaardige barokkerken, de Seminarkirche en de St. Ignaz. Op de Gutenbergplatz tegenover het Theater het standbeeld van de Duitse uitvinder van de boekdrukkunst, Johannes Gutenberg (1398­1468). Aan de Schillerplatz de vroegere adellijke paleizen, waarvan vooral het Osteiner Hof (1749), het Schönborner Hof (1668) en het Bassenheimer Hof (1756) vermelding verdienen. De fontein ('Fastnachtbrunnen') is van 1966. Zuidelijk hiervan de St. Stephan Kirche (14de eeuw) met Chagall ­ ramen.

DAG 4 MANNHEIM / EDENKOBEN / ANNWEILER MANNHEIM Jos rekent het hotel af met zijn credit kaart, bijna vierhonderd euro. Binnen vijf minuten zitten we op de autobaan richting zuiden. We steken na een kleine 80 kilometer de Rijn over en bereiken de grote industriestad Mannheim vanuit het oosten. Bij de Königsplatz (met veel standbeelden, fonteinen en een gestileerde watertoren) begint de oude stad, die een 165

schaakbordpatroon heeft. De stad is in de achttiende eeuw samen met het paleis dat we gaan bezoeken ontworpen. De straten zijn er genummerd en hebben letters. We parkeren de auto bij het kruispunt B3 en B4, vlakbij de Schillerplatz (standbeeld van de dramaturg die hier zijn stuk Die Räuber geschreven heeft). Allereerst bezoeken we aan de Assam Platz een fraaie barokke Jezuïetenkerk met veel groen marmer uit 1733. Alles lijkt er fonkelnieuw, waarschijnlijk nog niet zo lang geleden gerestaureerd. Als voorbeeld diende de kerk Il Gesu in Rome. KURFÜRSTLICHES SCHLOSS Het grote keurvorstelijk barokpaleis staat voor een gedeelte in de steigers. We lopen er omheen en bereiken de onaanzienlijke ingang. We bekijken er een aantal stijlkamers en de schitterende Rittersaal (ook wel Festsaal genoemd of Ahnensaal vanwege de portretten van de vorstelijke familie) in de centrale vleugel. De andere vleugels worden ingenomen door de universiteit; vandaar al die fietsen op de binnenplaats. De enige kamer die na de bombar­ dementen van WO II niet beschadigd bleek was het Rococo Zimmer; nu kun je er vanachter een glazen wand naar binnen gluren. Er is geen Schlosscafé, dus koffie drinken we ergens in de binnenstad met bij wijze van lunch een broodje. EDENKOBEN / WEINSTRASSE We zoeken opnieuw de autobaan op, rijden Ludwigshafen aan de andere kant van de Rijn voorbij en koersen richting Pfalz. Na een tijdje verlaten we bij Neustadt de snelweg en nemen we binnenwegen temidden van wijngaarden. We zitten dan op de Weinstrasse. In Edenkoben stoppen we om het dorp te bekijken. Het doet erg Frans (meer in het bijzonder: Elzassisch) aan. Op de markt staat de Osterbrunnen, de kerk is dicht. In een Weinstube annex Biergarten drinken we koffie. Op weg naar ons hotel passeren we nog een stel andere wijndorpjes met een geheel authentieke sfeer vol Weinstuben, Weinkellers, wingerds en vakwerkpanden, allemaal stammend uit de 16e t/m de 19e eeuw. Het is een mooie, licht heuvelachtige omgeving. De kersenbomen staan in bloei, overal worden we begroet door de uitbundige amandelbloesem die typisch voor deze streek is. GARNI HOTEL IN ALBERSWEILER Ons Garni Hotel ligt in Albersweiler, iets boven het dorp. We hebben daarom een mooi uitzicht over de omgeving. In de verte zien we de ruïnes van de Trifels liggen en doemt het begin van de Pfalzbergen op. We hebben er een ruime rokerskamer met balkon. Helaas is dit aan de oostkant gelegen, dus alleen ’s morgens vroeg kunnen we er genieten van de zon… Het hotel lijkt klein, maar heeft toch nog 10 kamers. Het wordt gerund door een moderne dame van onze leeftijd. In de tuin bevindt zich een zwembad met een in het geheel niet schuw eendenpaar.

166

ANNWEILER / TRIFELS Het is nog vroeg en nog lang licht, dus we rijden nog even verder naar Annweiler, een bijzonder aantrekkelijk dorpje aan de voet van de Trifels, de burcht waar Barbarossa de Britse koning Richard Leeuwenhart een tijdje gevangen hield. Door het dorp stroomt een snel riviertje. Veel vakwerkhuizen en oude bebouwing, onder andere het Altes Rathaus, de Gerbergasse, de Schipka Pass en de Kaysereck. Kortom, een stadje dat een bezoek meer dan waard is. Enkele dagen later bezoeken we het nog een keer om er te tanken. WEINSTUBE NÄGLE We rijden terug naar Albersweiler waar we avondeten in de Weinstube van de familie Nägle. Het is er druk, want de zaak heeft een goede naam. We eten er drie avonden achter elkaar naar alle tevredenheid. Er wordt een ‘gutbürgerliche Küche’ met plaatselijke kost geboden, iets waar we wel voor te porren zijn. We drinken er zelfs de huiswijn die uit eigen kelders komt. Clim gaat later over op bier en verontschuldigt zich voor zijn bestelling. De zaak wordt gedreven door de hele familie. De pater familias is ook steeds op de achtergrond aanwezig, tot onze verbazing drinkt hij bier. Eten en drinken samen kosten ons per keer niet meer dan vijfentwintig euro, dus het is ook nog eens “preisgünstig”. MEER INFO MANNHEIM Deelstaat Baden Württemberg. Inwoners: 350.000 In 1606 stichtte keurvorst Friedrich 4 van de Pfalz op dit punt de vesting Friedrichsburg, met name voor de vele vluchtelingen uit de stad Heidelberg waar de kerkelijke twisten hoog oplaaiden Hij liet het prachtige Keurvorstelijke Slot bouwen dat het grootste in barokstijl gebouwde paleis van Europa is. De frontgevel is 461 m. lang. Over het slot is 40 jaar gebouwd, thans universiteit. In de tweede wereldoorlog is de stad zwaar beschadigd. Bij de wederopbouw zijn de straten zo gebouwd dat de straten rechthoekig op elkaar uitkomen, en deze zijn aangegeven met een letter en cijfers. De industriewijk is grotendeels door een groenstrook van de woonwijk gescheiden. De voormalige Pfaltische residentiestad is dankzij haar gunstige ligging op de rechteroever van de Rijn bij de monding van de gekanaliseerde Neckar een belangrijke handels­ en industriestad van Zuidwest ­ Duitsland. Het was in Mannheim dat Benz in 1885 zijn eerste auto demonstreerde. Het havencomplex behoort tot de grootste binnenhavens van Europa Opvallend is de schaak­ bordstructuur van de binnenstad met vierhoekige huizenblokken die door een letter en een cijfer worden aangeduid. Op de rechteroever ligt de Paltische industriestad Ludwigshaven, bekend vanwege de aldaar gevestigde sodafabriek BASF, ook wel de apotheek van Duitsland genoemd vanwege de diverse farmacologische bedrijven. Niet ver van de Rijn, het in 1720­60 gebouwde voormalige keurvorstelijke Schloss, een van de grootste paleizen van Duitsland, dat in de oorlog volledig uitbrandde maar sindsdien weer geheel is opge­ bouwd. Thans zijn hier de universiteit en het kantongerecht gehuisvest; de in hun oude luister herstelde statievertrekken zijn te bezichtigen (rondleidingen). Ook de Schlosskirche is in zijn huidige vorm naoorlogs.

167

Noordwestelijk de uitstekend gerestaureerde, Jezuïetenkirche, een prachtige barokbouw uit 1760. Noordelijk hiervan het Theatermuseum en het Zeughaus (arsenaal) uit 1777 met het naar de Mannheimer ereburgers Carl en Anna Reiss genoemde Reiss­Museum, het historisch museum van de stad.

DAG 5 LUDSWIGSHÖHE / WISSEMBOURG / LANDAU AANTREKKELIJKE WIJNDORPJES Prima ontbijt. De tien andere gasten komen voornamelijk uit Noord­Duitsland. We besluiten gezien het fraaie zomerweer (hoewel het pas voorjaar is) niet naar Baden­Baden te gaan, maar om een gedeelte van de Weinstrasse af te rijden. We passeren enkele authentieke wijndorpjes die kunnen bogen op wijnkoninginnen en uitverkiezingen tot mooiste dorp in Duitsland (het dorpje Roth in 2003). SCHLOSS LUDWIGSHÖHE Op de flanken van de Pfalz­bergen, die hier uit het vlakke land van de Mittelrheinische Ebene oprijzen, ligt het classicistische paleisje Ludwigshöhe temidden van wijngaarden. We brengen er een bezoek aan het museum dat er tegenwoordig gevestigd is. Het betreft een expositie van het werk van de beste Duitse impressionist Max Slevogt, maar we zijn niet echt onder de indruk. Slevogt is een tijdgenoot van Liebermann en van zijn Franse broeders­in­ kunst Degas, Monet en Renoir. Jos wordt tijdens de bezichtiging zo duizelig dat hij snel een stoel van een suppoost moet opzoeken wil hij niet tegen de vlakte gaan. Hij heeft ook zwarte vlekken voor zijn ogen. Na enkele minuten verdwijnen de verschijnselen even snel als ze gekomen zijn. Behalve de tentoonstelling is er niet veel te bekijken in het kasteeltje. FELSENLANDSCHAFT IN DAHN We dalen af naar het zuiden. Via het stadje Annweiler, al eerder bezocht, komen we in de Zuid­Pfalz terecht. Mooi berglandschap. De toppen zijn niet hoog, maar omdat we steeds in de dalen blijven maakt de omringende omgeving toch indruk op ons. In het stadje Dahn heeft zich een merkwaardig landschap ontwikkeld, het zgn. Felsenlandschaft met grillige rotsformaties. We drinken er koffie op een zonnig, ruim terras. Jos neemt het ervan en bestelt een ijscoupe. SCHITTEREND WISSEMBOURG Een kwartiertje later hebben we de Franse grens bereikt en parkeren we nabij het centrum van Wissembourg. Het is eerste paasdag en de stad wordt terecht druk bevolkt door dagjes­ toeristen waaronder veel Duitsers. We zijn hier de enige voetgangers in lange broek en zonder zonnebril lijkt wel. We zitten in de Elzas, de eeuwige twistappel tussen Duitsland en Frankrijk, dit stadje van nog geen 10.000 inwoners heette vroeger niet voor niets Weissenburg.

168

Het aantrekkelijke centrum met honderden vakwerkgebouwen is een ware ontdekking voor ons; dat hadden we niet verwacht. Vijf jaar eerder waren we er al eens geweest, maar bleven we aan de rand ervan in een hotel rondhangen. De oude stad hebben we toen niet bezocht, een misser zoals nu blijkt. Door het centrum loopt een snelstromend riviertje en er liggen ook kanalen. De historische panden zijn allemaal vlekkeloos onderhouden, wat getuigt van een Duits aandoende Gründlichkeit. We bezoeken er ook de Romaanse kerk en maken tenslotte een wandeling langs de vestingmuren van wat ooit een citadel was en een watermolen. LANDELIJK LANDAU Weer terug in Duitsland stoppen we voor het laatst vandaag in Landau, waar we eerst koffie drinken op een beschaduwd terras. Clim krijgt er paaseieren, die hij met smaak verorbert. Landau is een iets groter stadje. We lopen via de voetgangerszone naar de historische markt, waar nog wat oude architectuur te bewonderen is, o.a. de Alte Apotheke en uiteraard een kolos van een standbeeld. Daar krijgt Jos opnieuw een aanval van duizeligheid. STREEKSPECIALITEITEN IN BLIK We rijden terug door een wijngebied dat zich in niets onderscheidt van het landschap in de Franse Elzas. In feite is de Duitse Pfalz gewoon een geologische voortzetting van het Elzas – gebergte. Die avond eten we weer bij de Weinstube van Nägle. Er loopt een ander dien­ stertje uit het dorp rond. We hebben om zeven uur gereserveerd en krijgen dezelfde tafel toegewezen. We kopen er zelfbereide streekspecialiteiten in blik, zoals lever­, braad­ en bloedworst. DAG 6 KARLSRUHE MARKTPLATZ Via Landau rijden we naar Karlsruhe, dat ook aan de andere kant van de Rijn ligt. Het is Tweede Paasdag, dus erg rustig in de stad, althans ’s morgens. We kunnen dan ook gewoon langs de straat vlakbij de bezienswaardigheden onze auto kwijt. Allereerst komen we op de Marktplatz langs het stadhuis, de Stadtkirche (waar net een dienst aan de gang is) en een piramide die door de stichter van de stad is opgericht. Hij ligt eronder begraven. BAROK RESIDENZSCHLOSS Even verderop ligt het Residenzschloss. Van buiten ziet het voortreffelijk gerestaureerde barokke gebouw (dat niet zo groot is als zijn tegenvoeter in Mannheim) er fraai uit, maar van binnen is er niet echt veel te bekijken of het moeten de voorwerpen van het museum zijn dat erin gevestigd is. In het Mannheimer Slot is dat juist andersom. Voor en achter het paleis liggen uitgestrekte tuinen en parken met enorme beelden van mythologische figuren en natuurlijk vijvers en fonteinen.

169

SONDERAUSSTELLUNG MONUMENTE DER MENSCHHEIT Er wordt net een expositie gehouden over de oudste beschaving die tot nu toe in de wereld ontdekt is. Het gaat over een cultuur van 12.000 jaar geleden waarvan de overblijfselen onlangs ergens in Zuidoost­Turkije opgegraven zijn in een zogenaamde tepe (archeologische heuvel). Veel stenen steles, beelden, aardewerk en gebruiksvoorwerpen uit de steentijd. We hebben deze Sonderausstellung al gauw helemaal gezien en bekijken dan de reguliere collectie, met onder andere de Türkenbeute en een mooie verzameling kerkelijke en klas­ sieke kunst. Gelukkig kunnen we ook de 160 treden van de slottoren beklimmen, die ligt precies op het zwaartepunt van het gebouw. Uitzicht over de parken en de symmetrie van het paleis en de stad. We drinken koffie op het terras van het slotcafé. ORANGERIE IN BOTANISCHER GARTEN Vervolgens lopen we de stad in. Eerst het tuingedeelte waar nu de Botanische Garten en de vroegere Orangerie gehuisvest is. Ernaast ligt een belangrijk staatsgebouw, namelijk dat van het Bundesverfassungsgericht; uiteraard wordt dat bewaakt in verband met evt. terro­ ristische aanvallen. In de parken bij de Kunsthalle liggen talloze zonaanbidders op de weiden, op de grintpaden wordt jeu de boules gespeeld. BINNENSTAD We doorkruisen de stad tot aan de ringweg, waar de Sankt Stephan­kerk staat (neogotisch) en een monument voor in de strijd gevallen kameraden. Verder bekijken we de Munt, het Max–paleis (meer een uit de kluiten gewassen stadsvilla) en het monumentale postkantoor met een fontein ervoor. Het Leopold–fontein kunnen we niet vinden. De terrasjes zijn overbevolkt op deze zonnige en vrije dag. We zoeken onze Volvo weer op en rijden de stad uit. Aanvankelijk kiezen we in de spaghettibrei van autowegen de verkeerde Bahn uit, maar gelukkig kunnen we bijtijds weer afslaan en de juiste autobaan richting Kaiserslautern kiezen. ’s Avonds kopen we bij Nägle nog twee dozen witte wijn. Op de televisie bekijken we een bloederige western met Robert Duval. MEER INFO KARLSRUHE De stad van 280.000 inwoners dankt haar ontstaan aan de markgraaf Karl Wilhelm von Baden / Durlach die hier in het jaar 1715 een nieuwe residentie stichtte, en het oudste deel van het bekende slot liet bouwen. De overige delen van het slot zijn van latere datum en gemaakt naar ontwerp van de grote bouwmeester Kesslau. In het slot is het Badische Landesmuseum ondergebracht dat vele Griekse en Romeinse kunstvoorwerpen bevat. Het centrum van het slot is de Bleiturm. Achter het slot ligt de prachtige slottuin met een standbeeld van groothertog Karl Friedrich. Vanaf het slot spreiden zich 32 straten als een waaier uit. Op het marktplein staat een piramide van rode zandsteenblokken opgetrokken met het graf van Karl Wilhelm von Baden.

170

In de tweede wereldoorlog werd de stad vanwege de vele industrieën zwaar gebombardeerd. Enkele bekende industrieën zijn Singer / Pfaff / Siemens. Het hoogste gerechtshof van Duitsland staat ook in Karlsruhe. Hart van de stad is de Schlossplatz met het door de beroemde barokarchitect Balthasar Neumann in 1752 ontworpen Schloss (herbouwd); het interieur bevat het rijke Badische Landesmuseum (prehistorie, oude geschiedenis, oudheidkundige en volkenkundige verzamelingen). Achter het slot ligt de uitgestrekte slottuin. Karl Wilhelm, die het slot liet bouwen, wilde een residentie grondvesten waarvan de straten, als de stralen van de zon, naar alle kanten moesten uitstralen. Zo is rondom het slot een waaiervormig net van straten ontstaan, dat zich in de loop van de jaren uiteraard heeft uitgebreid tot een moderne ruim aangelegde industriestad. Aan de zuidwestrand van het slotplein ligt de Staatliche Kunsthalle met belangrijke schilderijen­ verzameling zoals de vroege Duitse meesters: Cranach, Grunewald, Holbein en Striegel. Noordelijk van de Kunsthalle ligt het Bundesverfassungsgericht (1968). Ten zuiden van het slotplein de Marktplatz met de 6,5 m hoge, uit rode zandsteen ingebouwde Piramide, waar zich de grafkelder van de stichter van de stad, markgraaf Karl Wilhelm van Baden­ Durlach, bevindt. Aan weerszijden van de Markt, die door de lange Kaiserstrasse in twee helften wordt verdeeld, de Evangelische Stadtkirche en het Rathaus (beide door Weinbrenner gerestaureerd).

DAG 7 HUISWAARTS Het hotel wordt deze keer afgerekend door Clim na enig geharrewar met credit cards en pincodes. We laten ons verder door niets en niemand meer ophouden. Nou ja, een benzine­ stop en twee nicotinestops kunnen er nog net vanaf. Nog vóór drie uur zijn we thuis.

KARLSRUHE SCHLOSS 171

WENEN TREINREIS (1996) HEMELVAARTVAKANTIE 1. Zaterdag 11 mei 1996 Even na negen uur 's avonds vertrekken we per spoor naar Venlo. Vandaar rijden we via Mönchen­Gladbach naar Keulen, waar we een uurtje moeten wachten en aan een typische Stehschenke een pilsje of twee drinken. 2. Zondag 12 mei 1996 Om 00.45 uur vertrekt de slaaptrein naar Wenen. Onze coupé ligt vol mensen die bij onze binnenkomst geïrriteerd reageren. Sigaretjes op de gang. In de coupé moeten we woekeren met ruimte op de bovenbritsen. Passen en reispapieren inleveren bij de Schaffner. Om 09.00 uur krijgen we broodjes en koffie als ontbijt. Hofburg en Heldenplatz met monumenten Om 11.00 uur komen we in Wenen Westbahnhof aan. Jos wisselt direct een Eurocheque (maximum 2.500 OS) in. Te voet op gevoel naar hotel Minu 3 in de Neubaugasse. Inchecken en slapen tot 14.00 uur. Opfrissen en op stap naar de binnenstad. We bezoeken twee kerken in de Mariahilferstrasse, waarna we bij de Ring belanden. Vervolgens bekijken we een en ander rondom de Hofburg. Mozart­monument, Volksgarten, keizerbeelden, Vier­Rivieren ­ Brunnen, Nationale Bibliotheek, oorlogsmonument. We komen uit aan de achterkant van de Hofburg, daar waar de uitslaande brand in 1991 heeft gewoed. Lippizaner stallen, Michaeler ­ platz, Romeinse opgraving, Michaelertor en ­Kirche. Er speelt een strijkje. Veel toeristisch volk op de been, het is immers zondag. De paardenkoetsen, fiakers genoemd, rijden af en aan. Via de Schweizertor bereiken we de Schatzkammer, waar we een uurtje doorbrengen. We komen uit op de Heldenplatz met grote beelden en blik op de Alte en Neue Burg. Wandeling naar het westen via de ring. Druilerig weer. Neues Rathaus, Burgtheater. We eten om 18.30 uur bij een Chinese Vietnamees (of andersom). Te voet terug naar het hotel. Jos verkijkt zich en we verdwalen een beetje. Na een omweg door Jozefstadt tegen half negen aankomst hotel. Rusten. Na tien uur in de stromende regen met paraplu de straat op, zoeken naar kroeg. Alles dicht, behalve een Imbiss met terras. Pilsjes nuttigen. 3. Maandag 13 mei 1996 's Morgens na het continentale ontbijt, geserveerd door Servische vrouwen, direct de U bahn ingedoken. Een 8 strippenkaart gekocht. Uitstappen Wien Mitte. Te voet naar het Stadtpark, waarin veel beelden en monumenten. Johann Strauss Denkmal, idem van Franz Léhar, Schubert e.d. Kursalon. Afgezakt langs het (ondergronds lopend) riviertje de Wien. Beethoven­Denkmal, Theater an der Wien, Schwar­zenbergplatz, Russisch monument, fontein en zuil. Direct door naar de prachtige Karls­kirche. 172

Burgtheater en Parlement Tijdens ons bezoek was er een mis aan de gang. Mooie zuilen voor de gevel. Eten op een Europese markt (EU propageren). Clim Spaans, Jos friet! Bewonderen van Karlsplatz ­ paviljoens in Jugendstil van rond 1900. Met metro naar de Votiv Kirche om half twee. Deze is dicht en lijkt ons enigszins onderkomen. Nabij ligt het woonhuis / praktijk van Freud op de Berggasse 19. Daar een uurtje doorgebracht. Verder te voet via de Börse en de Schottenring naar het Burgtheater, waar ons om 16.00 uur een rondleiding wacht. Jos krijgt problemen met zijn camera. Het regent weer, gelukkig hebben we steeds onze paraplu's bij ons. We bekijken nog even het Parlement en gaan met de metro terug. We eten in een Oostenrijks restaurant in onze straat. Clim bevalt het niet, vooral de lever in de soep vindt ie vies. Een stuk verderop drinken we lekkere pils in brouwerij Siebenstern. Daarvoor hebben we een reuzenwandeling gemaakt naar het zuiden, via de Westbahnhof naar het IMAX theater. Terug met de Strassenbahn. We kruipen weer redelijk op tijd in bed, zo rond half een. Jos heeft tussendoor bij supermarkt Billa nog voor pilsvoorraad gezorgd. 4. Dinsdag, 14 mei 1996 Belvedere en Oranjerie Met de metro naar de Karlsplatz. Van daaruit te voet naar de paleiscomplexen van de Belvedere. In het Unteres bekijken we de barokke Oostenrijkse schilderijen uit 17/18e eeuw. Mooie Marmor- und Spiegelzaal. We bekijken ook de Middeleeuwse religieuze kunst (vooral houtsnijwerk) in de Oranjerie. Via de geometrische tuinen op drie niveaus, met puttibeelden en sfinxen langs de kant, bereiken we het andere paleis, iets nieuwer uit 1725, de Oberes Belvedere. Lange rijen voor de tijdelijke Monet­tentoonstelling. Wij bezichtigen de Oosten­ rijkse Galerie met werken van figuren als Klimt en Kokoschka o.a. Mooi trappenhuis en hal met atlanten. In de Café Konditorei bestellen we Sachertorte en een "grosse Brauner" (onze koffie met melk) voor het buitensporige bedrag van bijna f 30! In de namiddag rond 14.30uur wandelen we door de Botanische Garten. De Alpengarten is gesloten vanwege het slechte weer. Mooie bloemen en bomen. Cactustuin en veel kruiden. Eten bij een smetteloze Imbiss, worst natuurlijk. Met de Stadtbahn (is gewoon de lokale spoorweg voor forenzen) naar Stadtmitte, overstappen naar het centrum bij de Stephans­ dom en ­platz. Het Haas Haus ligt hier ook. Bezichtiging dom, veel bekijks. We beklimmen de Steffl, de toren. Uitzicht niet optimaal, het is nog steeds regenachtig. We besluiten terug te keren naar hotel, het is dan pas 17.00 uur. Clim legt zich te ruste. Als diner eten we reuze Schnitzels in onze straat. Pilsjes in de Imbiss.

173

5. Woensdag, 15 mei 1996 Schönbrunn Te voet naar het Naturhistorisches Museum. Van binnen een heel mooi gebouw uit de vorige eeuw, bouwmeester was Gustav Semper. Enorme collectie, iets te veel van het goede. Prima verzameling stenen en dieren. Na de middag met de metro naar het paleis net buiten de oudere stad, Schönbrunn genaamd. Eerst duur broodje eten in de kiosk. Hoge entree, goed georganiseerd. Zelf rondleiding tussen de groepen. We hebben het al snel gezien. Fotograferen verboden. We wandelen door de tuinen, langs de cascades naar de Glorietta, een arcade die boven op een heuvel ligt. Uitzicht. Via de namaak Römische Ruïnen lopen we terug. Wel bezoeken we nog de oude manege, waarbij het Koetsenmuseum is gevestigd; er zijn ook sleeën en draagstoelen. Buiten de poorten worst eten en te voet naar het IMAX theater. Film "Grand Canyon”. Avondeten in een Pizzeria, die eigenlijk dicht is. Een US­Indiaanse bereidt er een feest voor. Met de Strassenbahn terug tot Westbahnhof; vervolgens metro naar het hotel. Clim moet weer zo nodig pitten tot 22.00 uur. Daarna blijven we maar "thuis", we hebben immers pinten genoeg in de koelkast staan. 6. Donderdag, 16 mei 1996 Rondleiding in de Oper Met de metro naar de Karlsplatz, eruit bij Opera. Rondwandelen door de stad; iedereen heeft vrij vanwege Hemelvaart, dus het is er weer eens druk! Kaisergruft (met enorme tombes van Habsburgse keizers en familieleden), Kapuzinerkirche, de Markt met de Voorzienigheidsbron. Dan een korte wandeling naar de Graben met de ornamentrijke Pestsäule uit 1689 en nog enkele Brunnen. Uitpuffen op bankje. Peterskirche (waar ook weer een mis aan de gang is). Clim koopt muntjes bij een handel. We gaan door naar de Hof­ en de Schottenkirche. In de Feeyungpassage, annex Palais Ferstel (heel mooi, een soort Palazzo uit Venetië) laat Clim zijn paraplu liggen; hij vindt hem later terug. We eten een menu doorsneekost bij restaurant Naschmarkt. Rusten op een bankje in het park tegenover de Beurs. In rap tempo om half drie te voet naar de Oper, waar we van een mooie rondleiding genieten, zelfs met blik achter de coulissen. We krijgen problemen met het fototoestel. Batterij is kennelijk leeg. Om 16.00 uur duiken we de metro in, bij Donau ­ kanal eruit, niks te zien dus weer erin tot de echte Donau (de Alte en Neue Donau). Modern pretcentrum aan het water met restaurants e.d. Veel jeugd op rollerskates. Zonnig weer. Wandeling over de brug. Bekijken de Kaiser Jubiläumskirche (ook: Frans von Assisi Kirche) in een volksbuurt met Turkse kinderen die om "anne" (moeder) schreeuwen.

174

Om 18.00 uur terug in hotel. Om zeven uur eten bij de Indiër, restaurant Bombay, ook al in onze straat. Jos eet zeer heet, "Vindaloo" varkensvlees. Wandeling door de wijk Spittelberg (voetgangerszone, renovatiebuurt) en naar de Hofburg, waar we door spelende honden worden belaagd. Paleizen zijn geïllumineerd. Te voet via de Mariahilferstrasse naar onze vertrouwde Imbiss voor biertjes. 7. Vrijdag, 17 mei 1996 We doen het 's morgens rustig aan, want we moeten toch uitchecken. Dat gebeurt om 11.00 uur; we delen de eigenaar, een gedistingeerde heer van Iraans­Koerdische afkomst, mee dat we tevreden waren over het gebodene. We laten de bagage achter. We wandelen naar het Esterhazy Park, waar ook een enorme hoge bunker staat, een zgn. Flakturm. Het is nu een aquarium, maar we bezoeken het niet. Via de Linker Wienzeile (kade van het riviertje) komen we langs de huizen van Otto Wagner en de Naschmarkt, waar we een enorme Diner kebab van Turkse makelij verorberen. Er is ook groente­ en fruitmarkt. Langs een Jugendstil tentoonstellingsgebouw en de bekende Seccession bereiken we de Ring. De rest van de middag verblijven we in het Kunsthistorisches Museum. Mooie Egyptische afdeling. Iets minder vol dan zijn tegenhanger aan de overkant, het Naturhistorisches Museum. Na de kunst is het weer wandelen geblazen. Voor het stadhuis is iets te doen: wegraces van electrocars en fietsen, alles zelf gebouwd. Jos maakt praatje met eigenzinnig, alternatief Wener type manskerel. Als het woord Holland is gevallen komen al gauw de Drogen en Amsterdam ter sprake; zo gaat dat nu eenmaal. Foto van het Ridderbeeld dat op de raadhuistoren staat. Lekkere pilsjes op een terras. Met Hotelzug terug Ophalen bagage bij het pension en te voet naar het station. Daar worst eten en buiten op een bankje wachten. Om half tien vertrekt onze trein. We hebben een Hotelzug geboekt, erg duur maar met alles erop en eraan. Medereiziger is een Nederlander die in de States woont, hij is als Amerikaans economisch adviseur een tijdje in Slowakije geweest. Het valt ons tegen dat we van de Schaffnerin niet op de gang mogen roken, wel met een asbakje op het balkon; dit vanwege de Klima-anlage. Voor het slapen gaan wat pilsjes nuttigen in de restau­ ratiewagon, alles design natuurlijk. Prinsheerlijk geslapen. 8. Zaterdag, 18 mei 1996 Om acht uur worden we gewekt en krijgen we een uitgebreid ontbijt geserveerd in een apart, super de luxe coupé. Echt privé. Met douche en alles. Om negen uur moeten we een uurtje wachten op aansluiting naar Venlo via Gladbach. In de rokerscoupé komt een luidruchtige bende Schlachtenbummler van 1860 München zitten, met kratjes bier op hun schouders, dus daar blijven we niet. Om tien uur zijn we in Venlo, waar volgens Clim John Buys als marechaussee rondloopt. Even na elven zijn we weer thuis op de Herderstraat. Clim laat zijn paraplu in de kofferruimte van de taxi liggen. 175

REISVERSLAG HEPI – VAKANTIE 2008 SCHWARZWALD – BODENSEE - ALLGÄU – PFAFFENWINKEL Onze reis naar Zuid – Duitsland omvatte de volgende drie regio’s: REGIO SCHWARZWALD DAG

DATUM

ROUTE BEZOEK AAN

1

Za 26­04

Roermond – Freudenstadt

2

Zo 27­04

Freudenstadt Baden – Baden / Rastatt

3

Ma 28­04

Freudenstadt Alpirsbach / Freiburg /

4

Di 29­04

Freudenstadt Rottweil / Freudenstadt

Geen bezoek

REGIO BODENSEE DAG

DATUM

ROUTE BEZOEK AAN

5

Wo 30­04

Freudenstadt – Wolfegg (Alttan)

6

Do 01­05

Wolfegg

Lindau / paaldorp

7 Vr 02­05 Wolfegg (rondje West – Allgäu) Waldburg / Ravensburg / Weingarten 8 Za 03­05 Reichenau / Birnau

Schiltach / Triberg

Wolfegg / Kisslegg / Wangen /

Wolfegg (omweg Zwitserland en Oostenrijk)

Konstanz

/

REGIO ALLGÄU / PFAFFENWINKEL DAG

DATUM

ROUTE BEZOEK AAN

9

Zo 04­05

Wolfegg ­ Peiting

Seeg / Kastelen / Wieskirche

10 Ma 05­05 Peiting (rondje Oost – Allgäu) Diessen ­ Ammersee

Schongau / Lech / Vilgerts­hofen /

11 Di 06­05 Linderhof

Peiting (omweg Oostenrijk) Rottenbuch / Oberammer­gau / Ettal /

12

Peiting ­ Roermond

Wo 07­05

Geen bezoek

Totaal afgelegde afstand: 2.825 km.

176

HOTELS Sonnenhotel Birkenhof, Freudenstadt. 4 nachten à € 70 per nacht. Landhotel Allgäuer Hof, Wolfegg – Alttan. 4 nachten à € 95 per nacht. Hotel – Gasthof Zum Dragoner, Peiting. 3 nachten à € 69 per nacht.

DAG 1 FREUDENSTADT Op weg naar Freudenstadt Vertrek om 11.30 uur. Op de Donderberg kopen we shag en kranten in, pinnen en tanken we. Op de autobaan voor Koblenz geraken we in twee langdurige Staus door wegwerkzaamheden. We komen pas om zes uur in Freudenstadt aan in de deelstaat Baden – Württemberg aan (zie info hieronder). We bereiken de stad door het nauwe Murg – tal met veel oude industrie, zoals houtzagerijen. Jos heeft een miniem kaartje van de ligging van ons Hotel Birkenhof, dus dat wordt even zoeken. Het blijkt op een heuvel te liggen met de stad Freudenstadt, een Luftkurort met 20.000 inwoners en 4.000 hotelbedden, aan onze voeten. Het is een zgn. wellnes hotel, dus het is een oord met veel gezondheidsactiviteiten (sauna, massagesalons, solariums, zwembad, e.d.), waarvan wij als supergezonde kerels natuurlijk niet profiteren… De kamer is naar wens; we hebben er genoeg ruimte en er is ook nog eens een rokersterras waar we gretig gebruik van maken. Hotel Birkenhof In het restaurant is speciaal voor ons al een tafel gereserveerd, dus gemakshalve eten we hier ’s avonds vier keer en gaan we niet meer de stad in. Bijna steeds kiezen we voor een buffet à € 17 per persoon. De buffetten zijn niet van bijzonder hoogstaande kwaliteit. Het bier is er duur naar Duitse begrippen, maar daar krijg je dan wel een koele Warsteiner voor terug. Enfin, we hebben gelukkig een minibar waarin we onze eigen Lidl – blikjes bier (niet bierblikjes) koel houden. Het ontbijt is bij de prijs van € 69 per kamer inbegrepen; ook dit is niet van bijzondere hoge kwaliteit. Naast ons zit een beschaafd ouder echtpaar uit Koblenz(de Klingemanns); aan de andere kant worden we gestoord door een tafel met irritante kwebbelaars. Alle avonden op onze reis kijken we televisie of lezen we boeken of brochures. Clim volgt het snooker – toernooi in Sheffield (O’Sullivan sleept weer eens de wereldtitel in de wacht), terwijl Jos is begonnen aan zijn dikke pil “Het Lot van de Familie Meijer” (Ch. Lewinsky).

177

MEER INFO BADEN - WÜRTTEMBERG Een modelstaat Dicht bij Frankrijk, aan de andere kant van de Rijn, strekt zich Baden Württemberg uit, een modelstaat die bewondering afdwingt door zowel zijn bloeiende economie als door zijn wonderschone landschappen. Van west naar oost kent Baden­Wurttemberg een aantal zeer uiteenlopende landstreken. De vlakte van Baden, die door de Rijn begrensd wordt, doet, hoewel ze smaller is, denken aan haar buurprovincie, de Elzas. Men vindt er dezelfde weelderige landschappen. De wijngaarden strekken zich tot aan de eerste hellingen van het Zwarte Woud uit en maken vervolgens plaats voor dichte naaldbossen. Het oude massief van het Zwarte Woud, dat tegenover de Vogezen is gelegen en in het noorden overgaat in het Odenwald, wordt afgewisseld door kleiachtige laagten en plateaus, die ofwel zandsteenhoudend en bebost zijn, zoals die van het Schwäbische Wald ten noordoosten van Stuttgart, ofwel kalkhoudend, zoals in de Schwäbiscbe Alb. Deze laatste omringt met het massief van het Zwarte Woud het vruchtbare bekken van de zijrivier de Neckar, die in Wurttemberg ontspringt. Oberschwaben in het zuidoosten van de Donau­vallei strekt zich over de uitlopers van de Alpen uit. Het heuvelachtige morenelandschap en de Bodensee, die met Zwitserland, Oostenrijk en Beieren wordt gedeeld, zijn door de gletsjers uit het Tertiair en het Quartair gevormd. Baden­Württemberg, beschouwd als de rijkste deelstaat van Duitsland, dankt zijn welvaart, hoewel het gebied niet over primaire grondstoffen beschikt, aan een groot aantal familiebedrijven die over het hele gebied verspreid liggen en aan de prioriteit die al vanaf de 14e eeuw aan het onderwijs wordt gegeven. WETENSWAARDIGHEDEN Duitse naam: Baden –Württemberg / Hoofdstad: Stuttgart (600.000 inwoners) Godsdienst: Christendom (katholiek 43%, protestants 42%), Islam 3% Belangrijkste steden: Mannheim, Karlsruhe, Freiburg, Heidelberg, Tübingen Rivieren: Rijn, Donau / Meer: Bodensee 538,5 km², waarvan 305 km² in Duitsland Bergen: Zwarte Woud, Schwäbische Alb, Odenwald CIJFERS Oppervlakte: 35.750 km² / Bevolking: 10,2 miljoen inwoners / Hoogste punt: Feldberg, 1493 m Afgezien van enkele uitzonderingen hebben de twee landstreken die tegenwoordig Baden ­ Württemberg vormen dezelfde ontwikkeling doorgemaakt. Dat ze in 1952 bij referendum werden verenigd, is dus allerminst verbazingwekkend. De twee grote regio's van Baden­Württemberg kennen van oudsher een gemeenschappelijk bestaan. De Keltische bevolking werd achtereenvolgens overheerst door de Romeinen, de Alamannen en de Franken. In de 19e eeuw maken ze deel uit van bet hertogdom Schwaben. De graafschappen Baden en Württemberg proberen zich echter aan deze overheersing te onttrekken. De eerste werpt zich in 1074 op als markgraafschap, terwijl de tweede van zich doet spreken na het uitsterven van de Hohenstaufen ­ dynastie (1268). In 1806 sluiten het koninkrijk Württemberg en het groothertogdom Baden zich aan bij de Bondsstaat van de Rijn. De twee overwonnen deelstaten, die aan de kant van Oostenrijk stonden tijdens de oorlog tegen Pruisen, worden in het Duitse Rijk opgenomen, maar behouden een zekere vorm van autonomie tot Hitler aan het bewind komt. Na de nederlaag van 1945, wordt de staat door de geallieerden

178

opgesplitst. In het noorden ontstaat de deelstaat Wurttemberg ­ Baden, in het zuiden de staat Baden en de deelstaat Württemberg ­ Hohenzollern. De deelstaat Baden ­ Württemberg ontstaat in 1952 nadat bij referendum was besloten de drie staten, die in 1949 bij de Bondsrepubliek Duitsland waren gevoegd, te verenigen. BEZIENSWAARDIGHEDEN De steden Baden ­ Baden, Heidelberg, Stuttgart, Tübingen, Karlsruhe en Freiburg. BRONNEN VAN INKOMSTEN Industrie: machines, geavanceerde auto­industrie, elektrotechniek, informatica, uurwerkfabricage, houtbewerking. Landbouw: graan, groente­ en fruitteelt. Wijnbouw. Veeteelt. Toerisme. KLIMAAT Gematigd en veranderlijk landklimaat. Gemiddelde temperatuur: ­3° C in de winter; 19° C in de zomer.

DAG 2 BADEN – BADEN / RASTATT Schwarzwald Hochstrasse Het weer is zonnig en de Duitsers hebben massaal vrij. Dat merken we pas goed als we de Schwarz­wald Hochstrasse berijden in de richting van Baden – Baden. De ene na de andere motorrijder raast ons voorbij, soms in lange colonnes. Het is een echt ‘stop and go’ – traject van 70 km met tal van uitzichten, heide­ en hoogveenvlakten en vooral veel naaldbossen. We stoppen iets langer bij de Mummelsee (door het hoge toeristengehalte hier ook wel eens spottend de ‘Rummelsee’ genoemd), waar Jos foto’s maakt en Clim een wijle met sigaret verpoost bij een kunstroute door het bos. Er ligt ook een kerkje met mooie glas­in­ loodramen. De bussen met opvallend veel Japanse en Franse toeristen rijden er af en aan, de souvenirkraampjes worden er bestormd. Vlakbij bevindt zich nog het berghotel Bühlerhöhe. Baden – Baden Als we dit beroemde negentiende­eeuwse kuuroord binnenrijden en de Russische kerk (1882) met zijn gouden uivormige Byzantijnse koepel als oriënteringspunt ontwaren, weten we direct het centrum te vinden. We vinden er een parkeerplaats achter het Kleines Theater (bij de opening in 1960 met muziek van Bizet) en het Kurhaus, waar de terrasjes gezien het zonnige weer overvol zijn. Het Kurhaus heeft verschillende prachtige zalen, de mooiste is wel de Bénazet­zaal, die 1200 personen kan herbergen. Het Kurhaus werd in 1823 voltooid. We betreden de hal van het Casino en het Spielhaus, waar net pauze is, waardoor we ons tussen de beschaafde nette concertgangers op hun paasbest gekleed heen moeten wringen. Ze nippen er zorgvuldig aan hun fluitglaasje champagne of geneeskrachtig mineraalwatertje. We voelen ons tussen al deze “feine Leute” niet echt thuis. Het Casino trekt elk jaar meer dan een half miljoen bezoekers, een ongelooflijk aantal in onze ogen. Wij zijn niet zo goklustig en cultureel aangelegd. Apart op het terras pauzeren de uitvoerende musici met een koel biertje, daar hebben we nu meer begrip voor. 179

Trinkhalle Even verderop aan de voet van een schitterend wandelpark dat tegen een helling is aangelegd, ligt de Trinkhalle, ook negentiende­eeuws van oorsprong. Het kuurpark is bijzonder fraai; hierin staat het gebouw, toneel van diverse bronwater­ en druivensapkuren. Er is een bric à bric en antiek – markt in de galerij met klassieke zuilen aan de gang, zodat je de fresco’s die veertien Schwarzwald ­ sagen uitbeelden niet goed kunt bekijken. We steken het riviertje over en belanden in de Altstadt. We moeten even enkele trappen voor we de Markt en de kerk bereiken. Marktplatz en omgeving Allereerst zien we hier de Sankt Peter und Pauls ­ Stiftskirche, al in de 9e eeuw gebouwd op ruïnes van een oude Romeinse tempel. De kerk is grotendeels laatgotisch. Het onderste deel van de toren is echter romaans, terwijl het bovenste deel van de toren juist in barokke stijl is gebouwd (na een brand in 1689). In het koor vinden we grafmonumenten van verschillende vorsten van Baden, onder andere van de bekende Türkenlouis, praalgraven van markgraven dus. Ook de moeite waard is het laatgotische kruisbeeld uit 1467, gemaakt door Nikolaus von Leyden. Sauna und Wellnes Landschaft Eveneens op de Marktplatz bevinden zich het Friedrichsbad (1875, renaissancestijl) en het Augustabad (nieuwbouw uit 1985, tegenwoordig Caracella­Therme geheten). Daar spartelen al tientallen badgasten in het buitenzwembad rond en zijn de ligweiden dichtbevolkt. Tussen deze twee badhuizen liggen de ruïnes van de Romeinse baden, die in 1847 zijn ontdekt. Het Rathaus, ook op de Marktplatz, dateert van 1642 en was vroeger in gebruik als jezu­ ïetenschool. Jos bezoekt de laatste bezienswaardigheden alleen, terwijl Clim op een bankje ”op de plaats rust”. Ten noorden van de Marktplatz torent het Neues Schloss boven de stad uit, op de 215 m hoge top van de Schlossberg. Het slot werd gebouwd in de 11e eeuw, door de Fransen verwoest en in de 18e eeuw herbouwd. We bezoeken het niet. Kuuroorden van vergane glorie We lopen nu terug via de Marktplatz en de Leopoldsplatz, de Lichtentaler Strasse in, nog voor de rivier de Oos links. We komen dan op de Augustaplatz met tal van fonteinen, waar we de Kurverwaltung vinden, het Haus des Kurgastes, het Kongresshaus (1968) en de evangelische kerk (1855­1864) die met zijn karakteristieke toren met spires erg Engels overkomt. Aardig detail is dat de bouw van deze kerk mede gefinancierd werd met gelden uit het Casino. De hele stad komt ons bekend voor. Zowel de ligging als de architectuur van deze stad doen ons denken aan de Tsjechische (destijds Boheemse) kuuroorden Karlsbad (Karlovy Vary) en Marienbad (Mariansky Vary) die we enkele jaren geleden bezochten tijdens een hete zomer. We lopen helemaal terug naar de Trinkhalle om er binnen in het grand café (iedereen zit buiten) koffie met taart te eten. 180

MEER INFO BADEN - BADEN Baden ­ Baden is een van de bekendste kuuroorden in Europa. Nog altijd heeft de stad een chique en mondaine uitstraling. (50.000 inwoners, 4500 bedden), Ook het casino geniet grote bekendheid. De twintig radioactieve zoutwaterbronnen die de plaats beroemd maken, liggen op circa 1800 m diepte; met 44° tot 69° Celsius zijn ze de warmste in Europa. De stad biedt alle mogelijke vormen van ontspanning en beschikt over talrijke dure hotels. Geschiedenis Op de plaats waar Keltische stammen zich hadden gevestigd, stichtten de Romeinen in 74 n.C. de badplaats Acquae Aureliae. De Romeinen ontgonnen en exploiteerden de genees­krachtige bronnen. In 260 n.C. werd de stad vernietigd in een conflict met de Alemannen. Na een lange periode van verval stichtten de Zähringers rond 1100 de stad 'Badin'. Pas na 1500 begon de grote bloeiperiode; onder invloed van bijvoorbeeld de beroemde arts Paracelsus, die hier woonde. Toch trad daarna opnieuw het verval in: rampen als de Dertigjarige Oorlog en de pest teisterden de stad. Beruchte Spielbank In de 19e eeuw werd Baden ­ Baden officieel kuuroord. Het casino werd in 1838 geopend. Er verbleven in deze tijd vele beroemdheden in de stad, zoals keizer Wilhelm I, Napoleon III, koningin Victoria en tsaar Nicolaas van Rusland. De enigszins autobiografische roman De Speler van Dostojevski speelt zich in deze stad af. De Spielbank werd in 1877 gesloten, te veel geruïneerde spelers zouden er zelfmoord hebben gepleegd. Later werd hij weer geopend, hij bracht toch te veel geld in het laatje.

Het paleis van Rastatt Een steenworp verderop ligt een andere, grotere stad die we in de namiddag bezoeken. Het gaat hier om Rastatt, dat kan bogen op een geweldig groot barok paleis, bij de bouw van dit slot heeft men Versailles als voorbeeld genomen. We kunnen het niet onmiddellijk vinden, maar het blijkt gewoon midden in het stadscentrum te liggen. Je kijkt vanuit de langgerekte markt (met Marien–zuil, fonteinen en een bijzonder barokke Pfarrkirche) recht op imposante façade in oranjeroze kleuren uit. Deze Barock Residenz kwam in 1707 gereed. In de twee zijvleugels worden kunstexposities gehouden. Het hele complex inclusief de omringende tuinen en parken staat op een enorm platform, op de muren zijn klassieke beelden geplaatst die het geheel een voorname indruk geven. Van het interieur zijn vooral de Ahnengalerie, de Schlosskirche en de Spiegelkabinett interessant, maar vanwege het late tijdstip besluiten we niet naar binnen te gaan. Koorzang van Bach Op de terugweg naar de auto stuiten we toevallig op een evangelische kerk waar een professioneel koor liederen van Bach aan het instuderen is. We luisteren een tijdje gebiologeerd toe. 5 km ten zuidoosten van Rastatt, staat de tweede bezienswaardigheid: het lustslot Favorite, omringd door een prachtig park. Jos wil het nog even bezoeken, maar Clim vindt het welletjes en wil terug. Het slot was de zomer­residentie van markgravin Sybilla Augusta, de echtgenote en opvolgster van de eerder genoemde Ludwig Wilhelm. In het slot bevinden zich vele kunstschatten, onder meer glas­, porselein­ en meubelverzamelingen. 181

We kiezen voor een ander weg terug, namelijk via de Autobahn A5, die we bij Offenburg verlaten. Dwars door de hoge Schwarzwald slaan we af naar het oosten. Een steile route brengt ons weer terug in Freudenstadt. MEER INFO RASTATT (40.000 inwoners) werd in de 18e eeuw tot residentie van de markgraven van Baden, wat de stad een grote bloeiperiode opleverde; daarvóór was de strategisch in de Rijnvlakte, ruim 20 km ten zuiden van Karlsruhe gelegen stad reeds een belangrijk handelscentrum. Het bewind van de markgraven van Baden heeft zijn sporen nagelaten, vooral twee imposante kastelen verdienen de aandacht. Allereerst het barokslot, gebouwd tussen 1698 en 1707 in opdracht van Markgraf Ludwig Wilhelm. Deze markgraaf hield aan zijn succesvolle veldtocht tegen de Turken de bijnaam 'Türkenlouis' over. Het slot is een nabootsing van het kasteel van Versailles. Architect was de Italiaan Rossi. Het was tevens het grootste project van de door Ludwig Wilhelm bevolen wederopbouw van de door de Fransen in 1689 verwoeste stad. Op het terrein dat bij het slot hoort, zijn nog meer bouwwerken de moeite waard: de Schlosskirche Heilig Kreuz (gebouwd van 1719­l 721), de Pagodenburg en de Kapelle Maria Einsiedeln (1715). In het slot zelf huist overigens het Wehrgeschicht­ liches Museum. In de plaats Rastatt zijn verder nog interessant: de Kaiserstrasse met verschillende barokke fonteinen, de Katholische Stadtkirche (1756­ 1764) en het Rathaus uit 1750.

DAG 3 ALPIRSBACH / FREIBURG Middeleeuws klooster Alpirsbach Het middeleeuwse Augustijner klooster van Alpirsbach ligt ongeveer 15 km ten zuiden van Freuden­stadt. De forse gebouwen, nog grotendeels intact, zijn in roodroze zandsteen opgebouwd en ligt langs de doorgaande hoofdweg. De eenvoudige gotische kerk maakt een robuuste indruk op ons. We bekij­ken er een expositie met vooral foto’s en oude manuscripten over de geschiedenis van het klooster. Tot het complex behoort ook een brouwerij die nog steeds bier produceert. De dorpskern bestaat voorname­lijk uit vakwerkhuizen uit voorgaande eeuwen. De hoofdstad Freiburg Via de pittoreske Schiltach en Etzach belanden we even op een autosnelweg naar Freiburg. Daar parkeren we de auto ondergronds bij de Ring, waarna we koffie drinken bij een Mexicaans restaurant. Ondertussen pakken donkere wolken zich samen boven de stad en verdwijnt het vrolijk zonnige weertje. In de regen trekken we met opgestoken paraplu’s de binnenstad in. We bekijken er allereerst de gotische kathedraal, waarbij de drie zuilen voor de ingang opvallen. Het portaal is bijzonder druk met kleurige beelden bezet, beschermd door fijnmazig gaas om de vogels weg te houden. Ook het interieur is indrukwekkend, wat ons bij dit soort middeleeuwse godshuizen niet verbaast. In met name de zijkapellen staan prachtige houtgesneden altaarstukken, de glas­in­loodramen – geschonken door de burgerij en dan met name de gilden ­ zijn eveneens het bekijken waard. Aan het kerkplein liggen nog 182

oude patriciërshuizen en een stijlvol renaissancegebouw: het Kaufhaus (1532) met overdekte gaanderij, trapgevel en grappige erkertjes en het Wenzingerhaus uit 1761 (thans muziekacademie) en aan de noordkant het na de oorlog weer herbouwde Kornhaus uit de 15de eeuw. MEER INFO MÜNSTER VAN FREIBURG De in rode baksteen opgetrokken Münster (dom) dateert van de 12de tot de 16de eeuw en heeft een prachtige 116 m hoge toren. Zowel uitwendig als inwendig maakt de kerk die tot een van de hoogte­ punten van de gotische bouwkunst in Duitsland gerekend wordt, een machtige indruk. Het schip met de vele zijkapellen is van een grote schoonheid, evenals de 14de­eeuwse gebrandschilderde ramen en het door Hans Baldung Grien beschilderde hoogaltaar, een van de belangrijkste werken van deze 16de­eeuwse meester. In de “Universitätskapelle” ziet men een werk van Hans Holbein de Jongere van omstreeks 1521.

Schwabentor en twee Rathäuser Door de motregen dwalen we verder tot de Schwabentor, een nog authentieke stadspoort uit de veertiende eeuw. Tegenover de poort ligt op een rots (bereikbaar met een lift) een duur restaurant, het Schlösserl, waar we Kaffee en Kuchen bestellen. We zetten onze verkenningstocht voort bij de Fischenau, een oud vissers­ en ambachtswijkje op een volgebouwd eilandje met een oliemolen aan het snelstromend riviertje. Langs de straten lopen open goten, een soort afvoerkanaaltjes van overtollig regenwater, qua hygiëne niet te vergelijken met de open, stinkende riolen in landen als India en Indonesië. Enkele musea zijn gesloten (het is maandag en dan zijn in Duitsland alle culturele instellingen dicht), evenals het oranjeroze Augustijner klooster. We steken de Salzstrasse en de Kaiser Josef Strasse (de belangrijkste winkelstraat) over en bekijken aan de oostelijke zijde van de stad de twee stadhuizen: het Alte en Neue Rathaus. Het laatste is pas in het begin van de twintigste eeuw gebouwd en bestaat uit granieten stenen, het heeft een mooi binnenhof. Er tegenover ligt een Franziscaner kloosterkerk, maar die doen we niet aan. In de Salzstrasse bevindt zich in het voormalige Augustijnerklooster het Augustinermuseum met kunst en cultuurhistorische verzameling van de stad en van het gebied van de Bovenrijn (o.a. het 'Sneeuwwonder' van Matthias Grünewald, ramen en beelden uit de Munster en werken van Badense meesters) Aan het eind van de Salzstrasse de Schwabentor (13de eeuw, 1954 gerestaureerd) met wandschilderingen. In het voormalige Adelshauser Kloster het Natur und Völkerkundemuseum. In het westelijk deel van de binnenstad de Rathausplatz met een standbeeld van de franciscaner Berthold Schwarz van wie hier gezegd wordt dat hij in 1300 het buskruit uitvond; aan de westzijde van het plein het Rathaus (om 12 uur klokkenspel), waarvan het noordelijke gedeelte uit de 16de eeuw dateert; schuin tegenover de St Martins Kirche met mooie, weliswaar vernieuwde kruisgang en interieur. In de Franziskanerstrasse het huis Zum Walfisch, een laatgotisch burgerhuis met mooie erker, dat in 1515 voor Maximiliaan I als woonplaats voor zijn oude dag gebouwd werd. 183

Terug door de regen Tegen vijf uur houden we het voor gezien en rijden we terug naar ons hotel negentig kilometer verderop. Aanvankelijk rijden we door de Rijnvlakte, maar dan doemen de bergen voor ons op en klimmen we via een steile weg naar 800 meter. Het regent, we zijn blij dat we niet uit de auto hoeven. Even na zessen zitten we in ons hotelrestaurant aan het bier. Om zeven uur volgt een Aziatisch buffet, dat nogal tegenvalt. Op tv: poolbiljart en een documentaire over het ontstaan van de moderne staat Israël (dit jaar zestig jaar geleden). MEER INFO FREIBURG Freiburg is een zeer prettige en levendige universiteitsstad, die met de Münster een imposant gotisch bouwwerk bezit. Het is de stad met de meeste uren zonneschijn in Duitsland; tevens vervult Freiburg een voortrekkersrol op het gebied van milieubeleid: in 1984 werd hier het eerste milieuabonnement voor tram en bus in Duitsland ingevoerd; het openbaar vervoer is zeer goed en het centrum grotendeels autovrij. Inwoners: 180.000 De belangrijkste plaats van het Zwarte Woud, die jaarlijks duizenden bezoekers trekt. Gezien de strategische ligging van deze plaats, maakten de graven van Zahringen er hun belangrijkste en sterkste vesting van. In de 14e eeuw schaarden zij zich onder de Habsburgers. Waarvan zij grote voordelen verwachten, wat dan ook gebeurde. Freiburg werd universiteitsstad, kreeg eigen muntrecht en de beschikking over een eigen zilvermijn, Schauinsland. In de dertigjarige oorlog maakten de Fransen er een Franse bezitting, resp. een Franse vesting van. Vele malen kwam de stad in andere handen, bijvoorbeeld van de Oostenrijkers. In 1806 kwam zij in het bezit van het pas opgerichte hertogdom Baden, en werd het rumoer rond de stad minder. Groot handelscentrum geworden. Belangrijke bezienswaardigheid is de in de middel­ eeuwen gebouwde Munsterkerk, (gotische bouw ) De toren is 116 m. hoog. Freiburg is de derde 'fietsstad' in Duitsland en biedt daardoor een voor Nederlanders niet onbekende aanblik.

DAG 4 ROTTWEIL / FREUDENSTADT We rijden binnendoor naar de stad Rottweil aan de oostkant van het Schwarzwald. Hoewel het nog geen 40 kilometer is, duurt het meer dan een uur voor we het bekende historische stadje bereiken. Dat komt doordat we door allerlei kleine boerengehuchten en –dorpjes rijden waar onze snelheid begrensd is en we in het spoor van tractoren moeten rijden. Rottweil bevalt ons allerbest. We bezoeken er drie kerken (2 barokke en een gotische). Verder dwalen we door oude steegjes waarvan de huizen in zachte tinten gesausd zijn. Natuurlijk is er nog een echte stadstoren bewaard gebleven. Over een diepe kloof aan de rand van de Altstadt ligt de Hohe Brücke, diep beneden is een vredig parkje aangelegd. We lopen terug via de Hauptstrasse en de Hochstrasse, waarlangs de grote middeleeuwse panden liggen, evenals verscheidene Brunnen. Bij de Pulverturm pauzeren we even. Daar bevinden zich nog de originele stadswallen die aan de rivier de Neckar grenzen; deze romantisch bezongen stroom is hier nog niet zo breed als in Tübingen of Heidelberg. In de verte kunnen we de Schwäbische Alb ontwaren, het volgende gebergte, nou ja, het zijn eigenlijk meer hoge heuvels. We drinken koffie met taart op een beschaduwd terras van een 184

Bäckerei. We fotograferen de overbekende hond die zijn naam van de stad heeft ontvangen, de Rottweiler. Een beeld van deze zwarte viervoeter staat pal tegenover het stadsmuseum. Twee schoolmeisjes lopen op een plein rond met een jong wit hondje. Als Jos vraagt of dit een echte Rottweiler is reageren zij geschokt. Een Rottweiler is immers zwart en dit hondje wordt maar zó hoog, en ze wijzen naar hun knie. Stad van de tekentafel Om drie uur zijn we terug in Freudenstadt. We parkeren in de Tiefgarage onder het grootste marktplein van Duitsland. Inderdaad is het een enorme ruimte, maar het lijkt kleiner omdat men er gebouwen zoals het Rathaus, een kiosk en het Postamt op gebouwd heeft. Het plein heeft twee niveaus, telt op elke hoek een Brunnen (rococo­stijl en modern) en is voor een groot gedeelte omzoomd door arcaden, waarin horeca en modezaken gevestigd zijn. Op een van de vele terrasjes drinken we koffie bij een Italiaanse ober die bij iedereen in eurocenten afrekent: “Das ist dreihundertachtzig eurocent, bitte.” Midden op het plein staat een beeld van Venus op een hoge zuil. Op een hoek ligt een zestiende­eeuwse evangelische kerk met een interessante bouw: ze bestaat uit twee schepen die haaks op elkaar zijn gebouwd: één voor de vrouwelijke en één voor de mannelijke gelovigen. Zo kunnen zij elkaar niet zien tijdens de diensten. De kerk zelf is niet echt de moeite waard. Aan de andere kant van de diagonaal van het plein ligt een modern Stadthaus. We maken nog een ommetje naar het Kurhaus (einde19de eeuw) en een modern Allzweck Zentrum (soort conferentieoord) met een aardig beeld ervoor. Je kunt er ook een oude zilvermijn bezoeken. Turks eten We zoeken een tijdje naar een geschikt restaurant. Die zijn er genoeg, vooral Italiaanse pizzeria’s en Eiscafés, maar daar heeft Jos geen zin in. Het wordt een Turkse kebabtent waar we als enige klanten een schotel verorberen. De Turkse vrouw die ons bedient is al lang in Duitsland, komt uit Bandirma (aan de westkust) en moet niks van hoofddoekjes hebben. Zij vindt het ongelofelijk dat Jos een mondje Turks kan spreken. De hele binnenstad is erg clean. Je moet lang zoeken voor je hier zwerfvuil op de grond vindt. Dat valt ons in de meeste Duitse plaatsen die we bezoeken op. Zelfs de parkeerplaatsen en Raststätten langs de Autobahnen zien er over het algemeen keurig uit. Tegen zes uur zitten we weer in ons hotel. Buffet eten, televisie kijken (snooker en cruise naar Chili) en sigaretjes op ons terras. MEER INFO FREUDENSTADT Het aan de oostrand van het Zwarte Woud gelegen kuur­ en herstellingsoord is een van de meest bezochte vakantieplaatsen van dit gebied; ook als wintersportplaats is het populair. De stad ligt op een hoogte van 740 m. (inwoners: 20.000) ongeveer in het midden van het Zwarte Woud, aan de voet van de 980 m hoge Kniebis. Het geneeskrachtige kuuroord wordt omgeven door uitgestrekte dennenbossen. De stad werd in 1599 gesticht, als centrum van de mijnbouw, door hertog Friedrich I van Württemberg. Hij liet de stad volgens Italiaans renaissancemodel, regelmatig als een schaakbord, aanleggen door de bouwmeester Schickhardt en liet er o.a. protestantse vluchtelingen uit

185

Oostenrijk een nieuw bestaan opbouwen. Ruim 30 jaar later al (in 1632) ging de stad vrijwel volledig in vlammen op. Ook in de Tweede Wereldoorlog werd Freudenstadt zwaar getroffen en wel in de laatste maand van de oorlog door Frans granaat­ en mortiervuur. Allereerst het grote vierkante marktplein, bijna 5 ha in afmeting (219 m bij 216 m). Rondom het plein staan huizen waarvan de arcadegevels bij elkaar 230 m lang zijn. Het middendeel van het plein was eigenlijk bedoeld voor een hertogelijk slot, dat er nooit gekomen is. Nu is het een park. Het Rathaus vinden we op een hoek aan de noordoostkant van het plein. In het oog springt vooral de protestantse Stadtkirche, tussen 1601­1614 in renaissancestijl ontstaan. Deze bestaat uit twee schepen, die in een rechte hoek op elkaar staan; beide schepen waren oorspronkelijk gescheiden voor mannen en vrouwen bestemd. De kansel is precies op de hoek geplaatst. De kerk heeft twee torens. Dicht bij de stad ligt de 799 m hoge Friedrichshöhe met uitzichttoren.

DAG 5 SCHILTACH / TRIBERG / WOLFEGG Overnachting, diners, kaarttoeslag, water en Kurtaks Jos rekent de hotel­ en dinerkosten met zijn credit card af en moet daarom 2% extra toeslag betalen, dit tot grote verontwaardiging van Clim. Ook de welkomstflesjes mineraalwater op de kamer blijken niet gratis te zijn en moeten worden afgerekend. En als klap op de vuurpijl: Kurtaks komt er nog eens bovenop! Schilderachtig dorp Schiltach Enfin, we zakken naar het zuiden af en stoppen in een schilderachtig dorpje, Schiltach geheten. Volgens de reisgidsen een Bilderbuchdorf en inderdaad, daar is niks te veel mee gezegd. De kern van het dorp ligt tegen een helling geplakt. Aan het schuin oplopend marktplein liggen twee musea en de hoofdstraat kronkelt zich met zijn grote vakwerkhuizen naar boven. Het dorp wordt doorsneden door een snelstromend riviertje. Tot onze niet geringe verbazing is hier het westelijke hoofdkwartier gevestigd van Hans Grohe, volgens Clim “de Rolls Royce onder de sanitair producten”. We lopen nog even naar de evangelische kerk, maar daar is verder niets bijzonders te zien. Waterval van Triberg Via een nauwe kloof van 8 km en door de eveneens schilderachtige dorpjes St. Georgen en Schramberg bereiken we uiteindelijk Triberg, een dorp waar het toerisme met volle kracht heeft toegeslagen, een Valkenburg in optima forma. We bezoeken er Duitslands hoogste waterval (160 meter). Het is eigenlijk meer een ruim uitgevallen cascade van acht trappen. We lopen tot ongeveer de helft omhoog tussen met mos begroeide vochtige rotsblokken door. Koffie en Kuchen volgen al snel op een terras onder de waterval, want het regent tijdens ons verblijf hier.

Vulkaanlandschap 186

We verlaten het Schwarzwald via Villingen­Schwenningen en nemen de autosnelweg naar het zuiden. We tanken en pauzeren even bij een plek waar we een mooi uitzicht hebben op dode, kegelvormige bergen, oeroude gedoofde vulkanen, bijna volledig geërodeerd. Achter Singen moeten we van de snelweg af en volgen we de Bundesstrasse, een kustweg langs de hoge noordoever van de Bodensee. Het meer zelf is niet zo spectaculair, hoewel we aan de overkant de bergen van Zwitserland kunnen zien. Via Ravensburg naar Wolfegg In Meersburg slaan we af naar het oude Ravensburg, de stad van de wereldbekende spellen die in de buurt van ons hotel ligt en het streekcentrum van de westelijke Allgäu is. We belanden er in het centrum, maar de afslag naar ons doel Wolfegg ligt in Weingarten, een buurgemeente 5 km verderop. We moeten in het drukke stadsverkeer tijdens het spitsuur omdraaien. De weg van Weingarten naar Wolfegg zullen we meerdere keren berijden. Aanvankelijk slingert hij zich tussen liefelijke, gras­begroeide heuveltjes door, maar het laatste stuk loopt hij dwars door het bos. Het hotel ligt niet in Wolfegg zelf, maar in een gehucht Alttan geheten, 3 km noordelijk. Seniorenhotel Allgäuer Hof Landhotel Allgäuer Hof heeft drie sterren superior, ligt naast de hoofdstraat en bestaat uit een hoofdgebouw en een moderne bijbouw van een jaar oud. We worden in het laatste ondergebracht in een bijzonder ruime kamer in zachte, rustgevende okergele kleuren met alles drum und dran. Roken moeten we echter we op het balkon, want het hele hotel is één grote rookvrije zone. De auto hebben we kunnen parkeren in de Tiefgarage, te openen met de key card van onze kamer, kosten drie euro per dag. Interessant is dat je eerst door sluisdeuren moet, die je kunt openen door op hendels te drukken die ter hoogte van een rolstoel aan de muur zijn geplaatst. Dit systeem doet ons denken aan ziekenhuizen waar de deuren ook op deze manier automatisch open en dicht gemaakt kunnen worden. Het hotel blijkt volledig uitgerust zijn voor senioren, ouderen, gehandicapten en biedt vele mogelijkheden voor wellnes. Dat blijkt al direct uit de aard van medebewoners die we er ontmoeten: oudere gammele mensjes, slecht ter been zijnd, krom lopend met of zonder rollator of looprek. We voelen ons hier de kerngezonde Benjamins van het gastengezelschap. Langs de muren van de gangen, op het toilet, in de lift, overal bevinden zich roestvrij stalen stangen voor houvast. Alles is aangepast aan de wensen en behoeften van minder valide gasten. De badkamer is zelfs zo ruim opgezet dat je er met rolstoel en al kunt gaan douchen. Er is ook een mooi ingerichte, lichte bibliotheek met geriefelijke leren stoelen die een behoorlijk assortiment aan wereldliteratuur (wel alles in het Duits) en een fraai uitzicht over de rollende Allgäu biedt. We hebben er echter nooit een belangstellende lezer aan kunnen treffen.

Mutlu, een sympathieke Turks-Koerdische ober 187

Jos maakt bij het inchecken en het reserveren van een tafel voor de avondmaaltijd kennis met de hoofdkelner en herkent hem meteen als een Turk. Een korte riedel in het Turks (“Hoe heet je? Waar kom je vandaan in Turkije? Werk je hier al lang?” en dergelijke obligate vraagjes meer) en hij is met deze Mutlu Cetin de beste maatjes. Mutlu is eigenlijk een Koerd uit het Turks­Iraakse grensgebied. Hij heeft in Antalya in een hotel gewerkt, waar hij een Duitse vrouw aan de haak heeft geslagen, met haar is hij uiteindelijk gehuwd. Hij is nu acht jaar in Duitsland en spreekt redelijk goed Duits. In de loop van de vier dagen dat we hier verblijven, zullen we merken dat hij ook op zijn vakgebied zijn mannetje staat; hij is beleefd en attent. Volgens ons maakt hij wel erg lange dagen. Hij krijgt niet altijd overuren betaald, maar per slot van rekening heeft hij in het slappe seizoen minder te doen. Hoewel hij al acht jaar getrouwd is, heeft hij nog geen kinderen, ongehoord voor een echte Turk. Jos vindt dit een teken van succesvolle inburgering. Chique dineren in hotelrestaurant Het eten is hier voortreffelijk, hoewel eigenlijk te chique naar onze smaak. Als we in het restaurant binnenstappen worden we door de reeds aanwezige vaste gasten als indringers aangestaard. Niet vijandig, want als we ze op de gang of in de lift tegenkomen groeten ze ons vriendelijk, edoch gereserveerd. We dineren (dat is het juiste woord hier) alle avonden van ons verblijf in dit hotel­restaurant, meestal bestellen we er het menu van de dag. DAG 6 LINDAU – BODENSEE – PREHISTORISCH PAALDORP De Loreta Kapelle op Hemelvaartsdag In Wolfegg willen we de barokkerk bezoeken. Het is dan rond half elf, maar er is dan net een dienst aan de gang. Van bezichtiging kan dus geen sprake zijn. Het is donderdag 1 mei, in Duitsland is het Tag der Arbeit, gaan de mensen daarvoor naar de kerk? Nee, realiseren we ons achteraf, het is tevens Cristi Himmelfahrt ofwel Hemelvaartsdag, het katholieke vernisje op onze ziel begint behoorlijk te slijten. Bij de Loreta Kapel vlak bij het dorp worden nu geen rituelen verricht en kunnen we wel terecht. Het ligt op een met mals gras begroeide, verder kale morenenheuvel, een allee met staties van de kruisweg komt bij het eenzame Mariakapelletje uit. Van hieruit hebben we een panoramisch uitzicht op de Beierse Alpen, maar het is te heiig om er echt van te kunnen genieten. De haven van het eilandje Lindau Na dit mini­uitstapje zoeken we de Autobahn op en in een mum van tijd hebben we Lindau bereikt, aan de noordoostelijke kant van het Boden Meer (in het Engels: Lake Konstanz). We parkeren de auto voor de brug naar het eilandje waar de stad op ligt. Het is er druk, niet onverwacht op deze vrije zomerse dag. Via het modernistische casino en bloemrijke stadsparkjes trekken we door een poort de binnenstad in. We stuiten direct op een fanfare die op een pleintje voor een Gaststube iemand met een aubade vereert. Clim koopt een Stocknagel voor zijn vaste kastelein Henkie Mulders. We bezoeken er drie kerken: een 188

roomse (barok uiteraard, vol pracht en praal), een protestante (sober uiteraard) en een hele oude uit het jaar duizend die nu als Gedenkstätte voor ‘gefallenen Krieger’ en slachtoffers van het Nazi­regime dient. In de kerk staat enkel een sarcofaag met een joekel van een dode soldaat, in marmer uitgehouwen natuurlijk. Dit soort monumenten wekt altijd veel belangstelling bij Clim op; hij leest dan al die honderden ingegraveerde namen van gevallenen door. In deze kerk zijn ook nog fresco’s van Hans Holbein de Oude (1465­1524) te zien. Naast deze Peter & Paul Kirche ligt de oude Diebesturm. Inktzwarte luchten over het meer Rondom de kleine haven is het een drukte van belang in en rondom de talrijke Biergarten en terrastuinrestaurants. Achter de kolossale leeuw op zijn sokkel en het bezienswaardige vuurtorentje bij de haveningang doemt een onheilspellende donkere regenwolk op die langzamerhand over het meer onze kant optrekt. Even later moeten we met Kaffee en Kuchen schuilen in een restaurant. De regen houdt aan en we besluiten zonder paraplu (in de auto laten liggen…) door te gaan. Bij de Bahnhof koopt Jos een paraplu voor 5 euro bij een souvenirwinkel en ja hoor, zoals Clim al bij voorbaat voorspelde: na deze aankoop houdt het ineens op met regenen en breekt het zonnetje weer door. We bezichtigen tenslotte nog het oude renaissance stadhuis (15e eeuw) met zijn muurschilderingen in de stijl van Lüftli’s met als thema onder andere de tien geboden. Bij het verlaten van deze “malerische Altstadt” moeten we even wachten voor een colonne old timers (classic / vintage cars) van het merk Mercedes. Clim ontdekt er verscheidene Maibachs tussen, achter het stuur zitten zowel jonge als oude rijke mensen in extravagante kledij. MEER INFO LINDAU De historische stad Lindau (400 m; 26.000 inwoners) ligt aan de Bodensee dicht bij Oostenrijk en Zwitserland, aan de voet van de Vorarlberger en Allgauer Voralpen. Men spreekt terecht van het vakantie­eiland Lindau. De bijzondere ligging, het historische stadsbeeld, het aangename klimaat maken Lindau tot een aantrekkelijke verblijfplaats. In de vroege Middeleeuwen moet Lindau vooral een nederzetting van vissers zijn geweest. Omstreeks 800 werd er een nonnenklooster gevestigd en nog weer enkele eeuwen later werd de betekenis van marktplaats steeds belangrijker. Vrije rijksstad werd Lindau in 1275.Door de gunstige ligging aan een drukke handelsroute naar Italië kwam de stad in de eeuwen daarna tot bloei. De prachtige woonhuizen in enkele straten van het oude stadje zullen u daarvan overtuigen. In 1806, toen Lindau de status van vrije rijksstad kwijtraakte, kwam de plaats onder Beiers bestuur. Mangturm Deze voormalige vuurtoren werd gebouwd in de 13e eeuw als een belangrijk punt in de toenmalige versterking van de stad. Vanaf dit punt heeft u een mooi uitzicht op de Oostenrijkse stad Bregenz. Neue Leuchtturm De 33 m hoge nieuwe vuurtoren met daartegenover het hoge standbeeld van de Bayerische Löwe. Ze staan hier sinds in het midden van de 19e eeuw de haven opnieuw werd aangelegd. Römerschanze Opnieuw een mooie gelegenheid voor een verre blik over de uitgestrekte Bodensee met aan de overkant het indrukwekkende Alpendecor.

189

St. Stephankirche De toren en de gevel van deze protestantse kerk wijzen duidelijk op de barok, maar de oorspronkelijke bouwstijl was gotisch. De ingrijpende verbouwingen zijn uit de 18e eeuw. Marienkirche Ook wel `Damenstiftskirche' genoemd, omdat het de vroegere kerk van het vrouwenklooster is. Haus zum Cavazzen Dit trotse huis op de Marktplatz werd wel eens het 'mooiste burgerhuis aan de Bodensee' genoemd. Indrukwekkend is de royaal beschilderde brede gevel van dit grote huis waar rond 1600 de rijke Italiaanse koopmansfamilie Cavazzo gewoond moet hebben. Pas na de verwoestende stadsbrand rond 1730 kreeg het zijn barokke uiterlijk. In het gebouw bevindt zich het kunstmuseum van de stad. Altes Rathaus Het oude raadhuis is uit het begin van de 15e eeuw. Veel verbouwingen voegden stijlkenmerken toe uit latere eeuwen. Overheersend is het renaissance karakter. De asymmetrische elementen in de brede trapgevel zijn uw aandacht waard. Peterskirche Deze massieve kerk werd gebouwd in de 11e eeuw. Tegenwoordig is er een herdenkingskapel voor gevallenen uit de Eerste Wereldoorlog.

Interessant paaldorp Ons volgende bezoek geldt het prehistorische paaldorp bij dorpje Unteruhdingen 10 km ten westen van Meersburg. Het immense parkeerterrein geeft al aan dat hier meer te doen is. Met een straattreintje (€ 2 p.p.) komen we bij het meer aan. Er zijn tal van attracties (dierentuin, reptielenmuseum, een Affenhaus – vgl met onze Apenheul ­ , boottochtjes naar Blumeninsel Mainau, minigolf, terrasjes en zo), maar wij kiezen voor de steentijd. Het paaldorp is natuurlijk volledig gereconstrueerd en doet ons denken aan nog bestaande paaldorpen in de Indonesisch – Maleise archipel die we ooit bezocht hebben. Grondig aangepakt met veel leesbare informatie, een soort museum om aan te bevelen. Er is een expositie van gevonden archeologische voorwerpen en een Sonder Ausstellung van een groep kinderen die twee weken lang op een gelijksoortige primitieve manier hebben geleefd. Wetenschappelijk schijnt niet alles te kloppen, maar wie maalt daarom? Het gaat hier om de indruk die het maakt op het historische inzicht van de doorsnee burger. We drinken koffie op een terras, maar we moeten voortmaken om het treintje terug naar onze parkeerplaats te halen. Via Meersburg met zijn twee kastelen en Weingarten met zijn indrukwekkende basilica zoeken we weer ons hotel op, waar we op het terras aan de achterzijde van het hotel als eerste klanten het eerste biertje van het seizoen nuttigen, de Biergarten is namelijk sinds 1 mei (vandaag dus) weer open!

MEER INFO BODENSEE Aan de rand van drie landen

190

Gevormd door overstroming van het Rijnwater, verdeelt de Bodensee zijn oevers tussen Oostenrijk, Zwitserland en Duitsland. Het meer is rijk aan vis en herbergt eveneens vogel­kolonies. De Bodensee, gelegen ten zuiden van de Duitse provincie Baden­Württemberg, telt tot een van de grootste wateroppervlakten in Europa. Het meer is gevormd door zowel tektonische verschuivingen als door gletsjererosie en watermassa's van de Rijn. Deze zetten morenen af, waaruit de eilanden en het oeverlandschap zijn ontstaan. Bijna 200 waterlopen storten zich in het meer. In de zomer kan het waterniveau 3 meter stijgen, terwijl er in de winter zandbanken zichtbaar zijn in de buurt van Konstanz. De vrij uitgesneden oevers, met een totale lengte van 259 km, omringen drie landen: Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland. De maximale breedte is 14 km. Men onderscheidt drie verschillende delen: de Obersee tussen Konstanz en Bregenz, met het eiland Lindau; de Überlinger See met het eiland Mainau; en de Untersee met het eiland Reichenau. De Rijn betreedt het meer in het zuidoosten en verlaat het bij Konstanz. Het meer is zeer visrijk en herbergt een bijzondere soort, de blauwe meerzalm. In het achterland, op de uitlopers van de Alpen, vindt men bossen, weiden en boomgaarden. Tussen Konstanz en Reichenau ligt de Ried, een moeras dat bevolkt wordt door vele watervogels. Belangrijkste steden: Konstanz, Lindau, Bregenz, Friedrichshafen, Meersburg CIJFERS Oppervlakte: 540 km² / Lengte: 46 km / Hoogte: 398 m / Maximale diepte: 250 m BEZIENSWAARDIGHEDEN Konstanz, Lindau, paaldorp bij Unteruhldingen, Meersburg, het florapark op het eiland Mainau, Reichenau, de Rheinfall bij Schaffhausen, het festival van Bregenz in juli. Een geschiedenis die tot het steentijdperk terugloopt. Van het steentijdperk tot de 17e eeuw, getuigen vele overblijfselen van de ontwikkeling en het belang van de Bodensee. In het steden tijdperk kwamen er nederzettingen aan de oevers van de Bodensee; de talrijke overblijfselen van de op palen gebouwde dorpen (paal­woningen van Unteruhldingen) aan de westoever getuigen hiervan. Vanaf onze jaartelling tot aan de 5e eeuw behoort de streek toe aan de Romeinen, die de belangrijkste stad Constanciacum noemen. De invasie van de Alamannen maakt een einde aan de Romeinse bezetting. In 600 wordt Konstanz de zetel van een bisdom en in de Middeleeuwen kent het leven rondom het meer een intense politieke en religieuze bloei. Tussen 1414 en 1418 wordt Konstanz tot zetel gekozen van het concilie dat bijeen is geroepen om een oplossing te vinden voor het Groot Schisma. Voor de ontdekking van de route langs Kaap de Goede Hoop, is het meer door zijn ligging tussen het Oosten en de Middellandse Zee verzekerd van een bloeiende handel; de kloosters, kathedralen, kastelen en oude keizerlijke steden getuigen hiervan. De streek wordt in 1548 bij Oostenrijk ingelijfd en in 1805 teruggegeven aan het groothertogdom Baden. Het gebied dat tijdens de Dertigjarige Oorlog wordt verwoest, wordt in de 17e eeuw in onvervalste barokstijl gerestaureerd. Tegenwoordig trekt het meer vele toeristen aan en wordt bevaren door talloze stoomboten. BRONNEN VAN INKOMSTEN Overwegend landbouwgebied, beroemd om zijn kazen. Groenteteelt, wijngaarden. Beschei­den industriële activiteit, verschillende fabrieken. Toerisme en kuuroorden. KLIMAAT

191

Zacht, onveranderlijk en tamelijk droog, met veel zonuren. Gemiddelde temperaturen: ­5° C in januari, 30° C in augustus.

DAG 7 WOLFEGG – KISSLEGG - WANGEN – WALDBURG - RAVENSBURG –WEINGARTEN Wolfegg barok: creatie van Georg Fischer Vandaag is de barokke Katharina Kerk van het kasteel van Wolfegg wel te bezichtigen. Vooral de plafondschilderingen vallen ons op. Het roze, gele en groene stucwerk is van de hand van Johann Georg Fischer, die ook tekende voor de fresco’s. We zullen de naam van deze handwerksman / kunstenaar nog vaker tegenkomen. De kerk stamt uit 1738. De achttiende eeuw was zeer vruchtbaar wat de bouw van barokkerken betreft. Het is een van de eerste barokkerken die we op deze reis bezoeken, er zullen er nog vele volgen. Kerk met Silberschatz Bijvoorbeeld die van Kisslegg, een dorp een steenworp verderop. Deze kerk is kleiner, maar fijner. Ze is genoemd naar Iers­Schotse missionarissen die in de zesde en zevende eeuw deze regio bekeerde: Sint Galenus en de heilige Ulrich. Er zijn vijf barokaltaren en een rococokansel. De Silberschatz ligt achter slot en grendel. We bekijken er ook het stadhuis en het Alte Schloss, een van de twee kastelen die het dorp rijk is. Allercharmants stadje Wangen We rijden door naar Wangen, een iets groter stadje 30 km verder oostwaarts. Het is eigenlijk een omweg die we maken, maar die is het ten volle waard. We parkeren onze Volvo buiten de Altstadt die we door de St. Martins Tor (1347) betreden. Vlakbij ligt de markt die gedomi­ neerd wordt door het renaissance Rathaus en de parochiekerk uit de 13e eeuw met een barokke kansel en kleurig beeldhouwwerk van de twaalf passiestaties aan de wanden. De binnenstad staat vol historische panden uit de middeleeuwen en de renaissance, fleurig opgeschilderd en vaak met kunstige uithangborden van siersmeedkunst ervoor. De straten zijn met kinderkopjes geplaveid. Ook staat de stad vol vrolijke beelden, we zien en fotograferen er zes, o.a. het ezelsbeeld, Antonius met de varkens (vlakbij drinken we koffie), de Badkuip, enz. De noordelijke poort, het Frauentor, is beschilderd. In een hoek van de ringmuur bij de Eselsmühle ligt een complex van oude gebouwen waarin nu 6 musea zijn ondergebracht. Het Badstube Hus schijnt daarvan het interessantste te zijn. Overal zijn kleine voetgangerspoortjes, een ervan leidt de stad uit over een overdekte houten brug. Waldburg, hoge vesting van Bauernjörg We rijden terug naar onze logeeromgeving. Ons tussendoel is de burcht van Waldburg die, hoog en droog op een rots gelegen (800 meter), de golvende omgeving beheerst. We lopen naar de top, met enige tegenzin en zichtbare moeite, dat moet gezegd zijn. Daar bekijken we de vier etages die het kasteel rijk is, ingericht als een museum die een beeld verschaffen van het adellijke leven in die tijd. Elke etage behelst één specifieke epoche. De ridderzaal maakt 192

de meeste indruk. Elke etage heeft een eigen toilet valt ons op. De bekendste (sommigen zeggen de beruchtste) bewoner van het slot was Georg von Waldburg, bijgenaamd Bauernjörg. Hij was het namelijk die de boerenopstand in het begin van de zestiende eeuw bloedig neersloeg. Helemaal bovenop bereiken we na een stevige klim over houten trappen de Belvedere, van waaruit we de Alpen kunnen zien liggen. Er is hier geen restaurant (althans niet open), dus dat wordt afzien van koffie. Ravensburg, stad van torens en poorten Weer een stukje verder ligt het streekcentrum, de oude stad Ravensburg van de (kinder­ )spellen. We parkeren ondergronds, vlakbij de hoge, slanke toren die men de Mehlsack noemt. De stad is nog grotendeels ommuurd en telt nog steeds acht torens. We blijven er niet lang, want de stad heeft ons niet veel te bieden. Bovendien dreigt het fiks te gaan regenen. Op het marktplein en de Marienplatz staan de meeste historische gebouwen bij elkaar, zoals het roestbruine stadhuis (renaissance), Waaghaus (1498), Lederhaus (1514), Seelhaus en het Kornhaus. Verder komen we nog langs het Alte Theater, de Grüne Turm, het Frauentor en de Liebfrauenkirche, waarvan ons vooral de mooie ramen opvallen. Op een terras drinken we lekker sterke Italiaanse koffie. Het is druk op straat, het zijn vooral winkelende vrouwen die we er voorbij zien gaan. We lopen aan de buitenkant van de wallen terug langs het negentiende­eeuwse operagebouw. We pikken in de parkeergarage bij het Media Markt ­ winkelcentrum onze auto op en gaan op weg naar ons volgende en laatste doel van vandaag. Weingarten: grootse barok Basilica Dat doel is Weingarten, de satellietstad van Ravensburg op zo’n 5 km gelegen, vroeger Altdorf geheten. Samen tellen deze twee steden zo’n honderdduizend inwoners. We bezoeken er de imposante, op een heuvel gelegen Basilica, het grootster barokke kerkgebouw ten noorden van de Alpen. Gereed gekomen in 1723. En inderdaad, groot is­ie, bijna 110 meter lang. De top van de koepel bevindt zich op 66 meter hoogte. Het interieur is erg licht, in tegenstelling tot de gotische kathedralen die we gewend zijn. Er is ruim gebruik gemaakt van trompe d’oeils, iets wat Clim direct opvalt. In het koor valt het mooie houtgesneden koorgestoelte van Feuchtwanger en de levendige fresco’s van meester­ schilder Asam op. Het orgel is reusachtig en telt naar men zegt precies 6.666 pijpen. Naast de kerk ligt een klooster, in de zestiende eeuw gesticht door de dynastie van de Welfen, een adellijke familie die nu nog steeds gelieerd is aan de koningshuizen van Windsor en Hannover in Groot­Brittannië. Op straat valt ons op dat de wegen bezaaid zijn met vertrapte paardenvijgen, ze zijn vers, want je kunt ze nog steeds goed ruiken. Later lezen we dat juist vandaag de Blutrit heeft plaats gevonden, een traditionele processieoptocht met een relikwie, begeleid door 3.000 ruiters in frak en met cilinderhoed op en omlijst door 80 muziekkorpsen. Dat hebben we dus gemist. De rest van de stad bekijken we niet meer. Gezien de vele fietsen en jonge mensen moet hier een universiteit of iets dergelijks liggen. 193

Dat blijkt te kloppen: Weingarten heeft een Paedagogische Hochschule (lerarenopleiding), gevestigd in onder meer het klooster. Tegenvoeter Ravensburg daarentegen kan bogen op een Economische Hochschule. MEER INFO RAVENSBURG De historische stad Ravensburg (477 m; 45.000 inwoners) ligt aan de spoorlijn tussen Ulm en Friedrichshafen. De vroegere rijksstad herinnert met een flink aantal torens en poorten uit de 14e eeuw aan het middeleeuwse verleden. Het symbool van de stad is de 51 m hoge ronde toren die vanwege, de oorspronkelijk witte kleur door de bevolking de Mehlsack werd genoemd. Als handelscentrum was de stad Ravensburg vanaf de 15e eeuw tot ver over de grenzen bekend. De 'Grosse Ravensburger Handelsgesellschaft' onderhield betrekkingen met steden tot in Polen, Engeland en Zuid­Spanje. Tegenwoordig is de naam van de stad over de hele wereld bekend door de Ravensburger gezelschapsspelen. Hoog boven de stad uit staat de Veitsburg, die tot in de 16e eeuw altijd de Ravensburg genoemd werd. Op de middeleeuwse burcht woonden de landvoogden van Schwaben tussen 1270 en 1640 om in deze streken de belangen van de koning te behartigen. Een brand in 1647 veranderde de burcht in een ruïne. Honderd jaar later bouwde men er een rococo `Schlössle' met een toren vanwaar u uitzicht heeft op de stad en de omgeving. Wie na alle historie en cultuur ook weer van de natuur wil genieten, kan tochten maken in het mooie landschap, bijvoorbeeld naar het oosten, de fraaie weg op in de richting van Waldburg. Of naar het noordwesten, waar u na een kleine 20 km Wilhelmsdorf bereikt met het indrukwekkende moerasgebied van de Pfrunger Ried. In Wilhelmsdorf is ook een interessant Museum für bäuerliches Handwerk und Kultur.

DAG 8 OOSTENRIJK – ZWITSERLAND – KONSTANZ - BIRNAU Door Oostenrijk en Zwitserland terug naar Duitsland We rijden via Kisslegg, Wangen en Lindau naar Oostenrijk. Bij Bregenz gaan we de grens oven. We moeten een autobaan ­ vignet à € 7,70 kopen en duiken een 6.6 km lange tunnel in. Als we daar uit komen, volgt er onmiddellijk een tweede tunnel van 1.5 km lang. Dan hebben we de delta bereikt waar de Rijn via drie zijarmen de Bodensee instroomt. Via Hard en Höchst bereiken we bij Rheineck de Zwitserse grens. De douane daar wuift ons ongeïnteresseerd door. We volgen de zuidkust van het meer, maar die is helemaal volgebouwd met Ferienwohnungen, hotels en gewoon particuliere huizen, zodat we nergens op ons gemak kunnen stoppen om op een bankje een sigaretje te roken en van het uitzicht te genieten. Uiteindelijk rijden we na Arbon en Romanshorn een dorp binnen om bij een kerkje te pauzeren. Een organist is er bezig met het inoefenen van “Daar komt de bruid” voor een Hochzeit ’s middags. Bij Kreuzlingen steken we de grens over naar de Bondsrepubliek en zijn we direct in het hartje van Konstanz beland. We vinden geen vrije parkeergarage (alle garages geven een hatelijk “0 Freie Plätze” aan) en na een rondrit door de binnenstad zijn we op ons uitgangspunt terug. Daar moeten we nog twee rondjes op een parkeerterrein rijden voor er een auto wegrijdt en er een plaats vrij komt.

194

De Altstadt van Konstanz We bekijken de Altstadt, die ons niet echt kan bekoren, hoewel ze hoog op de “must see” ­ lijstjes van de reisgidsen staat. Een Brunnen op de Markt, het onaanzienlijke Alte Rathaus, een beeld van Graf von Zeppelin aan de haven, wat vakwerkhuizen en patriciërpanden (wel mooi overigens), een haven met een vuurtorentje en een enorm, modern beeld van de 15de­eeuwse courtisane Imperia. Zij heeft in haar ene hand een paus en in de andere een koning, daarmee verwijzend naar het concilie van 1414­1418 waar een schisma van de katholieke kerk werd voorkomen. Jan Hus, de hervormer uit Bohemen, moest het toen ontgelden en kwam er op de brandstapel terecht. Het Konzilgebäude herinnert nog aan die bijeenkomst. De Münster is nog veel ouder, vroeggotisch uit de elfde eeuw (1089); ze heeft veel van de beeldenstorm te lijden gehad. Aan de achterkant is een bijbouw met diverse kapellen, de Mauritius Rotunda en een crypte. Van de kruisgang zijn nog maar twee vleugels over. Voor de kerk wordt een jazzfestival gehouden (‘jazz’ op zijn Duits uit te spreken als Jatz), de reacties van het publiek zijn lauw. De Stephanskerk zou mooier dan de Münster moeten zijn, maar daar is net een dienst aan de gang. Met de auto onderweg hebben we ook al de Rheinbrücke en de Pulverturm gezien. We lopen terug via een doorgaande Allee en stoten daar op een geinige Triumphbogen van Peter Lenk (ook de schepper van het beeld Imperia): wanstaltige figuren die op, onder en naast een boog een bad nemen. Deze satirische vormgeving zal bij de fatsoenlijke lieden van de stad wel heel wat stof hebben doen opwaaien. Tussendoor drinken we in Franse kopjes zonder oor koffie in een klassiek Kaffeehaus uit de art deco­tijd. MEER INFO KONSTANZ De grootste en interessantste stad aan de Bodensee is Konstanz (410 m). Deze plaats heeft 50.000 inwoners en ligt als enige Duitse stad aan de zuidelijke oever van de Rijn. De geschiedenis van Konstanz gaat terug tot in de grijze oudheid. Toen de Romeinen in 50 na Chr. arriveerden, troffen zij hier een Keltische visserskolonie aan. In deze zogenaamde Konstanzerbocht stonden toen nog paalwoningen uit het Stenen en Bronzen Tijdperk. Op de heuvel waarop nu de Munster staat, werd onder keizer Constantius Chlorus omstreeks 300 een fort gebouwd: Constantia. In 590, in de tijd van de Alemannen, werd Konstanz bisschopszetel en groeide de stad uit tot een belangrijk centrum. Door de vervaardiging en uitvoer van linnen sinds de 14e eeuw werd de handelspositie versterkt. Zo groot en machtig was Konstanz dat de stad het 16de Algemene Concilie (van 1414­1418) mocht organiseren, waar paus Martinus werd gekozen. De eenheid in de kerk werd hersteld en er werd besloten de ketterij streng te bestrijden. Dit resulteerde in de veroordeling van de hervormers Johannes Hus en Hieronymus van Praag, die beiden op de brandstapel de dood vonden ten tijde van het concilie. Toch ging Konstanz in 1526 over tot het Lutheranisme. De bisschop moest de wijk nemen naar Meersburg. In 1548 dwong Karel V de stad echter weer tot trouw aan de rooms­katholieke kerk en kwam Konstanz onder Oostenrijks gezag. Tijdens het revolutiejaar 1848 kondigde Friedrich Hecker in Konstanz de Duitse republiek af. De interessantste bezienswaardigheden bevinden zich op de linkeroever van de Rijn, de Altstadt. Dit oude stadscentrum is volkomen onbeschadigd uit de laatste wereldoorlog gekomen.

195

Das Konzil Ook wel Kaufhaus geheten, waar tijdens het concilie op 8 november 1417 een nieuwe paus werd gekozen. Hier worden tegenwoordig feesten en concerten gegeven. Hier vlakbij, aan de Gondelhafen,verheft zich het Zeppelindenkmal, opgericht ter ere van de in Konstanz geboren uitvinder van het luchtschip, graaf Ferdinand von Zeppelin. Insel Het vroegere dominicanenklooster (1236). Dit klooster werd in 1785 door Josef II geschonken aan een kolonie emigranten uit Genève. Sinds 1875 is het een hotel. Rheintorturm De Rheintorturm uit ca.1300 was in de middeleeuwen onderdeel van de stadsversterking evenals de Pulverturm uit 1321, maar die diende ten tijde van de middeleeuwse jodenvervolgingen als gevangenis. Munster Een zuilenbasiliek gebouwd tussen 1052 en 1089. Maar elke eeuw daarna had zijn invloed op deze van oorsprong romaanse bouw. In de tijd van het concilie werden de gotische zijkapellen gebouwd. Pas in 1856 eindigde de bouwgeschiedenis. Toen werd de in 1511 door brand verwoeste gotische 76 m hoge toren met opengewerkte spits herbouwd. De deuren van het hoofdportaal met fijn houtsnijwerk dateren van 1470. Renaissance en barokke stijlelementen vindt u in het koor (rijk bewerkt koorgestoelte en het zilveren hoogaltaar), het orgel (ca.1518), een beeldengalerij en de muurschilderingen De schilde­ringen stellen scènes voor uit het Oude en Nieuwe Testament. Indrukwekkend is het Thomas Altar ernaast en, rechts van het koor, het Maria End­Altar. Een andere bezienswaardigheid is het voeggotische Heilige Graf in de Mauritiuskapelle (ca. 1280), een replica van het Heilige Graf dat keizer Constantijn de Grote in de 4e eeuw over het graf van Christus liet oprichten. Stephanskirche (1424­1486), in laatgotische stijl met barokke versiering, maar oorspronkelijk een romaanse kerk (vanaf 1130). De toren dateert van 1485. De laatbarokke herbouw vond plaats in 1770. Het interieur werd gedurende deze eeuw verscheidene malen gerestaureerd.

Unesco – eiland Reichenau Vijftien kilometer van Konstanz ligt het eiland Reichenau, dat met zijn kerken en kloosters opgenomen is in de Unesco lijst van Werelderfgoederen, een must voor Jos dus. Met die uitverkiezing maken ze wel ongehoord reclame, zo is er een gloednieuw toeristen­ infocentrum gebouwd waarin alles draait om Unesco. Het eiland ligt in de Untersee en is bereikbaar via een negentiende­eeuwse populierenlaan op een door riet omzoomde dam. Tussen de boomgaarden en tuinbouwkassen door rijden we naar het midden van het eiland. We bezoeken er de Münster in Mittelzell, een abdijkerk uit de negende eeuw. Sinds 724 wordt het oord al door pelgrims bezocht. De vroegere abten hebben grappige namen zoals Waldo, Berno, Hatto en Strabo. Het is een lege hallenkerk in de stijl van een Romaanse basilica, waar wij wel een betaalde blik in de Schatzkammer met zijn monstransen, cibories, kelken en kostbare manuscripten werpen. Mooi vinden we de gouden en zilveren heiligenschrijnen die van hoogwaardige ambachtelijke smeedkunst getuigen. In de kerk is alleen het hekwerk dat het hoogaltaar afschermt dat aan barok doet denken. Er zijn ook enkele fresco’s herkenbaar, maar de mooiste bevinden zich in de kleinere kerken van het eiland: de Petrus en Paulus – kerk en de Sankt Georg. Die we overigens niet bezoeken, want het is al laat en we besluiten niet met de veerboot vanaf Konstanz naar Meersburg het meer over te steken, maar gewoon de weg te nemen. Dat betekent wel een heel stuk om, maar een gedeelte is autoweg, dat schiet tenminste op. 196

MEER INFO REICHENAU Dicht bij Konstanz ligt in de Untersee het eiland Reichenau (4.800 inw.) met de dorpen Oberzell, Mittelzell en Niederzell. Van grote betekenis voor de ontwikkeling van, het eiland is het benedictijner klooster geweest, dat hier in 724 werd gesticht. De geleerde abt Walafried Strabo schreef in de 9e eeuw het boek De cultura hortorum dat inspireerde tot het aanleggen van een kruidentuin. De monniken hielden zich door de eeuwen heen overigens niet alleen met tuinbouw bezig. De hier vervaardigde fraai geïllustreerde boeken worden als kostbare handschriften in diverse Duitse bibliotheken bewaard. Ook het werk van de goudsmeden uit het klooster van Reichenau was beroemd. Tot in de 13e eeuw heeft het klooster ook op de ontwikkeling van het religieuze leven grote invloed uitgeoefend. Daarna werd de betekenis minder; in 1757 werd het klooster opgeheven. Reichenau is bij uitstek een eiland om op een zonnige dag per fiets te verkennen. U bereikt het via een lange dam met populieren. Halverwege die dam, eigenlijk bij de oostelijkste punt van het eiland, staat de ruïne van de burcht Schöpfeln, die vroeger de toegang tot Reichenau bewaakte. Op het eiland is het rustig en goed fietsen. De eerste markante kerk die u ziet, is de lichtgekleurde Romaanse Stiftskirche St. Georg buiten het dorpje Oberzell. Het is de moeite waard even naar binnen te gaan om de Ottoonse muurschilderingen te bekijken. De Münster St. Maria und Markus van Mittelzell is wereldberoemd om de waardevolle kunstwerken die in de schatkamer bewaard worden. Er is o.a. een ivoren beker uit de 5e eeuw, die in reliëf voor­ stellingen van twee wonderen van Jezus te zien geeft. De Münster hoorde vroeger bij het klooster. De kerk is sober van bouw en inrichting, maar uiterst zorgvuldig gerestaureerd. Het Romaanse hoge middenschip heeft een houten overkapping, het koor is gotisch. In Niederzell aan de uiterste westpunt van het eiland staat de Romaanse basiliek St. Peter und Paul, gebouwd in de 9e tot 11e eeuw. Romaanse fresco's uit de 11 eeuw ziet u in het koor aan de oostzijde.

Schitterend gesitueerd Maria – bedevaartoord Birnau Op de terugweg zien we op de aflopende helling naar het meer nog een mooie kerk liggen. We kunnen de verleiding niet weerstaan en rijden erheen. Het is een beroemde barokkerk en wel die van Birnau. Omdat ze zo dicht bij de toeristische routes ligt, wordt ze druk bezocht. We horen onder andere onvervalst Amerikaans en er lopen nieuwsgierige Japanners rond. Je mag niet in de kerk fotograferen, meestal een teken dat ze in de belendende souvenirshop meer ansichtkaarten willen verkopen. Alleen bij toeristische kerken geldt dit film­ en fotoverbod is ons opgevallen. Deze aan Maria gewijde bede­ vaartskerk ligt tussen de boomgaarden, de sappige weiden en de met druivenranken begroeide hellingen. In de verte kunnen we nog net het prehistorische paaldorp ontdekken. Ze is rond 1750 door Feuchtwanger van stucwerk voorzien en door Götz beschilderd. Van oorsprong was het een kloosterkerk die bij een cisterciënzerklooster hoorde. Als wij er zijn is net een compleet orkest bezig met de repetitie van stichtelijke composities uit de baroktijd. Zal wel iets van Bach zijn geweest. Na ons vertrek uit de kerk zijn we weer terug op aarde. We gaan op zoek naar een Lidl om de voorraad blikjes bier van Clim aan te vullen. Dat lukt ons echter niet. Normaal gesproken word je in het Duitstalige gebied met Lidl’s doodgegooid, maar net nu de nood hoog is 197

kunnen we er geen enkele vinden. Clim slaat daarom maar bij concurrent Aldi twee sixpacks Bitburger in, flessen wel te verstaan, want “Dosen” zijn tegenwoordig vanwege het statiegeld taboe bij onze oosterburen. REGIO ALLGÄU / PFAFFENWINKEL DAG 9 NEUSCHWANSTEIN – WIESKIRCHE - PEITING Barokkerkje Seeg met panoramisch uitzicht We vertrekken. Bij het afrekenen maakt Jos een fout, hij protesteert tegen de hoogte van de rekening (meer dan € 500), maar hij blijkt abuis te zijn. Hij heeft de kosten van het derde hotel in zijn hoofd. De receptioniste moet hem overtuigen met een kopie van zijn bestelling bij Bookings.com, waarna hij beschaamd bakzeil haalt en zijn vergissing toegeeft. We gaan op weg naar ons volgende hotel. Het is zondag, dus zijn er weer veel motorrijders op de weg die ons vervaarlijk voorbij scheuren. Sommige halen zelfs halsbrekende toeren uit. We rijden via Wangen en Isny (een aardig stadje zo te zien) naar Kempten, waar we de Autobahn zuidwaarts nemen. Die voert ons tot vlak voor Füssen. We zien de bergen steeds dichterbij komen. Tussen de heuvels ontdekken we bij het dorpje Seeg aan een klein meertje opnieuw een barokkerk, die kunnen we niet links laten liggen. We zijn trouwens toch weer toe aan een pafpauze. Deze St. Ulrich Rococo Kirche is wederom een kostbaar kleinood dat we aan onze barokketting kunnen rijgen. Ze zijn er zelfs voorzien van Engelstalige tekst en uitleg, een teken dat deze kerk vaak bezocht wordt door buitenlandse toeristen. Niet verbazingwekkend gezien de nabijheid van toeristische trekpleisters als Neuschwanstein en de Wieskirche. MEER INFO FÜSSEN EN OMGEVING In de directe omgeving van Füssen liggen twee heel beroemde 19e‑eeuwse kastelen. Het sprookjesslot Neuschwanstein en het kasteel Hohenschwangau zijn beide tot ver in het buitenland bekend. Wie in de zomer een bezoek wil brengen aan deze kastelen, moet er rekening mee houden op zijn minst een uur in de rij te staan alvorens met de verplichte rondleiding mee te kunnen gaan. Dat gekrioel van al die mensen heeft wel veel van de eigenlijke charme van de kastelen teniet gedaan. Ook de gebruikelijke souvenirs en kraampjes verstoren het romantische karakter. Wie niet gebonden is aan het hoogseizoen, doet er beter aan de kastelen in een rustiger jaargetijde te bezoeken. Van beide kastelen is Neuschwanstein het drukstbezochte. Schloss Neuschwanstein Het meest gefotografeerde kasteel van Duitsland is ongetwijfeld Neuschwanstein, dat op vele puzzels, posters en reclamebrochures te zien is. De locatie is bijzonder goed gekozen. Het slot ligt namelijk op een steile rots die 200 meter boven het dal oprijst, zodat het witte bouwwerk van ver in de omtrek te zien is. In opdracht van de romantische koning Ludwig II werd het kasteel tussen 1869 en 1886 gebouwd door de hofarchitecten Georg Dollmann en Julius Hoftnarin. Zelf heeft hij er verscheidene malen gewoond. Schloss Hohenschwangau.

198

Het neogotische kasteel Hohenschwangau dateert van 1837 en staat op de plaats van de middeleeuwse burcht Schwanstein die in de 16e eeuw ingrijpend verbouwd werd * In de daaropvolgende eeuwen verviel dit bouwwerk tot een ruïne, waarna koning Maximilian II de bouwval in 1832 kocht. In het slot Hohenschwangau heeft zijn zoon, de latere koning Ludwig II, een groot deel van zijn jeugd doorgebracht. In het zonlicht schittert het okergele slot de bezoeker tegemoet. De vier markante hoektorens met kantelen laten het middeleeuwse riddertijdperk herleven. De ommuring met kantelen draagt aan het vestingkarakter bij. Het interieur heeft veel moois te bieden. Opvallend zijn de vele schilderijen en de met schilderingen versierde plafonds.

Sprookjeskastelen Hohenschwangau en Neuschwanstein We rijden om de stad Füssen heen en kiezen de afslag naar de Schlösser. Bij de parkeer­ plaatsen (ja, meervoud) en de kassa’s “ist der Teufel los”. Het wemelt er van de toeristen en bussen rijden er af en aan. Honderden Japanners staan er geduldig in de rij te wachten tot ze toegang krijgen tot een van de sprookjeskastelen. Jos stapt uit om wat foto’s te nemen en we maken daarna ijlings rechtsomkeer om dit circus te verlaten. Even later stoppen we toch nog enkele malen om de kastelen van een afstand te kunnen fotograferen, maar dat lukt vanwege het schelle zonlicht en de heiigheid niet zo best, ook niet vanaf de fraaie locatie bij de Colomban Kapelle. We komen in een streek die vanwege de talrijke kloosters de Pfaffenwinkel wordt genoemd. Het is een glooiend landschap dat begroeid is met sappige groene weiden die besprenkeld zijn met duizenden gele paardenbloemen en boterbloemen, hier en daar schemert het wit van margrietjes en madeliefjes er doorheen. Een mooi gezicht, het wekt bij ons een vrolijk lentegevoel op. Wieskirche: hoogtepunt van kerkelijke rococo In deze streek ligt na een afslag bij Steingaden het volgende Unesco­monument dat we en passant kunnen bezoeken: de Wieskirche. Wies is de naam van het nabijgelegen gehucht. Ook hier weer vele bezoekers, zij het dat het niet alleen toeristen zijn die zich naar dit religieuze hoogtepunt hebben gespoed. Enkele bussen braken hoogbejaarde en broze mensjes uit, vooral vrouwen, die zich strompelend en zuchtend een weg naar boven moeten zoeken. Het betreft hier bedevaartgangers die Maria komen vereren. In de kerk is een dienst aan de gang, volgens Clim worden er enkele kinderen gedoopt. Het is inderdaad een hoogtepunt van de rococo in Beieren. Hoewel het interieur overdadig is, doet het niet kitscherig aan. De ornamenten zijn in evenwicht met elkaar en de plafondschilderingen zijn uit de kunst. Je mag er geen foto’s maken (toch wel een beetje commercieel dus) en Jos koopt een laporello bij een Russische verkoopster in een souvenirstalletje. We drinken er ook dure koffie op een terras. We moeten een kwartier wachten om af te rekenen, waarna Jos het beu is en op hoge poten het restaurant binnenstiefelt om verhaal te halen. Hotel Zum Dragoner in Peiting

199

Niet veel verder bevindt zich in Peiting (12.000 inwoners) ons hotel Zum Dragoner. Het is een echt dorpshotel, bijna tweehonderd jaar oud. We kunnen achter het gebouw parkeren. Een jonge pubermeid checkt ons in. Kwalitatief is dit het minste van onze drie hotels, het kost dan ook maar € 69 per nacht. Het vorige hotel rekende € 95 per nacht. De kamer bestaat voornamelijk uit hout, kijkt uit op een platje en mist een minibar. Het mineraalwater moeten we ook hier betalen. In de badkamer is alleen vloeibare zeep, tot afgrijzen van Clim. Maar er is ook een pluspunt: we mogen er roken! Enfin, we reserveren een tafel in het gutbürgerliche hotelrestaurant voor het avonddiner en verkennen het stadje, dat zichzelf aanprijst als een “Fahrradies” en een “Sportort”. We zitten vlakbij het centrum, dat uit een kerk (de St. Michael die we bezichtigen), een pleintje met enkele monumenten (o.a. Sint Berb met haar zwaard die een Kumpel met haar mantel beschermt) en een drietal café­restaurants bestaat. Ik lees ergens dat deze streek tot de jaren zeventig een steenkoolmijncentrum is geweest en dat zij zelfs het Ruhrgebiet concurrentie aangedaan zou hebben. Daar geloof ik echter niets van, deze streek heeft niets weg van “black country”… Wel zie je in de dorpjes in de buurt overal kolenlorries als monument of bloembak staan. We kiezen een terras uit waar we de komende drie dagen na onze dagelijkse excursiearbeid zullen neerstrijken om Grüne Hasen­biertjes vom Fass te drinken. Het eten in het hotel is goed. Clim kiest voor een aspergeschotel, het seizoen daarvoor is pas aangebroken. Jos krijgt zijn streekgerecht (pan met Spätzle en vier stukken vlees) niet op: hij heeft erge last en pijn van een tand­ resp. kaakontsteking en kan zijn mond nauwelijks opensperren. Hij moet het eten prakken en het dan voorzichtig op zijn vork tussen zijn voortanden naar binnen schuiven. Elke dag slikt hij zes, zeven pijnstillers van het merk Saridon. ’s Nachts wordt hij wakker van de pijn. Als we terug zijn moet hij een uiterst pijnlijke dubbele wortelkanaalbehandeling bij tandarts Corbeij in St. Odiliënberg ondergaan. DAG 10 RONDJE PAFFENWINKEL: SCHONAU - LECH - DIESSEN Vestingstadje Schongau ’s Morgens bezoeken we aan de overkant van de Lech het vestingstadje Schongau, dat al dateert uit de middeleeuwen. We moeten aan de westkant parkeren en betreden het geheel ommuurde plaatsje te voet door de stadspoort Frauentor. Allereerst bekijken we de parochiekerk die, het verbaast ons in het geheel niet, in barokstijl vormgegeven is. De heer Dominicus Zimmermann (bouwmeester van de Wieskirche) heeft hier weer eens zijn kunde getoond met het uitbundige schip (1753). Jos ziet zijn voorraad Saridon dermate snel slinken dat hij bij een apotheek een extra sterke pijnstiller koopt, speciaal voor Zahnschmerzen. Aan de zuidkant van de stadsmuren zitten we even van het zonnetje te genieten, in de verte schemeren de Allgäer Alpen. We lopen naar de Kassel ­ en de Lech Turm. We proberen daarna de houten weergang aan de binnenkant van de wallen te volgen, maar dat lukt maar ten dele. Wat ook niet lukt, is de ingang vinden van een kloosterkerk, die zich binnen een 200

Altersheim (tegenwoordig ook: Seniorenzentrum) zou moeten bevinden. We belanden op een kerkhof, waarna we de stad rond zijn. Terug naar het centrum, waar we een kijkje in het stadhuis met Infocentrum nemen. In deze buurt liggen ook de gilde­ en patriciërhuizen en enkele standbeelden, waaronder een Reichsadler en een Mariensäule. We drinken koffie op het terras van het Ballenhaus, het vroegere Rathaus met een trapgevel (1515), maar verzuimen het interieur van dit historische pand te bekijken. MEER INFO SCHONGAU Het schilderachtige Schongau (710 m; 11.000 inwoners), gelegen op een ovale heuvel aan de oever van de rivier de Lech, is een van de plaatsen langs de Romantische Strasse die veel bezoekers trekt. Het stadje wordt de 'Poort tot de Pfaffenwinkel' genoemd, een landelijk gebied met fraai natuurschoon en verborgen barokke kunstschatten. Van ver is de stevige oude verdedigingsmuur te zien die het in de 13e eeuw gestichte stadje omsluit. Vanaf de 14e eeuw werd Schongau een belangrijke handelsstad en door de gunstige ligging nabij het kruispunt van twee handelswegen nam de welvaart snel toe. De vijf stadspoorten vormen de entree tot de historische kern waar veel moois te ontdekken valt. Aan het Madenplatz ziet u het van 1515 daterende gotische raadhuis met een steile trapgevel, dat in de vorige eeuw ingrijpend verbouwd werd. Het huis werd vroeger als pakhuis gebruikt en draagt ook wel de naam 'Ballenhaus'. De raadhuiszaal bezit een fraaie lambrisering met houtsnijwerk. De uitbundig versierde barokke parochiekerk Maria Himmelfahrt bezit fraaie schilderingen met scènes uit het leven van Maria van Matthäus Günther. De kerk werd oorspronkelijk in de Middeleeuwen in gotische stijl gebouwd. Van die tijd dateert nog het koor dat veel lager is dan het schip. Uit de 17e en 18e eeuw stamt het schip, een ontwerp van Dominikus Zimmermann en Franz Schmuzer. In het koor is de Hemelvaart van Maria afgebeeld. Ook de voorstelling van het barokke hoofdaltaar geeft de Hemelvaart van Maria weer. Daar ziet u ook de Heilige Drievuldigheid (Vader, Zoon en de Heilige Geest) die haar in de hemel verwelkomt. In het schip treft u een plafondschildering met de Kroning van Maria aan. Een gedeelte van de oude stadsmuur is aan de oostzijde van het stadje voor het publiek toegankelijk. Let u eens op de fraaie houten weergang die op enkele plaatsen bewaard is gebleven en op de oude stadstorens. Stadspoorten en ‑torens dateren van de 15e tot de 17e eeuw.

Stuwmeertjes van de Lech We rijden verder noordwaarts langs de Lech. Bij een dorpje is een afslag naar een KZ ­ Denkmal, maar dat kunnen we niet vinden. We blijven even aan de begroeide oevers van de Lech hangen. Er liggen tientallen roeiboten van plaatselijke vissers. De oever van de oostkant rijst steil omhoog. Op regelmatige afstand is de rivier gestuwd, zodat het waterpeil even hoog blijft en er langgerekte meertjes ontstaan. We zijn al bijna in de grotere stad Landsberg en dat willen we niet. We moeten daarom een stukje terug om een brug te vinden die ons aan de overkant naar het dorpje Vilgertshofen leidt. Enige bezoekers bij dorpskerk

201

In het nietige Vilgertshofen staat de zoveelste barokkerk te schitteren. Zij ligt buiten de toeristische route, dus zijn we er de enige bezoekers. Je kunt het interieur alleen vanachter een hek bekijken, maar dat is voldoende om onder de indruk te raken van de overdaad aan ornamenten en weelderige stucwerk. Naast de kerk ligt een modern en zo te zien comfortabel bejaardentehuis met omringend park. Ons volgende doel is de plaats Diessen aan de Ammersee. Die bereiken we pas na ettelijke omwegen (Umleitung!) door boerendorpjes en door geelgroene weiden. MEER INFO DE MEIBOOM Overal in Beieren en in grote delen van Duitsland en Oostenrijk verheft zich op het dorpsplein een reusachtige meiboom, die omstreeks 1 mei wordt opgericht door de sterkste mannen van het dorp. Elke plaats wil de mooiste hebben en daarmee het naburige dorp overtreffen. Niet zelden stelen bewoners van het ene dorp midden in de nacht de fraaie meiboom van een nabijgelegen dorp om hem op hun eigen dorpsplein op te richten. Door gratis bier te verstrekken kan het bestolen oord haar meiboom terugkopen, een gebruik waar gretig op ingespeeld wordt. De lange, wit en blauw geschilderde boomstam is in Beieren aan weerszijden versierd met houten gekleurde figuurtjes, die ieder een specifiek handwerk uitbeelden. Zo kunnen er bijvoorbeeld oogstende boeren afgebeeld zijn of bierbrouwers. Op deze wijze worden de ambachten van het dorp getoond. Boven in de vaak meer dan 30 meter hoge boomstam hangt een groene oogstkrans. Onder aan de meiboom is de witblauwe Beierse vlag afgebeeld en soms zijn er spreuken op geschilderd. Van oorsprong was de meiboom een vruchtbaarheidssymbool, waarmee het nieuwe voorjaar werd aangekondigd. Toen de kerk deze heidense traditie verbood, werd de meiboom opgesteld als symbool voor een sterke dorpsgemeenschap. Vroeger werden de meibomen in de herfst verwijderd en verschenen er elk jaar rond 1 mei weer nieuwe. Omdat het zoveel werk is om ze te maken, blijven meibomen nu gewoon het hele jaar door op het dorpsplein staan.

Diessen aan de Ammersee Om de Ortsmitte van Diessen te bereiken moeten we eerst bergafwaarts tot het station aan het meer. Parkeren en koffie en gebak op terras. Het ziet er niet erg aantrekkelijk uit. De oever van de Ammersee is volgebouwd met watersportfaciliteiten: hier en daar zie je een zeilboot op het meer. De afgelopen week is er een groot Töpfer­Fest in de stad geweest. We rijden weer naar boven en lopen de bedevaartkerk Maria Himmelfahrt (Marienmünster uit 1739) binnen. Het is duidelijk geen dorpskerk gezien de afmetingen. Het is er ook drukker, we zijn bepaald niet de enige nieuwsgierigen die deze mooie godstempel komen bewon­ deren. En terecht, met name de plafondschilderingen en het orgel zijn uitingen van hoge kunst. De kerk heeft zes zijkapellen, de ene nog fraaier dan de andere. Hoewel het klooster dicht is, zijn de deuren van de boekhandel wel open. Op de open grasvlakte voor de hagelwitte kerk spelen kinderen hun onbekommerde spel. Voormalig mijnwerkersdorp Het is al laat in de middag, dus rijden we terug. Onderweg stoppen we nog even in het voormalige mijnwerkersdorp Peissenberg, dat inderdaad op een berg ligt. Helemaal op de 202

top ligt natuurlijk een … barokkerkje. Uiteraard is hier dan ook een Bergbau Museum gevestigd. Het is druk op de weg, de bewoners van de welvarende dorpjes in de Pfaffenwinkel forenzen naar de nabijgelegen metropool München en keren nu huiswaarts in hun BMW’s en Mercedessen. We eten vanavond Thais bij een elegant ingericht Vietnamees restaurant in onze straat. DAG 11 ROTTENBUCH – OBERAMMERGAU – KLOSTER ETTAL – SCHLOSS LINDERHOF OOSTENRIJK Rottenbuch, kerk als juwelenkistje Onze laatste volle dag. We maken een rondje naar het zuiden, doen een stukje Alpen en keren via de beroemde kastelen weer terug. Allereerst het dorp Rottenbuch waar jaarlijks een veulenmarkt wordt gehouden. Het kloostercomplex daar is ommuurd en de kerk is weer eens uit de kunst. Het is een, ik citeer, “ehemalige Augustinerchorherrenkirche”. Ze lijkt een beetje op een uitvergroot juwelenkistje met veel schitterende tierelantijntjes. De bouw ervan duurde enkele tientallen jaren (midden achttiende eeuw) en de familie Schmutzer was de drijvende kracht hierachter. Een overijverige poetsploeg, zowel uit mannen als vrouwen bestaande, is net de kerk aan het schoonmaken. Aan de ingang van het dorp staat een beeld van een monnik met een veulen aan de lijn. Wereldberoemde passiespelen in Oberammergau Oberammergau ligt al een stukje in de bergen. We zijn er vroeg bij en hebben, zo lijkt het wel, het dorp van de beroemde passiespelen (Passionsdorf, alle 10 Jahre…) voor ons alleen. Onder een strak blauwe hemel bekijken we het centrum met zijn ruime chaletachtige woningen met Lüftli’s, een soort muurschilderingen met allerlei Alpenmotieven. De Katholische Pfarrkirche laten we natuurlijk niet achterwege; prachtig houtgesneden deksel op het doopvont, aardige miniatuurgeschiedenis van de paasweek. Clim koopt opnieuw een Stocknagel voor Henkie Mulders. Aan de dichtheid van cafés, restaurants, hotels en Souvenirladen te zien heeft het toerisme hier zwaar toegeslagen. De benedictijnenabdij van Ettal Niet ver hiervan af in een bocht van de weg doemt ineens het enorme kloostercomplex van Ettal voor ons op. Het klooster functioneert nog steeds, met onder andere een bibliotheek (dicht), een gymnasium (middagpauze, de leerlingen ravotten met een bal op het gazon) en een bierbrouwerij (deur gesloten). De monumentale rococokerk is wel open; het is een ronde ruimte met een grote en een kleine koepel die voor veel licht zorgen. De biechtstoelen zijn mooi en de schilderingen zijn eveneens de moeite waard. Nou ja, eigenlijk is de hele kerk het aanzien wel degelijk waard, maar we zijn de laatste dagen een beetje overvoerd met barokke pracht. Als je elke dag taart moet eten is dat op een gegeven moment niets speciaals meer. We drinken koffie op een zonnig terras tegenover een majesteitelijk hotel onder een hoge rots. Natuurlijk met een kruis erop, zegt Clim. 203

MEER INFO ABDIJ ETTAL Geschiedenis Het klooster werd in 1330 gesticht door keizer Lodewijk IV, die ook Lodewijk de Beier werd genoemd. De kerk werd de thuishaven voor een Mariabeeld dat de keizer uit Pisa had meegebracht. In het begin van de 18e eeuw verbouwde men de kerk en de kloostergebouwen. Voor kinderen uit adellijke families richtte men een ridderschool in. Een brand in 1740 verwoestte een groot deel van de abdij die vanaf 1745 opnieuw werd opgebouwd. In 1803 kwam een einde aan alle religieuze activiteit. Met steun van confraters uit de abdij van Scheyern en privéhulp konden de benedictijnen hun activiteiten hervatten vanaf 1900. Vanaf 1905 wordt hier middelbaar onderwijs gegeven aan een 450­tal leerlingen (gegevens 2008) waarvan een deel in een internaat verblijft. Een vijftigtal benedictijnen voorzien in hun onderhoud en dat van de gebouwen en hun religieuze en pedagogische activiteiten via land­ en bosbouw, een kloosterwinkel, een brouwerij, een uitgeverij, een kaasfabriek en een hotel.

Schloss Linderhof, favoriet van König Ludwig II Daarna gaan we de echte bergen in. Al na 12 km ligt aan onze rechterkant het paleisje Linderhof. Het wordt druk bezocht, dus is er een grote parkeerplaats. We moeten eerst een stukje door het park voor we het echte slot kunnen betreden. We krijgen een rondleiding, die hoort bij de entreeprijs van 7 euro. Die begint precies op tijd, tot op de minuut. We vinden het interieur uitgesproken luxueus, iets te veel van het goede naar onze smaak. Alles, maar dan ook alles is er verguld of verzilverd. Zie voor een beschrijving het kader hieronder. Een andere rondleiding krijgen we in de Venus Grotte. Een en al namaak natuurlijk, maar met de technische snufjes die indertijd (eind negentiende eeuw) revolutionair en geavan­ ceerd waren, zoals elektrisch licht en generatoren. We maken daarna nog een wandeling waarbij we de meeste van de bezienswaardigheden in het park bekijken: onder andere de Moorse Kiosk, het Marokkaanse Paviljoen, een Russisch kapelletje en de Neptunus Fontein. En uiteraard klassieke beelden, kiosken, prieeltjes, kabbelende beekjes en watervalletjes. MEER INFO SLOT LINDERHOF Slot Linderhof is een barokslot in het Graswangtal in Ettal bij Oberammergau, in de Duitse deelstaat Beieren. Het is de kleinste van de drie kastelen gebouwd in opdracht van Lodewijk II, en het enige dat vóór zijn dood werd voltooid. Het kasteeltje ligt op 948 meter boven de zeespiegel. Linderhof was voor Lodewijk II zijn lievelingsverblijf, dat hij steevast "Mein Villa" noemde. Slot Linderhof, was ooit een koninklijk buitenverblijf van zijn vader Maximiliaan II. In 1867, nadat Lodewijk II het Kasteel van Versailles had bezocht, maakte hij plannen voor een nieuw buitenverblijf. Lodewijk II besloot in 1869 het kleine huis te verbouwen tot een 'Koninklijke Villa'. Het werd uitgebreid en verbouwd onder leiding van Georg Dollmann tussen 1870 en 1872. Gelijk aan het origineel, was ook dit gebouw een houten constructie. In 1874 werd de houten buitenkant ontmanteld en geheel vervangen door steen, het origineel werd zo'n tweehonderd meter verderop weer opgebouwd.

204

Interieur Het slot is symmetrisch ingedeeld en werd geheel ingericht in rococostijl. De belangrijkste ruimten zijn: 

           

 

  

De Koninklijke Slaapkamer uit 1871, naar een ontwerp van Angelo Quaglio werd in 1884 door Julius Hoffmann aanzienlijk vergroot en is de grootste kamer van het slot. De kamer bevindt zich op de eerste verdieping en is het centrale punt in het slot. Het geheel is rijkelijk gedecoreerd met standbeelden, ornamenten, goud, marmer en schilderijen, een hommage aan de mythologische figuren. De Vestibule. Hier staat een standbeeld van Lodewijk XIV, een kopie van het beeld dat op de Place Vendôme te Parijs staat. Het plafond is versierd met een gouden zon, refererend naar de Zonnekoning. De centrale tweezijdige Pronktrap. De Spiegelkamer, 1874. Het gebruik van spiegels is hier tot in het extreme doorgevoerd. De Audiëntiekamer, een ovale kamer uit 1870 Deze ruimte was eigenlijk bedoeld als troonzaal. De Eetkamer, tevens met een 'tafeltje­dek­je'. Deze kamer is ovaal van vorm. Het Paarse Kabinet, het Gele Kabinet, het Blauwe Kabinet en het Roze Kabinet, allen in hoefijzervorm. De Gobelinkamer West, ook wel de Muziekkamer genoemd en de Gobelinkamer Oost, de laatste staat in het teken van de Griekse mythologie. Het park en de tuinen In 1874 is door de architect gebruikgemaakt van de natuurlijke glooiing van het landschap, en is er een symmetrie toegepast, uitgaande van de lengteas van het slot. Gebouwen in het park: De Sint Anne's Kapel, gebouwd in 1684. Het is een klein gebouw met maar een ruimte. De Moorse Kiosk. Dit werd door Lodewijk II gekocht in 1876. Het gebouw stond eerst bij kasteel Zbio in Bohemen. Een jaar later werd het overgebracht, deels uitgebreid en opnieuw opgericht op een kleine heuvel in het park. In dit kleine paviljoen staat een pauwentroon. In het midden van de ruimte staat een Moorse fontein, verder is het ingericht met op Moorse stijl gebaseerde meubelen. Lodewijk II ontving hier ('s nachts) zijn gasten, compleet met oriëntaalse kostuums en Turkse tabakspijpen. Het Marokkaanse Paviljoen. Dit was het Marokkaanse gebouw voor de Wereldtentoonstelling van Parijs in 1878. In dat zelfde jaar bestelde Lodewijk II er een en liet het opbouwen buiten het domein van Slot Linderhof, vlakbij de grens met Oostenrijk. De Venusgrot. Dit is een nagemaakte druipsteengrot. De toegangsdeur is namaakrots die zich als een ‘Sesam open u’ opent. De inrichting van de grot is gebaseerd op de Venusberg uit de opera "Tannhäuser" van Richard Wagner. Een groot schilderij van August Heckel toont Tannhäuser in de armen van Venus. De grot is voorzien van (onderwater)verlichting en een machine om golven te maken. In het midden van de grot is een meertje met een bootje in de vorm van een (Venus)schelp, van waaruit Lodewijk zich liet vermaken. Het Zuider Terras. Lodewijk had ooit plannen om er een theater in rococostijl te bouwen, op de heuvel kwam echter een klassieke ronde tempel met een beeld van de godin Venus. De Noordhelling met waterval. / De Flora vijver. De Neptunusbronnen met cascade (een kleine, trapsgewijs neerstromende waterval).

Een stukje Oostenrijk met bergmeer We besluiten de weg af te rijden en via een stukje Oostenrijk weer in Duitsland terecht te komen. Een mooie route volgt met een bergmeertje waar we even stoppen. De bergen zijn 205

hier nog niet echt hoog, maximaal 2.000 meter, maar maken toch al de nodige indruk op ons laaglandbewoners. Bij het stadje Reuthe nemen we via een autosnelweg de afslag naar Füssen. We zien weer eens de sprookjeskastelen tegen de berghelling geplakt liggen. Als we in ons hotel aankomen wordt er net een bus met Japanners uitgeladen. De bus is echter niet vol en de drukte valt dus mee, ook bij het avondeten waar de oosterlingen zich tegoed doen aan het Beierse bier. De vrouwen van het middenklasse­ gezelschap laten het hierbij niet afweten! DAG 12 PEITING - ROERMOND Terug naar huis. Clim rekent af. We vertrekken om kwart over negen, een uur eerder dan doorgaans normaal is voor ons op vakantie. We nemen bij Landsberg am Lech de autosnelweg naar Kempten, waarna we via Ulm en Stuttgart de ons bekende Autobahnen noordwaarts nemen. Onderweg stoppen we enkele keren om te tanken en sigaretjes te roken. Hoewel we niet in een Stau of zoiets terecht komen, duurt de terugreis toch wel langer dan gedacht. Tegen zes uur komen we in Roermond aan. Onze kilometerteller wijst dan 732 kilometer meer aan dan ’s morgens bij het vertrek.

CLIM BIJ OORLOGSMONUMENT ZWITSERLAND: ZÜRICH, LUZERN (2011) Vervoer: Volvo S 40 / Periode: 30 april ­ 8 mei 2011

206

Accommodatie: Hotel Garni an der Reuss, Gisikon ­ Root nabij Luzern, prijs € 120 per dag DAG 1 HEENREIS Roermond - Koblenz - Karlsruhe - Basel - Gisikon Zaterdag, Koninginnedag, vertrek rond 11 uur. Voor kranten omrijden op de Donderberg vanwege festiviteiten. Geen echte Stau onderweg. Aankomst in Gisikon even vóór zeven uur. De receptie is onbemand, brief en sleutelkaart liggen klaar op de balie. Enorm ruime en nette kamer met uitzicht op de rivier is ons toebedeeld. Belangrijk: grote televisie, minibar, schrijftafel, aparte bedden, hygiënische badkamer. Wel komen er misschien wel tien treinen per uur langs, maar gezien onze hardhorendheid hebben we daar niet zo veel last van. Om half acht eten we duur bij Hotel Tell, het annex van ons eigen hotel. Sfeervol restaurant met ouderwetse Stube. Jos waagt zich aan asperges, maar is niet echt tevreden. Clim betaalt bij de oudere kelnerin met zijn credit card, want we hebben nog geen geld kunnen opnemen. Het bedienend personeel heeft diverse nationaliteiten: Vietnamees, Indiaas­ Tamil, Hongaars en Nederlands (uit Terneuzen). DAG 2 KLAUSENPAS Rondrit Urnersee - Alsdorf - Klausenpas - Zürchersee Het ontbijt is o.k., er is zelfs zalm; er zijn maar weinig gasten. We vertrekken rond tien uur ons ijzeren ritme getrouw blijvend. Eerst geld pinnen bij de Raiffaisenbank in Root: Jos 400 francs, Clim 200. We kiezen voor de binnenwegen zuidwaarts langs het Vierwoudsteden­ meer, tegenwoordig Meer van Luzern genoemd. Mooie route via bekende toeristendorpjes Vitznau, Brunnen en Flueli, veel kabelbaantjes en spoorweggetjes naar boven. Je kunt er duiken in het kristalheldere, azuurblauwe water en rondvaarten op het meer maken. Bij de berg Rigi passeren we de oudste tandradspoorbaan van Europa, ze dateert van 1798. De smalle Urnersee heeft iets weg van een Noorse fjord. In Altdorf stoppen we op het plein met het Denkmal voor Willem Tell, die hier in 1307 leefde. Koffie op terras. We gaan omhoog via het plaatsje Bürglen waar het Tell Museum gevestigd is. Dan volgt de Klausenpas van meer dan 2.000 meter hoog. We vergapen ons aan de vergezichten. Onderweg hebben een bijna­botsing met een van de vele motorrijders (“bikers”). Op de top ligt sneeuw, maar het wegdek is sneeuwvrij gemaakt, zoals overal op de passen. De wegen zijn hier en daar erg smal, maar in goede staat. Mineraalwater bij een kiosk gekocht. Na de pas begint het Linthal dat naar de stad Glarus leidt. We bereiken daar de autobaan die we een stuk volgen, we drinken koffie bij een Raststätte die een McDonalds blijkt te zijn. Helaas missen we de afslag naar Luzern en dus naar ons hotel, wat ons noodzaakt tot Zürich door te rijden. Daar missen we opnieuw een afslag naar Luzern (staat overigens niet aangegeven), waardoor we midden in het centrum belanden. Uiteindelijk zijn we zo rond half zes terug in ons hotel. Traditioneel drinken we dan enkele pilsjes op het zonovergoten terras van het 207

goed draaiende Hotel Tell. Daar eten we vanavond niet, we zoeken een alternatief in het dorp Root, maar door gebrek aan beter belanden we in een soort eetcafé (waar gerookt mag worden) dat door een ex­Joegoslaaf gedreven wordt. De kelnerin is Italiaans en spreekt geen Duits! Er hangt een stel dubieuze Balkanfiguren rond, het is hier niet pluis en we voelen ons niet op ons gemak. We krijgen er cevap ici met brood, salade en kaas voorgeschoteld. De rest van de avond kijken we tv naar de snookerstrijd tussen onder meer John Higgins en de jeugdige runner up Judd Trump. De ervaren Higgins wint de trofee, maar daar zijn we pas de volgende avond getuige van. DAG 3 LUZERN Trein Luzern - stadswandeling We stappen op de trein na kaartjes bij de automaat op het nabijgelegen stationnetje (500 meter) gekocht te hebben. Om kwart voor elf komen we in Luzern aan, het station ligt aan de oevers van het meer naast een nieuwerwets Kongress Zentrum. We lopen langs het haventje en de pier van de Europaplatz met aanlegsteigers voor diverse rondvaartboten. Waar de rivier de Reuss het meer verlaat, ligt de wereldbekende Kapellbrücke, die we een stuk oplopen, midden in de brug staat de historische Wasserturm. Jos maakt er veel foto’’s. Opvallend zijn de vele zwanen die er in het schone water rondzwemmen. We passeren de opvallende gebouwen van een museum en bekijken de barokke Jezuïetenkerk waar binnen de kleur roze domineert. In de buurt van de Spreuerbrücke (ook overdekt met fraaie dakschilderingen, iemand wil dat het hout gebeitst moet worden) drinken we koffie aan een tafeltje aan de oever; fris en koffie kosten in Zwitserland doorgaans drie tot vier euro. Aan gene zijde van de brug ligt het Mühlenplein met een ouderwets Wasserkraftwerk en een Nadelwehr. We lopen de Quai (Kai) af naar de Musegg Turm, waar een weggetje naar de acht behouden stadstorens begint. We rusten even uit bij de plaatselijke Pabo die ook hier voornamelijk bevolkt wordt door meisjesstudenten. Jos krijgt problemen met zijn voeten, daarom besluiten we de hooggelegen muren en torens te verlaten en het centrum op te zoeken. Een gevangenis omgebouwd tot hotel en een complex van onderwijsinstellingen passeren we. Koffie op een terras aan het water. Dan volgt de oude kern van de stad: de Kornmarkt en de Weinmarkt met statige patriciërspanden en gildehuizen. Vele ervan zijn in gebruik als boetiekhotel of restaurant, met name het Rittersch Palast: het toerisme viert hier hoogtij. Via de Kramgasse bereiken we het Rathaus met zijn karakteristieke toren. Daar pauzeren we. Voort gaat het naar de Kapellplatz met een soort pestzuil in het midden en de Schwanen­ platz. Uiteindelijk belanden we weer bij de meeroever met de veerboten. We lopen over de Seebrücke naar de andere kant, waar op de Bahnhofplatz nog een gevelrestant van het oude station als een soort ereboog bewaard is gebleven. De terugreis verloopt zonder incidenten. Pilsjes op terras van het Bahnhofhotel, daar eten we ’s avonds ook en wel een stuk 208

goedkoper dan bij het Tell Hotel (ook wel: HoTell…). Geen toeristenvolk hier, de bediening is er dan ook een stuk volkser. DAG 4 EINSIEDELN Küssnacht - rondleiding klooster en kerk Einsiedeln Het regent ’s morgens. We rijden naar Küssnacht en verblijven daar een tijdje aan het meer. De toppen van de omringende bergen zijn gehuld in nevelen en regenslierten. Onze volgende stop is het bekende stadje Schwyz waar Zwitserland naar genoemd is. We parkeren ondergronds en drinken koffie in een dure tearoom nabij de centrale markt. De kerk is gesloten wegens verbouwingswerkzaamheden. We kiezen vervolgens een goed berijdbare binnenweg naar Einsiedeln, een bedevaartsoord waarvan we nog nooit gehoord hadden. Voor het indrukwekkende kloostercomplex (geheel ommuurd) ligt een hellend plein met in het midden een bron met een Mariabeeld in een vergulde reuzenkroon geplaatst. We bekijken er de barokke, c.q. rococo kerk; niet alleen de beelden en fresco’s imponeren ons, maar ook de mozaïekvloeren van Villeroy & Boch uit de negentiende eeuw vinden we heel bijzonder. Jos maakt foto’s, maar dat is verboden: hij krijgt een standje van een kerkwacht. Deemoedig mompelt Jos: “Entschuldigung!” Voor de baldakijn met de Zwarte Madonna zit een groepje pelgrims devoot te mediteren. Het klooster is in de 9de eeuw gesticht door de kluizenaarsmonnik Meinrad die met de legende van de twee raven verbonden is. Begin 18e eeuw kwam de pelgrimage naar de Zwarte Madonna op gang. Er huizen nog 80 monniken in het klooster, maar de meeste ervan zijn al oud. De laatste jaren hebben zich toch nog 5 novices aangemeld. Om 14.00 uur staan we in de Tourist Office, klaar voor een tour. We zijn de enige die à raison van 15 euro p.p. een rondleiding door kerk en klooster krijgen. De Führerin heet Margareta Bohler, zij is lang stewardess bij Swissair geweest. Zij laat ons behalve de kerk ook de beroemde bibliotheek zien, maar die vinden we toch minder bezienswaardig dan in de folders aangeprezen. Napoleon schijnt veel mooie stukken geroofd te hebben. Opvallend zijn de zeldzame en soms unieke liedboeken voor gregoriaanse gezangen en oorspronkelijke religieuze manuscripten. Tenslotte bekijken we nog een diashow over het dagelijkse monnikenleven naast de souvenirshop die tot barstens toe gevuld is met behoorlijke dure memorabilia. De naast het klooster gelegen Kruisweg bezoeken we niet meer. Op de terugweg omcirkelen we per abuis een stuwmeer ten noorden van de stad. Ineens zijn de wegen vol, alle forenzen haasten zich rond deze tijd (vier uur) huiswaarts. Op het terras van het Tell Hotel maken we kennis met een vrolijke kelnerin uit Terneuzen die al 12 jaar in Zwitserland woont. ’s Avonds bereikt ons via de tv het nieuws dat de beruchte Osama Bin Laden in Pakistan opgespoord en ter plekke gefusilleerd is door de commando’s van een overvalteam van US Navy Seals.

209

DAG 5 OBERALPPAS Andermatt - Oberalppas - Chur - Rijndal - Zürich Het is woensdag. We rijden zuidwaarts de autobaan af tot Wassen vlak voor de Bernard­ tunnel. Daar willen we beginnen met onze driepassenroute, maar de Sensenpas blijkt nog gesloten te zijn. Door dichte mist klimmen we via een serie galerijen naar het plaatsje Andermatt, waar we op een plein koffie drinken. We bekijken er de Mariahilf Kapelle op een heuveltje en de binnenstad met zijn historische panden, museum, Rathaus en barokke kerk. In plaats naar het westen richten we onze blik nu op het oosten waar zo blijkt de Oberalppas (2048 meter) wel open is. We passeren een stel dappere fietsers (vaak stelletjes, we hebben er respect voor) en genieten opnieuw van de vergezichten die zich steeds weer voor ons ontvouwen. Ook hier weer tal van kabelbanen, tandradspoorbaantjes en skiliften. De beroemde Glacier Express­trein met zijn toeristische panoramaramen passeert ons. Vijfenzeventig kilometer lang volgen we het Vorderrheintal dat bij de stad Chur uit komt. Daar drinken we koffie op een zonnig terras, Clim krijgt er Kuchen cadeau. In een half uur tijd (Jos had niet meer kleingeld voor de parkeermeter) bekijken we de stad met zijn kathedraal, de marktpleinen en zijn vele monumentale herenhuizen. Eigenlijk is de stad een langer verblijf waard, maar we sjokken terug om op tijd bij de auto te zijn. We zijn hier in de buurt van Klosters en Davos, maar een bezoek aan die plaatsen vinden we te tijdrovend. We volgen de autosnelweg die het mooie Rijndal tussen de besneeuwde pieken volgt tot aan de Walensee en de Zürchersee. Daar slaan we af richting Luzern, het is weer spitsuur. Onderweg wordt nog getankt. Pas tegen zes uur kunnen we ons op ons vaste plekje op het terras nestelen waar we bediend worden door de kittige Kitty uit Boedapest. DAG 6 GOTTHARDPAS Gotthardpas - Bellinzona - San Bernardinopas - Chur Die ochtend blijkt de Sensen­pas nog steeds dicht te zijn. We besluiten de Gotthard­pas via Andermatt en dus zonder de tunnel te nemen. Het weer is zonnig en het uitzicht is magistraal. Op de pas ligt nog een pakket sneeuw, soms moeten we tussen de sneeuwwallen doorrijden. Op de top is een uitzichtpunt waar we enige tijd van het panorama genieten. Het is er voelbaar kouder dan beneden in de dalen. Onder ons ligt heel nietig het plaatsje Ariolo. We dalen af, drinken koffie op een plein in Faida, waar al een onmiskenbare Italiaanse sfeer hangt. We zijn beland in Tessino, het Italiaans sprekende deel van Zwitserland. Door brede dalen zakken we af naar de oude stad Bellinzona, waar we na enig zoeken het Castello Montebello (Unesco) vinden, maar dat we gezien het tijdstip niet bezoeken. We kiezen voor een andere weg terug, alweer over een bergpas, nu de San Bernardino­pas. Ook mooi, maar minder spectaculair dan de Gotthard­pas. Onderweg stoppen we voor uitzicht bij een kiosk waar we bij een ouder echtpaar broodjes ham en kaas met koffie 210

bestellen. De man is LKW­Fahrer geweest en is al enige tijd Rentner. Hij heeft het verkoop­ punt voor nog eens vijf jaar gepacht, je moet toch wat te doen hebben in je oude dag. Na de nodige tunnels (we laten de oude haarspeldbochtpas voor wat hij is) bereiken we Chur. We nemen daar dezelfde route als gisteren terug naar het hotel. Daar lopen we naar het Bahnhofhotel, niet alleen voor pils, maar ook voor het avondeten. Het dagmenu bestaat uit Fleischkäse met spaghetti, brood en salade. Met vier consumpties erbij kost het ons omgerekend € 35, niet veel dus. DAG 7 BRIENZERSEE Luzern - Obsee - Brienz - Eiger en Jungfrau - Thunersee - Interlaken Vandaag is het vrijdag. Jos begroet bij het ontbijt een groepje toeristen uit Thailand met de authentieke Thaigroet “Sawadee!”. Hij ontbijt heel matig, want ’s ochtend om zes uur al heeft hij vanwege plotseling opkomende misselijkheid een langdurige douche genomen, die heeft gelukkig geholpen. We rijden via Luzern en langs de berg Pilatus en het stuwmeer Obsee naar de Brienzer See met zijn prachtige uitzichten op de zuidelijker gelegen bergketen met de reuzen van de Jungfrau en de Eiger. Onderweg stoppen we enkele malen voor foto’s van vergezichten, onder andere bij de pas van Brunig, slechts 1008 meter hoog. In Brienz, het stadje van de vioolbouwers, blijven we langer, wandelend rond de meeroevers en sigaretjes rokend aan de waterkant. Clim speelt nog even met een constructie van een Schroef van Archimedes bij een houten beeld van een beer. We drinken er onze eerste koffie aan een picknicktafel. Om één uur zoeken we onze auto weer op en rijden we via Interlaken naar de overkant om de bergen en dalen daar nader te verkennen. We zijn daar in Wilderswil en Grindwald echt niet de enige bezoekers. Hier ligt namelijk ook het hoofdstation van de populaire Jungfraubahn, het treintje en de kabelbaan naar de Top of Europe op de Jungfraujoch. De parkeerplaats staat vol bussen met Japanners. We rijden door over smalle weggetjes omhoog tot we niet meer verder kunnen bij het gesloten Hotel Aspen. Uitzicht over het gehele dal dat bebouwd is met verspreid liggende vakantiehuisjes. Koffie op het terras van een verlaten restaurant. We keren om, volgen een streekbus die tot hier gekomen is en kiezen bij Interlaken voor een rondje om de Thunersee heen. De zuidkant van het meer met het plaatsje Spiez is minder romantisch, er loopt een snelweg langs. Vanaf de drukke stad Thun, die een positieve indruk op ons maakt, rijden we via de noordkant met uitzicht op de Eigerwand (3970 meter), de Jungfrau (4159 meter) en de Mönch (4107 meter) terug naar Interlaken. Daar brengen we nog een uurtje door, de auto parkeren we bij een Tiefgarage bij het station. Koffie op een druk beklant terras. We bekijken de stad slechts oppervlakkig. Via Brienz en Luzern keren we terug naar Gisikon waar we bij het Bahnhofhotel binnen in de Stube moeten eten omdat het terras volledig door een vereniging is bezet. Aan de bar zitten sjofele figuren bier te hijsen. De bediening door een ietwat verlepte, oudere dame is gehaast, maar niet echt onbeleefd. 211

DAG 8 ZÜRICH Treinreis Zürich - stadsbezichtiging te voet Zaterdag, we krijgen een computeruitdraai met reisgegevens van de Frühstückdame (Jos betrapt haar met Free Cell spelen), stappen op de trein en sporen noordwaarts. In Zug moeten we overstappen, de gehele rit duurt 45 minuten voor een afstand van hemelsbreed 35 km, maar het traject is natuurlijk langer. Zürich heeft een groot kopstation, we komen aan op perron nummer 53! We lopen naar de hoofdingang waar men aan het werk is. De winkels en restaurants bij de leeg aandoende hal zijn in Jugendstil vormgegeven. Voor een zijingang staat een monumentaal beeldhouwwerk van de grootste bouwmeester van de stad met aan zijn voeten allegorische beelden. We lopen de befaamde Bahnhofstrasse af, waar zich tientallen banken en vooral designwinkels gevestigd hebben. Het is zaterdagmorgen, iedereen heeft vrij, het is zonnig lenteweertje en dus erg druk. We zijn vandaag snel moe en moeten om uit te rusten regelmatig onze toevlucht tot bankjes zoeken. Op de Paradeplatz speelt een fanfare, op een beschaduwd pleintje prijkt een standbeeld van de pedagoog Pestalozzi, een Zwitser. Na anderhalve kilometer komt het water van het meer in zicht. Daar komen de tramlijnen samen en liggen de aanlegsteigers van de talloze rondvaartboten. Dure hotels liggen aan de waterkant en het Bürkli Park, populair als stageplaats voor studenten van de Hogere Hotelscholen. We passeren de Quai Brücke waar de rivier de Limmat uit het meer stroomt richting Rijn. Tientallen zwanen dobberen rond op het azuurblauwe water. Overal zitten en liggen mensen te zonnen. We lopen de kades van de Limmat af tot aan de Hecht Platz waar we koffie drinken. Op het terras kan alleen geluncht worden, dus worden we voor enkel een kopje koffie naar binnen verwezen. Geen nood, daar liggen immers ook de kranten. Vervolgens lopen we langs de Wasserkirche en bezoeken we de Grosse Münster, de kathedraal van de stad. Die ligt aan de Zwingli Platz met een grote crypte waar alleen een groot beeld van Karel de Grote staat. De bronzen deuren zijn fraai, als ook de ‘brandramen’ van Giacometti sr. Aan de andere kant van de rivier ligt de Fraumünster die bestormd wordt door de Japanners om er de zes gebrandschilderde ramen van Marc Chagall te bewonderen. We vinden die niet zo bijzonder, ze zijn in verschillende kleuren geschilderd. We trekken de Altstadt met zijn karakteristieke gevels in. De Sankt Peter Kirche ligt op een heuvel, vlakbij de Lindenhof het oudste gedeelte van de stad. De kerk is sober zoals alle evangelisch­protestantse kerken. Ze onderscheidt zich door de wijzerplaat van de torenklok, die heeft een diameter van meer dan 8 meter en is daarmee de grootste van Europa. In een aflopende klinkerstraatje drinken we mineraalwater op een miniterras, de dame die ons bedient heeft direct in de gaten dat we Holländer zijn. We komen weer uit bij de Limmat met het Rathaus dat op een platform boven de rivier is gebouwd. We lopen nog enkele bruggen over en keren terug naar de Bahnhof. Met een sneltrein komen we tot Rotkreuz waar we de stoptrein naar Gisikon kunnen nemen, dat is één halte verder. Eten doen we weer bij het Speiserestaurant tegenover het station: koude kip met friet en salade. 212

DAG 9 TERUGREIS Luzern - Olten - Basel - Ludwigshafen - Mönchen-Gladbach - Roermond Jos rekent met zijn credit card af, totaal 1280 Zwitserse francs ofwel 1066 euro, niet mis voor acht nachten. We kiezen voor een andere autosnelweg naar Basel, deze keer via Olten waardoor we het verkeersknooppunt bij Zürich vermijden. Daarna gaat alles als gesmeerd, we krijgen geen echte Stau voor onze kiezen en het noodweer bereikt ons niet. Nog net voor zessen zijn we thuis om op tv de eindstrijd voor de voetbalbeker tussen FC Twente en Ajax te bekijken. De Tukkers trekken terecht aan het langste eind.

KASTEEL VAN OBERHOFEN AAN HET MEER

213

FRÄNKISCHE SCHWEIZ: NEURENBERG, BAYREUTH (2009) HERFSTREIS NAAR NÜRNBERG, BAYREUTH EN OMGEVING 1. ZATERDAG, 24 OKTOBER We vertrekken om 11.30 uur. Zonder enige Stau bereiken we even na half vijf ons hotel Berghof in het nietige gehucht Schermshöhe. We worden er begroet door een vrouw van onze leeftijd die speciaal voor ons het complete hotel openhoudt: inclusief het fosfo­ rescerend blauwe, verwarmde Hallenbad, het Solarium, de Kegelbahn en de Sauna. We zijn er de enige gasten. We krijgen er een soort suite toebedeeld met een apart tv­kamertje en een ruim balkon dat op de velden en weiden uitkijkt. Onze kamer heeft geen nummer, maar is veelzeggend Schönblick gedoopt. We drinken een pilsje op de goede afloop in de gemütliche Stube. Het restaurant is niet open, voor het avonddiner moeten we uitwijken naar de lokale Gasthof Schermshöhe, vijf minuten verderop gelegen; dat etablissement hoort ook bij het hotel. We eten bij deze familieonderneming elke dag rond zeven uur. Het is een rustig dorpscafé met een stamtafel waaraan lokale bewoners kalm aan hun biertjes zitten te nippen. De achtentachtigjarige grootmoeder lijkt er dag en nacht aanwezig te zijn. Zij is de kleindochter van de aartsvader Herr Scherm die dit gehucht gesticht en zijn naam gegeven heeft. Jos kan de verleiding niet weerstaan om zonder verdere plichtplegingen of de menukaart te raadplegen direct Schweinehaxe te bestellen. In het schemerlicht lopen we terug. Vannacht moet de klok een uur vooruit worden gezet, dat betekent dat we in het vervolg in de echte duisternis terug moeten lopen. 2. ZONDAG, 25 OKTOBER Op zondagmorgen staat er een klein ontbijtbuffetje voor ons klaar. De daaropvolgende dagen wordt echter gewoon onze tafel volledig gedekt. Precies om kwart voor negen, de afgesproken tijd, worden de gebakken eitjes geserveerd. De gastvrouw blijft vaak hangen om een praatje met ons te maken. Blijkbaar is ze gesteld op aanspraak, ondanks alle moeite die ze zich daarvoor moet getroosten. Franke-Metropole Neurenberg Tegen tienen begeven we ons naar het 40 km zuidelijker gelegen Neurenberg, ook wel de Franke­Metropole genoemd. Daar kunnen we onze Volvo in een Tiefgarage aan het Willy Brandt Platz aan de rand van de Altstadt parkeren. Het weer is niet al te best, de hele dag hebben we last van Sprühregen en mistflarden. Het is nog vroeg, we lijken er de enige toeristen te zijn. Enkele uren later zullen de bussen met onder andere Japanners en Italianen aankomen. We wandelen de nog vrijwel geheel intacte middeleeuwse stadsmuur langs, roken sigaretjes in de met herfstkleuren getooide parkjes en lopen bij het Opernhaus de binnenstad in. We komen uit bij het indrukwekkend grote Mauthalle, dat natuurlijk nauwgezet gerestaureerd is. Vervolgens bereiken we de gotische Lorenz Kirche (13e eeuw) 214

met een fraai vormgegeven portaal vol met heiligenbeelden. Om die te beschermen tegen de poep van duiven en ander gevogelte zijn ze omhuld met fijn kippengaas. Het gaat omlaag naar de rivier de Pegnitz die door de stad stroomt. Op de brug verwijlen we een tijdje om het Wahrzeichen van de stad te bekijken, het middeleeuwse Heilig Geist Spital dat boven de rivier gebouwd is en nu een duur restaurant herbergt. Aan de Hauptmarkt ligt ook de Frauenkirche (14e eeuw) met een prachtige klok in de gevel. In een hoek van het plein staat de hoge Schönen Brunnen, die je met zijn vergulde en fel gekleurde figuren bijna verblind. Imposante Rathaus Daarna gaat het omhoog naar de Sebaldus Kirche (ook 13e eeuw) en het imposante Rathaus met twee prachtig vormgegeven portalen. Daar bekijken we de hal en een soort schatkamer met regaliën van vroegere Duitse (of Beierse?) vorsten. In de kelders bevinden zich de martelkamers met folterwerktuigen, maar die bezoeken we niet. Via trappen en steil oplopende straatjes bereiken we het hoogste gedeelte van de stad aan de voet van de burcht. Het vakwerkgebouw van het Albrecht Dürer Haus (Dürer is de bekendste zoon van de stad) trekt veel bekijks. Door een eeuwenoude tunnel komen we uit aan de andere kant van de vesting, waar in de droge gracht volkstuintjes verscholen liggen. Voor we de burcht gaan bezichtigen drinken we eerst koffie in een gezellig en warm koffiehuisje dat iets met een heks te maken heeft. Kaiserburg De Kaiserburg ligt behoorlijk hoog en komt heel omvangrijk en schier onneembaar op ons over. Het is er drukker dan verwacht. Vanaf een van de platforms kun je goed de stad aan je voeten bekijken, helaas is het daar te mistig voor. Er liggen verschillende musea, maar die gaan we niet binnen. Clim koopt in een souvenirwinkeltje nog een Stocknagel van de stad, bedoeld voor zijn kastelein Henk Mulders. We dwalen nog wat rond door enkele nauwe straatjes, missen nog een paar mooie fonteinen en besluiten ons heil meer zuidelijk te zoeken en wel in het 4 km verder aan de stadsrand gelegen Dokumentationszentrum. Doku Zentrum Nazi-partij We hoeven niet lang te wachten op een bus die als eindbestemming het Doku Zentrum heeft. Daar worden we al direct getroffen door de omvang van het complex, dat ooit het hart van de Nazi­partij is geweest. Voor we de expositie in het enorme, hoefijzervormige Colosseum­achtige gebouw met zijn vijf verdiepingen (onafgewerkt met ruwe muren van baksteen) bezichtigen eten we een broodje in het restaurant. Daarna lopen we door de stalen skeletachtige gangen waar middels foto’s, originele filmopnames en affiches de opkomst en ondergang van de gruwelen van Hitler en zijn trawanten worden getoond. De entreeprijs bedraagt vijf euro. Het is er behoorlijk druk. We zijn niet echt onder de indruk, want we hebben in het verleden al genoeg documentaires gezien en concentratiekampen bezocht. Desondanks word je toch steeds met de neus op het feit gedrukt hoe waanzinnig oorlog en totalitarisme is. We maken buiten nog een wandeling rondom het gebouw langs 215

de vijver, eigenlijk meer een soort binnenzeetje waaruit de grootheidswaanzin van de zgn. Übermenschen blijkt. Met de tram keren we terug naar het centrum en onze auto. Even na vijven melden we ons bij ons hotel voor een pilsje (Clim) en koffie (Jos). ‘s Avonds doen we ons in het dorpscafé tegoed aan Ente en Gans. We vinden deze voor ons ongewone gerech­ ten niet echt bijzonder. MEER INFO NÜRNBERG Is na München de belangrijkste handelsstad van Zuid Duitsland. Ongeveer 900 jaar oude rijksstad. Een der mooiste steden van Duitsland. Ligt op beide oevers van de rivier de Pegnitz. Inwoners: ± 500.000 Veel industrie, doch moderne stad, maar ook wel vele echte middeleeuwse monumenten bijv. een 5 km. lange stadsmuur met zijn vele torens en poorten de langste van Duitsland. Elk jaar een bijzondere beurs voor hobbyisten. De grootste dierentuin van het hele continent: 60 ha. Na de oorlog werden hier de oorlogsmisdadigers, resp. leiders van het derde Rijk door het Internationale Militair Tribunaal veroordeeld, het bekende proces van Nürnberg. Het tribunaal werd gevormd door vier rechters: een Amerikaan, een Brit, een Rus en een Fransman. De voornaamste aanklachten waren misdaden tegen de vrede, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid. Bekende namen in deze processen zijn: Göring, Von Ribbentrop, Keitel, Seyss­Inqart en Hess. Een zeer bekende industrie is de Maschinenfabrik Augsburg Nürnberg ­ AG. ( M.A.N. ) Het hoogtepunt van deze onderneming was de bouw van de eerste dieselmotor ter wereld die in samenwerking met Rudolf Diesel werd ontwikkeld ( 1893­1897 ). Enkele bekende musea in Nürnberg zijn: Het speelgoedmuseum, het tinfigurenkabinet van Harald Kebbel, en het Verkeer­ en Postmuseum. 1. Functies Neurenberg is het bestuurlijke, dienstverlenende en culturele centrum Noord­Beieren. De industrie omvat m.n. elektrotechniek, machinebouw en automobielconstructie; voorts grafische, chemo­ metaal­, kunststof­, speelgoed­ en voedings­ en genotmiddelenindustrie. De handelsfunctie is aanzienlijk (o.a. bekende jaarlijkse speelgoedbeurs). Binnenhaven (1972) aan het Rijn–Main–Donaukanaal; luchthaven; metro (sinds 1967). De stad is zetel van een hooggerechtshof en van diverse maatschappelijke instellingen. De belangrijke culturele functie blijkt o.m. uit de aanwezigheid van de economische en sociaal­ en cultuurwetenschappelijke faculteiten van de universiteit Erlangen ­ Nürnberg, verschillende hogescholen (pedagogiek, techniek), een kunstacademie, een conservatorium en een planetarium. Er zijn verschillende belangrijke musea, w.o. het Germanisches Nationalmuseum (1852; Germaanse cultuur­ en kunsthistorie), een Verkeersmuseum, een Speelgoedmuseum, het Museum Natur und Mensch, het stedelijk museum (1958; in het Fembohaus) en het Museum Industriekultur, alsmede het Staatsarchief van Beieren (1806), diverse galerieën (Kunsthalle, 1969), bibliotheken en theaters, een opera en een dierenpark. 2. Stadsbeeld De stad, die tot de Tweede Wereldoorlog tot de best bewaarde grote steden uit de bloeitijd van de Duitse middeleeuwen behoorde, werd door een luchtaanval op 2 jan. 1945 grotendeels verwoest. Bij de wederopbouw is van het historische stadsplan uitgegaan. De belangrijkste herbouwde of gerestaureerde historische bouwwerken zijn de stadsmuren (4 km), met torens en burcht (Kaiserburg, 11de–16de eeuw) met Romaanse kapel (1190–1220); de gotische St.­Lorenzkerk (13de–14de eeuw) met laatgotisch hallenkoor (1439–1477); de eveneens gotische Frauenkerk (14de–16de eeuw) met het befaamde uurwerk Männleinlaufen; de St. Sebalduskerk, een ca. 1240 begonnen laatromance/

216

vroeggotische pijlerbasiliek met gotisch dubbelkoor (westtorens tussen 1481 en 1490 voltooid). Het Fembohaus (tweede helft 16e eeuw) is het mooiste bewaard gebleven historische patriciërshuis. Het deels gotische stadhuis is herbouwd. Neurenberg bezat een aantal fraaie fonteinen, waarvan de Schöner Brunnen op de Hauptmarkt (eind 14e eeuw) slechts licht beschadigd werd. Van het belangrijke kunstcentrum dat Neurenberg in de late gotiek was, getuigen ter plaatse nog sculpturen van o.a. Veit Stoss (Engelsgruss, 1518; St. Lorenzkerk), Adam Kraft (epitaaf familie Schreyer, 1492; St. Sebalduskerk; sacramentshuis, 1496; St. Lorenzkerk), Peter Visscher (bronzen grafmonument van Sebaldus, 1519; St. Sebalduskerk) en Michael Wolgemut (zijvleugels Peringsdörfer Altar, thans in de 20ste­eeuwse Friedenskerk); in de Lorenzkerk bevindt zich ook het Imhoff­Altar (ca. 1420). Van Albrecht Dürer bevindt zich oorspronkelijk werk in het Germanisches Nationalmuseum en reproducties in het naar hem genoemde huis (sinds 1971 museum en expositieruimte), waar hij van 1509 tot zijn dood woonde. Van de door Peter Flötner ontworpen zgn. Hirschvogelsaal zijn slechts gedeelten van de interieurdecoratie bewaard gebleven (1534; Altstadtmuseum). Uit het begin van de 20ste eeuw bleven o.m. het centraal station (1900–1905) en de opera (1903–1905) bewaard. Uit de nationaalsocialistische tijd dateren het Zeppelinfeld (1937; A. Speer) en het Congreshuis (1937; L. Ruff), beide onvoltooide herinneringen aan het door Hitler geplande Rijkspartijdagcomplex. 3. Geschiedenis Het ontstaan van de stad gaat terug op de burcht Nourenburc, die hier ca. 1000 op een kruispunt van handelswegen werd gebouwd. De later ontstane nederzetting kreeg in 1200 stadsrechten. Dankzij de door Frederik II (Reichsunmittelbarkeit, 1219) en Lodewijk de Beier (tolvrijheid, 1332) verleende privileges, maakte de stad een snelle economische ontwikkeling door, met als hoogtepunt de tweede helft van de 15e eeuw. De Reformatie (1524–1525) bracht daarna een grote culturele ontwikkeling, die tot de Dertigjarige Oorlog aanhield. De regels van de Neurenbergse Meistersinger vonden ook elders navolging; de bekendste Meistersinger was Hans Sachs. In 1792 en 1796 werd Neurenberg bezet door Beierse en Franse troepen; in 1806 ging de status van Rijksstad verloren en kwam Neurenberg aan Beieren. Ten tijde van het Derde Rijk werd de stad bekend als die van de partijdagen van de NSDAP (sinds 1933); in 1935 werden hier de Neurenberger wetten afgekondigd. Na de Tweede Wereldoorlog was de stad het toneel van de Neurenberger processen. BEZIENSWAARDIGHEDEN Mauthalle / Deze stamt uit (1498­1502) met de Mautkeller, nu een restaurant. St.Lorenzo-Kirche / (13­14e eeuw) Dit is de mooiste en grootste kerk van de stad, met een roosvenster van negen meter doorsnee in de westgevel, bijzonder mooi gebrandschilderde ramen in het koor, een tabernakel uit 1496 van Adam Kraft. (de meester en zijn gezellen zijn er op uitgebeeld). Achter het hoofdaltaar het zgn. Krellsche Altar met de oudste voorstellingen van de stad uit 1480. Aan het gewelf de bekende Engelengroet van Veit Stoss. Nassauer Haus: Tegenover deze kerk gelegen, tegenwoordig restaurant. Hauptmarkt / Hier vinden we de zgn. "Schöner Brunnen" rijk met figuren versierd en geldt dan ook als de mooiste fontein van de stad. Deze stamt uit de 14e eeuw. Het toont ons een 19 meter hoge stenen

217

piramide met 40 figuren, waaronder Mozes en de profeten, verder de zeven keurvorsten en de vier evangelisten enz. Frauenkirche / (1355­1361) Dit is een der mooiste hallenkerken van Duitsland. Het interieur bevat het zgn. Tucherse Altar uit 1440, gemaakt door Albrecht Dürer en twee epitafen gemaakt door Adam Kraft. Deze kerk wordt bekroond door een uurwerk met Karel IV en de zeven keurvorsten die om precies 12.00 uur langs de keizer gaan lopen. Anderen knielen en blazen op een trompet. St.Sebalduskirche / Deze is reeds ingewijd in 1273. Het is een zgn. pijlerbasilica met drie schepen en twee koren. Het oostelijke koor werd van 1361­1379 verbouwd. Aan de buitenkant zien we de verschillende beeldhouwwerken zoals het zgn. Schreyerssche Grabmal van Adam Kraft. In het oostkoor (1492) in het interieur staat het meesterwerk van de Duitse Gietkunst, nl. het Sebaldusgraf van Peter Vischer en diens zonen, gemaakt in 1519. Een aangrijpende kruisingsgroep van Veit Stoss ziet in de zuidelijke torenbogen. De Burcht - Kaiserburg / Deze is gesticht ten tijde der Staufen en heet de Kaiserburcht, deze heeft een Romaanse dubbele kapel, keizer en ridderzaal. Bij deze burcht begint de vijf km lange stadsmuur. Zoals reeds eerder verteld, is Nürnberg ondanks de zware beschadiging in de jongste oorlog, een van de rijkste steden van Duitsland betreffende de oude vestingwerken, en oude stadsmuren en torens. In deze oude stadsmuren de resten van de Kaiserburcht welke een oude vesting was, er zijn nog vier oude poorten bewaard gebleven. De oude stadsmuren en poorten werden in de middeleeuwen diverse keren versterkt en verbouwd. (het hele project vestingwerken werd reeds voltooid in 1452), dit bestaat uit een binnen en buiten muur met gracht. De muur is zes meter dik en de gracht op plaatsen wel twintig meter breed. In totaal zijn er nog ca. 128 wachttorens overgebleven. In de Burgstrasse op no. 15 bevindt zich het Fembo­Haus, dit is het mooiste voorbeeld van een Nürnbergs patriciërshuis uit het jaar 1591. Het interieur toont u de ontwikkeling van stadsbeeld en wooncultuur. Heilig‑Geist‑Spital / Aan de andere kant van de Pegnitz ligt de wijk Lorenzerstadt. U bereikt dit stadsdeel via allerlei schilderachtige straatjes en marktpleintjes als de Trödelmarkt. Diverse bruggetjes leiden naar de andere zijde. Voordat u naar de overkant gaat, kunt u nog een bezoek brengen aan het Heilig‑Geist‑Spital, dat gedeeltelijk over het water is gebouwd, ten westen van de Spital‑Brücke. Opvallend is het hoge steile dak met de vele dakkapellen en de erker met torentje en vakwerkbouw. Altstadthof / Dit hofje herbergt diepe kelders die in de Middeleeuwen in vier verdiepingen onder de hele stad zijn aangelegd en als opslagruimten in gebruik waren voor voedsel, water en wijn. Deze 'Felsengänge' dienden in de Tweede Wereldoorlog als schuilkelder en zijn nu dagelijks te bezichtigen. De precieze tijden zijn bekend bij het toeristenbureau aan de Hauptmarkt. Albrecht‑Dürer‑Haus / In een schilderachtig 15e‑eeuws vakwerkhuis is het Albrecht ‑Dürer ‑Haus ondergebracht. Het huis werd door deze kunstenaar van 1509 tot 1528 bewoond. Binnen zijn schilderijen van tijdgenoten van Dürer te zien.

3. MAANDAG, 26 OKTOBER 2009 Ebermannstadt We tanken bij de Toyota Garage Spies, waarna we een aanvang maken met onze rondrit door de Fränkische Schweiz. We hebben voor een route met de klok mee gekozen. We zitten in het zuiden van dit gebied, dus rijden we westwaarts. Het wordt meer een stop-and-go 218

ritje door een deels bebost heuvellandschap met hier en daar grillige rotsformaties die uit de bodem oprijzen. Veel van die opvallende klippen worden bekroond met een burcht, een Schloss of in ieder geval een ruïne. In het iets grotere plaatsje Ebermannstadt pauzeren we, maken een “stadswandeling” tot aan de rivier met een watermolen en drinken er koffie in een leeg burgerlijk hotel. Egglofstein / Tüchersfeld / Pottenstein In het volgende stadje Egglofstein koersen we rechtstreeks af naar de burcht die als een zwaluwnest boven een afgrond hangt. We bezichtigen er de kapel en het ons omringende landschap. Ook in Tüchersfeld en Pottenstein maken we een dorpswandeling. De burcht hier torent machtig boven de oude vakwerkhuizen uit. We volgen de loop van een riviertje en stoppen nogmaals een keer of twee. Ons valt op dat deze streek al een lange traditie van toerisme kent. In ieder dorp vallen de vele Hotels, Gasthöfe, Pensions en Fremdenzimmer ons op. Al voor de oorlog waren deze oorden populair bij onder meer de stadsbewoners van Berlijn; hier konden ze naar hartenlust tegen de klippen op klettern. Gössweinstein Een aparte belevenis maken we mee als we de waterloop verlaten en wat hoger land opzoeken. In Gössweinstein ligt een ware basilica die als bedevaartsoord dient. Het interieur van de kerk is in barokstijl vormgegeven. Ernaast ligt een groot klooster, erachter een terrein waar de pelgrims zich kunnen vermaken door te bidden bij een Golgotha, kruisen, beelden en zo. We drinken in het dorp koffie met nemen er gebak bij een Konditorei. De obligate burcht, die er overigens van een afstandje fraai uitziet, laten we letterlijk links liggen. We genieten van een zonnetje hier, de rest van de dag wordt dat waterig zonnetje afgewisseld door gestaag vallende “Sprühregen”. Betzenstein Vervolgens verdwalen we een beetje, deels doordat we slechts een zeer grove kaart ter beschikking hebben. Jos gebruikt zijn oriëntatievermogen en dirigeert chauffeur Clim pal zuidwaarts. Zijn tactiek is succesvol en we belanden weer in ons bekende contreien en wel in het stadje Betzenstein (onder die gemeente valt ons gehucht Schermshöhe), waar we voor het laatst vandaag een rondwandeling maken. Ook hier weer een oude kerk, een ruïne en veel vakwerkhuizen, maar echt bekoren kan het oord ons niet. Gezegd dient te worden dat we ons slechts tot het centrum beperkt hebben; daarbuiten schijnen zich toch wel enige bezienswaardigheden te bevinden. Om half vijf melden we ons weer bij het hotel, waar we met de praatgrage hospita een langdurig gesprek over de laatste wereldoorlog voeren. Ze heeft ook ver gereisd en is o.a. in Amerika en Moskou geweest. Die avond zitten we aan de maaltijd (Schweineschäuble, ofwel schouder van het varken: behoorlijke portie, smaakvol vlees), als ineens de hele gelagkamer volloopt. Er is een Bürgersammlung belegd voor alle inwoners uit de omliggende gehuchten en dorpjes die 219

geïnteresseerd zijn in een internetverbinding met ADSL. De streek is zo afgelegen dat er op dit gebied nog geen infrastructuur is aangelegd en het surfen op het net nog uiterst traag via een modem verloopt. Het punt is dat de inwoners de aanleg van een netwerk grotendeels uit eigen zak moeten betalen. Er wordt onder meer een powerpoint­presentatie met technische data en prijsvergelijkingen getoond. Jos komt dit allemaal aan de weet als hij buiten met een tweetal lokale dames een sigaretje aan het roken is. 4. DINSDAG, 27 OKTOBER Cultuurstad Bayreuth We verheugen ons op een bezoek aan de oude cultuurstad Bayreuth dat we bereiken via de autosnelweg. We kunnen de auto achter de Markgräfische Oper parkeren, maar het gebouw is nog gesloten. Na even wachten worden we vergast op een sound­and­light show over het leven en de constructieve kunstopvatting van Markgräfin en mecenas Wilhelmine uit de 18de eeuw. De presentatie met veel dia’s en barokmuziek bevalt ons zeer, evenals de prachtige vormgeving van het interieur. De zaal is niet groot, maar letterlijk elke centimeter is er op de een of andere manier bewerkt. We zijn met slechts 6 personen, waaronder 2 Japanse jongedames. We strijken op een terras neer voor koffie en gebak en slaan de pubercapriolen van een schoolklas op excursie gade. Classicistische centrum: Stadthalle en Alte Schloss Daarna bekijken we het in voornamelijk classicistische stijl opgebouwde centrum. Natuurlijk zijn die prima onderhouden, laat dat maar aan de Duitsers over. We bekijken er het stadhuis, de Stadthalle en het Alte Schloss met okerkleurige muren. Een van de hoofdstraten komt bijzonder harmonieus over met aan weerszijden stadspaleisjes in neoklassieke stijl. Een hele tijd verblijven we in de Hofgarten van het Neues Schloss. Het is een langwerpig park, door­ kliefd met waterpartijen waarover romantische bruggetjes zijn aangelegd. De uitbundige herfstkleuren maken alles nog net even aantrekkelijker. Natuurlijk staan er namaak­antieke beelden langs de lanen en wandelpaden. Na even gezocht te hebben stoten we toch nog op het eenvoudige graf van de componist Richard Wagner en zijn geliefde (vrouw?) Cosima. Het ligt in de tuin van de Villa Wahnfried dat aan de Hofgarten grenst. We lopen terug naar het paleis, een gang met een trappenhuis dat naar de ingang voert leidt ons naar de Schlossplatz die gedomineerd wordt door een fontein met een gigantisch beeld van een keizer te paard. We hebben genoeg gezien, zoeken de auto op en rijden om twee uur een kilometer of tien door naar het westen. Schloss Fantasie Daar ligt het paleisje Schloss Fantasie op ons te wachten, omringd door een prachtig Engels park, maar met name voor Jos iets te heuvelachtig. Het paleis is pas vanaf vorige week voor bezoekers gesloten, een tegenvaller. De beelden en de cascades zijn ter bescherming tegen 220

de weergoden voorzien van houten bekistingen zodat er niets van te zien is. De hoofd­ attractie, de Neptun Brunnen, kunnen we dan ook niet bezichtigen. We zetten daarom maar koers naar de Thermen, een modern waterparadijs met veel in– en outdoor zwembaden, sauna’s, bubbelbaden, glijbanen. Het is met behulp van subsidies van de EU gebouwd met als doel de kwakkelende economie van de streek een impuls te geven. We drinken er koffie, maar hebben er eigenlijk verder niets te zoeken. Jos dacht abusievelijk dat het hier om een ouderwets negentiende­eeuws kuuroord ging. Om vijf uur bereiken we ons uitgangspunt, het Berghotel in Schermshöhe. De gastvrouw staat ons al op te wachten. We bespreken het leven van enkele sporthelden, onder andere dat van Steffi Graf, door Clim steevast “die Gräfin” genoemd. We roken samen met haar een sigaretje op het buitenterras. MEER INFO BAYREUTH De romantische ligging van de stad Bayreuth (345 m; 70.000 inwoners) aan de Rote Main tussen het Fichtelgebirge en de Frankische Jura trekt vele toeristen aan. Het is de hoofdstad van Oberfranken. Er is zelfs een universiteit, met een pedagogische en natuurwetenschappelijke faculteit. De werkgelegenheid van de bevolking van Bayreuth en omstreken wordt voor een belangrijk deel bepaald door de industrie: textiel, machinebouw, elektronica, sigaretten, glas en porselein. Ook beschikt de plaats over diverse brouwerijen waar speciale biersoorten vervaardigd worden. In een12e‑eeuwse oorkonde wordt voor het eerst over de nederzetting 'Baierrute' gesproken. Deze naam herinnert aan Beierse stammen die het gebied in de Vroege Middeleeuwen hadden veroverd. Deze Bajuwaren hadden de uitgestrekte bossen gerooid en er een omvangrijke nederzetting gesticht. Omstreeks het midden van de 13e eeuw kreeg de plaats stadsrechten, waarna de stad in handen kwam van het adellijke geslacht Hohenzollern. In de Late Middeleeuwen werd Bayreuth een invloedrijke handelsstad. De plaats lag aan een kruispunt van belangrijke handelswegen naar Noord‑Bohemen, Nürnberg en Saksen. In 1361 verleende keizer Karel IV de stad muntrechten. De daaropvolgende eeuwen stonden in het teken van religieuze oorlogen. Diverse malen werd Bayreuth verwoest en geplunderd. Betere tijden braken in de eeuwen daarna aan, waarvan de meeste monumenten in de stad nog stille getuigen zijn. Onder de burggraven Christian Ernst en Friedrich maakte de stad in de 17e en 18e eeuw namelijk een belangrijke bloeiperiode door. Overal werden prachtige barokke huizen en paleizen opgericht, die het hedendaagse aanzien van Bayreuth voor een groot deel bepalen. In 1810 kwam Bayreuth onder Beiers bestuur. Al wandelend door het centrum komt u in aanraking met de meeste bezienswaardigheden. Strenge geordende classicistische gevels en pompeuze barokke huizen wisselen elkaar af. Wie aankomt op het station, is binnen een paar minuten in het hart van de stad. De Bahnhofstrasse leidt naar het Luitpoldplatz. Op de hoek van de Opernstrasse ziet u het fraaie 18e‑eeuwse barokke theater, of Opernhaus, van de bouwmeester Saint Pierre. Deze architect is verantwoordelijk voor een groot deel van de barokke bouwwerken in de stad. Het interieur is overweldigend. De decoratie is het werk van de Italiaanse architect Giuseppe Bibiena. In mei en juni vinden hier (internationale) muziek‑ en theatervoorstellingen plaats. Er schuin tegenover ligt het Neues Rathaus, een lelijk modern gebouw waar het toeristenbureau gehuisvest is. Iets verder staat aan de Maximilianstrasse het Altes Schloss met de 16e‑eeuwse achthoekige toren die tot ver in de omtrek te zien is. Achter de barokke gevel gaan 13de‑eeuwse funderingen en muren schuil. Het rococo­interieur van de slotkerk is een

221

bezichtiging waard. De Maximilianstrasse is de autovrije winkelstraat van Bayreuth, zodat u er in alle rust kunt genieten van de vele kleurrijke gevels en erkers die deze straat sieren. Het Neues Schloss dicht bij de Ludwigstrasse werd tussen 1733 en 1755 gebouwd door de architect Saint Pierre en is een prachtig voorbeeld van barokke bouwkunst. Het barokke en rococointerieur is beslist de moeite waard. Binnen zijn maar liefst 38 pronkkamers te zien. U kunt een bezoek brengen aan de Staatsgalerie met 18e‑eeuwse schilderkunst, het Archeologisches Museum en het Chinese kabinet. Achter het kasteel ligt de fraaie hoftuin, oorspronkelijk aangelegd in barokstijl en in de vorige eeuw veranderd in Engelse landschapsstijl. Slingerende paden en verspreide boomgroepen hebben daarbij de plaats ingenomen van een strak geordende plattegrond met symmetrische motieven, beelden op hoge sokkels, rechte lanen en geschoren hagen. Van de oorspronkelijke aanleg zijn de fonteinen en de grote vijver bewaard gebleven. Bayreuther Festspiele Meer nog dan om zijn architectuur is Bayreuth internationaal bekend vanwege de Festspiele. De Bayreuther Festspiele zijn voor veel mensen een begrip. De plaats is onlosmakelijk verbonden met de componist Richard Wagner, wiens muziek tijdens de jaarlijks terugkerende Festspiele ten gehore wordt gebracht. Opera's met zware, indrukwekkende klanken en gedragen muziekstukken bepalen voor een belangrijk deel het oeuvre van deze Duitse musicus, wiens woonhuis aan de rand van het slotpark gelegen is. Wagner liet deze villa in 1873 in neorenaissancestijl bouwen en gaf het huis de naam 'Haus Wahnfried', nu doet het pand dienst als Richard‑Wagner ‑Museum. In dit leuke museum wordt op een duidelijke manier een overzicht gegeven van de geschiedenis van de Bayreuther Festspiele en het leven van de componist. Aan de werken van Wagner is veel aandacht besteed Aan de overkant van het spoor liggen nog enkele bezienswaardigheden die u tijdens uw bezoek aan Bayreuth niet mag overslaan. Als u iets omloopt, kunt u de barokgevels aan de Friedrichstrasse bewonderen en dan via de Ludwigstrasse teruglopen naar de Opernstrasse en het Luitpoldplatz. Bij de Bahnhofstrasse slaat u rechts de Tunnelstrasse in, die u afloop naar de St Georgen, een vroegbarokke kerk met daar dichtbij een barokkasteeltje. Ten noorden van het centrum treft u het in 1876 gebouwde Festspielhaus aan. Het gebouw, dat naar een concept van Richard Wagner is gemaakt, ligt te midden van groenpartij en op de zogenaamde Grüne Hügel (Groene heuvel) en staat van eind juli tot eind augustus in het teken van de muziek van de beroemde componist Richard Wagner. Het decor van het theater leent zich bijzonder goed voor de uitvoering van de opera's van Wagner. Stijlvol en elegant gekleed verschijnen de bezoekers voor het barokke gebouw; de dames in het lang, de heren in zwart driedelig kostuum. Wie een kaartje voor een uitvoering wil bemachtigen, moet dit ruimschoots van tevoren doen. Het toeristenbureau verstrekt hierover informatie. Als u een kijkje in het interieur wilt nemen, moet u ook het toeristenbureau om informatie vragen. Omgeving Vier kilometer ten oosten van Bayreuth ligt het fameuze Schloss Eremitage, het zomerverblijf van de markgraven. Een statige oprijlaan vormt de toegang tot dit fraaie buiten, gelegen in een schitterende omgeving temidden van uitgestrekte groenpartijen. Eigenlijk is er sprake van twee kasteeltjes. Het oudste pand stamt uit 1718 en biedt veel rococoversieringen. Ook kunt u er schilderijen van de markgravin Wilhelmine bezichtigen en een bezoek brengen aan het Japanse lakkabinet. Van het tweede kasteeltje uit 1753 is de buitenkant bijzonder opvallend. Vergulde kapitelen, ornamenten en versieringen van veelkleurige glasscherven en stenen dragen bij aan het sprookjesachtige uiterlijk van het gebouw.

222

Mooi is de Sonnentempel, een achthoekig gebouwtje met een bekroning van Apollo en een vierspan. Ook een wandeling door de barokke tuin van het zomerverblijf is een lust voor het oog. Het park is fraai gelegen in een heuvelachtig landschap waar de Rote Main zich doorheen slingert en behoort tot de hoogtepunten van de barokke tuinkunst. Kunstmatige grotten en waterpartijen met grote fonteinen fleuren de tuin op. Zoals ook in veel andere Duitse slottuinen gebruikelijk is, vindt u een tijdschema voor de waterspuitende fonteinen bij de ingang van het oude slot. Hoewel het sprookjesachtige karakter van het slotpark voor een groot deel bewaard is gebleven, moet het er ruim twee eeuwen geleden nog veel aantrekkelijker hebben uitgezien.

5. WOENSDAG, 28 OKTOBER Eremitage Paleis We gaan op weg naar het paleis de Eremitage dat ten oosten van Bayreuth ligt. Om half elf komen we er aan en concluderen dat we de eerste en voorlopig enige bezoekers zijn. Ook hier zijn de beelden afgedekt in het weids aangelegde park. We kunnen er wel genieten van de warme herfsttinten. Hoogtepunt is de Zonnetempel, die overdadig verguld is en met tal van figuren opgesierd. Ook een Chinese paviljoen op een kunstmatig opgeworpen heuvel mag er zijn. Het paleis zelf is opgetrokken uit ruwe steen, het lijkt wel van vulkanische oorsprong. Het is gesloten voor bezoekers, we zijn net weer te laat in het seizoen gekomen. Verder zijn er kunstmatige grotten, waterpartijen en pergola’s te bewonderen. Bierstad Kulmbach Ons volgende doel is de bierstad Kulmbach, bekend van de tv­spots op de Duitse televisie. We parkeren bij de Bahnhof en moeten daarna nog een stuk lopen om in de aantrekkelijke Altstadt te geraken. We arriveren er bij het scheiden van de ochtendmarkt waar Thaise (Piyachatjes!) en Vietnamese vrouwen ijverig de rommel opruimen. De scholen gaan uit, opvallend zijn de loodzware rugzakken waarmee de Duitse kindertjes hun rug overbelasten. Het oude centrum is best de moeite waard, met name het stadhuis en de patriciërswoningen trekken onze aandacht. Hoog boven de stad houdt de immense Plessenburg een oogje in het zeil, we bezoeken deze vesting echter niet. Vestingstad Kronach Niet ver hier vandaan ligt Kronach, een vergelijkbare vestingstad. We parkeren ergens aan de straat en trekken te voet de vestingheuvel op. Deze hoogte is geheel ommuurd en telt in feite slechts 2 hoofdstraten waarlangs oude gebouwen uit de 16e, 17e en 18de eeuw liggen. We komen tot aan de ingang van de burcht Rosenburg, daar laat Jos het afweten met zere knieën die hij tijdens de beklimming van de steil oplopende straten heeft opgelopen. Ook hier zijn de bomen in uitnodigende herfstkleuren getooid. We drinken koffie en Clim bestelt een Schwarzwaldkuchen in een Konditorei (bakkerij/lunchroom) vol kwieke senioren, waar­ onder een stel Groningers. Op de terugweg naar de Volvo ontdekken we een openbare bibliotheek in een soort telefooncel, een uniek gemeentelijk project dat we nog nergens anders gezien hebben. 223

MEER INFO KRONACH Stad van kunst, cultuur en levensvreugde, deelstaat Beieren Schilderachtige straatjes, prachtige vakwerkhuizen, fonteinen, poorten, torens en weergangen ­ zo presenteert zich de, door de middeleeuwen gevormde stad, geboorteplaats van de beroemde schilder Lucas Cranach de Oudere aan haar gasten. Hoog boven al dit stadsschoon troont de Vesting Rosenberg, die al van ver als typisch kenmerk van Kronach zichtbaar is en met zijn oppervlakte van 23,6 ha. als het grootste middeleeuwse burchtcomplex van Duitsland en als belangrijk nationaal monument bekendheid geniet. Veste Rosenberg De burcht is een van de best bewaard gebleven vestingwerken in Duitsland. De oorsprong was het stenenhuis met toren, dat van 1128­1130 in opdracht van bisschop Otto I van Bamberg boven de stad tussen de riviertjes Kronach en Haslach gebouwd werd en dat overeen­kwam met het huidige onregelmatige hart van het bouwwerk. In de tweede helft van de 14de­eeuw werd het gebouw als hoeksteen van het Bambergse aartsbisdom aanzienlijk vergroot en van 1475­1487 tot een vesting gemaakt. De kernburcht werd in de 16de eeuw tot bewoonbaar slot verbouwd, dat in 1730 van B. Neumann de huidige vorm kreeg. Hier bevindt zich ook de 15de­eeuwse burchtkapel. Tot 1866 heeft het geheel als vesting dienst gedaan, tegenwoordig biedt het onderdak aan het zeer bezienswaardige Frankenwald­Museum, de Fränkische Galerie van het Bayerische Nationalmuseum, het Duitsland­ informatiecentrum van de Bayerische Staatskanzlei en aan een jeugdherberg. Katholieke parochiekerk St. Johannes Baptist De drieschepige gotische hallenkerk (omstreeks 1400) is in het begin van de 16de­eeuw vergroot met een westdeel, dat het oudere in hoogte overtreft. Opmerkelijk is het rijkversierde laatgotische portaal aan de noordzijde van het westwerk (later ingebouwd) met een Johannesbeeld. Origineel is de laatgotische Annakapel (1513) aan de oostzijde van het koor, waarvan de fundamenten romaans zijn. Andere bezienswaardigheden In het Haus zum scharfen Eck, een 16de­eeuws vakwerkhuis, zou Lucas Cranach de Oudere geboren zijn. Het voormalige Kommandantenhaus (Marktstrasse) is een statig woonhuis uit de 16de eeuw. Voorts: het raadhuis (1583), Spitalkirche (1467), H. Kruiskapel (Kreuzberg, 17de eeuw), kloosterkerk St. Petrus van Alcantara (1670­1672), de Melchior­Ottozuil (1654), de katholieke St. Annakapel (15de eeuw). Rond het marktplein en in de Lucas­Cranach­Strasse. getuigen vele goed bewaard gebleven huizen van de bloei van de stad in de late middeleeuwen, de tijd van de barok en het classicisme. Stadsversterkingen uit de 14de eeuw en uitbreidingen in de 17de eeuw.

Bedevaartsoord Vierzehnheiligen Tenslotte brengen we nog een bezoek aan het bedevaartsoord Vierzehnheiligen. Het is er niet druk, de vele goed geoutilleerde souvenirstalletjes hebben dan ook gebrek aan klan­ dizie. De basiliek is hoog gelegen op de oostelijke heuvelrug van een rivierdal. Aan de overkant van het dal ligt het klooster Banz (ontworpen door de beroemde Dientzenhofer) op een soortgelijke plek, maar vanwege het vergevorderde uur (Clim wil altijd op tijd terug in het hotel zijn) zien we af van een bezoek aan dat grote complex, dat momenteel in gebruik is als chique conferentieoord. Het interieur van de kerk is bijzonder overdadig uitgevoerd in 224

barokstijl, maar dat verrast ons niet: kort geleden hebben we de vele bijna identieke barokkerkjes in de Allgäu bezocht, vandaar. Architect van dit sacrale meesterwerk was Balthasar Neumann, wiens werk we ook al o.a. in Brühl en Würzburg hebben kunnen bewonderen. Midden in de kerk (en niet zoals elders aan de zijkant of in de apsis) rijst een enorm altaar op, rijk versierd met de beelden van de veertien heiligen die te herkennen zijn aan hun attributen, bijvoorbeeld met een boek, een draak (St. Joris) of zonder hoofd (Dionysos). De afdeling waar ex­voto’s en schilderijtjes en foto’s van devote christenen tentoongesteld worden vinden we interessant. Uit dank­ baarheid: Wegens behouden terugkeer uit Rusland; Val van de hooizolder zonder gevolgen; Op hol geslagen paard; Ongedeerd gebleven ondanks nabije granaatinslag, Verborgen vluchteling niet ontdekt door voorbij marcherende Sovjetsoldaten, etc. Als we naar het museum naast de kerk lopen (Franciscaner monniken, expositie regalia e.d.) worden we opgeschrikt door een luidruchtig gebalk, het blijkt afkomstig te zijn van een spastische gehandicapte (tegenwoordig politiek correct een “persoon met een beperking” genoemd) die door een vrouw aan de hand wordt geleid. Op de terugweg moeten we zo nodig tanken, dat lukt langs een van de vele snelwegen die onze oosterburen kennen, in dit geval de Autobahn van Bayreuth naar Bamberg. Als we tegen zevenen het hotel bereiken is de duisternis al lang ingevallen. De klok is al eerder een uur vooruit gezet, het is nu dus wintertijd. Derhalve geen afsluitend pilsje of koffie meer in de gelagkamer. We kunnen tevreden terugzien op een vol bezette dag met veel bezienswaardigheden. MEER INFO REGIO FRANKENLAND / FRÄNKISCHE SCHWEIZ Wie heeft niet van Bamberg, Würzburg en Nürnberg gehoord, historische steden in een aantrekkelijk landschap. Het schilderachtige Bamberg, met vakwerkhuizen en felrode daken is gelegen aan de oevers van de rivier de Regnitz. Nürnberg strekt zich uit langs beide oevers van de rivier de Pegnitz. Würzburg was eens een bisdom van allure. De vele historische bouwwerken doen hier de geschiedenis van de machtige bisschoppen herleven. Wijn­ liefhebbers zijn op hun plaats in Franken, waar een overvloed aan glooiende wijnvelden op de bezoeker ligt te wachten. Fraai is het natuurpark Fränkische Schweiz, maar ook het Rhön ­ gebergte en het in het uiterste oosten gelegen Fichtelgebirge bij de grens met Tsjechië bieden ongerept natuurschoon. Bayreuth is de geschiedenis ingegaan als de plaats van Richard Wagner. Elk jaar worden er opera's van deze componist ten gehore gebracht.

225

FRANKENLAND Het “hart van Duitsland” – een betovering van tegenstellingen Het altijd groene landschap van dit Middengebergte in het noorden van Beieren bestaat uit 15 streken op een oppervlak van ongeveer 30.000 vierkante kilometer. Veel gasten beschouwen het als een “verkleinde uitgave” van Duitsland. Meer dan de helft van Franken wordt in beslaggenomen door in totaal 9 beschermde natuurgebieden. Toch heeft niet alleen de natuur Franken verwend, maar ook de steden met hun grootse geschiedenis. Neurenberg, Bayreuth, Würzburg, Bamberg, Kulmbach, Ansbach, Aschaffenburg of Eichstätt – en niet te vergeten ­ Dinkelsbühl en Rothenburg o.d.Tauber zijn architectonische glanspunten in het Frankenland. De tot ver over de grenzen bekende kerst­markten lokken elk jaar weer duizenden bezoekers. Een oeroud gebergte in het noordoosten van Franken is het Fichtelgebergte. Deze streek vormt de waterscheiding tussen de Noordzee en de Zwarte Zee. In deze mystieke sfeer ontstonden sagen over moeras­ en bosgeesten, geheime grotten met schatten en verborgen goudopslagplaatsen. Dit gebied was belangrijk als centrum van de goud­, zilver­ en tinmijnbouw. Bij een ontdekking door de Frankenalb ten oosten van Neurenberg, met haar glooiende bergen en heuvels, vaak bekroond met burchten, neemt men natuurlijk de voet van het gaspedaal. Hier moet men eigenlijk wandelen en fietsen, in het voorjaar genieten van de prachtig bloeiende fruitbomen en in het najaar de betovering ondergaan van de enorme kleurenpracht. Voor waterratten bieden de vele rivieren en meren allerlei zomerplezier. Het Frankenwald in het noorden, tussen het Thüringer Wald, het Fichtelgebergte en het Ertsgebergte, is de “groene kroon van Beieren”. In dit wandelparadijs ontdekt men verborgen burchten en ruïnes, oude wapensmederijen, molens en eenzame bosherbergen, maar ook vondstplaatsen voor geschiedenisliefhebbers. De Fränkische Schweiz is een streek met een rijke geschiedenis. Maar ook de regio’s Oberes Maintal­Coburger Land, Spessart­Main­ Odenwald, Steigerwald, Rhön, Romantisches Franken en de omgeving van Neurenberg zijn royaal met hun charmes. Veel musea herbergen waardevolle kunstschatten. De betekenis als middelpunt van belang­rijke handelswegen wordt onderstreept door de vele burchten en patriciërshuizen, kerken, ruïnes en kastelen. Het middelpunt van het Fränkische Seenland, ten zuiden van Neurenberg, zijn het Altmühl­meer, het Brombach­meer en het Roth­meer. Behalve vakantie in en aan het water voor het hele gezin heeft deze streek ook veel geschiedenis en cultuur te bieden – de Romeinse grenswal de limes loopt dwars door dit oude cultuurlandschap. De Frankenwijn in de platronde flessen – de Bocksbeutel – leert men het beste kennen in het Fränkische wijnland. Hartig en passend bij de Frankenwijn zijn hier de gerechten. In tal van kerken in deze streek vindt men werken van Tilman Riemenschneider. Het natuurpark Hassberge biedt een afwisselend landschap van bos en open veld, van groene dalen en 500 meter hoge toppen met over de kam verlopende, oeroude jachtpaden, koerier­, handels­ en legerwegen. Romeinen, Germanen en Kelten hebben schuilburchten en vestingcomplexen als sporen achtergelaten. 15 burchten en 26 kastelen getuigen van de latere geschiedenis. De wijnbouw bepaalt het karakter van de streek “Liebliches Taubertal”. Wandel­ en natuurvrienden, fietsers en sportievelingen, kunstliefhebbers en gourmets voelen de magische kracht van Tauber­ Franken. Een tocht door het Tauber­dal is een ontdekkingsreis door Duitse geschiedenis. Drieduizend vierkante kilometer groot is het natuurpark Altmühltal. Veelzijdigheid en oorspronkelijke schoonheid karakteriseren de streek en de rivier Altmühl met zijn prachtige zijdalen. Hobby geologen kunnen in de kalksteengroeven van de Jura op fossielenjacht gaan. De waardevolste schat die men hier heeft uitgegraven is de oervogel archaeopteryx die ongeveer 150 miljoen jaar geleden geleefd heeft. Het doet er niet toe hoever uw voeten u dragen, waar uw fiets heen rijdt – er zijn duizend goede redenen om dit stukje aarde eens van dichterbij te bekijken.

226

6. DONDERDAG, 29 OKTOBER VESTINGSTADJES Neuhaus an der Pegnitz Ons eerste bezoek geldt Neuhaus an der Pegnitz, waar we de hoge burcht bezoeken. De burcht zelf komen we niet in, maar we kunnen wel de vestingwerken bekijken. Oorspronkelijk was er een Joodse bezitter, maar Göring pikte het voor de oorlog al in. Na de oorlog hebben de Amerikanen hemel en aarde bewogen om de SS ­ schatten te vinden die de Fränkische ex­oorlogsvlieger Hermann er verborgen zou hebben, dit tot groot onge­ noegen van de lokale bevolking die niet veel met Göring ophadden. Dit werd door onze hospita bevestigd. We hebben er voor een grote brouwerij geparkeerd. Deze streek kent nog vele particuliere brouwerijtjes, in feite familiebedrijven; in de plaatselijke Gasthöfe wordt nog overvloedig van het heimische vocht getapt. Het bier smaakt voortreffelijk, zo hebben we zelf de proef op de som kunnen nemen. Altstadt Amberg We nemen een binnendoortje, misschien wel een soort sluipweggetje, naar het stadje Amberg, waar we de auto in de Altstadt in een straat grenzend aan het voetgangersgebied kwijt kunnen. Tenminste dat denken we. Als we terugkeren staat een parkeerwacht de gegevens van de auto te noteren. We mogen er volstrekt niet parkeren, maar nadat we een zielige en onderdanige houding aangenomen hebben, wordt de boete kwijtgescholden; geen Knöllchen dus. We belanden al gauw op de Markt, waaraan een filiaal van de boek­ handelketen Hügendübel ligt. In de grotere Duitse steden kan Jos daar soms uren doorbrengen. Ernaast ligt de kerk die opvalt door mooie gebrandschilderde ramen. Verder is er natuurlijk een stadhuis en een mooi beeld van Beëlzebub. We halen een stadsplattegrond bij het VVV ­ kantoor op en maken een wandeling rondom de bijna geheel ommuurde stad. Voor het grootste gedeelte lopen we daarbij door de droge Graben die tot wandelpark omgetoverd is. Op regelmatige afstand staan nog middeleeuwse torens overeind. We drinken koffie in de Bahnhofstrasse voor we verder rijden. Altstadt Lauf We zijn op de terugweg, maar het is eigenlijk nog te vroeg om het hotel op te zoeken. We besluiten nog even ons licht op te steken in het stadje Lauf dat eveneens bijna geheel ommuurd is. De parkeerautomaat aan de rand van de Altstadt is kapot, Jos schrijft een briefje met een verklaring en zet de Zettel tegen de voorruit. Lauf is een verrassing: het is kleiner dan Amberg, maar zeer zeker de moeite waard, met name rond het riviertje waar nog een oud Wasserschloss ligt dat we bezoeken. Tegenwoordig herbergt het een kunstacademie. De langwerpige markt is omzoomd door vakwerkhuizen, het stadhuis staat geheel vrij. Aan de zuidkant springt een oude gerestaureerde waterput in het oog.

227

Schermshöhe Via de Veltsteiner Forst keren we terug naar Schermshöhe, waar we nog enige pilsjes nuttigen voor we om zeven uur in het restaurant onder in het gehucht aanschuiven voor een stevige maaltijd die bestaat uit Sauerkraut met worst en Bratkartoffel. Jos wil na het eten de totale hotelrekening met zijn credit card betalen, maar het apparaat weigert de transactie te verwerken; de pincode zou niet kloppen. De koksmaat schiet te hulp, maar het ligt toch echt aan de kaart. Trouwens, hij is een zoon van de hospita. Oma drentelt er ook nog rond, ze heeft inmiddels de respectabele leeftijd van 88 jaar bereikt. Soms serveert zij zelfs nog wat biertjes uit. We komen overeen dat we alvast 200 euro contant afrekenen, het restant maken we per bank over. Een kwestie van vertrouwen dus. Dat neemt niet weg dat we danig in verlegenheid zijn gebracht, temeer daar de pinkaart van Clim ook niet naar behoren blijkt te functioneren. Jos zal de volgende dag al het verschuldigde bedrag per electronic banking overmaken. 7. VRIJDAG, 30 OKTOBER TERUGREIS De terugreis verloopt eigenlijk zonder incidenten. We geraken niet in een file, hoewel we toch nog een keer een verkeerde afslag nemen, maar dat is op de Duitse autobanen meestal (maar niet altijd!) gemakkelijk op te lossen. We zijn al vroeg “aan de kooi mit Schmitz en zooi!” KUNSTENAARS EN AMBACHTSLIEDEN Zuid ­ Duitsland en dus ook Frankenland heeft tientallen bekende beeldende kunstenaars voortgebracht. Enkele daarvan hebben ook hun stempel gedrukt op de kunstwerken in Frankenland, vooral in sacrale gebouwen zoals kerken, kapellen en kloosters. In de zeventiende eeuw kwamen zelfs bekende Italiaanse kunstenaars als Giovani Tiepolo, Lorenzo Bernini, Antonio Bossi en Jacobo Tintoretto naar dit welvarende noordelijke land, betaald door de schatrijke keurvorsten, graven en hertogen. We noemen hier enkele namen van gerenommeerde renaissance– en barokkunstenaars: ambachtslieden, schilders, grafici, beeldhouwers, bouwmeesters en houtsnijders: De familie Dientzenhofer, Balthasar Neumann, de gebroeders Assam, Dominicus Zimmermann, Mathias Grünewold, Albrecht Dürer, Tilman Riemenschneider, Veit Stoss, Peter Wagner, Franc. Xavier Feichtmayer, Adam Kraft, A. Vogel.

228

MÜNSTERLAND (2008) KARNAVALSVAKANTIE Isselburg / Bocholt / Borken / Werth / Anholt / Moyland / Emmerich ISSELBURG HOTEL NIENHAUS: Uitstekend restaurant / twee Einzelzimmer Aan de overkant van de Rijn leiden borden ons naar het stadje Isselburg, eigenlijk is er meer sprake van een nietig dorp met stadsrechten uit de Middeleeuwen. Het ligt tien kilometer van de Nederlandse grens. We kunnen de auto achter het familiehotel parkeren. Het is half vier als we ieder onze eigen kamer kiezen. We hebben keuze uit enkele grote tweeper­ soonskamers, maar die liggen aan de noord­ en wegzijde, wat voor ons geen optie is. Bovendien zijn die vanwege hun omvang moeilijker warm te stoken. We nemen pilsjes aan de bar en reserveren er en passant een tafel voor het avondeten, waarbij we ook alvast doorgeven wat we willen eten. Het diner dat ons wordt voorgeschoteld smaakt voor­ treffelijk, maar is wel aan de dure kant. De volgende twee keer dat we hier dineren zullen we iets goedkopere gerechten kiezen. We maken nog een korte avondwandeling door het stadje. We ontdekken daarbij nog twee andere eetgelegenheden, namelijk een pizzeria (door een stel jonge Turken gedreven) en naast ons hotel de grote “Imbiss Angelika”. Ook daar zullen we eens eten. BOCHOLT Oud industriestadje met vernieuwde binnenstad, ooit centrum van de textielnijverheid. ‘s Ochtends ontmoeten we elkaar in de Speisezimmer voor het ontbijt waarbij al het wenselijke aanwezig is. De gelagkamer is opgebouwd uit boogvlakken van ruwe baksteen, er staat zelfs een vermolmde boom in het midden. We zijn vandaag de enige gasten. We vertrekken zoals gebruikelijk om tien uur voor onze eerste trip in de omgeving van het zuiden van Westfalen. Onze eerste bestemming is de nabijgelegen stad Bocholt. Na de oorlog heeft dit gebied enige tijd aan Nederland toebehoord, als compensatie voor de geleden oorlogsschade. Het weer is druilerig, maar daardoor laten we ons niet uit het veld slaan. Opvallend is het grote, moderne winkelcentrum, de Arkaden, waar het in de cafetaria al uitpuilt van de vroege brunchers. Wijzelf gebruiken koffie in de Ratskeller van het stadhuis, dat na de verwoestende bombardementen in de nadagen van WO II weer volledig herbouwd is. Door de stad loopt de Issel, Duits voor de IJssel. Af en toe zien we gekostumeerden die zich naar carnavalsfestiviteiten elders spoeden. Verder merken we er niet veel van de Vastenavond, hoewel die hier wel degelijk wordt gevierd, zelfs met optochten en al tijdens Rosenmontag! Op straat is er echter geen feestgedruis, dat speelt zich af in aparte feesttenten, zodat de niet meespelende burgers geen last van de carnavaleske uitspattingen hebben. 229

BORKEN Eveneens textielcentrum met modern centrum. Bezoek museum, twee kerken, stadstorens, watermolen. DOODSE ZONDAGOCHTEND Daarna rijden we door naar de kleinere stad Borken, die wel weer de hoofdstad van deze Kreis (district) is. We parkeren de auto vlak bij een watermolen en een van de drie overgebleven stadstorens. Een andere toren bezoeken we op de terugweg en doet nu dienst als Heimatmuseum. We bekijken er twee kerken, waar overigens geen diensten worden gehouden. Aan de grote markt ligt het gemeentehuis, waarin ook het Stadtmuseum is gevestigd. Een uitgemergelde, stokoude man met een akelig rochelend hoestje overhandigt ons de toegangsbewijzen. Het museum biedt een overzicht van de geschiedenis van de streek, te beginnen bij de prehistorie. Interessant, maar al dit soort dorpsmusea lijken qua inhoud (niet wat opzet en uitvoering betreft) enigszins op elkaar. Ook is er nog een expositie te bekijken van het werk van kindertekenaar Janosch, maar die kan ons minder bekoren. Na deze “back in time” ­ belevenis maken we een ommegang door het centrum, maar er is eigenlijk weinig te beleven. Gezien de weersomstandigheden besluiten we terug te keren naar ons uitgangspunt, de omgeving van ons dorp Isselburg. Onderweg klaart de hemel echter op, waardoor we kans zien de bij Isselburg behorende dorpjes (met middeleeuwse stadsrechten overigens) Werth en Anholt aan te doen. WERTH / ANHOLT Werth ligt 4 kilometer van Isselburg af. Het is meer een gehucht, dat desondanks in de ME een heuse burcht bezat. Op de burchtheuvel hebben ze op de vloer van de voormalige ridderzaal een smalle kerk gebouwd. Er is verder een vijftiende­eeuwse kerk en een oude windmolen te bezichtigen. Anholt ligt tegen de Nederlandse grens aan. De Wasserburg aan de rand van het stadje trekt met zijn statige gebouwen en zijn park inclusief beeldentuin talrijke bezoekers. In de slotgracht met wit geverfde ophaalbrug zwemmen statig zwanen rond, zoals het hoort dus. Het is zonnig weer geworden, dus het hele door glas omgeven terras aan de waterkant zit vol goedgeklede bezoekers. Na de Kaffee und Kuchen (die hier erg prijzig uitvalt: € 15) lopen we nog wat rond. Er is ook een museum met vooral achttiende­ en negentiende­eeuwse schilderkunst, maar omdat het al na vieren is, gaan we er niet naar binnen. In het kasteel is ook een vijfsterrenhotel gevestigd. We brengen op de valreep ook nog een bezoek aan het stadje zelf. Het kan bogen op een rijke geschiedenis, waarvan een 16­de­eeuws raadhuis, twee kerken (een Rooms­katholieke en een Evangelisch­protestantse), een burchtheuvel en wat oudere panden getuige zijn. 230

Opvallend is een enorm oude en dikke eik, hij heeft een omvang van meer dan zes meter, een doorsnede van twee meter en dateert uit 1540. Hij is geworteld aan de rand van de door een donkere gracht omgeven voormalige wallen, waarop onder andere nog een oeroude ijskelder ligt. MEER INFO WASSERSCHLOSS ANHOLT Locatie: in het dorp Het prachtige bakstenen Wasserschloss in Anholt is een en al toren. De slotgracht wordt bevolkt door waterlelies en zwanen en eromheen ligt een van de indrukwekkendste particuliere tuinen in Duitsland, uitstekend onderhouden en na 1945 volledig gerestaureerd. Aan de noordkant ligt een modern perk waarin de letter S is verwerkt (van de familie Salm die het Schloss bezit). Een brug leidt over de gracht naar een Hollandse eilandentuin uit ongeveer 1700, die in 1966 een barok jasje heeft gekregen toen hij als moderne rozentuin met Kordes­rozen wend beplant. De zandstenen beelden (omstreeks 1710) zijn allegorische figuren en vazen met afbeeldingen van de vier seizoenen: let op een alleraardigst beeld van Bacchus, de god van de wijn. Een landelijk bruggetje voert naar een barok theehuis, waarvoor een modern perkje ligt. Onder een prieel van treurwilg bevindt zich de ingang van de doolhof, een reconstructie van het oorspronkelijke 18de­eeuwse ontwerp, in 1987 aangelegd met thujahagen, gesnoeid op een hoogte van 2 m. Gelukkig staat vlakbij een observatieplatform waar ongeruste ouders hun verdwaalde kinderen de weg kunnen wijzen ­ of andersom. Rond de buitenste gracht ligt het uitgestrekte landschapspark, omstreeks 1860 schitterend aangelegd door de Engelsman Edward Milner. Het park bezit een prachtige verzameling bomen ­ niet genoeg om het een arboretum te noemen (ook niet omdat de beplanting ondergeschikt is aan het landschap), maar toch heel interessant voor de dendroloog. Het park is op zijn mooist in het late voorjaar, als de rododendrons bloeien.

In het stadje Isselburg zelf verpozen we nog enige tijd aan de waterkant en bekijken de stadstoren. De burcht en de stadsmuren zijn in de zeventiende eeuw door Franse troepen van de Zonnekoning opgeblazen. In het park zijn aardige sculpturen en beeldhouwwerken geplaatst die over de Issel uitkijken, onder andere een wasvrouw en een visser. Pal aan het riviertje staat een soort meiboom en ligt een grote, bakstenen dorpskerk. Doorgaans zijn we dan om een uur of vijf terug in het hotel. We drinken aan de bar dan een pilsje, ook Jos, waarna we onze respectievelijke kamers opzoeken. Tegen zeven uur gaan we dan op pad (of blijven we in het hotel zoals vandaag) om ergens te gaan eten. EMMERICH Weer een regenachtige ochtend, maar we gaan toch om tien uur op pad. We nemen de autosnelweg naar de stad Emmerich, een stukje van nog geen 20 kilometer. Daar parkeren we vlakbij de imposante Rijn. Tegen de wind torsend banen we ons door de striemende regen een weg naar de Rijnpromenade. Pal aan de oever van deze rivier ligt een kerk die als een vesting is gebouwd, menig keer is hij omspoeld door hoog water. We lopen als enige over de door appartementsgebouwen begrensde hoge dijk. Onverstoord glijden de rijnaken en duwboten ons voorbij, hun hoge snelheid verbaast ons een beetje. Bij de stadshaven draaien we ons om en lopen we via de moderne binnenstad terug, nu beschut tegen de 231

wind. Op de grond ligt veel snoepgoed te verpieteren en trappen we op lege, kleine plastic flesjes sterke drank. De stille getuigen van een carnavalsoptocht die hier gisteren voorbij is getrokken, althans dat nemen we aan. MOYLAND Niet ver van Emmerik, aan de andere kant van de Rijn, ligt het Schloss Moylandt. Dat bezoe­ ken we op de terugweg van Isselburg naar Roermond. Hieronder volgt een kort verslag. Jos wordt ‘s nachts na het drinken van whiskey misselijk en moet overgeven. De volgende dag voelt hij zich hondsberoerd, zodat hij het ontbijt overslaat. Even later begint hij opnieuw te kotsen en dan is het hek van de dam. We rekenen de hotelrekening apart af met onze credit cards, waarna we de terugreis aanvaarden. Voor de Rijnbrug bij Rees wordt de route naar Schloss Moylandt al met borden aangegeven. Het waterkasteel ligt tussen Kalkar (met Kernwasser Wunderwelt, een amusementspark op het terrein van de voormalige kerncentrale) en Kleef en is omgeven door een park. We moeten entree betalen. Jos moet regelmatig over de nek en gebruikt daarvoor bloemperken en een afvalbak (wat hem op een uitbrander van een suppoost komt te staan) en het toilet, waardoor hij een gedeelte van de expositie mist. Clim loopt alle ruimtes af en aan zijn gezicht te zien bevalt het hem niets. Met name de pentekeningen met gekras en gekriebel en het ander werk van ene Joseph Beuys vinden in zijn ogen geen genade. In het sousterrain staan ietwat chaotisch een aantal beelden door elkaar; sommige daarvan zijn wel de moeite waard. In de hoge galerijen van het oude gedeelte hangen letterlijk honderden schilderijen tot boven aan het plafond aan de muur, van enige indeling is geen enkele sprake. MEER INFO MOYLAND Museum Schloss Moyland is een waterkasteel uit de 17e eeuw. Tegenwoordig dient het gerestau­ reerde kasteel als museum voor moderne kunst (vooral gewijd aan Joseph Beuys. Geschiedenis kasteel 'Moyland' wordt voor het eerst genoemd in een historisch document uit 1307. In 1740 ontmoette Frederik de Grote hier voor de eerste maal Voltaire. Rond 1860 werd het slot aangepast en kreeg het een neogotisch uiterlijk. Het kasteel behoorde sinds die tijd toe aan de familie Van Steengracht. Het slot raakte bij het eind van de Tweede Wereldoorlog zwaar beschadigd en het duurde lange tijd voordat er een oplossing gevonden werd om de ruïne weer op te bouwen. In 1990 werd er een stichting opgericht. Sammlung Van der Grinten Sammlung Van der Grinten en en het Joseph Beuys Archiv des Landes NRW werd in 1997 geopend, na een grondige restauratie en herinrichting. In het museum bevindt zich, naast een groot aantal kunstobjecten uit de 19e en 20e eeuw, 's werelds meest omvangrijke collectie met vroege kunst­ werken van de bekende beeldhouwer Joseph Beuys. Alle kunstwerken komen uit de verzameling van de gebroeders Van der Grinten, die hun werk inbrachten in de "Stichting Museum Slot Moyland, collectie Van der Grinten, Joseph Beuys archief van Noord­Rijnland­Westfalen". Franz Joseph van der

232

Grinten verzamelde samen met zijn broer Hans van der Grinten hedendaagse kunst, grafiek en beelden uit de laatste twee eeuwen en daarnaast ook Jugendstil en art deco­keramiek, medailles, munten en kunst­ en cultuurhistorische documentatie met name over de Nederrijnregio. Het Joseph Beuys-archief In de nieuwe voorburcht bevinden zich het Joseph Beuys­archief en een wetenschappelijke bibliotheek met talloze geschriften over beeldende kunst van de laatste twee eeuwen. In het slotpark kan men wandelen door een fraaie beeldentuin en een educatieve kruidentuin.

MÜNSTER Het is lang geleden (in de jaren zeventig van de vorige eeuw...) dat we deze stad in het noorden van de deelstaat Nordrheinland­Westfalen bezocht hebben. Hier wonen Saksen, net zoals aan de overkant van de grens in de Nederlandse provincies Drenthe, Overijssel en gedeeltelijk Gelderland (Achterhoek). Gemeenschappelijk kenmerk in het straatbeeld: de vele fietsen (iets wat ons ook al opviel in Deventer, Zutphen, Kampen en Zwolle). Münster wordt dan ook de 'Fahrrad Hauptstadt Deutschlands' genoemd. Jos verblijft er samen met zijn nieuwe vriendin Gerda slechts één dag, waarin hij vluchtig de binnenstad bekijkt. De vriendin eiste in die tijd alle aandacht op, vandaar. De rest van deze korte vakantie werd besteed in het plaatsje Coesfeld, tussen Münster en de Nederlandse grens ter hoogte van Winterswijk. In de karnavalsvakantie van 2008 bezochten we Münster opnieuw. We doolden er een dag lang rond om een redelijke indruk van de stad te krijgen. Jammer genoeg regende het voort­ durend tijdens die dag. Een kort verslag van die dag volgt hieronder: FAHRRAD HAUPTSTADT DEUTSCHLANDS De hele dag verblijven we in de hoofdstad van de deelstaat, de universiteitsstad Münster. Het is verder dan we dachten, temeer omdat we een heel stuk binnendoor over het platte­ land moeten rijden. We parkeren in een parkeergarage aan de rand van de binnenstad. We zitten eerst in de garage van een hotel, waar we weggestuurd worden. PRINZIPALMARKT EN FRIEDENSSAAL Voor we het weten staan we aan de Prinzipalmarkt, het hart van de stad. Allereerst bezoeken we de Lambertikerk, heel grijs van binnen, maar met mooie beelden. Daarna bekijken we de imponerende middeleeuwse en renaissancistische gevels ­ veelal met trap­ gevels en torentjes ­ in de straten waarin nog guirlandes van de karnaval hangen. In het stadhuis hebben we alle tijd om de Friedenssaal (1648, zie verderop) te bezichtigen met zijn houten lambriseringen, Kamin, Gouden Haan en tientallen portretten (37). Na koffie in de naburige Ratskeller gaat het naar de markt, waar we op de Domplatz viskroketten kopen.

233

INDRUKWEKKENDE SCHATZKAMMER De Dom is enorm ruim, maar wat donker. Opvallend is wel de combinatie van laat­romaanse en gotische stijl. Interessant is de astronomische klok en de vele beelden aan de muren. Voor de Schatzkammer wordt entree geheven en terecht. Het is een waar museum van vooral kerkelijke kunst, verdeeld over drie etages: liturgie, relikwieën en religieuze kunst­ werken. Een gedeelte van het kloostergebouw is ook nog opengesteld. Na nog een kerk (Liebfrauenkirche Überwasser) en het Schloss uit 1767 (dat tegenwoordig de hoofdzetel van de universiteit herbergt) benen we in de motregen terug naar onze auto. Na anderhalf uur zijn we terug in Isselburg. ‘s Avonds eten we weer eens chique in ons hotel. MEER INFO MÜNSTER Inwoners 272.000 De geschiedenis van Münster begint met een klooster (in het Latijn: monasterium, waaruit de naam Münster is ontstaan) dat de Saksen­missionaris Liudger hier circa 800 stichtte. Enkele jaren later werd Liudger door Karel de Grote tot eerste bisschop van dit gebied benoemd. De nederzetting die zich rond klooster en kerk ontwikkelde, kreeg in de 12de eeuw stadsrechten. In de 13de eeuw nam Münster een belangrijke plaats in binnen de Hanze. Dat stelde het stadsbestuur in de gelegenheid de macht van de bisschop, die tevens rijksvorst was, aan te tasten. De burgerij ontwikkelde zich tot een zelfbewuste en onafhankelijke machtsfactor. In de 15de eeuw kregen de gilden een belangrijk aandeel in het stadsbestuur. DE WEDERDOPERS In de 16de eeuw, tijdens de beginperiode van de Reformatie, was Münster enige tijd het toneel van een merkwaardige, theocratische dictatuur. De uit Haarlem afkomstige wederdoper Jan Matthijs vestigde hier in 1533 een `Godsrijk', het Nieuwe Jeruzalem, waar veel Nederlandse wederdopers op af kwamen, onder anderen de dweepzieke fanaat Jan Beukelszoon van Leiden, die in 1534 als `koning van Sion' het bewind in handen nam. Een jaar lang zuchtte de stad onder het tirannieke schrikbewind, intussen het beleg van de bisschop van Münster het hoofd biedend. In 1535 werd zij uiteindelijk ingenomen. De vergelding was weinig zachtzinnig: er volgde een bloedbad en de bisschop ontnam de stad al haar privileges. Jan Beukelszoon en zijn kompanen werden op gruwelijke wijze terechtgesteld. Hun lijken werden in ijzeren kooien aan de toren van de Lambertikerk gehangen. VREDE VAN MÜNSTER: 1648 Een eeuw later, in 1643, begonnen in Münster de onderhandelingen die zouden leiden tot de vredes­ verdragen van Westfalen, die een eind maakten aan de Tachtigjarige Oorlog tussen Spanje en de Nederlanden, en aan de Dertigjarige Oorlog tussen de Duitse keizer en Frankrijk met Zweden. Belangrijke historische gebeurtenis Aan deze historische gebeurtenis in 1648 herinnert de Friedenssaal in het Rathaus, waar de beide vredesverdragen werden getekend. Tussen 1655 en 1661 laaiden nogmaals twisten op tussen bisschop en burgerij. Het streven naar onafhankelijkheid werd door bisschop Christoph Bernhard von Galen afgestraft met een vernietiging van de vrijheden van de stad. In de 18de eeuw ontplooiden de vorst ­ bisschoppen nog intensieve bouwactiviteiten die wezenlijk bijdroegen tot de verfraaiing van de stad.

234

In 1780 kreeg Münster een universiteit. In 1816 werd Münster hoofdstad van de Pruisische provincie Westfalen. ONDER DE NAZI’S Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de stad grotendeels verwoest. Een parel aan haar kroon was in die periode Clemens August, graaf von Galen, sedert 1933 bisschop van Münster. De `leeuw van Münster', zoals hij werd genoemd, werd het symbool van het kerkelijk verzet tegen het nazibewind dat hij in publicaties en preken met grote persoonlijke moed bestreed. DOM SANKT PAUL Het westkoor van de dom uit 1090 werd het uitgangspunt van de huidige: op de fundamenten van de dom van Erpho liet bisschop Hermann II aan het eind van de 12de eeuw de tot op heden bestaande kerk bouwen, die een van de belangrijkste architectonische scheppingen van Duitsland is. Het meer dan 100 m lange bouwwerk wordt beheerst door de twee torens met de tot de hoogte van het middenschip ongelede onderbouw. Deze soberheid kenmerkt het hele westfront dat slechts door 16 ronde vensters wordt doorbroken. Voor de westbouw is het romaansgotische `paradijs' gesitueerd. Een reeks beelden verfraait de façade van de machtige dom. MIDDELEEUWSE BEELDENCYCLUS Men betreedt de dom door het oude westkoor met aan beide zijden arcadengangen. Belangrijkste schatten zijn de 10 apostelbeelden in het paradijs, de indrukwekkendste en grootste middeleeuwse beeldencyclus van Westfalen. Een fries van ranken onder de voeten van de apostelen toont musi­ cerende figuurtjes, jachtscènes, taferelen van landarbeid en wijnbouw, dieren en fabelwezens. Verder is de kerk rijk aan altaren, zoals het Stephanusaltaar. In de kooromgang bevindt zich het beroemde astronomische uurwerk uit 1542 dat getuigt van de grote technisch­wetenschappelijke interesse van de vorst­bisschoppen. In een nieuwbouw aan de noordvleugel van de kruisgang is de domschat ondergebracht. Het waardevolste stuk hier is de reliekbuste van de heilige Paulus. Beelden uit de Dom en uit het voormalige diocesaanmuseum zijn opgesteld in de noordvleugel van de kruisgang, het lapidarium. PAROCHIEKERK ST LAMBERTI De katholieke stads­ en marktparochiekerk St. Lamberti (Prinzipalmarkt). waaraan één in de 12de en één in de 13de eeuw voorafgingen, dateert uit de jaren 1375­1450 (de westtoren is van 1887­1892 nieuw gebouwd). De wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog was in 1960 voltooid. De St. Lamberti is de grootste parochiekerk van de stad en een van de belangrijkste laatgotische kerken van Westfalen. Rijk versierd exterieur Het exterieur is rijk gedecoreerd, vooral de portalen. Boven de hoofdingang is de Boom van Jesse in een monumentaal reliëf verbeeld. Aan de zuidzijde van de toren zijn de kooien te zien waarin in 1536 de lijken van drie wederdopers werden opgehangen. Grote delen van de inrichting zijn verloren gegaan. Opmerkelijk zijn de stenen beelden van de vier kerkvaders (17de eeuw) in het koor. LIEBFRAUEN - ÜBERWASSER De bewaard gebleven hallenkerk dateert uit 1340­1346 (de toren is pas in de 15de eeuw voltooid). De serie beelden Madonna en apostelen (1363­1374), door de wederdopers ontvreemd en eeuwen later (1898) bij opgravingen weer voor de dag gekomen, bevindt zich thans in het Landesmuseum.

235

RAADHUIS Het 14de­eeuwse bouwwerk met de monumentale trapgevel aan de markt is een van de belangrijkste profane gotische gebouwen in Duitsland. Op de begane grond bevindt zich de Friedenssaal, waar de vredesverdragen getekend werden die een eind maakten aan de Tachtigjarige en de Dertigjarige Oorlog. De zaal dateert uit 1577 en is onveranderd gebleven. Aan de wanden hangen de portretten van de afgezanten die de verdragen ondertekenden. De machtige kroonluchter dateert uit 1577, de Madonna uit 1520. STADSWIJNHUIS Behalve het raadhuis staat aan de Prinzipalmarkt het stadswijnhuis, in 1615 als huis met trapgevel naast het raadhuis gebouwd. We drinken er koffie in de Ratskeller, die meer dienst doet als restaurant (de Pfefferkorn) dan als bier­Walhalla. Het marktplein zelf is omstreeks 1150 aangelegd en is sindsdien het centrum van het stedelijk leven gebleven. De Universiteit van Münster is een van de oudste universiteiten van Duitsland. De naam Münster komt van het Latijnse monasterium (klooster) en refereert aan de oprichting van het bisdom van Münster door Karel de Grote in 793. Tijdens de Middeleeuwen was Münster een bloeiende Hanzestad.

ANHOLT WASSERSCHLOSS

236

THÜRINGEN: WEIMAR, JENA (2009) PAASREIS / VOORJAARSVAKANTIE

DAG 1 HEENREIS / WARTBURG Zo rond tien uur rijden we de Herderstraat uit. Vijf uurtjes later gaan we bij Eisenach de autobaan af om de Wartburg te bezoeken. Daar is het druk. Jos is er al eens eerder met Wiet geweest, maar hij kan zich er weinig van herinneren. Voor we de heuvel beklimmen eten we er aan een stalletje een Thüringer Bratwurst. Daarna bekijken we het complex waar ooit Luther zich als Juncker Jörg voor de katholieke vorsten gedeisd hield. We gaan niet het paleis / museum binnen. Voor die korte tijd vinden we de entreeprijs van 8 euro te hoog. Wel drinken we er koffie. De Wartburg staat op de Unesco Werelderfgoedlijst en is tevens voor de Duitsers een nationaal monument, dat verklaart de grote toeloop van toeristen. De kermis erom heen valt mee. Het uitzicht op het onringende landschap valt wèl tegen, te wijten aan het hei­ige weer. We rijden door naar Weimar, waar we om half zes aankomen. Vlak voor de stad zien we de toren van de Ettersberg waar het concentratiekamp Buchenwald ligt. We hebben een hotel in Mellingen met internet geboekt, hemelsbreed zes kilometer van Weimar gelegen. Het is een nieuw hotel met een terras, waar we onmiddellijk op neerstrijken. Dat wordt tussen vijf en zes ‘s middags onze vaste stek. We hebben een prima kamer met een minibar, wat vooral Clim tot tevredenheid stemt. We eten ‘s avonds steeds in het hotel­restaurant, dat bijzondere gerechten biedt die niet al te duur zijn. Op de tv zijn we er getuige van hoe FC Barcelona de arrogante club Bayern München met 4­0 vernedert. Van Bommel komt er niet aan te pas, ondanks zijn harde overtredingen. DAG 2 WEIMAR Het Frühstückbüffet is inderdaad ausreichend. Grote worsten liggen op ons te wachten. De vorige avond is het hotel blijkbaar volgelopen, want het is druk aan het ontbijt. Zo rond tien uur (onze vaste vertrektijd voor onze dagprogramma’s) rijden we naar Weimar, waar we de auto in het Parkhaus Atrium kwijt kunnen. We bekijken bijna alle bezienswaardigheden van de stad en dat zijn er heel wat. Vergeleken met 1995 (toen Jos de stad met Wiet bezocht) is er heel wat opgelapt. Het centrum ziet er fris en degelijk uit. We bezoeken er achtereenvolgens: Bezienswaardigheden bekijken Neues Museum, Unesco­Platz met het Stadtmuseum en een modern Congrescentrum (hier laat Clim zijn tasje op een bank achter, Jos ontdekt dat tijdig), Postamt aan de Herderplatz, Stadtkirche Peter und Paul, das Kraken Haus, Markt met het Rathaus (koffie op terras) en het VVV­kantoor, Stadtschloss met grote binnenplaats en kunstexpositie, Anna Amalia Bibliotheek, Fürstenhaus, Haus Frau von Stein, Goethes Gartenhaus in het park (we bekijken er het interieur en memorabilia van de schrijver), het Ilm Park met Höhle, de Romeinse 237

Ruïne, Liszt­Haus, Bauhaus Universiteit (met paardenkoets ervoor), Friedhof met Fürsten­ gruft en de Russisch Orthodoxe kerk, Museum Frühgeschichte, Goethe Nationaal Museum (we drinken vlakbij koffie en eten Kuchen in een Bäckerei), Schiller Haus, Nationaltheater met standbeeld van Goethe en Schiller ervoor, Bauhaus Museum. Onze conditie is niet om over naar huis te schrijven, vandaar dat we regelmatig met een sigaretje rust moeten nemen op een bankje. De musea bezoeken we niet, maar we bekijken alleen de gevels ervan. Schloss Belvedère Vervolgens rijden we naar het Schloss Belvedère ten zuiden van de stad. Daar wandelen we door het slotpark. Ook hier zijn de gebouwen nauwgezet geconserveerd en / of uitstekend gerestaureerd. Ze maken een vrolijke indruk met hun frisse okergele kleuren. Onder aan het park bezoeken we nog een begraafplaats van de Russische bezetter. De hamer en sikkel en de Rode Ster heeft men er terecht intact gelaten. Hier liggen militairen (de officieren heel ondemocratisch apart) die gezien hun overlijdensjaar tot de bezettingstroepen behoorden. MEER INFO WEIMAR Stad van dichters en musici De stad die zo'n grote aantrekkingskracht had op dichters en musici, zoals Goethe, Schiller en Bach, trekt reizigers uit de hele wereld. En terecht. De gezellige binnenstad van Weimar is de moeite waard voor een dagbezoek, maar ook voor een weekeinde, zeker als u een van de vele klassieke concerten bezoekt. Verwacht geen grootse bezienswaardigheden, maar wie de sporen van Weimars illustere bewoners volgt, krijgt een prima indruk van dit middeleeuwse stadje. De autovrije straten in het oude centrum, de laagbouw in lichte kleuren, de bonte parasols van de vele terrassen en de afwisselend ruime straten en smalle steegjes geven de stad een vriendelijk gezicht. Niet alleen de omgeving is vriendelijk, ook de inwoners, Wie verdwaald is, of even de stadsplattegrond bestudeert, wordt al snel te hulp geschoten door een voorbijganger. De Markt: een goed startpunt De drie belangrijkste pleinen, de Markt, de Theaterplatz en de Goetheplatz zijn met el­kaar verbonden door gezellige, autovrije winkelstraten. De Markt ­ met het mooie stadhuis, de VVV en het Cranachhuis ­ is een goed startpunt voor een wandeling. Het huis waarde schilder Lucas Cranach woonde, valt op door de bijzondere beschilderingen in renaissance – stijl. Op het terras van het historische hotel Elephant, waar Goethe graag een glaasje madeira dronk, is het geen straf om een 'plan de campagne' te maken. Alle bezienswaardigheden liggen op loopafstand van elkaar. Beroemde woonhuizen Een eerste stop moet u wijden aan de bekendste inwoner van Weimar: Goethe. In zijn huis aan het Frauenplan is ook het Goethe National Museum gevestigd. Zorg ervoor op tijd te zijn, want er is al snel een wachttijd van twintig minuten. Het Goethe ­ Haus is statig, met vele kamers vol schilderijen en beelden. Het geeft een goed beeld van het leven en werken van de beroemde dichter. Het kleine en sobere tuinhuis van Goethe in het Park an der Ilm is niet toegankelijk, wel een replica iets verderop. Iets verder, op de Theaterplatz, staat een standbeeld van beide heren.

238

Tussen kunst en kitsch In de tijd van Goethe organiseerde de hertogin Anna Amalia vaak debatten in het Wittumspaleis, het zogenaamde weduwenpaleis. Ook hier is goed te zien hoe rijk de vooraanstaande lieden van Weimar leefden. Vooral de feestzaal met haar ingelegde houten vloer is prachtig. Leuk om even langs te gaan, is ook het Albert Schweitzerhuis aan de Kegelplatz, een zonnig geel herenhuis met een klein museum over het leven en het werk van Albert Schweitzer. Het Bauhaus, genoemd naar de bouwstijl van de nieuwe zakelijkheid, is een opvallend museum in deze stad. Het gebouw is strak en licht ingericht en de collectie voorwerpen, schilderijen en architectuur, die toch al in de eerste helft van de vorige eeuw ontworpen werd, doet modern aan. Ook het Slotmuseum, met een grote binnenplaats, is een kijkje waard, vanwege de enorme verzameling zestiende en zeventiende­eeuwse schilderkunst. Pracht en praal in de omgeving De dames en heren uit vroegere tijden hielden er ook al van om af en toe de drukte van de stad te ontvluchten. Ze gingen naar hun buitenverblijven in de omgeving. Bijvoorbeeld naar slot Ettersburg, slot Tiefurth of slot Belvedère. Ettersburg raakte begin vorige eeuw in verval, maar nu wordt hard gewerkt om het landgoed weer in goede staat te brengen. Tiefurt is qua geschiedenis het meest interessant; het was eind 1700 een ontmoetingsplaats voor politici en kunstenaars. Wie niet alle sloten kan bezoeken, doet een goede keuze met het lustslot Belvedère. Het heeft een prachtig landschap, mooi uitzicht, schitterende architectuur en een oranjerie, tuinen, een koetsenverzameling en een begraafplaatsje van Russische militairen. Het slot toont van binnen dezelfde rijkdom als ze uiterlijk tentoonspreidt. Vooral de twee koepels aan weerszijden van het gebouw zijn bijzonder. Deze zijn aan de binnenkant beschilderd als een avondhemel.

DAG 3 THÜRINGERWALD Allereerst tanken we voor we ten zuiden van de A4 ­ Autobahn de streek gaan verkennen. We passeren rustieke boerendorpjes met grote Bauernhöfe. Bij Oettern stoppen we even bij een overdekte brug. Even later staan we bij Bad Berka langdurig voor een gesloten overweg te wachten. Er komt maar geen trein, waarna de brave automobilisten het vergeefs wachten beu zijn en voorzichtig het spoor oversteken. Burgerlijke ongehoorzaamheid in de Bonds­ republiek? Das gibt’s doch nicht! Dan volgt een Umleitung via Blanckenhaim, wat ons niet deert, want we genieten gewoon van het heuvelachtige landschap. We hebben geen vaste route vooraf gepland. Rudolstadt met Heidecksburg In Rudolstadt pauzeren we langer. Aan de grote markt (fraaie gevels) drinken we koffie, met boven ons op een rots een imposant kasteel, meer een omvangrijke vesting deze Heidecksburg. Het is echter mooi weer, daarom besluiten we het niet te bezoeken maar door te rijden de “echte” bergen in. We rijden via Schwarza naar Saalfeld, waar de bekende kleurrijke Feengrotten een attractie zijn, die laten we ook links liggen. Andere plaatsjes die we voorbij tuffen: Kaulsdorf, Probstzella en Grafenthal. Daar doemt al de grens met de deelstaat Beieren op. We roken er een sigaret aan een pleintje met een Osterbaum. 239

Rennsteig Uiteindelijk belanden we bij Lichte op de befaamde Rennsteig, een weg (ook wandelroute) over de toppen van het Thüringerwald. Op ons gemak komen we bij Neuhaus am Rennweg op het hoogste niveau. Onderweg stoppen we bij een grote parkeerplaats in een ruime bocht in het Goldisthal bergafwaarts. De hele dag scheuren ons motoren, soms in lange files, met grote snelheid voorbij. Vanaf Katzhütte dalen we door aantrekkelijk akkerlandschap naar het Bachstadje Arnsberg. Dit plaatsje willen we nog verkennen voor we terugkeren naar Weimar. Polstasje op bank achtergelaten Terwijl Clim parkeert gaat Jos alvast op verkenning uit. Clim volgt echter niet, hij blijft als verslagen achter het stuur zitten. Sprakeloos van ontzetting wijst hij naar een lege plek, de plek waar normaal gesproken zijn polstasje dient te liggen. Dat is weg. We proberen onze route te reconstrueren en komen tot de conclusie dat het op de parkeerplaats in het Gildis­ thal is achtergebleven. We overleggen een tijdje wat het beste kunnen doen. We keren vol bange vermoedens via een andere route terug, door donkere dennenbossen met oude sneeuw op de ondergrond. Op de plek des onheils aangekomen ligt er natuurlijk geen tasje. Twee jongelui adviseren ons aangifte te doen bij het politiebureau. Dat vinden we toevallig in Ilmenau, waar we door een politieauto naar het Polizeipresidium worden geloodst. Daar vindt net de wisseling van dienst plaats waardoor we een half uur moeten wachten voor we te woord worden gestaan. De agent is jong en vriendelijk. Allerlei formulieren worden ingevuld en er wordt contact opgenomen met de Rabo­bank en de credit card­maatschappij Mastercard, vergeefs echter. Om half acht is onze Anzeige compleet en keren we zo snel mogelijk via een spiksplinternieuwe autosnelweg terug naar het hotel, waar we direct voor het avondmaal aanschuiven. INHOUD TASJE    

Paspoort / Rijbewijs met groene kaart Verzekeringspapieren / Contant geld t.w.v. € 300 Wegenwacht ­ papieren / Lidmaatschapkaart ANWB Aantekeningen kilometerstanden / Parkeerschijf

DAG 4 JENA Wasserburg van Kapellendorf De vorige dag heeft Clim vanaf de hotelkamer enkele malen vergeefs gebeld met de Rabo­ bank. ‘s Ochtends aan de balie lukt het echter wel en kunnen we de kredietkaart laten blok­ keren. We laten ons verder door het dramatische verlies niet uit het veld slaan en gaan de omgeving ten oosten van de stad verkennen. We beginnen bij de Wasserburg van Kapellen­ dorf. De burcht, geheel omgeven door een slotgracht, is onlangs opgekalefaterd, maar er zijn 240

bijna geen bezoekers. Ook de Motte en de kerkers zijn gerestaureerd. We hebben alleen toegang tot de binnenhof. Het is een echt middeleeuws bouwwerk. Moderne bouwwerken naast historische panden Niet veel verder ligt de stad Jena. We kunnen weer eens midden in het centrum in een Tiefgarage onder de kantoortoren Neue Mitte de auto kwijt. Eerst koffie op een terras waarna we de stad intrekken voor een voettocht langs de bezienswaardigheden. Het centrum is duidelijk onlangs gerenoveerd met veel moderne bouwwerken naast historische panden met hier en daar Jugendstil­ornamenten. Met name de Goethe Galeria aan de Carl Zeiss Platz is een constructie van louter glas en staal. We komen langs het Optik Museum en het Ernst Abbe Denkmal (Abbe is een van de grondleggers van de moderne optica). Het Volkshaus is een kolossaal Jugendstil ­ pand uit omstreeks 1900. De markt staat vol stalletjes en kraampjes, waardoor we nauwelijks zicht hebben op het Hanfried Denkmal voor de oprichter van de Universiteit en het laatgotische Stadtmuseum. De Michaels Stadtkirche, waar ooit Luther predikte, is gesloten. Botanische Tuin Aan de rand van de Altstadt nemen we even op de plaats rust in de schaduw van een imposant borstbeeld van de filosoof Hegel. Daarna volgt het Planetarium, maar de rij voor de kassa vinden we te lang. Vlakbij ligt de Botanische Tuin met zijn diverse Wachshäuser die de flora van verschillende klimaatzones vertegenwoordigen, een goed alternatief voor het planetarium. Na een korte blik op de Friedenskirche met het parkachtige kerkhof (waar gepicknickt wordt tussen de graven…) en een stukje van de overgebleven stadswallen verlaten we de stad. Cospeda: Denkmal Schlacht Napoleon Bonaparte Nog geen tien kilometer buiten Jena ligt op een hoogte het dorp Cospeda. Daar vond in 1806 een veldslag plaats tussen de heerscharen van enerzijds Napoleon Bonaparte en anderzijds de verenigde troepen van de Saksen en Pruisen. De Fransman won en kon vervolgens ongehinderd optrekken naar het tsaristische Rusland. Tien jaar later had hij zijn Waterloo gevonden en zat hij op Elba resp. Sint Helena duimen te draaien. De Schlacht duurde drie dagen en telde onder de honderdduizenden soldaten veel doden, gewonden en vermisten. We bezoeken er het enigszins stoffige museum: veel teksten, tekeningen, uniformen en wat wapens. Midden in de zaal staat een maquette van de omgeving. We maken nog een ommetje door het hooggelegen dorp, dat tot onze verbazing groter is dan we dachten. Op een geïmproviseerd terras drinken fris en koffie. De serveerster struikelt en stort met haar volle dienblad over onze tafel heen.

241

CULINAIR THÜRINGEN De Thüringse bevolking is bijzonder gastvrij. Van het begin af aan woonde hier een mengvolk van verschillende Duitse stammen. Onder invloed van de eeuwenlange territoriale versplintering en de geografische ligging met talloze doorreizenden bestaat er een grote verscheidenheid aan zeden en gebruiken. Dat heeft ook invloed op de keuken, waarin eenvoudige maar degelijke gerechten de boventoon voeren. De Thüringers zijn dol op hun geroosterde braadworst en aardappelknoedels. Bovendien op varkensvleesspecialiteiten als ’Röstbrätel’ (gemarineerde fricandeau), ’Schmöllner Mutzbraten’ (boven berkenhout geroosterd varkensvlees), uientaart met zure room, allerlei worst­ en wildspecialiteiten en de traditionele St.­Maartensgans. Bij deze stevige kost past een lekker Köstritzer, het beroemde zwartbier. MEER INFO JENA De stad ligt op de zogenaamde Klassikerstrasse. De in 1230 gestichte stad groeide tijdens de Reformatie uit tot een bolwerk van de protestantse beweging. In 1557 stichtte keurvorst Johann Friedrich de 'Alma Mater Genesis' en vanaf de 18e eeuw was Jena een toon­aangevend intellectueel centrum. In de 19e eeuw, op het hoogtepunt van de industriële ontwikkeling in Duitsland, legden de fysicus Ernst Abbe en de mechanicus Carl Zeiss in Jena de grondslag voor de optische instrumenten­ industrie. Brillen, microscopen, verrekijkers, fotolenzen, technische en medische instrumenten maakten de Carl Zeiss­stichting wereld­wijd bekend. Maar WO II werd een zware klap voor Jena. Op 17 en 18 maart 1945 vernietigden de bommen van 2.000 Amerikaanse jachtvliegtuigen de hele binnenstad die nooit meer werd herbouwd. De 'Jena Optical Works' (zoals het eigenlijke hoofddoel op de Amerikaanse kaarten omschreven was) bleven voor driekwart overeind. Na de oorlog volgde de splitsing van het beroemde bedrijf in een kapitalistische en een socialistische tak. Enkele dagen nadat bekend werd dat de Zeiss­stichting volgens het verdrag van Jalta in handen van Rusland zou komen, begon op bevel van het 'Supreme Headquarters' de evacuatie van het bedrijf. Onder het motto 'We take the brain' transporteerden de Amerikanen 125 medewerkers met hun gezinnen, research­, constructie­ en patentpapieren naar Oberkochen in het West­Duitse Württemberg. Het plan om ook 1000 arbeiders en 2500 machines over te plaatsen mislukte door onvoldoende transportcapaciteit. Met deze scheiding begon een taaie ruzie om de naam en patenten van de Carl Zeiss ­ stichting. Veertig jaar lang procedeerde de onvrijwillige Zeiss­tweeling in 60 landen, miljoenen werden aan advocaten besteed, totdat zij de markt splitsten.

DAG 5 TERUGREIS Jos rekent af met zijn credit card. Later blijkt dat men vergeten heeft de telefoonkosten in rekening te brengen. Dat kunnen we dan niet meer corrigeren, want we zijn inmiddels al een flink stuk op de terugweg. Die verloopt zonder oponthoud door Staus (files) of omleidingen zoals op de heenweg. We zijn weer ruim op tijd terug in ons stadje Roermond. Clim stelt broer Corné, tevens onze verzekeringsagent, telefonisch in kennis van het gebeurde. Tweede Paasdag handelen zij de procedure af. Clim gaat op de eerstvolgende les­ respectievelijk werkdag meteen naar het politiebureau om aangifte te doen van verlies. Op het stadhuis wil hij een nieuwe pas aanvragen, maar 242

daar delen ze hem mede dat zij bericht uit Duitsland hebben ontvangen dat de polstas gevonden is en zijn paspoort dus terecht is. Alleen de € 300 in het tasje zijn spoorloos, de rest zat er nog in! Een kleine week later mag Clim zich weer eigenaar van zijn polstasje noemen en zijn hem een serie onaangename, tijdrovende handelingen bespaard gebleven. STEDEN IN THÜRINGEN 31. dec. 1970 31. dec. 2000 30. juni 2005 1. Erfurt 202.590 / 2. Gera 104.737 / 3. Jena 102.201 4. Weimar 64.361 / 5. Gotha 47.045 / 6. Eisenach 43.858 7. Saalfeld 28.148 / 8. Ilmenau 26.713 / 9. Arnstadt 25.828 10. Rudolstadt 25.584 / 11. Apolda 24.684 INFO THÜRINGEN Alle anderen altijd een neuslengte vóór te zijn, dat beweren de Thüringers van zichzelf. Inderdaad was het 'Rijk der Thüringers' rond 500 de machtigste Germaanse staat in Midden­Europa ­ naast het Frankenrijk, dat echter al snel voor het verdwijnen van die 'concurrentie' zorgde. Met behulp van de Saksen werd Thüringen in 531 door de Franken onderworpen. Tegen het eind van de 18e eeuw bestond het voormalige rijk uit 15 kleine staten die geen gesloten territoria vormden maar in meer dan honderd gebieden waren versplinterd. Voor één zo'n ministaatje was dat aanleiding om te spotten: 'Gooit iemand de petroleumkan om, dan stinkt het hele vorstendom.' Pas in 1920 verenigden de vorstendommen zich weer tot één Thüringen, met Weimar als hoofdstad. Op Oost­Duitslands beroemdste burcht, de Wartburg, streden minnezangers als Walther von der Vogelweide en Wolfram von Eschenbach rond 1200 tijdens de legendarische 'Wartburg­krieg', een strijd om gunst en roem, met het gedicht als wapen. Rond deze gebeurtenis zijn kleurrijke verhalen gesponnen en de toenmalige graaf van Wartburg, Hermann I, dankt hieraan zijn naam als bevorderaar van de kunsten. Zijn schoondochter Elisabeth keerde zich echter van dit hoofse leven af en wijdde zich aan de armen en de zieken: “Het land van de Heilige Elisabeth” wordt Thüringen daarom ook wel genoemd. In 1521 trok een zekere Junker Jörg de Wartburg binnen. Het was de schuilnaam voor een jongeman, die door de Rijksdag te Worms vogelvrij was verklaard: de reformator Martin Luther. Zo'n 300 dagen bracht hij hier in absolute eenzaamheid door en vertaalde de bijbel uit het Grieks in het Duits. Hij heeft daarbij naar eigen zeggen 'het volk in de mond gekeken' en zodoende een verenigende band geschapen, het Hoogduits, dat later een wezenlijke bijdrage leverde aan het ontstaan van één Duitse staat. In Erfurt is geen orgel dat niet door Johann Sebastian Bach ten minste aangeraakt is. In de tweede helft van de 18e eeuw ontwikkelde Weimar zich tot een internationaal literair centrum. Het werd onder invloed van de 'dichtervorsten' Goethe en Schiller het culturele middelpunt van Europa en zodoende uitgangspunt voor de geestelijke vernieuwing in Duitsland. In Jena werd in de 19e eeuw geschiedenis gemaakt door Carl Zeiss in zijn mechanische werkplaats, die tot het wereldconcern 'Carl Zeiss Jena' uitgroeide, bekend om zijn optische apparaten en glas. Duitslands favoriete filosofen Hegel en Fichte onderwezen aan de universiteit van Jena, Schiller werkte er jarenlang als docent, Karl Marx is er gepro­moveerd. Studenten van dezelfde universiteit maakten jaren later Jena tot de onrustigste

243

stad van de toenmalige DDR en vormden samen met de arbeiders de oppositie tegen de heerschappij van de SED, de communistische partij. Thüringen, 'het groene hart van Duitsland', heeft niet alleen het Thüringer Wald, een smal, bebost kamgebergte met op de waterscheiding het beroemdste wandelpad van Duitsland, de 'Rennsteig'. De Rhön, ten zuidwesten ervan, verdient evenveel aandacht: vulkanische kegelbergen en dorpjes met vakwerkhuizen verlenen deze streek een sfeer van verstilde nostalgie. Er dwars doorheen liep de 'innerdeutsche' grens tussen BRD en DDR: een brede strook, die veertig jaar lang verboden terrein was. Het Eichsfield is één van de mooiste delen van Thüringen: witgepleisterde huizen met oranje daken steken tegen het groen van de heuvels af. Stuwmeren en machtige burchten, die hoog boven het water uittorenen, vormen de hoogtepunten van een tocht door het Saaletal. Bij het Thüringer Becken ligt de nadruk op de cultuurhistorie: Weimar, Erfurt en Gotha. Het Vogtland is een groene, golvende hoogvlakte. Verscholen in diep ingesneden dalen liggen de stadjes, klein maar vaak schilderachtig en rijk aan bezienswaardigheden.

CLIM VOOR SCHLOSS BELVEDÈRE

244

FRANKENLAND: WERTHEIM, WÜRZBURG (2008) DAG 1 ZONDAG 12 OKTOBER 2008: HEENREIS Om een uur of half twaalf vertrekken we. Na een kwartier zitten we op de Duitse autosnelwegen naar het zuiden. Via Keulen, Koblenz, Mainz, Wiesbaden en Frankfurt komen we aan bij Wertheim, waar we de regionale weg naar het stadje Marktheidenfeld nemen. Na even zoeken vinden we daar onze Landgasthof Baumhof Tanne, aan de rand van het bos gelegen. Er blijken problemen met de kamer te zijn (slechts voor één dag en één bed gereserveerd), maar die worden opgelost nadat we enige pilsjes op het zonnige terras voor de herenboerderij hebben genoten. We krijgen een grotere kamer toegewezen en Jos krijgt een geïmproviseerd bedje in een hoek. We eten ‘s avonds in het restaurant van het hotel. We hebben van te voren al besteld, dat doen we vanaf nu bijna iedere dag. Het is een druk beklante zaak; niet verwonderlijk, want het is zondag. Het eten is er “gutbürgerlich” te noemen. Onze kamer bevindt zich in het Gästehaus, een gebouw dat vroeger ongetwijfeld als schuur gediend heeft. Het ruikt er onaangenaam vinden we, het is als een penetrante zweetlucht te omschrijven. DAG 2 MAANDAG 13 OKTOBER: BEZOEK WERTHEIM We staan op de normale tijden op, dat wil zeggen: Jos om 8 uur en Clim daarna om half negen. Jos gaat dan alvast ontbijten en de krant lezen. De hele week zijn er niet veel gasten in het hotel, meestal zitten we alleen aan het ontbijt. Het eten is er doorsnee, niet echt bijzonder exquise of uitgebreid zoals soms elders in Duitsland, maar wel genoeg. Daarna rijden we naar Wertheim, ongeveer 15 km zuidelijker. Daar parkeren we in oude kazematten die tot een ondergrondse garage zijn uitgebouwd. We beklimmen er de weg naar de burcht, waar een stel bouwvakkers de boel aan het restaureren zijn. We lopen er wat rond, er is niet veel te zien: een gerestaureerde toren, een binnenplaats met oude bomen, een soort theatertje. Een groot deel van de burchtbouw is nog steeds ruïneus. Het Schlosscafé is gesloten. We dalen af naar het stadje, waar we kerken, vakwerkhuizen en de markt bekijken. Daar drinken we als enige gasten koffie op een terras van een Konditorei. We maken verder een wandeling langs de oevers van de heldere Tauber die uitkomt in de grotere rivier de Main. Bij de Mainspitze begint ook de Altstadt van Wertheim. Over een hoogvlakte rijden we verder naar het zuiden.

245

MEER INFO WERTHEIM Jonge stad binnen oude muren, romantiek in kleine boekjes, levendige historie. Overal bespeurt men nog de vervlogen eeuwen. Hier is niets gekunsteld, alles is echt. De dromerige steegjes, de betoverende pleinen, de prachtige vakwerkhuizen . Een levendige historie. Bezienswaardigheden: Wertheimer Burcht uit de 11e eeuw, Spitzer Turm, voormalige wachter­ en uitzichttoren, Marktplein, Engelsfontein, Haus der 4 Gekrönten, Grafschaft Museum, Glasmuseum, Kilianskapel, Mariakapel, Schildershoek, Kittstein­poort, Kloosterkerk en St. Venantiuskerk, Joods kerkhof. Culturele tips: Klooster Bronnbach, Vestingkerken, Bronnbacher Kultouren, VielHarmonie Wertheim, Hofgarten­kasteeltje, stadsrondleidingen, wijnproeverijen, Burchtconcerten, traditionele volks­ en wijnfeesten, boottochten, uitstapjes omgeving. Shoppingtips: Shops in de historische oude binnenstad, Alfi­commercial­center, Wijngalerie Reicholzheim. Glaskunst, Factory Outlet Center "Wertheim Village" etc.

Klooster Bronnbach Toevallig komen we uit bij Bronnbach, waar een geweldig groot klooster in de vallei ligt te pronken. Dat bekijken we uitgebreid, het is bijna volledig in oude staat teruggebracht. Aller­ lei omliggende universiteiten komen er geregeld voor lezingen, conferenties en vergade­ ringen. De gevels van de gebouwen zien er prachtig uit met de herfsttooien van de klimop. Voor het klooster ligt een baroktuin met tientallen klassieke beelden. Natuurlijk zijn er ook een museum (een dépendance van het Wertheimer Grafschaft­museum), feestzalen, kapel­ len en een barokke kloosterkerk (de Basilica) te bezichtigen. Ook de kruisgang is alleszins de moeite waard. Rondom het klooster liggen nog wat tuinen en parken, onder andere met een originele Orangerie met buitenissige fresco’s aan de gevel. Er is geen Schlosscafé, ook in het gehucht zelf is de herberg gesloten. We rijden al zoekend naar een verder dorp, maar ook daar lijkt niets open. Tenslotte belanden we noordwaarts de Tauber volgend weer in Wertheim, waar we in de buurt van de Mainspitze koffie op een terras drinken. We lopen nog even door het stadje voor we terugkeren naar ons uitgangspunt Marktheidenfeld. MEER INFO BRONNBACH In 1151 werd de abdij opgericht en in 1222 werd de driescheepse, in vroeggotische stijl gebouwde basiliek ingewijd. Het klooster geldt als belangrijk cultuurmonument en werd als zodanig zowel door de deelstaat Baden­Württemberg als door de stad Wertheim opnieuw ingericht als plaats voor kunst en cultuur. Het hele jaar door wacht de bezoeker hier een hoogwaardig programma met lezingen, workshops, theateruitvoeringen, tentoonstellingen en klassieke concerten. Na de reformatie van het klooster in 1552 werd het in 1559 onder invloed van de contra­ reformatorische acties van het bisdom Würzburg weer in ere hersteld. In de 18de eeuw kwam het weer tot grote bloei, maar in 1803 werd het geseculariseerd door de Franse overheersers van

246

Napoleon. Tot 1986 bleef het hele complex in het bezit van het vorstenhuis Löwenstein ­ Wertheim ­ Rosenheim. Josephssaal Onder Abt Josef Hartmann rond 1720­25 als barokke feestzaal van het klooster boven het refectorium gebouwd en rond 1724 ­ 1728 door de Würzburger Hofschilder Johann Adam Remele met scènes uit de legende van Joseph beschilderd. Herrenrefektorium Rond 1724 ­ 28 door Remele met scènes uit het leven van de heilige Bernhard von Clairvaux beschilderd. Er tegenover ligt het Brunnenhaus. Kapittelzaal Oude zaal uit 1150 met een gewelf dat in het midden door vier monolithische zuilen wordt ondersteund. Verder interessant: de Basilica, de kruisgang en de Bernardzaal.

Het is nog volop licht, reden genoeg om deze stad (15.000 inwoners) van nabij te bekijken. We parkeren de auto langs de Main, lopen de oever af waar de bomen in herfsttooi staan. De meeste panden aan de kade zijn gerenoveerd. De binnenstad zelf is niet echt de moeite waard, op een enkel vakwerkgebouw na dan. Aangezien ons hotel­restaurant vandaag Ruhe­ tag heeft, eten we hier bij een Turks cafetaria Iskender kebab, cevapici en friet. Tegen half zeven zijn we terug in ons hotel. DAG 3 DINSDAG 15 OKTOBER: BEZOEK WÜRZBURG Rondleiding Kurfürstliche Residenz Om een uur of tien rijden we weg, een uur later staan we in het hartje van Würzburg voor de Kurfürstliche Residenz waar we ook kunnen parkeren. Het enorme paleis is net geopend. Tot ons geluk kunnen we nog met een groep mee voor de rondleiding. We worden al direct overdonderd door de onvoorstelbare gaafheid en een en al pracht uitademend trappenhuis. De barokke vormgeving met al die beelden van Duitse beeldhouwer en architect Balthasar Neumann en de magistrale plafondfresco’s van de Italiaan Tiepolo maken een diepe indruk op ons. Aan elke zijde geeft een fresco indrukken van een van de vier toentertijd bekende continenten weer. Dit is waarlijk een van de hoogtepunten van de barok die we hier in Duitsland ooit hebben mogen aanschouwen. Ook de andere vier zalen die we onder leiding van de verfijnd Duits sprekende gids bezoeken, mogen er zijn. Het trappenhuis verkeert nog in de oorspronkelijk vorm, in de oorlog is het tegen bombardementen bestand gebleken. De andere zalen zijn allemaal gerestaureerd. Het spiegelkabinet is een pronkstuk dat nog niet zo lang geleden in originele staat teruggebracht is: kosten 4 miljoen mark (of was het euro?) Hofkapelle: superbe staaltje barok De rondleiding duurt een uur, waarna we de belendende tuin op eigen houtje verkennen. We belanden er tussen een hele horde Japanse toeristen, voornamelijk ouderen. In het park staan nog enkele beeldengroepen, spuiten fonteinen en voorspellen de blaadjes in de prieeltjes al een naderende herfst. Tenslotte nemen we nog een kijkje in de Hofkapelle, een superbe staaltje van barokke kerkenbouw van, alweer, B. Neumann. Zijn naam komt men in heel Duitsland in de achttiende­eeuwse sacraal bouw tegen. 247

Naast de Residenz bevindt zich een Museumcafé, maar daar zijn de bustoeristen net chique aan het lunchen, niets voor ons dus. We lopen daarom maar direct de stad in, waar we op een druk terrasje koffie drinken. We bezichtigen de enorme Domkerk; in grootte is het de vierde van Duitsland. De onderaardse crypte is heel uitgestrekt en sfeervol. Ook de kruisgang van het klooster ziet er nog heel goed uit. In de kerk staan nog enkele fraaie beeld­ houwwerken. Met name de koorstoelen, het doopvont en de preekstoel zijn er tradi­ tiegetrouw mooi bewerkt. Jos slaat bij een audicien een voorraad batterijtjes voor zijn hoorapparaat in. De stadsverkenning daarna heeft niet zo veel op de kous. Veel oude historische panden en een Marien Kapelle op het marktplein. Daar eten we broodjes, voor we de kerk bezoeken en in de richting Main verder gaan. Aan de Main­Ufer Kai staan nog wat oude kranen (Alten Kranen). Pakhuizen zijn omgebouwd tot restaurants. Hier en daar is een interessant wandelgebied gecreëerd, met onder andere een beroemde wijnproeverij. Alte Mainbrücke Het uitzicht op de vesting Marienberg is groots. Je kunt nog steeds goed zien dat het vroeger een klooster is geweest. We lopen naar de oude brug (Alte Mainbrücke) met tal van heiligenbeelden erop. Daar concentreert het toerisme zich, zelfs groepen Franse school­ kinderen lopen er af en aan. In een dam bij de brug wordt op een ouderwetse manier stroom opgewekt. Het is inderdaad nog een Kraftwerk dat elektriciteit levert. Weer tijd voor koffie, nu als enige op een terras voor het historische Rathaus. Ervoor staat een prachtige Brunnen, die helaas door wat sjofele figuren omringd wordt. MEER INFO WÜRZBURG Würzburg staat bekend als barokstad met zuidelijke charme. Idyllisch gesitueerd te midden van de wijnbergen en bekroond door het symbool van de stad, de middeleeuwse vesting Marienberg, hebben meesterwerken van de bouwkunst uit diverse stijlperiodes hun stempel op het stadsbeeld gedrukt. Kunst, cultuur en Frankenwijn zijn de karakteristieke kenmerken van het Würzburgse leven. Zij verspreiden de opgewekte sfeer van het zuiden en brengen u in de juiste stemming om van hieruit een reis via de Romantische Strasse te gaan ondernemen. Bezienswaardigheden Toppers: UNESCO – Werelderfgoed Residenz ­ De vesting Marienberg ­ De historische stadskern ­ Mainfränkisches Museum ­ Romantische Strasse / Frankisch Wijnland. De vesting Marienberg is het symbool van de stad en was tot 1719 de woonplaats van de prins­ bisschoppen. De prinsbisschoppelijke Residenz, het imposante hoofdwerk van de Zuid­Europese barok met de hoftuin en de hofkerk, staat sinds 1982 op de UNESCO ­ Werelderfgoedlijst. Eveneens het bekijken waard: de historische stadskern met de vele kerken ­ de St­Kiliansdom, de laatgotische Mariakapel en het Stift Haug. In het Lusamtuintje achter de Neumünsterkerk bevindt zich het grafmonument van de minnezanger Walther von der Vogelweide. Schilderachtig gelegen tegen de helling boven de stad: de bedevaartkerk Käppele. Kunst en cultuur

248

Een rijk erfgoed drukt zijn stempel op het kunsten cultuurgebeuren van de stad en zorgt voor een rijkgeschakeerd palet aan culturele evenementen, bijvoorbeeld het Mozartfeest, de Bachdagen, het jazzfestival en de barokfeesten. Maar ook de wijn maakt hier deel uit van de cultuur, onder andere bij het wijnfeest in de Hofgarten of het wijnfeest bij de Dom. Musea De Residenz met het grootste samenhangende plafondfresco ter wereld van Giovanni Battista Tiepolo en het Mainfränkische Museum op de vesting Marienberg met 's werelds grootste Riemenschneider ­ collectie behoren tot de highlights van de stad. Even interessant zijn het eveneens op de vesting Marienberg gevestigde Fürstenbaumuseum over de stadsgeschiedenis, het Museum im Kulturspeicher en het Museum am Dom. Talrijke andere musea en galerieën bieden permanente en speciale tentoonstellingen. Parken en plantsoenen De laatbarokke hoftuin van de Residenz vormt het decor voor talrijke concerten, bijvoorbeeld tijdens het Mozartfeest. Op de plaats van de vroegere versterkingswerken ligt thans het Ringpark in een halve cirkel om de stad. Het Landesgartenschau Park bevindt zich op een schilderachtige locatie tussen de Mainoever en de vesting Marienberg. De Botanische Tuin van de universiteit omvat ca. 10.000 plantensoorten en de hoftuin in Veitshöchheim wordt als een van de mooiste rococotuinen van Europa beschouwd.

We lopen via een andere route terug naar de Residenz om de auto op te pikken. Even na vijven zijn we terug op de hotelboerderij en drinken we pils op het geïmproviseerde terras dat bescheiden door een herfstzonnetje beschenen wordt. We worden er bediend door een aanvankelijk onzekere stagiaire, een meisje uit de streek. MEER INFO RIVIER DE MAIN De landschapsschilder De wieg van de Main staat in het natuurpark Fichtelgebergte. Hij borrelt op uit rotsachtig oergesteente, begeleidt ons door bossen met ruisende toppen, langs paden omzoomd met varens en toont ons pittoreske dalen met weiden vol bloemen. In Bayreuth gaan natuur en cultuur dan een indrukwekkend verbond aan. De bijzonder fraaie markgrafelijke residentiestad en haar schilderachtige omgeving fascineerden de grote Duitse componist Richard Wagner en inspireerden hem tot zijn werken. Met het Wagner­Festival heeft Bayreuth wereldwijde vermaardheid verworven. Het "Markgräfliches Opernhaus" moet u in elk geval ook van binnen gaan bekijken. Het wordt als het mooiste baroktheater van Europa beschouwd. Op de plek waar de Roter en de Weisser Main samen­ vloeien, bij de toegangspoort tot natuurpark Frankenwoud, ligt Kulmbach, nóg een residentiestad, die echter met name door de kunst van het bierbrouwen beroemd is geworden. "Hof van Eden" aan de Obermain Het gevarieerde Frankische landschap met z’n rijk begroeide oevergebieden in het dal van de rivier, met meren, de steile rotsen van het Juragebergte en uitgestrekte, heuvelachtige bossen zal bezoekers van vandaag evenzeer bekoren als de dichters uit vroeger tijden. Plaatsen als de 'Duitse mandenstad" Lichtenfels presenteren het typisch Frankische stadsbeeld. In Staffelstein met de bezienswaardige barokkerk en de bedevaartkerk "Vierzehnheiligen' nodigt de krachtigste en warmste zoutwaterbron van Beieren in de "Obermain Therme" tot een wellness­verblijf uit. Hoewel Bamberg niet aan de Main

249

ligt, maar iets terzijde aan de Regnitz, is een bezoek aan deze oude aantrekkelijke keizerstad eigenlijk een must. De oude stadskern, de dom en het ruiterstandbeeld "Bamberger Reiter" vormen één van de grootste historische ensembles in Europa voldoende reden voor plaatsing op de UNESCO ­ Wereld­ erfgoedlijst. Een verdere interessante excursie voert van hieruit langs het Main­Donaukanaal naar Neurenberg, waar de middeleeuwse Keizerburcht en het Albrecht­Dürer­Huis met multivisuele show indrukwekkend zijn. Vloeiende overgang van bier naar wijn Bij Hassfurt krijgt u tegen de hellingen van het natuurpark Steigerwald de typisch Frankische wijnbergen in het oog. Volkach, aan een rivierbocht van de Main gesitueerd, ligt in het hart van het Frankische Wijnland. Samen met de wijndorpen eromheen vindt u hier een streek vol romantiek en kunstschatten, zoals bv. de sculptuur "Madonna im Rosenkranz' van Tilman Riemenschnelder. De bewoners van Kitzingen, die de rol van wijnhandelaar vervullen, hebben er echter ook veel verstand van, voortreffelijke asperges te steken. In de levendige universiteitsstad Würzburg, het uitgangspunt van de Romantische Strasse, zijn cultuurhistorische schatten uit de epochen van machtige prins­bisschoppen samengebald: barokke juwelen zoals de door Balthasar Neumann gebouwde Residenz, een UNESCO ­ Werelderfgoed monument, de vesting Marienberg met het Mainfränkisches Museum, de St.­Kilians­Dom en de bedevaartkerk Käppele. Liefdevol onderhouden vakwerkstadjes als Lohr of Wertheim worden op de hielen gezeten door het bosrijke natuurpark Spessart, waar niet alleen de wijn, maar ook voortreffelijke wandelmogelijkheden het hart sneller doen kloppen. Aan zijn uitlopers ligt Aschaffenburg met Duitslands grootste renaissanceslot, slot Johannisburg. Het land wordt vlak, de huizen rijzen ten hemel Het dal van de Main wordt nu breed en we bereiken Hanau, de geboortestad van de gebroeders Grimm en het beginpunt van de Duitse Sprookjesroute. Het sprookjesfestival in het park vóór slot Philippsrubec is een modern cultuurgebeuren voor volwassenen en kinderen. Een andere beziens­ waardigheid is het Deutsches Goldschmiedehaus. In de 'lederstad' Offenbach toont het Duitse Leder­ en Schoenenmuseum wereldwijd unieke collecties. Vlak achter de volgende bocht van de Main zie je al de skyline van Frankfurt opdoemen. De moderne bankenstad, beursstad, Goethestad en appelwijnstad vermengt haar wortels, perspectieven en culturen tot een sterke cocktail van het moderne leven. Al spoedig keren de met wijnstokken begroeide hellingen terug naar de Main en in Rüsselsheim kan men vervolgen hoe de plaats zich van een industriestad met cultuur tot een cultuurstad met industrie heeft ontwikkeld. Tip: Frankenwijn uit buikige flessen De voortreffelijke wijn van de streek herkent men aan de typische buikige flessen, die "Bocksbeutel" heten en het hart van de wijnkenner sneller doen kloppen.

DAG 4 WOENSDAG 15 OKTOBER: RONDRIT MAIN Rothenfels Vandaag gaan we de noordelijke lus van de Main verkennen. Allereerst stoppen we in het dorpje Rothenfels, een dorpje van nog geen 1.000 inwoners. Het ligt aan de Main, tien kilometer ten noorden van onze verblijfplaats Marktheidefeld vandaan. Als we de burcht naderen komen hele groepen schoolkinderen ons al tegemoet. In de voorhof lopen oudere studenten rond. Het blijkt dat de burcht onderdak biedt aan een internaat (of is het een 250

jeugdherberg?) en deels als conferentieoord fungeert. De meeste ruimtes en zalen zijn dan ook niet toegankelijk voor bezoekers zoals wij. Toch zijn er nog enkele delen te bezichtigen: een kapel die ons ondanks zijn sobere eenvoud niet kan bekoren omdat ze gewild modern is ingericht; de 11e­eeuwse Bergfried van waaruit je een uitzicht over het dorp en de Main hebt. Het dorpje zelf bekijken we ook. Behalve de kerk zijn er ook nog enkele oude vakwerkpanden te bezichtigen. Het oude raadhuis ziet er ietwat geschonden uit, maar doet erg authentiek aan. Overal in het dorp, en zeker vlak bij de rivier, staat vermeld hoe hoog de waterstand (de Pegel) was bij overstromingen. Soms was die onvoorstelbaar hoog, want de watersnoodrampen van 1993 en 1995 behoren niet eens tot de echte top. Op de Main vaart een Nederlandse rijnaak uit Nijmegen ons met volle vaart voorbij. Lohr Onze volgende stop is Lohr, een marktplaats van ongeveer 10.000 inwoners. We vinden het in het centrum maar druk voor een doordeweekse dag, iedereen schijnt nu inkopen te moeten doen. Voor het eerst parkeren we ergens met gebruik van onze parkeerschijf. Ook hier weer veel vakwerkhuizen. Dominant aanwezig is de oude, negentiende­eeuwse middel­ bare school. De scholieren hebben net middagpauze en slenteren door de Altstadt. We drinken koffie op een terras, naast ons zit een groepje onaangepaste maatschappijafwijzers en chaoten die ons overigens met rust laten. Rokkokogarten Veitshöchheim De volgende stadjes op onze route, Gmünden en Karlstadt, laten we links liggen. Jos heeft ontdekt dat er in Veitshöchheim een heuse Rokkokogarten is gesitueerd, volgens de boeken een van de mooiere in Europa. Dat moeten we toch eens even controleren. Het stadje ligt aan de andere kant van de Main en is een nogal toeristisch langs de waterkant. We moeten nog een stuk lopen vanaf de parkeerplaats, samen met een groep bustoeristen op leeftijd. De openbare tuin (het is meer een park) is werkelijk een juweeltje. Nog niet zo lang geleden opgeknapt, goed verzorgd met een moestuin erbij en zelfs een klein paleisje. Daar gaan we binnen, maar er is een verplichte rondleiding die we niet zien zitten. We wandelen op ons gemak de hele tuin door die volgestouwd staat met barokke klassieke beeldhouwwerken. We hebben ze niet geteld, maar het moeten er meer dan 200 zijn… Het enorme fontein midden in een grote vijver vormt het hoogtepunt van het complex. We bekijken het stadje zelf ook nog eens, op zoek naar een synagoge. Hoe we ook zoeken, we vinden hem niet. Is die wel na de beruchte Kristallnacht in 1938 wel weer opgenouwd? Koffie met gebak op een hotelterras.

251

DAG 5 DONDERDAG 16 OKTOBER: RONDRIT TAUBER Tauberbischofsheim Vandaag rijden we zuidwaarts parallel aan de Tauber. Gemakshalve nemen we eerst de autobaan die vlak voor Würzburg een afsplitsing heeft naar Stuttgart. Daar kunnen we al weer snel van af voor onze eerste stop in het stadje Tauberbischofsheim. De auto kunnen we kwijt in een Tiefgarage bij het stadsslot. Dat stamt uit de vijftiende eeuw, maar is nu gesloten. Het regent behoorlijk, onze paraplu’s komen nu goed van pas. We wandelen de Altstadt door, bekijken de plaatselijke kerk, gaan het raadhuis binnen tot de sobere raadszaal, van waaruit we een ruime blik over het marktplein met een fontein en enige vakwerkhuizen hebben. Echt interessant is het allemaal niet, maar dat zal wel door het slechte weer komen. We blijven niet meer lang hangen en rijden door naar ons volgende doel. Bad Mergentheim: Museum Duitse Orde Dat wordt een stadje van hetzelfde kaliber, namelijk Bad Mergentheim. Alweer een Tiefgarage, waarna op het trottoir geschilderde voetjes ons naar het slot van de Duitse Orde leiden. Het regent nog steeds. Het slot bestaat uit meerdere delen, eigenlijk is het een aaneengesloten complex met architectonische bijdragen uit verschillende tijdperken. Op het grote binnenplein staan oude, van de regen druipende bomen. We drinken allereerst koffie in het apart gelegen Schlosscafé, dat wel enige allure heeft. Daarna bezoeken we uitgebreid het Museum van de Duitse Orde dat in het kasteel gelegen is. De barokke slotkapel kunnen we niet binnen, maar we kunnen hem wel vanuit het museum bekijken. De onmiskenbare invloed van bouwmeester Balthasar Neumann is duidelijk aan het koor te bespeuren. De expositie is interessant voor ons. We hebben al eerder iets met deze Duitse Orde te maken gehad, onder andere in het Belgisch Limburgse Aldenbiesen en in het Poolse Malbork (Marienburg in het Duits). Allereerst ontvangen we een soort introductie middels een Dvd­ film van 30 minuten. We bekijken er vervolgens de maquettes van een aantal kastelen die ooit in het bezit van de orde waren. Iedere etage van het museum is aan een bepaald tijdperk gewijd. Een waanzinnige wenteltrap verbindt beide verdiepingen. Een eigen etage is geheel gericht op de lokale geschiedenis. Hier bevinden zich onder andere exposities van poppenhuizen en tinnen soldaatjes. Als we het complex verlaten is het inmiddels droog geworden. We nemen de gelegenheid te baat om enkele kerken en de Altstadt te bezoeken. Vooral aan en om het marktplein staan bezienswaardige gebouwen en fonteinen. Even na vieren rijden we terug naar ons hotel waar Jos van gebraden eend gaat genieten.

252

MEER INFO TAUBERBISCHOFSHEIM Tauberbisschofsheim is een plaats in de Duitse deelstaat Baden­Württemberg, gelegen in het district Main­Tauber­Kreis. De stad telt 13.260 inwoners. Tauberbisschofsheim heeft een oppervlakte van 69,31 km² en ligt in het zuidwesten van Duitsland. Geschiedenis De stad wordt in 836 onder de naam, 'Biscofesheim', voor het eerst genoemd in een levensgeschiedenis van de Heilige Lioba. De naam ('woonplaats van de bisschop') duidt op de familierelatie van Lioba met Bonifatius. Zij was in de entourage van Bonifatius vanuit Engeland als missiezuster meegekomen naar de Duitse gebieden, waar zij zich in 735 in het latere 'Tauberbisschofs­ heim' vestigde als abdis van het plaatselijke vrouwenklooster. Om de stad van andere plaatsen, waar een bisschop zetelde, te onderscheiden, werd later de naam van de rivier de Tauber aan de naam van de stad toegevoegd.

MEER INFO BAD MERGENTHEIM De voormalige residentie van de hoogstaande leden van de Duitse Ridderorde ligt direct aan de Romantische Strasse, in het centrum van het lieflijke dal van de Tauber. Of het nu de Middeleeuwen zijn, de Renaissance of de Barok: het spoor van vervlogen tijden is nog altijd duidelijk aanwezig in deze sfeervolle stad. In 1826 zijn hier geneeskrachtige bronnen ontdekt. Slot De voormalige waterburcht is sinds de 13de eeuw bezit van de Duitse Orde. De huidige vorm is voor een groot deel het gevolg van verbouwingen en vergrotingen uit de tijd van 1565 ­ 1570. Verschillende torens bepalen het beeld van het qua vorm zeer gevarieerde complex: de ingangstoren uit 1626, de blazer­en dwingeltoren van het hoofdgebouw uit de 16de eeuw en de noordwestelijke toren uit 1574. Opmerkelijk is ook de fraaie, rijkversierde spiltrap in de noordwestelijke toren, via welke men de zaal op de tweede verdieping bereikt, die F.S. Bagnato van 1778­1782 in vroeg­classicistische stijl ingericht heeft. In het slot is tegenwoordig het Heimatmuseum ondergebracht. Bij de bouw van de slotkerk waren F.J. Roth, B. Neumann en F. Cuvilliés betrokken. Van de inrichting zijn vooral de fresco' s van de Münchense schilder N. Stuber (1734) te vermelden. Een grafkelder bevat de grafmonumenten van enkele vorsten van de Duitse Orde. Marktplein met raadhuis Het marktplein, omzoomd door vele, zeer mooie oude huizen, wordt door het raadhuis (1564) in een boven­ en benedendeel verdeeld. Behalve het raadhuis zijn de Engel­Apotheek en de herberg 'Straussen' opmerkelijk. Museum van de Duitse Orde Tevens streekmuseum (in het Schloss). In het in renaissancestijl verbouwde westelijke deel van het slot, bevindt zich in de vroegere woonvertrekken van de Grootmeester, het museum. Behalve de verzameling (o.a. poppen en herinneringen aan de dichter Eduard Mörike) is het stucwerk in de vertrekken, werk van F. Cuvilliés, te bewonderen.

MEER INFO TAUBERTAL Tegenwoordig ligt Tauberfranken precies in het midden van het herenigde Duitsland; net zoals ten tijde van het Heilige Romeinse Rijk van de Duitse Natie. Dit romantische landschap is opgesplitst in

253

twee delen: enerzijds Baden­Württemberg en anderzijds Beieren. Het Taubertal ligt op slechts een uur rijden van vermaarde steden zoals Frankfurt, Stuttgart en Würzburg. De vallei is 120 km lang en vangt aan in Rothenburg ob der Tauber en loopt door het hele noordwesten van de streek tot aan Wertheim am Main. Het is een zacht glooiend landschap met veel bossen en weilanden en tal van wijngaarden. Taubertal is voor toeristen makkelijk bereikbaar via de autosnelweg. De vallei grenst immers aan het grote Europese verkeersnetwerk Frankfurt­Würzburg­Munchen, Hannover­Würzburg­Stuttgart en Würzburg­Ulm. Ook de Duitse spoorwegen zorgen voor ideale treinverbindingen naar het Main­ Tauber district op het traject Würzburg­Lauda­Heilbronn­Stuttgart met de ICE/ IC­aansluitingen via Lauda naar Tauberbischofsheim en Wertheim am Main of naar Bad Mergentheim en Weikersheim. Er lopen niet minder dan vijf toeristenroutes door de vallei. Ze vormen voor de bezoeker een uitnodiging om op ontdekking uit te gaan. Zo doorkruist de Romantische Straße het hele Taubertal van Würzburg tot Füssen. De Burgenstraße (kasteelroute) brengt je van Mannheim/ Heidelberg naar Nürnberg, de “Nibelungen­ und Siegfried­Straße” voert je dan weer van de Rijn doorheen het Odenwald naar Würzburg aan de Main en de Württembergische Weinstraße brengt je van Weikersheim naar de Zwabische Jura. Het epitheton van Taubertal is “innemend” omwille van zijn vredige schoonheid, zijn evenwichtig klimaat en de zachte glooiingen van de hellingen en zijvalleien. De sterk uitgebouwde fietspaden­ en wandelwegeninfrastructuur nodigen de toerist uit tot sportieve recreatie. Centraal in deze natuur­ beleving staat de bezoeker die vast onder de indruk komt van de verfrissende diversiteit van het “innemende” Taubertal. Die diversiteit komt ook tot uiting in het aanbod aan gastvrije en comfortabele accommodaties in de vele steden en dorpen of in de gezellige boerderijen en de hoog­ waardige kampeerterreinen. “Reizen naar het land van de Franken” betekent steeds weer met volle teugen genieten van de vermaarde Frankenwijn, het huisgebrouwen bier en de eenvoudige gerechten die de streek met trots serveert. Fijnproevers laten zich wellicht in vervoering brengen door de “Tauberschwarz” ­ wijn of de “Grünkern”, een lokale speltvariëteit. “Wandelen door Taubertal is wandelen door de Duitse geschiedenis” merkte Wilhelm Heinrich Riehl op in de herfst van 1865 toen hij door de streek trok. Bij het reizen door het dal komt duizend jaar geschiedenis tot leven via tal van historische getuigenissen van kunst en cultuur. De culturele rijkdom van de streek gaat van de Keltische verdedigingsmuur nabij Finsterlohr tot de achthoekige Romeinse Achatius kapel van Grünsfeldhausen, de romaanse en gotische gebouwen en de renaissance en barok paleizen tot de hedendaagse allesoverheersende vakwerkhuizen. Dankzij kunstenaars zoals Tilman Riemenschneider, Matthias Grünewald of Balthasar Neumann is Tauberfranken over heel de wereld bekend. Stroomopwaarts de Tauber vind je heuse pareltjes van cultuur: de kasteelruïne van Wertheim, het klooster van Bronnbach, de barokke huizen van de wijnhandelaars van Tauber­ bischofsheim, het ridderslot van de “Deutscher Orden” in Bad Mergentheim, het paleis van de Hohenlohe dynastie met paleistuin en de oranjerie in Weikersheim, het Riemenschneider altaar van de pelgrimskerk nabij Creglingen en tot slot, maar daarom niet minder belangrijk, de middeleeuwse stad Rothenburg ob der Tauber.

254

MEER INFO DEUTSCHE ORDE Inleiding In 1190 werd er een hospitaal in Akko gesticht om Duitse gewonde of zieke kruisvaarders te verzorgen. In 1198 vormden de kruisvaarders die dit hospitaal beheerden een ridderorde, die de Duitse Orde werd genoemd. Omdat deze ridderorde voornamelijk Duitsers opnam, verwierf de orde ook omvang­ rijke bezittingen in Duitsland. De bezittingen in Duitsland dienden om de vestigingen in het Middellandse ­ Zeegebied te voorzien van mensen en materialen. De meeste bezittingen in Duitsland werden de Orde geschonken door de bisschoppen en de landsheren. Schenkingen door leden van de adel of de burgerij kwamen veel minder voor. Het ontstaan van het ambt van Duitsmeester In 1218 is er voor het eerst een ridder vermeld die belast was met het beheer van de goederen in Duitsland. Deze ridder had dezelfde positie als de landcommandeurs van de Orde op Sicilië of in Apulië: het hoofd van een balije. Na 1228 ontstonden er ook in het Heilige Roomse Rijk balijen: een ordensprovincie, waarin een aantal commanderijen waren samen gevoegd. Terwijl de veertiende eeuw voor de Duitse Orde in Pruisen een bloeitijd was, begon het verval van de orde in Duitsland. Er waren financiële problemen en de invloed van de naburige staten op de balijen en commanderijen nam toe. Een andere ontwikkeling was het vervagen van het onderscheid tussen het Duitsmeesterdom en de balije Franken. Regelmatig was er geen landcommandeur en hield de Duitsmeester de balije in eigen hand. Anderzijds werd het Duitsmeesterschap vrijwel geheel bestuurd door ridders uit Franken. Vereniging van de ambten van Grootmeester en Duitsmeester In 1525 ging de laatste grootmeester van de Orde tot de reformatie over en veranderde de ordenstaat Pruisen in een wereldlijk hertogdom, dat een leen was van Polen. In Duitsland woedde de Boeren­ oorlog, waarin een aantal commanderijen werden verwoest, onder andere Horneck, de zetel van de Duitsmeester. De balije Franken stond toen de commanderij Mergentheim provisorisch af en sinds 1527 resideerde daar de Duitsmeester. Deze voerde nu ook de titel administrator van het groot­ meesterdom (Hochmeistertum). Door de Reformatie gingen veel commanderijen in het Rijk verloren of werden deel van een protetantse balije. Het restant van de orde komt sterk onder invloed van de keizer. De meeste Groot­ en Duitsmeesters zijn voortaan Oostenrijkse prinsen. In de Dertigjarige Oorlog ontstond er veel schade. Van 1631 tot 1634 was Mergentheim als vorsten­ dom in bezit van de Zweedse maarschalk Horn. In 1645 richtte de grootmeester een infanterie­ regiment op dat tot 1918 zou voortbestaan als het Hoch­ und Deutschmeisterregiment. Ridders van de Orde dienden in dit regiment als officier. In 1662 werd de band tussen het meesterdom en de balije Franken losser gemaakt, zodat ook de andere balijen invloed konden krijgen op het centrale bestuur van de orde. Pas in 1764 werd de bevoorrechte positie van de ridders uit Franken totaal beëindigd. In 1789 werd de balije Franken in het meesterdom geïncorporeerd. De bezittingen van de Orde op de Linker Rijnoever gingen in 1797 aan Frankrijk verloren. Paragraaf 26 van de Reichsdeputationshauptschluss van 25 februari 1803 stelde de Orde schadeloos met de stichten, abdijen en kloosters in Vorarlberg en Oostenrijks Zwaben en alle andere binnen de diocesen Augsburg en Konstanz, in zoverre ze niet Reichsunmittelbar waren. Hiervan uitgezonderd bleven de geestelijke goederen in de Breisgau.

255

Het einde van de wereldlijke macht Paragraaf 12 van de Vrede van Presburg van 26 december 1805 verbond het grootmeesterschap erfelijk met het huis Habsburg met behoud van het vorstendom Mergentheim. Het stond de keizer vrij een prins uit zijn familie aan te wijzen als stamvader van een nieuw vorstendhuis. In paragraaf 8 werd de commanderij Mainau bij het keurvorstendom Baden gevoegd.

DAG 6 VRIJDAG 17 OKTOBER: TERUGREIS Niets speciaals te melden. Zo rond vier uur zijn we weer thuis.

CLIM RUST UIT IN KLOOSTER BRONNBACH

256

BEIEREN / OOSTENRIJK (2004) OP WEG NAAR HONGARIJE ALGEMENE INFORMATIE We maakten deze reis in de zomervakantie van 2004 in de maanden juli (einde) en augustus (begin). Als vervoer hadden we de beschikking over onze eigen Ford Ka. In totaal hebben we daarmee een afstand van meer dan 4.000 kilometer afgelegd. De hotels voor de eerste drie dagen hadden we via internet en telefonisch gereserveerd. In Hongarije maakten we een rondrit langs een vijftal kasteelhotels, opgezet door de Nederlandse reisorganisatie Poesta Reizen. De hotels in Slowakije en op de terugreis in Oostenrijk en Duitsland hebben we ter plaatse uitgezocht. DAG 1 HEENREIS Zaterdag, 24 juli ROUTE: Roermond (Ned) ­ Koblenz ­ Frankfurt ­ Würzburg ­ Uffenheim (Beieren, Dld) Aantal kilometer: 445 / Hotel: Schwarzer Adler (Uffenheim ) Onderweg: enkele tabaks­, eet– en drinkstops. Geen bezichtigingen. Bijzonderheden: V 11.00 uur. Heenreis tot Koblenz Linksrheinische Autobahn, daarna de Rechtsrheinische tot Frankfurt. Vandaaruit via Würzburg op Bundesstrasse naar eindbestemming. A 16.30 uur. Ouderwets dorpshotel, 3 ps ­ kamer. Gutbürgerliche Küche, Biergarten helaas dicht. Wandeling door avondlijk dorp, muziekuitvoering. Zonnig weer. DAG 2 ROTHENBURG / WALHALLA Zondag, 25 juli ROUTE: Uffenheim ­ Rothenburg ob der Tauber ­ Regensburg ­ Iggensbach Aantal kilometer: 323 / Hotel: Hotel Linsmeier (Iggensbach) Onderweg: Bezoek Rothenburg o/d Tauber; Walhalla Ahnengalerie Bijzonderheden: Gewekt door kerkklokken, uitgebreid ontbijtbuffet. V 10.00 uur. Golvend landschap. Wandeling Rothenburg: stadsmuren, toren beklimmen, mineraalwater biertuin. Heleboel toeristen, o.a. veel Jappen op pad. Russisch straatorkestje: prima muziek. Clim vrijgevig, hij geeft € 4. Eerste Stau van de reis, we nemen omweg over kleine wegen naar Walhalla. Hooggelegen Griekse tempel bij Regensburg, uitzicht. Duitse culturele en politieke kopstukken (ook letterlijk), Nederlanders erbij! A 17.30 uur hotel, vlakbij Autobahn. Bijgebouw, veel Nederlandse gasten (ANWB ­ hotel). Diner op terras. Avondwandeling door dorp, ruime woningen! 257

MEER INFO ROTHENBURG OB DER TAUBER Ook Rothenburg ob der Tauber (425 m; 13.000 inw.) dankt zijn ontstaan aan een middeleeuwse burcht. Het stadje ligt aan het riviertje de Tauber en is echt een middeleeuws juweeltje. Helaas speelt het massatoerisme hier gretig op in en is het er in de zomer erg druk. Wie in een ander jaargetijde Rothenburg een bezoek brengt, heeft het stadje voor zichzelf. De vijf stadspoorten vormen de toegang tot het geheel ommuurde stadje. Dit is de buitenste vestingmuur uit de 14de eeuw, de eerste stadsmuur uit de 12de eeuw is voor een groot deel afgebroken. Uit deze laatste periode stammen nog de Weisse Turm en de Markusturm. Daarachter ligt het Marktplatz, opgefleurd met vakwerkhuizen in alle soorten en maten. Van het Rathaus valt direct de 60 meter hoge gotische toren op. Uit diezelfde stijlperiode dateert de hoge trapgevel. Later zijn in renaissancistische stijl de arcaden en erkers met torentjes toegevoegd. In de Historiengewölbe krijgt u een overzicht van de Dertigjarige Oorlog. Een opmerkelijke plaats aan het plein neemt de Ratstrinkstube in, een gelagkamer met een fraai uurwerk. De sobere St. Jakobskirche, schuin achter het raadhuis, wordt voornamelijk bezocht vanwege het prachtige gotische altaar van Tilman Riemenschneider. Deze beeldhouwer was een genie op het gebied van houtsnijwerk en heeft overal in Frankenland (=Noord­Beieren) zijn sporen nagelaten. De Klingenbastei is een 15de­ eeuwse vesting en ligt verscholen achter de stadspoort. In de vesting is de Wolfgangskirche opgenomen. Via de walgang in zuidelijke richting komt u uit bij het Reichstadtmuseum met geschiedkundige verzamelingen. Van de eens zo trotse burcht is slechts de Blasiuskapelle bewaard gebleven, die u via de Burggarten kunt bereiken. Wie de klim naar boven maakt, wordt beloond met een fraai uitzicht

Walhalla Duits monument, ontstaan in de romantiek van begin negentiende eeuw. Voedt Duits nationalistische gevoelens, daarom een beetje in diskrediet geraakt. Is nu weer populair, wordt druk bezocht in ieder geval. Bestaat uit een gebouw in Griekse tempelstijl met veel marmer, gelegen op hoge rots langs de Donau ­ oever bij Regensburg. Staat vol bustes en beelden van Duitstalige helden uit twee millennia geschiedenis. Die begint bij Hermann en omvat ook Nederland (Erasmus, Hugo de Groot, Willem van Oranje, Tromp en de Ruyter, etc.). Albert Einstein staat er ook bij, maar we misten wel Sigmund Freud en Adolf Hitler. Die liggen politiek correct gezien natuurlijk nog steeds te gevoelig…

DAG 3 PASSAU / GRAZ Maandag, 26 juli ROUTE: Iggensbach ­ Passau ­ Schärding (grens) ­ Ried ­ Wels ­ Graz ­ Nestelbach Aantal kilometer: 352 / Hotel: Gasthof Zur Post Onderweg: bezoek aan Passau (hele morgen) ­ tientallen tunnels, twee lange met extra tol (Mautgebühr) ­ autobaanvignet Oostenrijk ­ regen in bergen (Ennstal) ­ bezoek Graz centrum Bijzonderheden: ontbijt valt tegen. V 09.45 uur. Half elf Passau, parkeergarage, wandeling, bezoek kerken (groot orgel), Bisschoppelijke Residentie: museum met bieb en schatkamer, koffie plein (Chinese). Grens nabij. Eerst heuvels, daarna doemen bergen op. Tegen 16.00 uur in Graz, parkeergarage. Franziskaner Kirche, Rathaus, goede koffie in passage. Autobaan 258

richting Wien, na 30 km Nestelbach. A 17.45 UUR. Oude baas biedt direct soort Schnapps aan (kan hij zelf meedrinken). Kamer met heel veel bergruimte. Eten in hotel, wat de pot schaft. Goedkoop. Lekker bier. Op tv: Mythos Tanneberg. MEER INFO PASSAU Ligging Waar drie rivieren samenkomen ­ de blauwe Donau, de groene Inn en de zwarte Ilz ­ daar ligt Passau. Wat voor eeuwenlange discussies zorgde: mondt de Inn uit in de Donau of is het misschien net omgekeerd? Deze schitterende ligging leverde Passau de bijnaam 'het Beierse Venetië" op, of ook wel de Driestromenstad. Niet alleen omdat Passau omgeven is door water, maar ook omdat de stad helemaal een beetje Italiaans aandoet. Het multiculturele karakter ervan wordt versterkt doordat een deel van de stad net over de grens met Oostenrijk ligt. Geschiedenis In de eerste eeuw voor Christus bouwden de Kelten al een nederzetting op de landtong tussen de Inn en de Donau. Passau is echter ontstaan uit de legerplaats Castra Batava die de Romeinen op die plek vestigden. De strategische ligging miste zijn uitwerking niet. Door het intensieve handelsverkeer op de Donau en de Inn leidde Passau eeuwenlang een welvarend bestaan. In 739 werd het bisdom Passau gesticht door de heilige Bonifatius. Een tijdlang zal Passau het grootste bisdom worden van het Heilig Roomse Rijk der Duitse Naties. In de middeleeuwen werd het een belangrijke handelsstad dankzij de zout­ en graanhandel met Bohemen. In het centrum van Passau staat de domkerk. De bouw begon al in 1407 maar de twee torens werden niet voor 1896 voltooid. Het orgel van deze domkerk heeft ruim zeventienduizend pijpen en 230 registers en is daarmee een van de grootste kerkorgels ter wereld. In het begin van de 19de eeuw wordt Passau ingelijfd bij Beieren. Pest, oorlog en branden decimeerden verscheidene keren de bevolking. Heden ten dage vormen overstromingen de meest voorkomende ramp. Bezienswaardig St. Stephansdom: in het begin van de 14de eeuw werd met de bouwwerken aan de kathedraal gestart, na de stadsbrand van 1662 werd ze afgewerkt. Het is de grootste heilige barokruimte noordelijk van de Alpen. En de kathedraal herbergt het grootste kerkorgel ter wereld (17.330 orgelpijpen!).

MEER INFO GRAZ Graz is de tweede stad van Oostenrijk en de hoofdstad van de deelstaat Stiermarken (Steiermark). Ze telt 250.000 inwoners. De stad is gelegen aan de Mur aan de voet van de Alpen. Graz was in 2003 de culturele hoofdstad van Europa ('Kulturhauptstadt Europa’s 2003'). Graz is bekend om zijn historische binnenstad, de grootste middeleeuwse binnenstad in Midden­ Europa. Deze is sinds 1999 opgenomen in de Werelderfgoedlijst van de UNESCO. Graz is een belangrijke industriestad (o.a. Daimler­Chrysler) en een belangrijk economisch knooppunt voor de regio met onder meer vier universiteiten (40.000 studenten). De Technische Universiteit beschikt over een vermaarde architectuuropleiding. Als kenmerk voor Graz wordt de 'Uhrturm am Schlossberg' gebruikt; een karakteristieke klokkentoren die dankzij zijn ligging op de Schlossberg midden in de stad in grote delen van de stad zichtbaar is. Graz is de geboortestad van de componist Robert Stolz.

259

DAG 4 RIEGERSBURG Dinsdag, 27 juli ROUTE: Nestelbach ­ Kornberg ­ Riegersburg ­ grens Heiligenkreuz ­ Körmend ­ Ajka Aantal kilometer: 257 / Hotel: Hotel Csery, Totvazsony (Hongarije) Onderweg: tochtje door groene heuvels van Stiermarken, bezoekjes kasteel Kornberg en burcht Riegersburg, we passeren de grens. Bijzonderheden: uitgebreid ontbijt, baas komt er bij. Hij tipt een binnendoortje naar Ungarn. Kasteel Kornberg dicht. Mooie hoge ligging Riegersburg, veel volk, niet burcht zelf bezocht (duur, kost te veel tijd), tippel naar boven, koffie met goulashsoep. (Foto’s: zie blz. 14) Douane grens Hongarije doet niet moeilijk, vlak land. Eerste koffie in €€€ betaald. Gevaarlijk verkeer, vrachtauto’s op smalle wegen. Even zoeken naar hotel, verkeerde dorp, slecht aan­ gegeven. Over landweggetje geïsoleerd tussen bos en hei liggend hotel (geen kasteel, meer een landhuis) bereikt. Extra bed in kamer. Manege bekeken. Avondeten (lekker), gereser­ veerde tafel, sigaretjes op terras. ‘s Nachts regen en veel wind. OPMERKING Tot zo ver de verslagen en foto’s van de eerste dagen van onze reis, Deel I. Deze brachten we door op Duits en Oostenrijks grondgebied. De reis voerde ons verder naar Hongarije en Slowakije. De verslagen van deze landen treft u separaat aan in respectievelijk Deel II en Deel III van dit reisverslag. Hierna volgen de laatste dagen van onze vakantie, toen we tijdens de terugreis opnieuw Oostenrijk en Duitsland aandeden. DAG 20 Zaterdag, 24 juli ROUTE: Bratislava ­ Kittsee ­ Eisenstadt ­ Sopron (Hongarije) ­ Wiener Neustadt ­ Mariazell / Aantal kilometer: 244 / Hotel: Hotel Zum Goldenen Greifen (Mariazell) Onderweg: stad Bratislava uit, autobaan op, naar grens. Bezoek aan de stad Sopron. Rit bergland. Bijzonderheden: Clim rekent af met credit card. Naar zuiden over moderne Donaubrug. Autobaan op, bij douane koopt Jos bier, fris, aanstekers e.d. van resterende kronen. Via Kittsee door Burgenland naar Eisenstadt, langs Neusiedler See. Grens Hongarije, koffie en wisselen. Sopron bekijken, mooie oude barokstad, toeristische Altstadt, verblijf eigenlijk te kort in dit Ödenstadt! Terug naar Oostenrijk. Via Wiener Neustadt mooie bergroute gevolgd van 90 km. In Mariazell snel hotel gevonden, enorm grote kamer! Avondeten in hotel; e­mail ophalen 260

internetcafé. Jos loopt ’s avonds nog even het stadje in. Het blijkt een druk bezocht bedevaartsoord te zijn. Naast de nodige vrome vermaningen en aansporingen in de kerk is er daarbuiten een keur aan wansmakelijke, religieuze ongein te koop. Kerktoren in restauratie. MEER INFO MARIAZELL Mariazell heeft maar 1700 reguliere inwoners. Daarnaast beschikken de talloze hotels over meer dan 1200 bedden. De helft van de oppervlakte van de gemeente bestaat uit bos dat tot een van de meest uitgestrekte bosgebieden van Midden­Europa behoort. Het dorp ligt op een hoogte tussen 864 en 1267 meter. Het is een van de bekendste bedevaartsoorden van Europa en kan bogen op een beroemde basiliek, die uiteraard aan Maria is gewijd. ‘s Zomers wordt er veel gewandeld, gevist en aan mountainbiken gedaan; in de winter (als er maanden lang meer dan 1 meter hoog sneeuw ligt) wordt natuurlijk volop de wintersport beoefend. De laatste jaren is snowboarding populair geworden. Om aan de wensen van de pelgrims en toeristen bij slecht weer tegemoet te komen zijn er veel kleine musea, restaurants en in door ­ sportmogelijkheden.

DAG 21 Vrijdag, 13 augustus ROUTE: Mariazell ­ Sankt Anton ­ Ybbs ­ Melk ­ Linz ­ Passau ­ Regensburg ­ Velburg Aantal kilometer: 469 / Hotel: Gasthof Zur Post (Velburg) Bijzonderheden: ontbijt iets minder dan gewend. Contant afrekenen Jos. V 10.00 uur. Rit door bergland (panorama’s, wel zwaar bewolkt), later vlakker: Nieder­Österreich. Bezoek klooster en barokkerk Melk. Druk en toeristisch, uitstekend onderhouden, pas opgeknapt. Heel indrukwekkend, strategisch gelegen. Hoogtepunten: de bibliotheek en de magnifieke kerk. Ook moderne expositie, het park niet bezocht. Koffie en ijs terras. Lange, saaie rit over Autobahn naar Regensburg (Jos slaapt een tijdje). A 17.30 uur. Hotel in dorpje langs autobaan, groot complex, we zitten in bijgebouw. Pilsjes in gelagkamer, vroeger postkantoor en brouwerij. Veel eten, uitstekende kwaliteit. Avondwandeling dorpje. Op tv: opening Olympische Spelen Athene. Velburg: Hotel - Gasthof Zur Post Welkomswoord voor Nederlanders: Ons Hotel­Gasthuis “Zur Post “is een zorgzaam Familiebedrijf, waar zich de gast thuis voelt. In de vroegere bierbrouwerij en postkantoor bevinden zich smaakvolle en individueel ingerichte ruimtes, die zich heel goed voor familiefeesten van allerlei soorten laten gebruiken. Voor vergaderingen staan U, met de modernste techniek ingerichte ruimtes, van 20 tot 200 personen te beschikking. 130 kamers, met, op aanvraag bad, douche en toilet zijn beschikbaar tijdens Uw verblijf in dit 3 sterren hotel. Uiteraard zijn sauna en solarium aanwezig. Onze keuken is gespecialiseerd in regionale gerechten. Specialiteiten met goede en normale prijzen. Twee liften staan tot Uw 261

beschikking. Parkeerplaatsen en een garage voor de bus zijn ook beschikbaar. Wij verheugen ons op Uw bezoek. Familie Stigler. MEER INFO BENEDICTIJNER KLOOSTER MELK Stift Melk is een benedictijnenklooster met wereldfaam, gelegen op een berg met zicht op de Donau. In 976 kwamen de Babenbergers aan de macht. Hun residentie was gevestigd in Melk. Toen zij hun residentie verplaatsten naar Tulln, schonken ze hun kasteel aan de benedictijnen. In 1089 werd de abdij gesticht. Van 1702 tot 1736 kwam onder leiding van bouwmeester Jakob Prandtauer het 320 meter lange barokcomplex tot stand. Een van de mooiste en betekenisvolste barokgebouwen van Europa met de wereldberoemde kloosterkerk (met fresco’s van J.M. Rottmayer, een indrukwekkend hoogaltaar en zijaltaren, de 65 meter hoge koepel die de intocht van Benedictus in de hemel voorstelt, en een prachtig orgel), bibliotheek met ongeveer 100.000 werken , waaronder enkele exemplaren van onschatbare waarde; de keizerlijke gang: de 196 meter lange gang bevat onder meer portretten van Babenbergse en Habsburgse vorsten, de marmeren zaal. Oorspronkelijke residentie van de Babenbergers. Modern kloostermuseum in de keizerlijke kamers. Kloosterpark met tuinpaviljoen. Vandaag heeft het klooster opgaven zoals economie en toerisme, school (ca. 850 scholieren), culturele evenementen.

KLOOSTERTOERISME IN OOSTENRIJK Oostenrijk is rijk aan historische kloosters en abdijen. Zij hebben zich gegroepeerd in een vereniging, Klösterreich genaamd. Hun doel is de rijkdom, culturele erfgoeden en belangrijke troeven aan de toeristen te tonen, bekend te maken en ze er ook van laten genieten. Klösterreich telt momenteel 18 abdijen en kloosters, waarin ook een basiliek. Dit jaar kwam de Cisterciënzerabdij Marienkron en de basiliek Mariazell de vereniging vervoegen. Tot hun beroemde leden behoren o.m. de Stift Melk. Op hun website, http://www.kloesterreich.at kan je gemakkelijk per thema een selectie krijgen van de kloosters en abdijen. De activiteiten die ze organiseren voor het gastronomie, seminaries en kuren. Dit zonder Bezoekers die van deze historische gebouwen kunnen er natuurlijk ook terecht. Er is zelfs ontdekkingsreis in Altenburg.

grote publiek zijn o.m. bezoeken, overnachtingen, de bedoeling je te bekeren tot de katholieke kerk. willen gebruik maken voor een religieuze bedoeling een aanbod voor kinderen: "Kloster for Kids", als

DAG 22 WEER THUIS Zaterdag, 14 augustus ROUTE: Velburg­ Nürnberg ­ Würzburg ­ Aschaffenburg ­ Frankfurt ­ Limburg ­ Koblenz ­ Bonn ­ Heinsberg ­ Roermond Aantal kilometer: 580 / Hotel: geen (thuis) / Onderweg: geen bezoeken / enkele stops Bijzonderheden: Jos betaalt hotel met VISA: zo’n € 100, inclusief diner en boekje “Links und Rechts der Autobahn”. Prima ontbijtbuffet met veel Nederlanders. Bijzonder slecht weer onderweg: regenbuien en wind. Tegen het einde van de rit opklaringen. Jos turft merken van caravans. Tanken onderweg, kranten tankstation Melick. Half vijf in Roermond, eerst bezoek bij Corné en Mia. 262

NIEDERSAKSEN: HILDESHEIM, HANNOVER (2006) HERFSTREIS DAG 1 HEENREIS ROERMOND - ELMPT - DUISBURG - DORTMUND - BIELEFELD - SARSTEDT We nemen de normale zigzagroute via de Autobahnen tot achter het Ruhrgebied. Vanuit Dortmund gaan we richting noordoosten. Even voor Hannover bereiken we na enige omwegen het stadje Sarstedt. Het hotel dat we via internet geboekt hebben (Gutshof Busch) ligt in Gödringen, een dorpje 2 km buiten dit stadje. We zijn er de enige gasten in de met gastenverblijven en –kamers uitgebreide herenboerderij die uit 1848 stamt. Het is dan rond half vijf. We krijgen kamer nr. 13 toegewezen (we zijn niet bijgelovig), een rokerskamer met twee bedden en een schuine muur onder het dak. Niet echt comfortabel (zo is er bijv. geen zithoek), maar de badkamer is zoals gebruikelijk in dit land “tadellos”. Voor het herenhuis (vakwerkbouw) waakt de trouwe en vriendelijke hond Kessi in zijn traditionele hondenhok. Het fancy restaurant (vooral bedoeld voor bruiloften en partijen) is nog niet geopend, men is er druk de keuken aan het poetsen. We rijden voor het avondeten dan ook het stadje in om een restaurant te zoeken. Aan de rand van het centrum vinden we ‘Zur Mühle’, naast restaurant tevens café en hotel. Vanaf 18.00 uur zou daar een Beierse avond in de zaal achter de zaak plaatsvinden, maar daar hebben we weinig van gemerkt. Ja, de serveerster was tamelijk Beiers uitgedost en voelde zich zichtbaar ongemakkelijk met haar diepe décolleté. We eten hier ‘s avonds drie keer goed / degelijk, tamelijk overvloedig en goedkoop. We houden het steeds onder de dertig euro, inclusief drank. Clim heeft zijn limiet op één pilsje gesteld. We maken nog een korte wandeling door het stadje, onder andere naar de Strassenbahn Schleife, het omkeerpunt / remise van de tram van en naar Hannover. Bij terugkomst kunnen we het hotel niet binnen; met geen mogelijkheid krijgen we de voordeur open. Gelukkig is er in de keuken nog een knecht aanwezig die ons het “trucje met de knie” voordoet waarmee je de deur wel open krijgt. De avonden brengen we hier door met televisie kijken en lezen. DAG 2 HANNOVER Jos staat om acht uur op, Clim een half uurtje later. Rond negen uur lopen we de lege ontbijtzaal binnen, waar een “reichhaltiges Frühstückbüffet’ al op ons staat te wachten. Het personeel heeft vrijaf (het is zondag) en we worden bediend door de eigenaresse herself. De broodjes zijn gloeiend heet, ze komen pas uit de oven. Uiteraard heeft het buffet alles te bieden wat we maar wensen . Om half elf rijden we naar Hannover dat een kleine 20 kilometer verderop naar het noorden ligt. Allereerst bekijken we in het zuiden van de stad naast het bekende Messegelände de overgebleven gebouwen / bouwwerken van de Expo die hier in 2000 plaatsvond. Het is een troosteloos terrein, nogal verwaarloosd met hier en daar een van de architecturale inzendingen van diverse landen, zoals Hongarije, Denemarken, Finland en Nederland, dat een etagebouw heeft afgeleverd met op elke verdieping een soort tuin. Het exotische gebouw / paleisje van de republiek Yemen staat nog moederziel alleen in de vlakte en is van verre al herkenbaar als een Fremdkörper in deze super Germaanse omgeving. Interessant is een bouwwerk in de vorm van een walvis. Het blijkt een kerk te

263

zijn waar net op dat ogenblik een Gottesdienst aan de gang is. Wij als verstokte atheïsten (in ieder geval Jos) besluiten maar niet bij deze Eurowal ­ Kirche naar binnen te gaan. In de middaguren bezoeken we uitgebreid het centrum van de stad Hannover (meer dan 500.000 inwoners), dat na de oorlog bijna volledig herbouwd moest worden. We kunnen de auto pal in het centrum naast de weg parkeren (ohne Gebühr, het is zondag) en bezoeken achtereenvolgens te voet:         

 

Opernhaus (1852 in classicistische stijl gebouwd). Marktkirche uit de 14e eeuw, sober interieur, aardig retabel van houtsnijwerk. Altes Rathaus. Baksteengotiek uit 1410. Er wordt net een receptie van een bruiloft gehouden. Kreuzkirche uit 1333, met werk van Lucas Cranach de Oudere en een mooie iconen­ verzameling. Fachwerk Ballhof uit 1649. Een zalencomplex waar feesten werden gehouden. Historisch Museum. Modern gebouw uit 1963 met een kleurige koe ervoor. Leine­Schloss en Landstag. Parlementsgebouw van het land / deelstaat Neder­Saksen. Neo­ klassieke gevel met imposante zuilen en trappen. Slot uit 1641, parlement uit 1826. Die Göttinger Sieben. Beeldengroep bij halfopenstaande bronzen deur die de strijd voor de liberale democratie symboliseert, zo rond 1850. Neues Rathaus. Indrukwekkend gebouw uit 1913 met een 100 meter hoge koepel die we via trappen en een excentrieke lift (max. 6 pers.) bestijgen. Uitzicht over de stad. De enorme hal doet ons denken aan die van het Justitiepaleis in Brussel. Er staan 4 maquettes van de stad in, ieder de stad weergevend in een ander historisch tijdperk (bijv. vóór en na de bombardementen van de geallieerden). Kaffee und Kuchen in het Gartenrestaurant (veel personeel!) Wandeling door het park met het uitgestrekte meer ervoor, waarin het stadhuis fraai weerspiegeld wordt. Niedersäksisches Landesmuseum. Vloeroppervlakte meer dan 7.000 m² met de afdelingen: prehistorie, natuurkunde, ethnologie en Europese schilderkunst. Aegidius Kirche. Ruïne van kerk uit 1347, vernield in 1943, nu met klimop begroeid, een zogenaamd Mahnmal, vergelijkbaar met de Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche in Berlijn. Vlakbij ligt ook het modernistische gebouw van de Noordduitse Spoorwegen waarvan de etages schots en scheef als een onvolmaakte toren van blokken op elkaar lijken te staan.

Tegen vier uur zijn we terug in ons dorpje Gödringen, waar we een wandelingetje maken om de vele grote Bauernhöfe te bekijken. Natuurlijk staat er midden in het dorp ook een gedenkteken voor de helden / gevallenen uit de Weltkrieg van 1914 ­ 1918. Eerbetoon aan de plaatselijke slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog is nergens te bekennen. Later hoorden we dat het initiatief van burgers dat daarvoor nodig is ontbrak. Die avond eten we weer in de stad bij “Zur Mühle”. Op de terugweg duiken we vlakbij onze Gutshof de lokale Gatstätte in, hier in dit deel van Duitsland ook zoals bij ons “Dorfskrug” geheten. We komen terecht in een gelagkamer waar aan de stamtafel een groep oudere mannen zit te dobbelen. De kasteleinse is zeer hardhorend en het kost haar tijd om de door Jos bestelde koffie te maken. Het is duidelijk dat we hier vreemde eenden in de bijt zijn. We voelen ons niet echt op ons gemak en verlaten de gelegenheid dan ook al gauw. We komen er niet meer terug, hoewel we ons dat wel voorgenomen hadden. 264

MEER INFO HANNOVER Inwoners: 650.000 Hannover is de hoofdstad van de deelstaat Nedersaksen. Het is een belangrijke handels­ en industriestad met twee havens aan het Mittenlandkanaal en een eigen luchthaven. Ook is het een zeer bekende Messestad.(technische en industrie beurzen). Omdat de stad tijdens de oorlog bijna compleet werd verwoest is het nu een moderne stad met hier en daar nog een oud gebouw. GESCHIEDENIS Hannover is ontstaan als een handelsnederzetting bij het eindpunt van de scheepvaart op de Leine, die voor het eerst als vicus Honovere vermeld wordt en in 1241 door Hendrik de Leeuw tot stad wordt verheven. Bij een verdeling van de Welfische landen kwam de stad onder heerschappij van het geslacht Calenberg. Hertog Georg von Calenberg maakte in 1636 de stad tot zijn residentie. Onder keurvorst Ernst August (16791689) en zijn vrouw Sophie beleefde de stad een periode van culturele bloei. In die tijd ontstonden de Herrenhauser Garten, een hoogtepunt van barokke tuinkunst. Toen in 1714 de keurvorst van Hannover koning George I van Engeland werd, verloor Hannover aan betekenis. Het keurvorstendom, sinds 1815 koninkrijk Hannover, bleef tot 1837 in een Personele Unie met Engeland verbonden. Na de zware vernielingen van de Tweede Wereldoorlog kreeg Prof. Hille­brecht opdracht de stad volgens de nieuwste stedenbouwkundige ideeën op te bouwen. Vanuit dat oogpunt bezien is Hannover een interessante stad. BEZIENSWAARDIGHEDEN Het hart van het moderne Hannover is Kröpcke, het plein waar de Bahnhofstrasse met de dieper gelegen 750 m lange en tot 20 m brede winkelstraat Passerelle op uitkomt. Aan de lange Georgstrasse die de verbinding vormt tussen drie pleinen Am Steintor, Kröpcke en Aegidientorplatz, het Opernhaus in classicistische stijl uit het midden van de 19de eeuw. Aan de Goseriede het Anzeiger­Hochhaus van de bekende architect uit de jaren twintig, Fritz Höger. Westelijk van de Aegidientorplatz de Aegidienkirche (14de eeuw; ruïne en gedenkteken ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de twee wereldoorlogen; de toren met klokkenspel werd herbouwd). Zuidwestelijk van Kröpcke de Marktplatz, middelpunt van de Altstadt met het laatgotische Alte Rathaus (15de eeuw); voor het raadhuis de sierlijke, nieuwgotische Marktbrunnen (1881); de Marktkirche is uit de 14de eeuw en heeft een rijk interieur met o.a. een mooi gepolychromeerd altaar in houtsnijwerk (15de eeuw) en een bronzen doopvont. De 97 m hoge toren is het merkteken van de stad. Een klein stukje oud­Hannover vindt men nog in de op de markt uitkomende Kramerstrasse met mooie, oude vakwerkhuizen. Tussen de Knochenhauer en Burgstrasse de Ballhof (1650) waar vroeger het populaire vederbalspel werd gespeeld en concerten werden gegeven. Thans is de Ballhof het fraaiste vakwerkhuis van Hannover. Verderop, aan de Hohe Ufer, de Beginenturm (14de eeuw) en het Historische Museum (1966; geschiedenis van stad en land en volkenkundige verzameling). Aan de zuidrand van de Altstadt aan de Leine, het Leineschloss dat in de 17de eeuw als residentie van hertog Georg von Calenberg werd gebouwd. Begin 19de eeuw werd het door Laves in classicistische stijl omgebouwd. Na de oorlog weer opgebouwd te zijn, is het sindsdien zetel van de Nedersaksische Landdag. Noordwestelijk van het slot de Neustadter Kirche (17de eeuw) met het graf van de filosoof Gottfried Wilhelm Leibniz (1646 ­ 1716). Aan de Trammplatz het in het begin van deze eeuw in de zware 'Wilhelminische' stijl gebouwde Rathaus met een bijna 100 m hoge, het stadsbeeld dominerende koepel (lift; mooi gezicht op de stad en omgeving); in de hal maquettes van de stad; in de Hodlerzaal het reusachtige schilderij 'De eed van trouw' genaamd. Ten zuiden van het stadhuis het Maschpark met het Niedersächsische Landes­

265

museum met prehistorische, natuur en volkenkundige verzamelingen, alsook de Niedersachsische Landesgalerie met Europese kunst van de vroege middeleeuwen tot heden. Zuidoostelijk van Hannover strekt zich het Messegelände (vakbeursterrein) uit met de 83 m hoge Hermes ­ Turm (café, uitzicht). De jaarlijks (eind april) gehouden Hannover­Messe is een van de belangrijkste technische beurzen van de wereld. Het hoogste bouwwerk van de stad is de 147 m hoge Fernmelde ­ Turm achter het station.

DAG 3 HILDESHEIM Om half elf gaan we op weg. Een kwartiertje later staan we al midden in Hildesheim­ Zentrum. We hebben de auto geparkeerd bij de Tiefgarage van het warenhuis Kaufhof. We belanden al gauw op de markt waar we ons vergapen aan de gerestaureerde panden uit lang vervlogen tijden. Beter is: gerestaureerde gevels, want de panden zelf zijn niet allemaal tot in de finesses gerestaureerd. Het is een indrukwekkend ensemble van alle mogelijke stijlen die in de loop van eeuwen gedomineerd hebben. Niet alleen gotisch (zoals het stadhuis), maar ook renaissance bouwwerken (de vakwerkhuizen), rococo en barok. Er staat ook een oosters aandoend bouwwerk, de Tempel genaamd. We krijgen gezelschap van een 80—jarige Herr Müller die ons met talloze details en een opmerkelijke feitenkennis precies uit de doeken doet wat we op en aan de Marktplatz zien en wat we verder in de stad gaan zien. We bedanken hem voor de schat aan informatie die hij ons geboden heeft door hem een kop koffie op het terras van het Knochenhauersamtshaus aan te bieden. Na ons afscheid springt hij monter op zijn fiets en verdwijnt in het dagelijkse stadsgewoel. We gaan verder met de verkenning van de stad. We beklimmen de hoogste toren van Neder­ Saksen, nl. die van de Andreaskerk (114 meter tot aan de spits). Welgeteld 365 treden brengen ons naar een uitkijkplek op 75 meter hoogte. Elke tree is gestifted door een eerbiedwaardige burger van de stad, zijn / haar naam staat op een plaatsje op de tree. We moeten twee keer een tussenstop inlasten om een beetje op adem te komen. Clim mist boven zijn pet, maar vindt die tot zijn onuitsprekelijke vreugde terug bij de kassa, waar hij hem klaarblijkelijk verloren heeft. We bekijken ook het interieur met zijn gigantische orgel. Op het kerkplein staat nog een interessant fontein. Tot vier uur wandelen we door de stad van bezienswaardigheid tot bezienswaardigheid. We genieten van het zonnige weer, we hebben geluk gebruik te kunnen maken van een oudewijvenzomer (die de laatste jaren trouwens steeds vaker in onze contreien voorkomt).  

Jacobi Kirche. Alleen van buiten bekeken, pal naast de Kaufhof. Marktplatz. Met gotisch Rathaus (uit 1269) en Ratskeller; Knochhaueramtshaus (1529) en Bäckeramtshaus (1552) waarvan de restauratie in de jaren zeventig betaald is uit de opbrengst van een loterij; de Tempel, gebouwd door een Joodse magnaat uit de 14e eeuw); een rococo­gevel, met twee renaissancehuizen nu een hotel van een Nederlandse keten waarvan de naam met een “van” begint (van der Valk?), althans volgens Herr Müller, Wedekind Haus, dat wij eigenlijk het mooiste vinden; Roland Haus (1750), momenteel in gebruik als Sparbank. 266

   

    

Marktbrunnen is een replica van een origineel uit 1540. St. Andreas ­ kerk (info zie hiervoor). Kaisershaus (1586), in feite een brede renaissancistische façade met Romeins aandoende beelden en keizerlijke medaillons. Opzij ervan is nog een fraai bewerkte houten erker bewaard gebleven. St. Michaels ­ Kirche (1010 ­ 1033). Staat op de Unesco ­ lijst, maar is wegens renovatiewerkzaamheden tijdelijk gesloten. Prachtig beschilderd houten plafond. Tevens klooster met crypte van oprichter / missionaris Bernward (een soort H. Boni­ fatius van deze streken). Der Dom (872, uitgebreid in 11e en 12e eeuw), mooie bronzen deur, Christuszuil (vgl Zuil van Trajanus in Rome, hier met scènes uit leven van Jezus), rozenstruik van 1000 jaar op de binnenplaats, Annen ­ Kapelle (uit 10e eeuw). In crypte relikwieën en Sankt Godehard (1133 ­ 1172), basilica die sindsdien onveranderd is gebleven. Altstadt, een wijk van enkele straten die in de oorlog gespaard is gebleven. Vele goed onderhouden middeleeuwse vakwerkhuizen, onder andere in de straten Gelber Stern, Kessler Strasse en Hintere Brühl. Mahnmahl am Lappenberg. Moderne gedenksteen met grote replica van synagoge die hier ooitstond en in 1938 door de nazi’s in de Kristallnacht is afgebrand. De kubus van 2x2x2 meter toont reliëfs met gebeurtenissen uit het Oude Testament. Kehrwiederturm (15e eeuw), laatste overgebleven toren van de stadsmuur.

Voor we onze auto oppikken lopen we nog wat rond in het warenhuis Kaufhof, waar Jos een reisboek over Duitsland en ansichtkaarten koopt. We schrikken als we de rekening voor een halve dag parkeren gepresenteerd krijgen: bijna € 12 ! Op de parkeerplaats van onze Gutshof is het druk, het staat er vol dure auto’s en we hebben moeite een vrije plek te vinden. Niet echt verwonderlijk, want er is een Tagung (een soort seminar) aan de gang met Powerpoint­presentaties; alle deelnemers hebben een laptop voor zich op tafel staan. We gaan voor de derde keer in de stad bij ‘Zur Mühle’ eten. HERR MÜLLER Hij bezit een encyclopedische kennis op het gebied van de geschiedenis van Hildesheim en omstreken. Hij is afkomstig uit het stadje Sarstedt (waar wij momenteel verblijven) en vocht tijdens de verwoestende bombardementen van de geallieerden op de stad aan het Ostfront tegen de Russen door wie hij uiteindelijk bij Kriegsende in Königsberg gevangen werd genomen. Hij bleef “slechts” drie jaar in krijgsgevangenschap. Eenmaal terug in de Heimat startte hij een transportonderneming. Hij beëindigde zijn beroepsmatige carrière als taxi­ chauffeur. In die tijd heeft hij zich ook in de historie verdiept als ware hij een reisleider. Hij vertelt over zijn leertijd als aankomend bakker, zijn verwondingen in de strijd opgelopen, zijn werk als spoorwegarbeider bij de Wehrmacht in Ost ­ Preussen en over zijn tijd in Rusland.

267

GESCHIEDENIS HILDESHEIM In de zevende eeuw was Hildesheim ontstaan als handelsplaats. Dankzij Lodewijk de Vrome, een zoon van Karel de Grote, werd de plaats in 815 residentie van het bisdom. Hierdoor kreeg de stad een voorname functie. In de legendarische geschiedenis van Hildesheim neemt Lodewijk de Vrome, een belangrijke plaats in. Lodewijk hing in 815 tijdens de jacht relieken van Maria in een rozenstruik. Toen hij naar afloop van de jacht het reliquiarium uit de boom wilde halen kreeg hij er geen beweging in. Lodewijk zag in deze gebeurtenis een teken dat hij op die plaats een kapel moest bouwen. Deze kapel groeide uit tot een bisschopszetel en vormde de basis voor de groei van de stad Hildesheim. In de kruisgang van de Dom St. Mariä zou deze legendarische rozenrank zich bevinden, de rank wordt door kenners echter 700 jaar oud geschat. De 'wederopstand' van de rozenrank na de vernietigende bombardementen van de Tweede Wereldoorlog wordt door sommige gelovigen gezien als een bevestiging van zijn miraculeuze verleden. Hildesheim is vooral bekend door de Ottoonse kunst en architectuur uit de tijd van bisschop Bernward ( zie dom St. Maria). De stad groeide in de middeleeuwen uit tot een zeer machtig centrum. De rijkdom van de stad ging gepaard met vele kerken. Het inwoners aantal groeide mee met de welvaart. Hildesheim kreeg in de elfde eeuw burgerrechten. In 1367 werd de stad Hanze lid. In 1928 kreeg de stad een nieuwe impuls dankzij aansluiting op het Mittellandkanaal en een haven. De eeuwenoude architectuur werd gedurende de Tweede Wereldoorlog haast volledig vernield. Reconstructies vonden plaats tot het einde van de twintigste eeuw. Dom St. Mariä Hildesheim Al in de negende eeuw stond er op deze plaats een kerk (zie geschiedenis). In de elfde eeuw werd er een nieuwe kerk gebouwd. In de twaalfde en de veertiende eeuw werden er delen toegevoegd en gerenoveerd. De dom was in de Tweede Wereldoorlog ernstig beschadigd. Voor de reconstructie ging men hoofdzakelijk uit van de elfde­eeuwse toestand. In de kerk zijn enkele prachtige Ottoonse kunstobjecten te zien, waaronder een bronzen deur met taferelen uit het oude en het nieuwe testament en een zuil. Boven het altaar hangt een bronzen kroonluchter uit 1060 met een doorsnede van drie meter. Op een bronzen doopvont uit 1225 zijn de vier rivieren in de hof van Eden afgebeeld aan de hand van personificaties. De kruisgang en de daaraan grenzende Annen ­ kapelle zijn te bezichtigen tegen betaling. In het Diözesanmuseum zijn vele domschatten te bezichtigen. Het betreft één van de belangrijkste verzamelingen religieuze kunst in Duitsland. De oudste museumobjecten dateren uit de negende en tiende eeuw. Vooral de Ottoonse kunstobjecten zijn zeer interessant.

UNESCO - werelderfgoed in Hildesheim Als geen andere stad in Neder­Saksen dankt Hildesheim haar aanzien – zowel nationaal als internationaal – aan de cultuur. Al in 1985 werden twee monumenten in Hildesheim samen met hun kunstschatten door de UNESCO erkend als werelderfgoed: St. Michael, een van de mooiste vroegromaanse kerken in Duitsland, en de kathedraal met haar indrukwekkend bronzen gietwerk. Beide monumenten zijn uitstekende voorbeelden van romaanse bouwkunst. Op de kathedraal prijkt een bijzonder mooi natuurlijk monument: de legendarische duizendjarige rozenstok. Vandaar dat de stad ook wel Rozenstad genoemd wordt. Het ‘Knochenhauer ­Amtshaus’

268

(oud gildehuis voor beenhouwers) in het hart van de stad werd opgetrokken in 1529 en heeft een indrukwekkende puntgevel van 26 m. Het was in zijn tijd niet alleen een uitdrukking van burgerlijke macht en maatschappelijke rijkdom, maar ook een artistiek meesterwerk van de late gotiek. Het wordt beschouwd als het „mooiste vakwerkhuis ter wereld“.

DAG 4 WOLFENBÜTTEL Als we willen gaan ontbijten, moeten we omlopen, want in het restaurant is zo vroeg al een Tagung aan de gang. We vertrekken om half elf via het platteland (allerlei boerendorpen en een suikerfabriek) naar de stad Wolfenbüttel die onder de rook van Braunschweig ligt. Een andere gemeente die eraan vastligt is Salzgitter. We kunnen de auto op de parkeerplaats voor het slot kwijt. Dat paleis bekijken we om te beginnen. Het is omringd door een gracht en ligt aan de rand van de historische binnenstad. Momen­ teel is er een museum in gehuisvest, maar gezien het uitnodigende, zonnige weer gaan we daar niet naar binnen. Het slot, in de huidige staat daterend uit 1753, is eeuwenlang de residentie geweest van de koninklijke Welfen ­ dynastie, die een groot gedeelte van wat nu Neder­Saksen is bestierde. De dichter Lessing was hier ooit bibliothecaris, baron von Münchhausen diende er als page en enkele moeders van Russische tsaren en de Oosten­ rijkse keizerin Maria Theresia hebben er gewoond. We vinden dit slot niet zo bijzonder. We beginnen vervolgens aan onze rondgang door het stadje, dat tijdens WO II gespaard werd van allesvernietigende bombardementen. “Wir waren,” zoals de gastvrouw van het lokale VVV­kantoor het met hoorbare spijt in haar stem verwoordde, “nicht wichtig genug.” Jos koopt er een paar boekjes en een dvd over de stad en haar historie (die thuis niet blijkt te werken…). We bezoeken en bekijken er achtereenvolgens:  

  

Het Schloss. Uit de Renaissance, zie verdere info hierboven. Herzog August Bibliotheek. Een van de belangrijkste van het Avondland. 800.000 manuscripten, wiegendrukken, boeken enz. Wordt nog steeds als Forschungsinstitut gebruikt. Als wij er komen is het gesloten wegens een “Tagung”. Beroemdste boek hier en tevens duurste van de wereld: Das Evangelium van Heinrich der Löwe, dat in de jaren tachtig op een Londense veiling 23 miljoen euro heeft opgebracht. De Bieb heeft vele dépendances in de stad, onder andere het Arsenal en het historische Zeughaus, waar ons in feite de toegang wordt geweigerd. Lessinghaus. Renaissancistisch buitenhuis waarin de dichter zijn laatste 4 levensjaren doorbracht. Hij stierf in 1781. Het herbergt nu een literair museum. Op het gazon ernaast staat een beeld van Nathan der Weise, de hoofdpersoon uit zijn gelijknamige toneelstuk. Klein Venedig. Eigenlijk niet meer dan twee grachten in de Altstadt, gebouwd door Hollanders in de zeventiende eeuw; zij ontwaterden het moerasland, dempten rivierloopjes en groeven rechte kanalen. Markt. Omvangrijk en mooi omzoomd met historische gebouwen in verschillende archi­ tectuurstijlen, waaronder het Rathaus, waarin het VVV­kantoor ligt. Prachtig standbeeld 269



van een koning dat tevens fontein is. Alte Apotheke uit de zestiende eeuw. Even verder staat ook het beeld van een wolf, het symbool van de stad. Kornmarkt. Brede straat met gedempte gracht. Lommerrijk en met achttiende­eeuws panden bebouwd.

Hauptkirche Mariä Virginius stamt uit uit 1608. Een van de eerste echt protestantse kerken in Duitsland. Grote dakkapellen en beelden aan de gevels. Van binnen rijk interieur met ranke pilaren en polychrome kapittelen, allemaal verschillend. Ook de stijlkenmerken zijn verschillend: barok, renaissance, gotiek. Oud vrouwtje zit verkleumd achter de ansicht­ kaartentafel. Ze heeft handschoenen aan. Ze vertelt kwiek over de dodenherdenkingsplaten van de Frans ­ Duits Oorlog (1870) en de WO I die we hebben gezien en waarvan we die voor de gevallenen van Wereldoorlog II gemist hebben. Ze wijst ons op de musicerende engelen op het beschilderde houten plafond; die zijn uniek volgens haar. De preekstoel (Mozes die het gevaarte op zijn schouders draagt) vinden we heel bijzonder. Ook het houtsnijwerk hier en daar bevalt ons wel. We missen de Fürstengruft met zijn 29 sarcofagen… Bad Harzburg Na nog wat door enkele straten volgestouwd met Fachwerkbau rondgedwaald te hebben en koffie op een zonbeschenen terras besluiten we door te rijden naar het 40 km verderop gelegen Bad Harzburg. Dat vakantie­ en kuuroord ligt aan de voet van het middengebergte en biedt ‘voor elck wat wils’. We dwalen er rond in de hoofdstraat waarlangs een bergbeekje stroomt. De Kursaal is zo te zien dicht. We drinken opnieuw ergens koffie op een terras waar de stoelen van warme dekens voorzien zijn. Het is er een soort Valkenburg, waar het massatoerisme hoogtij viert. We zijn er niet zo van gecharmeerd. We keren rond vier uur terug naar ons stadje Sarstedt, waar we ook nog een wandeling maken, onder andere naar de kerk en door de voetgangerszone. We ontdekken er een Spaans restaurant, waar we ‘s avonds terugkeren om uitgebreid en lekker te spijzen. Jos geniet er van een uiterst pittige knoflooksoep. De rekening blijft ook hier onder de € 30. Nog vóór achten zijn we terug in het hotel, net op tijd om het Duitse nieuws op de tv te bekijken.

MEER INFO WOLFENBÜTTEL Kasteel van Wolfenbüttel De oorspronkelijke waterburcht kreeg pas in de 18e eeuw haar huidig uitzicht en is na het Leinekasteel in Hannover het grootste bewaarde kasteel van Neder­Saksen. Het immense kasteel in het hart van de stad was gedurende meer dan 320 jaar de residentie van de regerende hertogen van Braunschweig ­ Wolfenbüttel. Pas in 1754 verhuisde het hof naar Braunschweig. De hoogbarokke representatieruimtes, die nu als museum toegankelijk zijn, werden onlangs gerestaureerd en schitteren nu weer in hoofse glans. Nu kan men de zalen uit de barok met hun

270

kostbare wanden met houten inlegwerk, zware gestukadoorde plafonds en muurschilderijen bewon­ deren. De doorlopende tentoonstelling „Zeiträume – ein Gang durch die Geschichte Wolfenbüttels“. De Koninklijke Welfen Hun oorsprong ligt in Zuid ­ Duitsland en Boven ­ Italië, maar de basis van de roem en macht van het vorstengeslacht der Welfen werd gelegd in Neder­Saksen. Welfenkoning Heinrich ‘de leeuw’ beïn­ vloedde vanuit Braunschweig het politieke toneel van Europa in de 12e eeuw. In 1168 huwde Heinrich in de dom van Minden met zijn tweede vrouw Mathilde, dochter van de koning van Engeland, en legde zo de basis voor de nauwe band tussen de Welfen en het Engelse koningshuis. Een tijdlang regeerden Hannoverse Welfen vanuit London tegelijk het Britse Welfenrijk. Heinrich ‘de Leeuw’ schreef geschiedenis Vele leden van het Welfenhuis hebben in Neder­Saksen hun sporen achtergelaten en bieden de bezoekers talrijke mogelijkheden voor uitstapjes en een interessante reis in een spannende geschie­ denis. Daartoe behoren de dom van Braunschweig, die Heinrich de Leeuw onmiddellijk na zijn terugkeer van zijn reis naar het Heilige Land in 1172 liet bouwen, maar ook het Welfische renais­ sancekasteel in Celle en de geweldige residentie in Hann. Münden. De musea in Hannover, Celle, Braunschweig en Hann. Münden, allemaal van internationaal belang, tonen de geïnteresseerde bezoeker talloze getuigenissen van de Welfische geschiedenis. WOLFENBÜTTEL De voormalige Welpenresidentie en levendige vakwerkstad. Meer dan 300 jaar was Wolfenbüttel de residentie van de hertogen van Braunschweig en Lüneburg, een centrum voor het geestelijke leven en de schone kunst. Getuigen daarvan zijn o.a. de wereldberoemde Hertog August bibliotheek en het Lessinghaus. De door de oorlog gespaarde residentiestad ontvangt haar bezoekers als in de tijd van de hertogen: meer dan 600 vakwerkhuizen, kerken en schitterende gebouwen zoals de Hauptkirche en het Slot van de hertogen weerspiegelen de glans van een lang vervlogen tijd. Talrijke feesten, een uitstekend aanbod aan hotels en restaurants en een rijk cultureel aanbod maken een verblijf in Wolfenbüttel tot een onvergetelijke ervaring!

Dag 4 HANNOVERSCH MÜNDEN Om half elf rijden we de binnenplaats af. Om tijd te winnen rijden we bij Hildesheim de autobaan op. Dat gaat al gauw mis: tot twee keer toe raken we in een file, onder andere wegens wegwerkzaamheden waarbij ingevoegd en geritst moet worden. We komen dan ook een uur later dan de bedoeling was aan in Hannoversch Münden. Dit plaatsje wordt ook wel het vakwerkjuweel van het Weserbergland genoemd; daar hebben wij niets aan toe te voegen. Negentig procent van de huizen, in de binnenstad althans, is als zodanig herkenbaar. En wat zijn ze goed onderhouden allemaal! Na de auto bij een brug over de rivier de Fulda geparkeerd te hebben, drinken we eerst koffie op de markt voor we het plaatsje verder gaan verkennen.

271

Bezienswaardigheden 

      

De Blasius ­ kerk. Een erg lelijk gebouw op de Markt met kale, grauw gesauste gevels. Het bouwwerk is potdicht. Voor het hoofdportaal heeft het plaatselijke gespuis zich verzameld: vagebonden, haveloze zwervers en dakloze alcoholisten hangen er met hun honden en flessen goedkoop bier rond. Het Stadhuis (1603). Gevel uit de Weser­Renaissance met zeer uitbundig bewerkte, polychrome entreedeur. Ze zijn er net de kraampjes van weekmarkt aan het afbreken. Aan het plein statige gebouwen in een andere dan vakwerkbouwstijl. Markt. Omringd door tal van 14e t/m 17e­eeuwse panden. Wordt in onze ogen ontsierd door de kerk (zie boven) en een afschuwelijk modernistisch beeldhouwwerk met onoog­ lijke sculpturen, Wasserwerke genoemd: zeer onesthetisch. De Ochsenkopf (1528). Vakwerkgevel zeer indrukwekkend. Eisenbart Apotheke. In goed onderhouden staat uit de 16e eeuw (1592). Aigidien Kirche. Meer een kleine kapel, herhaaldelijk afgebrand. Monument voor gevalle­ nen in de diverse Kriegen. Welfenschloss. Kolos van een kasteel, meer een vesting met kale grauwe muren en kleine raampjes, gebouwd rondom een witte toren. Het interieur schijnt wel imponerend te zijn. Museum is gesloten. Die Windmühle uit 1400. We zien alleen de restanten vanaf een afstand. MEER INFO HANNOVERSCH MÜNDEN Hann. Münden: Vakwerk­ en 3­rivieren­stad Als „één van de zeven mooist gelegen steden ter wereld“ zou Alexander von Humboldt de vakwerk­ stad aan de samenloop van Fulda en Werra naar de Weser ooit hebben beschreven. Met de meer dan 700 vakwerkhuizen uit de 6e eeuw, torens en restanten van de oude stadsvesting, evenals prachtige bouwwerken uit de Weser­Renaissance heeft het vakwerkjuweel, zeker op Europees niveau, haar middeleeuwse karakter behouden. In de zomer komt de legendarische wonderdokter uit de baroktijd, dokter Eisenbart, tijdens spreekuren en een openluchttheater tot leven. Oude handelsstad aan het water In 1247 verleende hertog Otto van Braunschweig de stad zijn „Stapelrecht“. Dit omvangrijke handels­ privilege verplichtte voortaan alle op doorreis zijnde kopers om hun goederen in Münden af te laden en de burgers van Münden drie dagen lang de goederen aan te bieden. Zo werd de stad al snel rijk en welvarend, dat zich in de prachtig versierde vakwerkhuizen en gebouwen uit de Weser ­ Renaissance weerspiegelt. Bezienswaardigheden   

700 vakwerkhuizen uit de 16e eeuw met meer dan 100 historische deuren en veelzijdige ornamenten Stadhuis in de Weser ­ Renaissance ­ stijl met Doktor Eisenbart ­ klokkenspel en schilderingen die de geschiedenis van de stad vertellen Gewelfslot met het Stedelijk Museum en hertogelijke vertrekken

272

    

Weser­steen bij de samenloop tussen Werra en Fulda Oude Werrabrug uit 1250 St.­Blasius­kerk Sterfhuis en grafsteen van doktor Eisenbart Uitkijktoren Tillyschanze (aan de andere oever van de Werra)

Om twee uur houden we het voor gezien en gaan we op weg naar het noorden. We volgen de loop van de rivier de Weser. Het is een dal in een glooiend en soms heuvelachtig land­ schap dat zwaar bebost is. Door al die bomen krijgen we maar zelden de gelegenheid om van een weids panorama over hert rivierenlandschap te genieten. Vlakbij het aardige stadje Höxter ligt Corvey, een van de oudste kloostercomplexen van Duitsland. Van hieruit werd een groot gedeelte van het heidense Saksiche Noord ­ Duitsland, een gedeelte van Polen en Scandinavië door moedige missionarissen gekerstend. We bezichtigen er het slot met zijn verschillende stijlkamers, de manuscripten in de bibliotheek. Het is niet alleen een kloostervestiging, maar het complex behelst ook nog een hoeve met uitgestrekte landerijen. De in barokstijl uitgevoerde kerk is niet zo groot, maar maakt dit gebrek aan omvang goed door verfijnd beeldhouwwerk van onder andere preekstoel, kerkbanken en orgel. Ook de opvallend rijk geornamenteerde altaren mogen er zijn. Schuin boven de kerk ligt nog een oudere kerk die uit de negende eeuw stamt. Die is kaal en sober, maar zeker historisch gezien belangrijker. Binnendoor rijden we terug naar Hildesheim. We gaan in Sarstedt gezien het vergevorderde uur (bijna zessen) maar direct eten bij het Italiaanse restaurant Milano aan de Strassen­ bahnschleife. Chique en gewoon lekker. Jos krijgt een slank flesje San Pellegrino mine­ raalwater voor een exorbitante prijs van € 2,50 bij zijn ravioli! Clim heeft macaroni. We zijn op tijd terug in ons hotel om op tv de voetbalwedstrijd Werder Bremen ­ Levski Sofia vanaf het beginsignaal te kunnen volgen. MEER INFO CORVEY Corvey was een vorstelijke abdij of rijksabdij, nabij het Duitse Höxter, in Noord­Rijnland­Westfalen. Eertijds was het een benedictijnenabdij die als een van de belangrijkste Karolingische kloosters gold, met een belangrijke bibliotheek. Het klooster werd in 822 gesticht, in de nabijheid van de rivier de Weser, door monniken van Corbie onder bescherming van Lodewijk de Vrome, de zoon van Karel de Grote. Gedurende de 9e en de 10e eeuw was dit een van de meest betekenisvolle cultuurcentra in Noord ­ Europa. Het klooster werd vernield in de Dertigjarige Oorlog, en nadien in barokke stijl weer opgebouwd in zijn huidige vorm. Het abdijvorstendom Corvey werd in 1792 tot prinsbisdom verheven en in 1803 geseculariseerd.

Dag 6 MOLENMUSEUM GIHORN We gaan ‘s morgens eerst tanken in Sarstedt, waarna we binnendoor door het Noordduitse laagland (akkerbouw en landbouwindustrie) via de stad Peine naar Gifhorn rijden. Dat stadje ligt 75 verderop ten noorden van Braunschweig en ten westen van Wolfsburg en wordt ook

273

wel het zuiden van de Lüneburger Heide genoemd. En inderdaad, het landschap heeft daar wel iets van weg en zeker de grote uit baksteen opgetrokken hoeves. Het Freilicht Mühlen Museum vraagt een zware entreeprijs (€ 8 p.p.). Het is er niet echt druk, veel bezoekers zijn oudere mensen op een uitstapje of opa’s en oma’s met hun kleinkinderen. Over het gehele terrein liggen bijna 20 authentieke molens die men voornamelijk uit Europa heeft verzameld: uit Spanje (Mallorca en La Mancha), Griekenland, Polen, Portugal, Duitsland uiteraard, Oekraïne, Rusland. Als echt molenland komt Nederland er in onze ogen met één molen ietwat bekaaid vanaf. Interessant is de riviermolen die tot in het begin van de vorige eeuw in respectievelijk de Donau en de Elbe heeft gelegen. Verder zijn er natuurlijk water­ en windmolens te zien. In sommige molens zijn kleine exposities gevestigd. Een opvallend bouwwerk vormt de Russisch orthodoxe kerk die helemaal uit hout is opgetrokken. Eigenlijk hoort hij hier niet thuis, maar hij is bijzonder fraai uitgevoerd. Ook de tentoonstelling van schitterende kerkschatten mag er zijn: monstransen, mijters, kazuifels, kelken, kandelaars, cibories, kruisbeelden e.d. Het kerkje zelf is een iconenverzameling rijk en de iconostase is in al zijn gouden kleurenpracht indrukwekkend. Even verderop ligt buiten het museumterrein een Europese Cultuur Tempel in een soort hybride Russische stijl. Wegens gebrek aan subsidie is hij nog niet helemaal afgebouwd. Op de vierde etage van de grootste molen bekijken we een expositie van de bouw en inrichting van het openluchtmuseum. We bestellen in het restaurant, vroeger het Brothaus, pas gebakken Butter­ und Streusel Kuchen, we zien het uit de oven komen. In het dorp Gifhorn zelf bezoeken we nog het Schloss, dat behoorlijk tegenvalt. Het wordt omgeven door een gracht. We bekijken er de tentoonstelling in de sobere ruimtes van het kasteel. Op diverse etages wordt de historie van de streek in verschillende tijdperken uit de doeken gedaan. Ze hebben er hun best gedaan, maar het is niet echt een hoogtepunt. Even na vijven zijn we terug in ons stadje. Die avond melden we ons bij het Spaanse restaurant voor een uitgebreid buffet, in feite een serie grote tafels met tapas waarvoor men slechts € 13 vraagt. Clim slaat de tafel met toetjes over, maar Jos neemt van alles wat. De ober, die vloeiend Duits spreekt, blijkt uit Tunesië te komen, maar ‘die Cheffin’ is wel een geboortige Spaanse. MEER INFO GIFHORN Gifhorn, de molenstad, is beroemd voor haar Internationaal Mühlen ­ Freilichtmuseum. Met de 15 molens uit alle delen van de wereld is het de grootste attractie van de Südheide Gifhorn. In 1196 werd de stad Gifhorn voor het eerst in de oorkonden vermeld, een kleine nederzetting aan de monding van de Aller en de Ise. Op het marktplein kruisten twee historische handelsroutes elkaar, de toenmalige korenroute van Maagdenburg naar Celle en de zoutroute van Braunschweig naar Lüneburg. Vandaag telt Gifhorn ca. 43.000 inwoners. Bezoek de mooie oude binnenstad en het Renaissancekasteel van de Welfenhertogen. Het landschap wordt gekenmerkt door bossen, venen en heide met de typische heideschapen.

274

Dag 7 SARSTEDT - ROERMOND Porta Westfalica Clim rekent af met zijn credit card: € 420 voor 6 nachten. Nog vóór half elf zijn we onderweg. We nemen de Bundesstrasse naar Hameln. Daar gaan we een stukje de autobaan op. Even later moeten we er weer af. In de buurt van Minden bij de Weserdurchbruch ligt het Kaiser Wilhelm Denkmal (1896) op een berg. Door de Romeinen werd het punt waar de rivier het Noordduitse laagland instroomde (700 meter breed) de Porta Westfalica genoemd, die naam draagt het nog steeds. Tijdens ons bezoek aan dit kolossale monument uit het midden van de negentiende eeuw (Bismarck, ontstaan van het Duitse Keizerrijk) regent het gelukkig net niet. Na een aantal dagen zonneschijn en relatief warme temperaturen is vandaag het weer omgeslagen: bewolkt met af en toe wat neerslag. We hebben hier wel uitzicht, maar dat strekt zich niet zo ver uit als we gehoopt hadden. De keizer Wilhelm I staat op een sokkel en is zo’n 7 meter hoog. Hij wordt afgeschermd door een soort open kiosk. We drinken koffie in een geheel leeg restaurant bij het parkeerterrein aan de voet van de heuvel. Na deze korte tussenstop / dit zijsprongetje stomen we in één charge door naar Roermond via de ons zo bekende autosnelwegspaghetti in het Ruhr­gebiet. Om half vijf zijn we thuis.

MOLENMUSEUM IN GIFHORN

275

OOSTZEE II: OP WEG NAAR DE BALTICA (2005) Dinsdag 12 juli / woensdag 13 juli 2005 EEN DAGJE LANG AUTOBAAN We vertrekken rond half tien. Bij Elmpt gaan we de grens over. De Rijn passeren we bij Düsseldorf, waarna we onmiddellijk de autobaan naar het noorden kiezen. Bij Oberhausen komen we op de A2 die ons rechtstreeks naar Lübeck zal leiden, via Dortmund, Bielefeld, Hannover en Hamburg. Daar nemen we de nieuwe autobaan die ons naar Rostock voert. Het via internet gereserveerde Hotel Adler Krüger vinden we moeiteloos in een satellietstadje ten westen van de stad, midden in een afgelegen industriegebied met vooral groot­ winkelbedrijven zoals Hornbach en Aldi. De parkeerplaats voor Kunden is nagenoeg leeg, zijn we zo vroeg of is het hotel soms slecht beklant? Hoe dan ook, we worden er netjes ontvangen en de kamer is in orde: sterker nog, het is een complete suite! We hebben er zelfs twee televisies! Die krijgen we vaker ongevraagd toegewezen als we nadrukkelijk om twee gescheiden bedden vragen. HOTEL VOOR HANDELSREIZIGERS Voor we de bagage naar boven brengen nemen we eerst plaats op het terras om van enkele smakelijke Noordduitse biertjes te genieten, dat hebben we wel verdiend. We eten ook op het terras, waarna we een wandeling langs de nabijgelegen winkels maken. Als we terug­ keren staat de parkeerplaats helemaal vol auto’s, vooral van vertegenwoordigers / handels­ reizigers zo te zien. Om twaalf uur zoeken we al ons bed op: het is een warme, zweterige dag geworden met een temperatuur van tegen de 30 graden. Om de in totaal 680 kilometer te overbruggen hebben we anderhalve tank benzine nodig gehad. MAATJESHARING BIJ HET ONTBIJT We staan om acht uur op, dat wil zeggen dat Jos dan gaat douchen en zo. Daarna pas maakt hij Clim wakker die dan aan de beurt is. De hele reis zullen we deze volgorde aanhouden, op een keer na toen Jos zich in Vilnius had verslapen… Het ontbijtbuffet is zoals verwacht zeer compleet, je kunt er zelfs maatjesharing krijgen. Rond de Oostzee (dus daar waar we de komende weken zullen verblijven) is vis bij het ontbijt een doodnormale zaak. Jos als rechtgeaard visliefhebber kan dan ook zijn geluk niet op en tast in de ochtenduren immer gretig toe. Naast maatjes worden er ook zalm, visfilet, mosselen, haring in diverse sausen of met zure room en gerookte makreel in de onze hotels aangeboden. Clim is minder gecharmeerd van al die vis op zijn nuchtere maag. Om tien uur rekent Clim met zijn credit card af en gaan we op weg naar Bad Doberan, een historisch plaatsje een kilometer of twintig verderop.

276

NAAR BAD DOBERAN Bad Doberan staat bekend om zijn monumenten uit de baksteengotiek, met name het Munster is een schoolvoorbeeld hiervan. We bezoeken de kerk van het voormalige klooster dan ook, vlakbij liggen nog een paar straten met meer wereldse gebouwen in die forse stijl, met name een museum en een postkantoortje. Veel van die architectonisch interessante gebouwen zijn opgeknapt en worden nu als kantoren voor notarissen en advocaten gebruikt. HET MUNSTER VAN DE CISTERCIËNCERS Het Munster ligt in een park met oeroude bomen, eiken en beuken. We bekijken het interieur, dat minder indrukwekkend (maar wel oud) is dan dat van de soortgelijke kerken in andere Hanzesteden zoals Lübeck, Wismar en Rostock. Aardig is wel het complete graf­ monument van een zekere Hertog van Mecklenburg, een gevaarte dat beter buiten onder de bomen zou passen. We maken een wandeling door een lindelaan. In het centrum van het stadje drinken we koffie in een paviljoen dat aan het met iepen begroeide plein ligt. Ook een Chinese kiosk ligt midden in dit schaduwrijke pleintje. Om twaalf uur houden we het voor gezien en vertrekken we via een kustweg naar Warnemünde, de eigenlijke haven van Rostock. STRAND OOSTZEE EN BADPLAATS WARNEMÜNDE We parkeren er vlak bij het strand naast een als een bunker vormgegeven Jugendheim of jeugdherberg. Het stad ligt aan de monding van het riviertje de Warne, ten westen ervan strekt zich een kilometerslang strand uit. Ten oosten van de monding liggen de havens en industriegebieden van Rostock. We bekijken het strand heel even. Het is warm vandaag en iedereen heeft ook in Duitsland vakantie; het is er dan ook heel druk. We hebben nooit zo veel van die mensenmassa’s gehouden. Het lijkt er eigenlijk op alle andere stranden die we ooit hebben gezien en al gauw besluiten we door te gaan naar het kustplaatsje zelf. Het plaatsje ademt een onmiskenbare sfeer van een badplaats in zomertijd: veel slenterende toeristen, souvenirshops te kust en te keur, tal van overvolle hotels, een ouderwets casino en Kurhaus en natuurlijk nergens een vrije parkeerplaats. We rijden er stapvoets doorheen zonder ook maar een enkele gelegenheid om onze auto te stallen te vinden. Echt bekijken doen we het stadje niet, het is toch allemaal een pot nat, net zoals Scheveningen, Zandvoort en Oostende. INSCHEPEN VEERBOOT VAN SILJA LINE We gaan daarom maar iets eerder onze veerboot opzoeken. We moeten daarvoor een tolbrug over, hetgeen niet zo’n probleem is. De “Maut” bedraagt € 2,50. De afslag naar de havens missen we echter, zodat we rechtsomkeer moeten maken. In het havengebied zelf hebben we dankzij een gebrekkige bewegwijzering (er staan trouwens ook geparkeerde vrachtauto's voor de borden) de grootste moeite om het kantoor van onze veermaatschappij / rederij Silja Line te vinden. Uiteindelijk lukt het ons toch de juiste Überseehafen te 277

bereiken. Jos haalt de tickets op. We zijn veel te vroeg en staan dan ook praktisch vooraan in de rij op inscheping te wachten. Jonge meiden dirigeren ons in de juiste rij, wat te maken heeft met de grootte / hoogte van onze auto en onze bestemming. De boot vaart na Tallinn aangedaan te hebben door naar Sint Petersburg. Het duurt nog anderhalf uur voor we aan de beurt zijn, daarom drinken we nog wat fris in een soort geïmproviseerde wachtkamer, eigenlijk meer een permanente tent. Donderdag 14 juli 2005 DE FERRY VERKENNEN Even na drie uur kunnen we ons inschepen. We staan vooraan. “Gunstig”, beweert Clim, “dan kunnen we er straks ook als eerste uit.” Die hoop bleek echter later ongegrond. Enfin, alles verloopt nogal soepeltjes, hoewel we in het autodek wel een gevoel van engtevrees krijgen. Het is er benauwd en het stinkt er naar benzine en olie. Al gauw kunnen we onze hut opzoeken. Clim raakt direct in paniek, als hij ziet dat er vier britsen zijn. Hij heeft geen zin om met vreemdelingen een hut te delen. “Maak je niet druk, we hebben de hut helemaal voor ons alleen”, legt Jos hem uit. “Daarom is dit reisje ook zo duur, we betalen eigenlijk dubbel!” We verkennen het schip, dat een van de grootste veerboten (ferry's) in de Oostzee is met zijn 25.000 bruto registerton. Het heeft 9 dekken, waarvan de bovenste 2 gereserveerd zijn voor de 1e klas en de bemanning. De andere dekken mag je wel betreden. Op dek 5 t/m 7 liggen de recreatiemogelijkheden en de restaurants, de bars, het casino enz. We verkennen even de boot, waarna we koffie gaan drinken in een van de bars. De prijzen liggen hier op hetzelfde niveau als in Nederland. DE OOSTZEE OVERSTEKEN Als de boot redelijk op tijd rond vijf uur vertrekt staan we net als honderden andere opvarenden aan dek. Langzaam zien we het Duitse laagland verdwijnen, met rechts van de monding het stadje Warnemünde. Daarna blijft het nog uren licht. We rusten wat uit in onze cabin en eten een goede Argentijnse biefstuk in een van de iets duurdere bar/restaurants. In onze hut is een absoluut rookverbod, zodat we regelmatig naar dek of een speciale rookplek moeten om een sigaretje te kunnen paffen. De zonsondergang is niet echt spectaculair te noemen. Naarmate het donkerder wordt lijkt de stevige zeebries ook killer te worden, reden te meer om een trui (Clim) of jasje (Jos) aan te doen. Op het achterdek, overdag een echt zonnedek, zitten groepjes Russen wodka en bier te hijsen. ‘s Avonds zullen de meeste van hun al stomdronken zijn. EEN DAG VAN VERVELING We kunnen van een goede nachtrust genieten, hoewel we soms rumoer op de gang horen van lallende Russen die te diep in het wodkaglaasje hebben gekeken. We hebben ook een eigen doucheruimte met wc, dus ‘s morgens is het gelukkig niet dringen geblazen in een overvolle gemeenschappelijke was­ en doucheruimte. We tasten bij het ontbijtbuffet uitge­ 278

breid toe (vooral Jos, die heeft zich hierop verheugd), waarvoor we een voucher hebben. Alle andere maaltijden op het schip zijn echter niet inbegrepen, dus daarvoor moeten we in de buidel tasten. Jos verkeerde in de foutieve veronderstelling dat deze reis eigenlijk ‘all inclusive‘ was. De rest van de dag lummelen we maar wat verveeld rond. We pitten tussendoor nog wat, kijken naar de Tour de France op een slecht maar wel groot beeld­ scherm in een van de salons en gaan regelmatig aan dek om eens lekker uit te waaien. Het weer is zonnig en het blijft de hele dag droog, hoewel de zeewind behoorlijk fris aandoet. Af en toe zien we in de verte een streepje land of vaart er een ander schip voorbij. We bekijken met veel belangstelling de passagiers en proberen hun nationaliteit te raden. Er zijn zelfs Nederlanders op de boot. De Russen herkent men al snel, omdat ze meestal ietwat sjofel of overdreven modieus (net iets te verkeerd) gekleed gaan. Er zijn zelfs mensen die aan boord lezen. Een baardige oudere man, type Ger Geurts, zit met een grote pils aan een tafeltje een boek van Albert Camus te lezen; andere hebben een Grisham voor zich of verdiepen zich in stuiverromannetjes. Ook aan de honden is gedacht. Middeks hebben zij een beperkte ruimte waar zij mogen vertoeven. Er is zelfs een zandbak met een heus pispaaltje aangebracht. AANKOMST IN ESTLAND Om zes uur kunnen we ons ontschepen. Dat duurt nog wel een tijdje, we zijn dus helemaal niet als eerste aan de beurt. Het gevreesde geduw en gedrang voor het autodek valt gelukkig reuze mee. Om half zeven zitten we in de auto te wachten, om zeven uur komt er eindelijk beweging in de meute en gaan de deuren open. Om half acht zijn wij aan de beurt. De douane wil alleen maar onze autopapieren controleren, daarna kunnen we ongehinderd doorrijden. Jos heeft een kaartje van de stad Tallinn van internet gedownload, met behulp daarvan vinden we moeiteloos ons Hotel Reval. Daar checken we om acht uur in nadat we de auto achter het hotel op een bewaakte parking hebben gestald. Voorlopig blijft hij daar staan. Dat was de heenweg. Zie voor onze ervaringen in de Baltische staten Estland, Letland en Litouwen onze reisbundel van de voormalige Sovjet-Unie. We vervolgen met het verslag van de terugreis via Polen per auto. Vrijdag 5 augustus, zaterdag 6 augustus, zondag 7 augustus DEUTSCHE AUTOBAHNEN Bij Frankfurt an der Oder steken we de Pools­Duitse grens over. Er wordt ons geen strobreed in de weg gelegd, hetgeen ons enigszins bevreemdt gezien de alarmerende verhalen die over grensoverschrijdende verkeer in de Nederlandse pers de ronde doen. Eindelijk terug op de onvolprezen autobanen. We kunnen er niet lang van genieten, want we hebben besloten om tussendoor naar Wittenberg te rijden. Zo gezegd, zo gedaan. Na enkele kilometers al wordt ons de doorgang op de secundaire weg versperd: omleiding. Die voert ons echter helemaal terug. We dwalen een tijdje verdwaasd rond. Hier in het verwaarloosde Oost­Duitsland, de 279

voormalige DDR, heersen nog Poolse (nou ja, Oosteuropese toestanden): slechte wegen, geen wegmarkering, ontbrekende of ontoereikende informatie voor de weggebruiker. HOTEL GRÜNE TANNE We vinden geen goed alternatief en in arren moede zoeken we de nabijgelegen autobaan op om rechtstreeks door te rijden naar Dessau. We passeren Berlijn aan de zuidkant; daarvoor moeten we een tijdje de Berliner Ring gebruiken, maar in de praktijk merk je daar weinig van. Bijna anderhalf uur lang razen we de autobaan af voordat Dessau in zicht komt. We hebben een hotelletje uitgezocht in een dorpje vlak voor Wittenberg, maar ook daar speelt de onvoldoende bewegwijzering ons parten. Jos moet drie keer aan passanten de weg vragen. Uiteindelijk vinden we ons Hotel Grüne Tanne in een wel heel erg kleine Ortschaft. Het is een vroegere Gutshof geweest, omringd door een parkje met vijver en met een toe­ gangspoort. We worden er in een heuse gelagkamer ontvangen en al gauw zitten we er achter het bier. We reserveren voor half acht een tafel om te dineren, we geven ook al aan wat we wensen te eten, wel zo gemakkelijk. De kamer is heel erg clean en lijkt ons weinig gebruikt. AVONDWANDELING NA DINER Het avonddiner vindt dus in het restaurant van het hotel plaats en munt uit door Duitse degelijkheid. We eten er niets speciaals. We maken een avondwandeling langs de dreven achter het hotel. Daar liggen dure bungalows en herenhuizen. Sommige lijken op datsja’s ofwel buitenhuizen voor mensen die normaal door de week in de stad een hoge functie hebben. We lopen een heel stuk om voor we ons hotel van de andere kant weer bereiken. Op het laatste dreigt het fiks te gaan regenen, net nu we onze paraplu’s niet bij ons hebben! We houden het gelukkig droog en zijn nog net voor het duister invalt terug op onze kamer. BAYERN MÜNCHEN CONTRA DIE FOHLEN AUS GLADBACH Daar bekijken we de openingswedstrijd van de Duitse Bundesliga: Bayern München tegen Borussia Mönchen Gladbach. De Beieren trekken aan het langste eind. We merken op dat Horst Köppel trainer van Gladbach is geworden (na Dick Advocaat). ‘Das Gespenst’ Roy Makaay steelt de show door in de laatste fase van de strijd binnen vijf minuten twee beslis­ sende treffers te laten noteren. Dat doet ons wel een beetje plezier. In het Nederlands elftal wordt hij meestal niet opgesteld en is hij dan ook lang niet zo doeltreffend. Nogal logisch, want hij krijgt daar nauwelijks bespeelbare ballen. MEER INFO ELBE-RIVIER Aan de Reuzen ontsprongen Als verbindingsader tussen Tsjechië en de Noordzee is de Elbe een van de grote waterwegen van Midden­Europa, die nog niet geheel wordt benut.

280

Na de Rijn is de Elbe de belangrijkste rivier in de grote Duits­Poolse laagvlakte. De oorsprong ligt in het Sudetenmassief en de rivier ontspringt als de Labe op 1390 meter hoogte in het Tsjechische Reuzengebergte, (Krkonose), de noordoostgrens van het vierhoekige Bohemen, de bakermat van Tsjechië. Na de opname van de zijrivier Orlice maakt de Labe een bocht naar het westen in de richting van Praag. Daarna verenigt de Vltava (Moldau) zich als de belangrijkste zijrivier met de bovenloop van de Labe, na de Tsjechische hoofdstad te hebben doorstroomd. Vervolgens neemt de stroom een noordoostelijke richting en baant zich via de poort van Decin een weg door het Ertsgebergte. Daar verlaat de Labe de Slavische regio en stroomt als Elbe het bekken van Dresden binnen en daarna het schilderachtige landschap dat bekend staat als het "Saksische Zwitserland". Na Maagdenburg bevloeit de Elbe de grote Noordwest­Duitse laagvlakte tot aan Hamburg, waarvan de haven het beginpunt vormt van de lange en brede Elbe­monding naar de Noordzee. Ondanks de talrijke zijrivieren (Mulde, Saale, Havel) volgt de middenloop een kronkelig traject van voormalige gletsjergeulen uit de laatste ijstijd. Desondanks verbindt de Elbe, dankzij een uitgebreid netwerk van kanalen, het hele Duitse grondgebied. De Duitse hereniging opent voor de Elbe een nieuwe toekomst als een der voornaamste waterwegen in Centraal­Europa.

LUTHERSTADT WITTENBERG IN DE REGEN Jos rekent het hotel af met zijn credit card. Om tien uur zijn we op weg. Even later rijden we Wittenberg binnen. Aan de rand van de Altstadt vinden we een parkeerplaats, zonder Gebühr, want op zaterdag hoeft niet betaald te worden. We verkennen de stad te voet. Het blijkt dat we hier zeker niet de enige toeristen zijn. Allereerst brengen we een bezoek aan de kerk waar kerkhervormer Maarten Luther zijn 95 stellingen aan de deur nagelde. Die stellingen zijn nu in brons uitgevoerd en door het Latijn en het gotische schrift eigenlijk helemaal niet leesbaar. De kerk ziet er van buiten niet uit, de toren lijkt op een watertoren uit de vorige eeuw. Het interieur is sober, wel met hier en daar een mooi beeld. Ook de grafmonumenten van Luther en zijn rechterhand vallen nauwelijks op door hun bescheiden omvang en onaanzienlijkheid. Veel bezoekers lijken ons van protestantse oorsprong (evan­gelisch, reformatorisch, hervormd, etc.), eigenlijk is dit voor hun een soort bedevaartoord. Jos pikt na het kerkbezoek wat info bij de tourist information mee. We volgen een route op een van de kaarten die hij daar heeft kunnen bemachtigen. Aan de gevels van veel oudere herenhuizen hangen plakkaten met daarop de naam van een of andere Duitse beroemdheid gegraveerd, de meeste namen kunnen we als niet­Duitser niet goed thuisbrengen. Af en toe moeten we onze paraplu opsteken, maar gelukkig nooit voor lang. LUCAS CRANACH DE OUDERE EN MEER Een andere bezienswaardigheid is de parochiekerk waar authentieke meesterwerken (o.a. een triptiek) van Lucas Cranach de Oudere hangen. Ook een mooi gegoten doopvont en houten preekstoel horen er tot het interieur dat de moeite waard is. Vlakbij de kerk (die veel minder druk bezocht wordt dan zijn evenknie, de burchtkerk) ligt het marktplein. In de regen worden daar de voorbereidingen getroffen voor een wijnfeest dat er die avond plaats zal vinden. Jammer, want door al die kraampjes kon Jos geen mooie foto’s van het stadhuis en 281

de vakwerk– en gildenhuizen maken. We lopen nog een heel eind door, maar daar bevinden zich weinig indrukwekkende gebouwen uit de negentiende eeuw, onder andere de uni­ versiteit. MET HET PONTJE DE ELBE OVER We zijn tot de verrassende ontdekking gekomen dat er zich onder de rook van Wittenberg een Unesco­monument bevindt en wel de Parkanlage van Wörlitz. We komen niet aan een bezoek daaraan onderuit, dus we kiezen weer de kleine weggetjes. Dat resulteert erin dat we plotseling niet meer verder kunnen, tenzij we het veer over de Elbe nemen. De boot is al van wal gestoken als we daar arriveren, maar keert gewoon weer terug om ons (en nog enkele andere auto’s achter ons) op te pikken. Op de groene, grasrijke oevers van de hier opvallend snel stromende rivier is net een soort kindervakantiewerk aan de gang. Meisjeskoren zingen kinderliedjes op een open bühne in een tent. Ook op de boot wordt door de jeugdige ‘artiesten’ nog een lied aangeheven, maar Clim vindt dat de kinderen maar slecht zingen. Het pontje dat ons overzet doet ons denken aan dat van Beesel, hoewel het iets kleiner is en wel twee keer zo duur. Aan de overkant gekomen belanden we op een weg van ruwe, ongelijke klinkers. Het lijkt de Hel van het Noorden (van Frankrijk) wel. Vier kilometer lang ploeteren we stapvoets rijdend voort tot eindelijk het park van Wörlitz in zicht komt. DIE PARKANLAGE VON WÖRLITZ (UNESCO) Het begint al goed: de poort waardoor je het stadje bereikt is zwaar verwaarloosd. We drinken koffie en eten gebak in een Biergarten. Allerlei andere dagjestoeristen lopen hier rond, ook zijn er veel Duitse bezoekers die met bussen vol worden aangevoerd. Buiten­ landers zoals wij treffen we er niet aan, we lijken er de enige. Het lijkt ons nog een attractie uit de DDR­tijd. Het park zelf is beter onderhouden, maar we gaan niet met kleine, wankele bootjes de eilanden in de omringende wateren bezoeken, dat kunnen we Clim niet aan doen. Vooral achter die waterpartijen staan de achttiende­eeuwse paviljoens, paleisjes, belvedères, tuinhuisjes en kiosken, dus daar krijgen we weinig van mee. Aan de rand ligt nog een synagoge waar net een expositie over Joden (en hun eeuwige holocaust) gehouden wordt. DE AUTOBAAN BIJ VOORMALIGE ZONEGRENZE HELMSTEDT Om twee uur zitten we weer in de Ka om enkele honderden kilometers verder westwaarts te komen. We rijden via Dessau, waar we de provinciale weg naar Magdeburg willen nemen. Dat lukt, maar die weg is slecht en voert ons voortdurend door dorpen en stadjes waar je niet harder dan 50 km mag rijden. Dat schiet dus niet erg op. Pas tegen half vier bereiken we eindelijk de lang verbeide autobaan. Toen ging het uiteraard een stuk sneller. Ondanks hevige regenbuien drukt Clim het gaspedaal van zijn Ford diep in en halen we snelheden van boven de 150 km/uur. Interessant is de voormalige DDR­grens (die Zone­Grenze) bij Helmstedt. Daar heeft men nog alles in de oorspronkelijke toestand gehandhaafd ter herin­ 282

nering aan een afgesloten tijdperk. We pauzeren en tanken er bij een Raststätte. Ondanks het noodweer scheuren we door om via Braunschweig en Hannover vlak voor Bielefeld (alweer zo’n 180 km verder) een afslag te nemen en een hotel te zoeken. ONDERDAK BIJ HOTEL / WEINSCHÄNKE Dat kost niet veel moeite: we hebben een rustiek gelegen hotel in het dorpje Rohdental gekozen, een Hotel­Weinschänke. De parkeerplaats bij het hotel staat echter bomvol, we vrezen dat hier geen plaats meer is. Er blijkt echter een bruiloft te worden gevierd, al die auto’s zijn niet van hotelgasten. We krijgen weer eens een soort suite op de tweede etage toebedeeld, maar dan wel een stuk minder comfortabel dan we de laatste weken gewend zijn. De zitkamer doet echt ouderwets huiselijk aan met zijn oude meubelen. Na de plicht­ matige biertjes bij aankomst besluiten we maar direct het avondeten te gebruiken, we zijn bang dat een uur later alle tafeltjes bezet zijn, maar die angst blijkt ongegrond te zijn. Ondanks de enorme porties krijgen we toch alles van het eten op, het smaakte dus wel voortreffelijk. Het bruiloftsfeest is ondertussen in volle hevigheid losgebarsten, maar daar hebben we met onze hardhorendheid weinig last van. CLIM VOERT ZAKDOEK AAN STRUISVOGEL Het hotel heeft voor elk wat wils te bieden. De eigenaar heeft in de loop der tijd een soort dierentuintje rondom zijn hoofdgebouw ontwikkeld. Vroeger was het hele complex een watermolen (een papiermolen om precies te zijn), die is er nog steeds in werking. Aan de andere kant van het beekje staan kooien met exotisch gevogelte (maar ook met pauwen en fazanten) en in weilanden lopen schapen, reeën, herten en pony's rond. In een van de wei­ den bevinden zich zeer nieuwsgierige struisvogels, die ons al gauw bij de omheining komen opzoeken. Clim tart een van de vogels en zwaait met zijn zakdoek voor zijn bek. Snel hapt die toe en voor hij het in de gaten heeft ligt de zakdoek binnen de omheining in een hoop stront; de vogel vond hem blijkbaar niet te verteren. Clim baalt, het schijnt zijn beste zakdoek te zijn. Boontje komt om zijn loontje, moet hij maar geen onschuldige dieren pesten. De rest van de avond brengen we op onze kamer door. We kijken er naar een tv­film waarin een oude Papa Doyle (ofwel Donald Sutherland) de hoofdrol speelt. Het is een soort The Sting, waarin hij uiteindelijk iedereen te slim af is. HAMELN, ALLES DRAAIT OM DE RATTENVANGER Tot onze verrassing wordt er ‘s ochtends toch een ontbijtbuffet geoffreerd. We laten het ons smaken. Een ouder echtpaar blijkt de enige andere gasten te zijn. Jos wil buiten nog wat foto’s met zijn digitale Coolpix maken, maar zijn camera weigert elke dienst. Het schijnt dat de batterijen weer op zijn. Clim betaalt in de bar temidden van 7 vrouwen (en slechts één man) de verblijfkosten en het verteer met zijn credit card. Buiten regent het weer eens. Nog geen half uur later parkeren we onder een brug over de Weser onze auto. Te voet lopen we de stad in. Het is zondagochtend en de tourbussen vol toeristen blijken al aangekomen te zijn. Hele groepen lopen er met een gids rond. Alles is hier afgestemd op het thema ‘ratten­ 283

vanger’, wat ons natuurlijk niet zo verwondert. Regelmatig moeten we onze paraplu’s opsteken, maar meestal niet voor lang. De plaatselijke VVV heeft er een route uitgezet die op de stoep met rattensporen wordt aangegeven. We vinden de stad minder aantrekkelijk dan gedacht. Er zijn niet zo veel vakwerkhuizen, hoewel er natuurlijk enkele mooie gilde­ en herenhuizen aan de hoofdstraten liggen. Het stadhuis hebben we nauwelijks een blik waardig gekeurd, evenals de kerk(en). Wel valt op dat er overal in de stad standbeelden zijn geplaatst, waarvan sommige best de moeite waard zijn. HET HERMANN DENKMAL Het volgende stadje op onze terugweg is Detmold, dat wil zeggen dé bezienswaardigheid ervan, de trekpleister voor nationalistische Duitsers, het Hermann Denkmal. Het monument is in 1875 opgericht en bestaat uit een kolossaal beeld van de Germaanse held Hermann (Arminius in het Latijn, aanvoerder van de Cherusken­stam) die in 9 na Christus een com­ pleet Romeins legioen van Varus in het Teutoburgerwald in de pan hakte. Het beeld staat op een sokkel die je via een smalle wenteltrap kunt beklimmen. We hebben er uitzicht op de omgeving: naar het westen en zuiden toe verheft zich het heuvelland van het Weser­ bergland, naar het oosten zien we de plaatsjes Hameln en Detmold liggen en in het noorden strekt zich de onmetelijke Noordduitse laagvlakte uit. PADERBORN, CENTRUM VAN KATHOLICISME Jos besluit om binnenweggetjes te nemen zodat we nog van de natuur kunnen genieten. Dat loopt echter faliekant mis, we bereiken zo de autobaan nooit en komen uit in de stad Pader­ born. Ook daar zijn richtingborden naar de autobaan schaars, zo niet geheel afwezig. We rijden de binnenstad in, waar we bij de Dom niet meer verder kunnen. Jos stapt uit om nog wat laatste foto’s met zijn Canon Eos­camera te maken, Clim blijft voor het Bisschoppelijk Paleis op hem wachten. Op het marktplein staat een prachtig beeldenensemble met een fontein. De laatste foto is echter al geschoten en wel van de imposante Dom… ONAANGENAME VERRASSING THUIS Uiteindelijk treffen we toch een bordje aan dat de richting naar een autobaan aangeeft. Na een kwartier bevinden we ons opnieuw tussen het voortrazende verkeer op de Duitse snel­ wegen. Omdat het zondag is, zijn er weinig Brummi’s (vrachtwagens, LKW’s) op de weg. De enige die we passeren zijn die van buitenlandse firma’s, vooral uit Polen. Mogen die het zondagrijverbod in Duitsland zo maar aan hun laars lappen of weten zij dat dit toch maar mondjesmaat gecontroleerd wordt en nemen zij een eventuele boete op de koop toe? Hoe dan ook, voor we de laatste autobaan (die van Gladbach naar Elmpt) bereiken moeten we 5 keer van autobaan wisselen. Deze keer lukt dat probleemloos en kan Clim goed door­ kachelen. Na een laatste stop voor een saffie gaan we bij Elmpt de grens over. De verkeerssituatie op de Kemp en Kitskensdal is echter veranderd, waardoor we tot twee keer toe moeten omrijden voor we de Herderstraat bereiken. Als we voor ons huis stoppen, valt ons direct op dat er in de voordeur een nieuwe ruit zit. “Ingebroken!”, daar denken 284

onmiddellijk we. Maar als we de sleutel in het slot steken en de deur openen, komt ons een onaangename, zeer penetrante rioolstank tegemoet. Dan pas hebben we goed in de gaten wat er aan de hand is: de kelder is volgelopen na een hoosbui. En niet alleen de kelder, maar de hele benedenverdieping heeft onder water gestaan.

BAKSTENEN HERENHUIZEN IN BAD DOBERAN

285

SAUERLAND (2007) Herfstvakantie oktober 2007 HEENREIS: BERGISCHES LAND DAG 1 Zaterdag 20 oktober We vertrekken om een uur of één na de zaterdagkranten en zo gekocht te hebben. We moeten dwars door Keulen, hetgeen normaal geen probleem is (stadsautobaan), maar nu wel: er is een file wegens een botsing onder een brug. We verlaten bij Wiehl de autosnelweg en rijden naar Nümbrecht. Daar drinken we koffie bij de Holstein’s Mühle, een oud watermolencomplex dat tot hotel­restaurant is omgebouwd. Een rustieke sfeer heerst er met veel jachttrofeeën aan de muur en authentieke kamertjes. Vervolgens doen we het Schloss Homburg aan, waar we het Museum bezoeken. De wapenkamer is interessant, maar beter bevalt ons de Bergfried (uitzicht) en de originele keuken met voorraadkamertjes. We bekijken er ook een natuurexpositie. Tot Olpe opnieuw de autobaan. We rijden vanuit het noorden de stad binnen en vinden moeiteloos ons hotel Zum Schwanen dankzij een kaartje van internet. De kamer is redelijk groot en verkeert in goede staat. We genieten van enkele Krombacher pilsjes (met een aansteker cadeau!) voor we in het hotel om 19.00 uur uitgebreid van de “gutbürgerliche Küche” van streekgerechten proeven. Korte wandeling door het centrum en koffie bij een Eiscafé, dat wordt vaste prik. Op de tv volgen we de halve finales van snookerwedstrijden, Clim is een fan van die sport. Jos begint aan de nieuwste thriller van de Zweed Henning Mankell, Kennedy’s Brein. FREUDENBERG / BAD BERLEBURG DAG 2 Zondag, 21 oktober Na een uitgebreid ontbijtbuffet rijden we zuidwaarts richting Siegen. We belanden in Freudenberg, een bekend vakwerkstadje in zwart­wit. Daar is net een Mittelalterliche Markt aan de gang met de marskramers in historische kledij gestoken. Jammer dat het regent (nur Sprühregen), toch is er nog redelijk wat volk op de been. We drinken er slobberkoffie (uit­ drukking van Clim). We vervolgen onze weg naar het oosten door Wittgensteiner Land. In het charmante Bad Berleburg (ook veel vakwerkbouw) drinken we koffie voor we ons om half drie bij een rondleiding door het slot aansluiten. Van te voren hebben we nog een wandeling door het park met kiosk en klassieke beelden gemaakt. De gids strooit anekdotes over de grote groep (45 personen) uit en heeft het vaak over ons koningshuis de Oranjes die hier ooit te gast zijn geweest. Men beweert dat Claus hier Beatrix zijn eerste kus heeft gegeven.

286

Er worden nog vaak jachtpartijen georganiseerd, dan worden er ook de nodige bokken geschoten. (“Die meiste Bocken aber schiesst man in Berlin…”) De adel hier is nog steeds gelieerd aan het Deense koningshuis. Een leger hadden ze er niet. Ook de kamers voor de adellijke gasten worden getoond. We keren terug naar Olpe. Onderweg passeren we op 10 km afstand de berg Kahler Asten, maar door de dichte mist is die niet zichtbaar. Ons hotel is dicht (Ruhetag), zodat we pils moeten drinken in een leeg marktcafé in de buurt. We eten die avond bij een Grieks restaurant. Clim is niet tevreden over het gebodene, maar Jos kan dat niet beamen. Op de tv zien we dat de Hongkong­Chinees Fu favoriet O’Sullivan in de snookerfinale met ruime cijfers verslaat. ATTA -HÖHLE / SCHLOSS ALTENA DAG 3 Maandag, 22 oktober Voor het ontbijt is voor ons apart gedekt, we zijn er de enige gasten, vandaar. Jos maakt nog een vroege wandeling om een boekwinkel te bezoeken en foto’s van het stadje te maken, o.a. het prachtige portaal van de kerk en de stadswallen en –toren. Na zijn terugkeer vertrekken we naar de Biggesee, waar we voorbijrijden (evenals de stad Attendorn) om de Atta ­ Höhle te bezoeken. We krijgen met een kleine groep een rondleiding van een uurtje over goed begaanbare paden door de schitterende gangen van de grot met zijn verfijnde druipsteenformaties. Deze attractie werd pas in 1907 bij toeval ontdekt. We rijden verder noordwaarts en passeren de rustige plaatsjes Finnentrop, Plettenburg en Werdohl. In het stadje Altena parkeren we en sjouwen we de berg op om het slot te bezoeken. Dat is vandaag echter gesloten, dus de Rundgang wordt ons door de neus geboord. We dolen wat rond op de binnenplaatsen. Jos verbijt zijn pijn aan de heupen en knieën, bergop is tegenwoordig voor hem een ware nachtmerrie. We maken wat foto’s, genieten een beetje van het uitzicht en keren via een andere paadje terug naar de rivier. Kaffee und Kuchen in een design café. Op onze terugweg naar Olpe belanden we door wegwerkzaamheden in een file bij Lüden­ scheid, maar dat duurt gelukkig niet lang. Altijd is er wel een of andere autobaan in de buurt. We stoppen onderweg voor een sigaret: de P van parkeerplaats betekent voor ons door­ gaans “paffertje”. ‘s Avonds kunnen we weer dineren in ons eigen hotel. We kiezen voor de dagschotel van nog geen 7 euro, Kohlrollade. Clim vreest dat er geen vlees in zit, maar die vrees is ongegrond: de rollade is gevuld met gekruid gehakt.

287

SOLPESEE—ARNSBERG DAG 4 Dinsdag, 23 oktober Vertrek om tien uur noordwaarts. Binnendoortje gekozen naar de Solpesee, waar we in een chique hotel­restaurant koffie drinken. Daarna worden we door de richtingborden naar de Autobaan verwezen, via welke we Arnsberg vanuit het noorden benaderen. Ter hoogte van Stadtmitte moeten we door een tunnel, direct daarna links ligt ons hotel Zur Linde. Onze kamer is nog niet klaar, maar we kunnen er wel alvast onze bagage achterlaten. We besluiten een wandeling door het stadje te maken. We kiezen de promenade langs de Ruhr (ja, die van het Ruhr­Gebiet!), die hier het karakter van onze Middenlimburgse Roer heeft. Links van ons stroomt het water, rechts doemen hoge rotswanden op. Zoals we weten ligt daarboven ook de Altstadt, maar die kunnen we niet zien. Af en toe worden we door (oudere) fietsers gepasseerd, hier loopt ook de bekende Ruhr— Radweg. De Ruhr maakt dan een bocht van bijna 350 graden, de zogenaamde Schleife, waar uiterwaarden, sportvelden en een sporthal liggen. We lopen verder door het herfstbos tot aan een stuwdammetje met watermolen. Daar bereiken we de andere kant van de Altstadt. Allereerst ligt er het “klassisches Viertel’, een serie gebouwen in klassieke Pruisische stijl. We bezoeken er de Romaanse kloosterkerk, die behalve een fraaie preekstoel niet echt veel te bieden heeft of het moet de intense duisternis zijn die er heerst. Het klooster zelf is niet toegankelijk voor ons toeristen. Aangekomen op de Neue Markt haalt Jos wat folders af in het Fremden Verkehrsamt. En passant bestellen we Kaffee und Kuchen in een bakkerij, waar we zelfs mogen roken. Daarna gaat het verder door een winkelstraat die op de Alte Markt uitkomt met het Rathaus, een Brunnen en Hotel Zur Krim als blikvangers. Dit is het hart van de stad, met herenhuizen in vakwerkstijl en een soort Mariensäule. Een oude, witgesausde stadstoren biedt toegang tot het hoger gelegen gedeelte met stadskapel, die niet echt de moeite waard is. We beklimmen de trappen naar de ruïne van het kasteel. Een enorm complex dat in 1762 door de Fransen is verwoest. Mooi uitzicht over de stad en omgeving. Het is de hele dag zonnig weer geweest, maar nu verdwijnt de zon toch achter de wolken. We zoeken een weg terug rechtstreeks naar beneden (we zien ons hotel zelfs liggen, hemelsbreed zo’n 100 meter), nemen een grijsaard in de arm, maar die kan ons niet echt verder helpen. Met een omweg bereiken we vervolgens ons hotel, waar we in het cafégedeelte pilsjes nuttigen. Hier drinkt men Warsteiner, Clim’s favoriete biermerk. We eten ‘s avonds ook in het cafégedeelte, allebei reusachtige Schnitzels met friet en sla. Jos gaat daarna nog even de stad in om nachtfoto’s te maken, maar die mislukken jammerlijk, vooral ook omdat bijna geen enkel gebouw geïllumineerd is. Hij drinkt in een design café in zijn eentje koffie, de stad zelf is vrijwel uitgestorven.

288

BRILON / KAHLER ASTEN DAG 5 Woensdag, 24 oktober Vergeleken met het vorig hotel krijgen we hier een “mager” ontbijt voorgeschoteld. Er is slechts één andere gast. We nemen de autobaan via Meschede naar Brilon. Daar heerst een gezellige drukte in de Altstadt vol vakwerkhuizen: het is wekelijkse marktdag. Opvallend zijn de vele viskraampjes die broederlijk naast elkaar staan. We bezoeken er het stadhuis, waar in de hal een tentoonstelling van moderne kunst ondergebracht is. We bekijken er ook de Bürgersaal, maar die valt toch wel wat tegen. Even verderop ligt een oude kerk, die helaas nogal donker is. Ook het bijzonder fraai houtgesneden hoogaltaar is in het geheel niet verlicht. Jammer dus. Na nog een rondje gewandeld te hebben drinken we koffie bij een bakkerij / Gasthof aan de markt. We rijden een stukje terug door aantrekkelijke dorpjes Hochsauerland in. In de stad Winterberg (de hoogst gelegen stad van Duitsland op ongeveer 700 meter) verdwalen we in de straten met talrijke hotels en pensions. Dit stadje verstouwt per jaar meer dan een miljoen toeristen/vakantiegangers, met name veel Nederlanders die er een relatief goed­ kope wintersportvakantie houden. Vlakbij ligt de Kahler Asten, de hoogste berg van Sauerland waarvan de top helemaal in dichte nevel is gehuld. Er is dus geen uitzicht als we er aankomen. We drinken er koffie in het restaurant, het is er niet bepaald druk. Er is wel nog een natuurexpositie. Als we terugrijden via een andere route verdwijnt de mist om ons heen en passeren we een aantal liefelijke dorpjes, mooi gelegen aan bergstroompjes en uiterst zorgvuldig onder­ houden. De wegen verkeren in uitstekende staat. Als we weer in Arnsberg teruggekeerd zijn blijft het bewolkt, hoewel regen uitblijft. We besluiten het lokale Sauerland Museum te bezoeken. Met name de tijdelijke expositie over de Eiszeit interesseert ons. Tot sluitingstijd vergapen we ons aan mammoeten, holenberen, oerossen en steentijdjagers. In het Museumcafé (bestaand uit verschillende stijlkamertjes) drinken we koffie. Clim ontdekt dat de tafelkleden eigenlijk gewone glasgordijnen zijn, wat de dienstertjes hoogst verbaast: dat een man daar oog voor heeft! Pilsjes ter afsluiting en eten in het hotel: Clim waagt zich aan een wildschotel van Wild­ schwein, Jos doet zich tegoed aan drie soorten vis. LIPPSTADT / WARSTEIN DAG 6 Donderdag 25 oktober Om tien uur rijden we weg, richting Soest (spreek uit: Zoost). We slaan af bij de Möhne See en rijden een tijdje langs de zuidoever, waarna we een volledig rondje maken door het dichte Arnsberger Wald, een van Duitslands grootste bossen. Het wordt een fraaie rit temid­ den van loofbomen met uitbundige herfsttinten, soms afgewisseld met het frisse groen van 289

de naaldbomen. We komen weer op dezelfde plek aan het stuwmeer uit. Na enig overleg besluiten we naar Lippstadt te gaan, ook al weten we niet precies waar deze plaats ligt (we hebben slechts een detailkaart van het Sauerland tot onze beschikking.) In het stadje Rüthen (mooi gelegen op een rots) stoppen we en lopen wat rond. Er is niet veel te zien, we blijven niet lang. In Lippstadt (70.000 inwoners) zetten we de auto in een parkeergarage neer, waarna we de stad in wandelen. We kuieren langs de hoofdstraat waaraan hier en daar een monumentaal pand ligt. In een tot restaurant omgebouwd postkantoor drinken we koffie en nemen we en passant ook iets te eten: Clim een broodje, Jos kiest voor Kuchen en een Bockwurst, mooie combinatie. Iets verderop ligt het marktplein. Van de omringende architectuur is weinig te zien, aangezien het uitzicht ons benomen wordt door kermisattracties (‘Schausteller’ noemen ze hier de kermisexploitanten met hun spooktent, reuzenrad, botsautootjes, carrousel) en veel en zuip– en vreettenten: Reibekuchen, Holländische Pommes, gepofte kastanjes, Mandeln, pizza en… een halve meter braadworst. Een en ander doorgespoeld met lokaal bier en Glühwein. Op andere open plekken staan nog meer attracties. We roken een sigaretje en rusten uit in een parkje met een borstbeeld van de evangelische anti­nazi held Martin Niemöller. Lippstadt is zijn geboorteplaats. De bevolking hier is overwegend protestant, vandaar dat alle kerken dicht zijn. Maakt niet zo veel uit, in hun kerken is niet veel te zien door hun sobere uitstraling. Op de terugweg komen we door Warstein. Even voorbij dit bekende stadje bezoeken we een Wildpark met onder andere reeën, herten, wilde zwijnen, maar ook met een “Luchs und ein Fuchs” en wasbeertjes. De rondleiding door de druipsteengrot van Bilstein vindt plaats met een kleine groep, waaronder wat kleuters die alles “super, geil und toll” vinden. De gangen (Spalten) zijn er smal en de formaties kunnen in schoonheid niet tippen aan die van de eerder bezochte Atta Höhle. De gids spreekt af en toe een mondje Nederlands (olifant en zo), niet voor ons maar voor een ouder echtpaar uit het groepje. Koffie in het restaurant. Terug naar het hotel door het zuidelijk gedeelte van het Arnsberger Wald. Ook hier weer rustieke dorpjes onderweg, met opvallend veel pensions en hotels in onberispelijke staat. In Arnsberg pilsjes in het café en om zeven uur eten, allebei Schnitzel. De kastelein voegt zich bij ons aan de tafel en we praten over reizen: hij heeft met zijn vrouw een wereldreis (20 dagen) gemaakt. In New York werden ze op straat beroofd. DAG 7 Vrijdag 26 oktober Terugreis via Düsseldorf Clim heeft de vorige avond al met zijn pinpas betaald (€ 345). We vertrekken even na tienen. Al gauw zitten we op de autobaan richting Dortmund. Vóór deze grote stad slaan we af naar het zuiden en kiezen we voor de A2 naar Keulen. Onderweg verrijden we ons welgeteld drie keer in dit labyrint van autosnelwegen en op– en afritten. Enfin, vanaf Rheidt loopt alles soepel. Om half twee zijn we thuis. 290

OP WEG NAAR POLEN EN TERUG (2008) HEENWEG

We vertrekken op een woensdag om 10.00 uur. We rijden via Neuss naar Dortmund en Kassel en door voormalig DDR ­ gebied naar Bautzen, een stadje dat zo’n 45 km achter Dresden ligt. Daar vinden we ons moderne Seehotel moeiteloos. We drinken er een biertje en zijn verrast dat we in het café mogen roken. We eten er ook, nogal chique maar niet echt prijzig. Na een korte wandeling rondom het complex blijven we voor de rest van de avond op onze goed geoutilleerde kamer. Het hotel wordt vooral gefrequenteerd door zakenreizigers. Jos rekent ‘s morgens na een “üppiges Frühstück” contant af, waarna we het nabijgelegen Bautzen bezoeken. Het motregent er. In het centrum heeft men zo langzamerhand een en ander gerestaureerd, maar aan de periferie van het plaatsje is nog duidelijk te zien dat het ooit tot de DDR behoorde. Interessant is de kerk, die uit twee gedeelten bestaat: één voor de Katholischen en één voor de Evangelischen, zoals de protestanten in Duitsland doorgaans genoemd worden. Het stadhuis heeft ook enige uitstraling. Het stadje wordt deels nog omringd door originele muren met torens. We nemen de autobaan tot aan de Pools / Duitse grens bij de stad Görlitz. Daar zoeken we vergeefs naar douane en een wisselkantoor (“kantor”, Wechselstuben, Exchange). Een beetje gefrustreerd rijden we door: heel anders dan we vanuit vroeger tijden met het IJzeren Gordijn gewend waren. De weg wordt onmiddellijk na de grens een stuk slechter. We wisselen even verderop vijftig euro en drinken koffie bij een soort wegrestaurant waar we door een ongeïnteresseerde blondine worden bediend. Achteraf blijkt dit zo ongeveer de enige keer dat we in Polen door horecapersoneel onplezierig behandeld worden. Daarna volgt een afgrijselijk stuk met dramatische wegen, veel bouwactiviteiten, een boel files en omzichtig laveren door verstilde dorpjes: als dit zo doorgaat vrezen we voor de komende vakantieweken het ergste! Gelukkig bereiken we na enige tijd een van de weinig autosnelwegen van Polen. Pal aan die weg ligt even verder het dorpje Legnica Pole, waar in 1242 de westerse ridders verplet­ terend verslagen werden door de Tartaarse ruiterij. Ook ligt er een kloosterkerk die door Beierse rococokunstenaars (o.a. Asam en Dietzenhofer) in de achttiende eeuw gestalte is gegeven. We mogen er even in met een Duitsprekende dame van het Tartarenmuseum in een vrijwel lege kerk met een sarcofaag, waar de Mongolenschlacht nader toegelicht wordt, onder andere met wapenuitrustingen en foto’s. Het barokinterieur van de kerk is goed opgeknapt, maar de muren en gevels van de buitenkant verkeren in een abominabel slechte staat. De gids is verbaasd dat we niet gelovig zijn (en al die wonderen dan?) en vindt dat we als Hollanders goed Duits spreken. Jonge Nederlanders spreken altijd Engels met haar, alleen de oudere spreken een beetje Duits volgens haar.

291

TERUGWEG Aangezien de credit card van Jos niet meer werkt, moet Clim afrekenen. De prijs van al die pilsjes vallen achteraf toch nog mee. Clim haalt de auto bij de P­plaats op en rijdt voor om Jos met de bagage op te pikken. Het kost ons welgeteld anderhalf uur om uit de Trimiasto (de stedelijke drie­eenheid Gdansk­Gdynia en Sopot) te geraken. Daarna gaat het redelijk snel. Het landschap is niet echt interessant en kan ons dus weinig bekoren. We stoppen bij een wegrestaurant voor koffie; we worden er in het Duits aangesproken. Niet voor niets is deze streek Pommeren eeuwenlang in Duitse handen geweest. Hotel Seeschloss Voorbij Stettin begint een autobaan die ons over de brede rivierbedding van de Oder voert. Om dit moerassige estuarium is in de laatste oorlog hevig gevochten, maar daar is niets meer van te zien. We hebben best veel zloty’s over, meer dan vijfhonderd. Die willen we bij de grens bij een “kantor” wisselen, maar er zijn geen echte grensposten te bekennen. We rijden dus maar door richting Berlijn. Het landschap is hier groener, veel bossen met meertjes erin gelegen. Bij een van die meertjes slaan we af bij het dorp Lanke. Daar heeft Jos met behulp van zijn Links-Rechts der Autobahn ­boek met hoteladressen Hotel Seeschloss uitgekozen. Dat heeft nog een kamer over. Het is een negentiende­eeuws gebouw waar de bokser Max Schmeling ooit zijn trainingshonk had. De jonge, vrolijke ober praat liever Engels met ons; dat maak je niet veel mee in Duitsland. Het bier smaakt er best. Het eten dat we enige tijd later bestellen eveneens. We maken nog een korte wandeling naar de andere kant van het meer, waar plaatselijk volk aan het zwemmen is.Na een stevig ontbijt aanvaarden we de terugreis naar Roermond. Ten noorden van Berlijn (60 km zuidelijker) slaan we af richting Magdeburg. Van daar gaat het verder naar Hannover, Bielefeld, Dortmund, Gelsen­ kirchen. Daar zijn we het Ruhr­gebiet definitief voorbij en klinken de namen van de steden ons vertrouwder in de oren: Moers, Krefeld, Mönchen­Gladbach. We komen in de late namiddag thuis. Tot onze grote opluchting is er tijdens onze afwezigheid geen wateroverlast geweest. Dat is ooit wel eens anders geweest.

CLIM IN ZIJN KAATJE (FORD KA) 292

HEEN EN TERUG UIT TSJECHIË (2003) HEENWEG 1. ERFURT, BLUMENSTADT IN THÜRINGEN

We halen de zaterdagkranten op, slaan sigaretten en tabak in bij het winkelcentrum van de Donderberg en staan voor 12.00 uur bij de Duitse grens (Elmpt). Na een kwartier maakt Jos al zijn eerste blunder door Clim de kant van Düsseldorf in plaats van Duisburg op te sturen. Hij had de namen verwisseld. Het gevolg is dat we midden door het berucht drukke (en vroeger vieze) Roergebied heen moeten in plaats van er boven langs. In Essen belanden we zelfs in het stadscentrum: een autobaan (dat wel), maar met stoplichten. Een raar gevoel krijgt Clim daarvan. Bij Wuppertal valt ons echter op dat dit ooit een mooi glooiend land­ schap moet zijn geweest, zo’n anderhalve eeuw geleden tenminste. De industrie en de eindeloze huizenmassa’s hebben de idyllische natuur hier echter grondig verkracht. Via Bochum, Dortmund en Soest bereiken we Kassel, waar we een 50 km naar het zuiden afslaan. Daarna gaat het weer oostwaarts, in een ruk door naar Erfurt. Onderweg verorberen we broodjes en drinken we frisdrank uit blik. We tanken in het oosten van Duitsland. Enkele kilometers ten zuiden van Erfurt ligt Eisleben. (Luther schijnt hier in dit dorp te zijn geboren.) We checken in bij Hotel Zur Krone, waar Jos enkele weken van te voren telefonisch een kamer heeft gereserveerd. Er is een grote schaduwrijke Biergarten, waar we onmiddellijk gebruik van maken. Het is warm geweest vandaag. Pas later brengen we de bagage naar boven. De kamer is groot en heeft drie bedden. We gebruiken ons avondeten op het terras van ons hotel. Jos geniet er van Matjes Suppe, iets heel aparts. De volgende dag zijn we de enige aan het ontbijt. Clim rekent af met de credit card. Daarna verkennen we de Unesco­stad Erfurt die een tiental kilometer verderop ligt. Aan de straatnamen kun je nog zien dat dit ooit communistisch was: Gagarin Strasse, Friedrich Engels Allee, Poesjkin Platz en dergelijke. De stad is opmerkelijk goed gerestaureerd en gerenoveerd. Het is in bepaalde straten vooral de vorige­eeuwse Jugendstil die er domi­ neert, maar nog vroegere eeuwen doen ook een duit in het zakje. We bezoeken er achtereenvolgens het grote plein de Anger vlakbij het station. Het Postamt uit de negentiende eeuw is erg imposant. Verder liggen er aardige fonteinen en staat er een Luther Denkmaal. Aan de Fischmarkt bevindt zich het gothische raadhuis, geflankeerd door goed onderhouden renaissance woningen. De Domplatz is erg uitgestrekt, maar wordt ontsierd door een grote tent met een mobiel theater. Aan de rand van het plein liggen twee kerken op een heuvel: de Severi Kirche (die is open) en de Dom zelf. Je kunt die bereiken door de Domstufen te beklimmen. Achter de Domplatz ligt de citadel Petersberg, maar die bezoeken we niet. We drinken koffie op een terras am 293

Platz. Via allerlei historische steegjes wandelen we terug de binnenstad in om een kijkje te nemen bij de Krämerbrücke, een unieke bebouwde brug uit de middeleeuwen. Vlakbij ligt nog een synagoge. We beklimmen er de toren voor een uitzicht over de stad. Op de terug­ weg naar de parkeergarage stoten we nog op heel wat fraaie Jugendstil­bouwsels, onder andere aan de Neuwerk Strasse. Al met al is het een stad die de moeite waard is. Verrassend eigenlijk, want zo vaak hadden we er niet van gehoord. Dat zal wel komen doordat de stad gedurende de DDR­tijd bijna vijftig jaar geïsoleerd van het westen is geweest. We stappen in onze Ka en gaan na 100 km autobaan (o.a. langs de steden Weimar, Gotha, Jena, Gera en Zwickau) het Fichtelgebergte in, op weg naar de Tsjechische grens. 2. JACHIMOV, EEN VERLOEDERD KUUROORD In het Fichtelgebergte verbazen we ons over de alom aanwezige toeristische activiteiten: veel pensions, hotels en restaurants. De mooie, heuvelachtige omgeving nodigt inderdaad uit tot verre wandelingen in de natuur. We passeren het plaatsje Auwe, de Schneeberg en de Schwarzenberg. In de buurt van de Fichtel­berg pauzeren we bij een Berghotel, Kaffee mit Kuchen komt op tafel. Als we daarna verder gaan en de bocht omslaan staan we volkomen onverwacht al aan de grens. De Duitsers wuiven ons door. Bij de Tsjechen duurt het iets langer, want Clim rijdt het piepkleine loket van de douanier voorbij. Ook daar ondervinden we geen oponthoud. Jos wisselt euro’s in voor Tsjechische kronen en schaft zich en passant een Autobahn – vignet aan; deze zijn verplicht op de grote doorgaande autowegen van Tsjechië. Ze zijn een maand geldig en kosten ongeveer 7 euro. Met een beetje geluk (Jos merkt nog net een reclamebord van ons hotel langs de weg op) bereiken we ons Hotel Panorama in Nove Mesto dat misschien tien kilometer van de grens ligt. We zitten hier hoog op ongeveer 900 meter: we kunnen er van een weids panorama genieten, niet voor niets is ons hotel zo genoemd. Diep onder ons ligt het stadje Jachimov, vroeger Joachimsthal geheten. Het is er ook aanmerkelijk koeler, zeker ’s avonds. De kamer is ruim en verder in orde. Er zijn veel Nederlandse gasten op het terras waar we enkele goedkope halve liters bier achterover slaan. We zijn dorstig, de zon heeft weer de hele dag zijn uiterste best gedaan. Het hotel heeft een uitstekende keuken en we verbazen ons over de bespottelijk lage prijzen die men hier hanteert. Voor een diner voor 2 personen inclusief drank hoeven we maar € 15 af te rekenen. ‘s Avonds maken we nog een wandelingetje over de bergweide in de omgeving. In de winter wordt hier veel geskied.

We blijven twee volle weken in Tsjechië en Moravië. Daarna keren we door het zuiden van Bohemen weer terug naar Duitsland, op weg naar huis.

294

TERUGWEG KLATOVY, BAROK EN CATACOMBEN Voor we uit Budweis vertrekken maken we nog een rondgang door de stad. Het is zondag­ ochtend en de straten lijken wel uitgestorven. We betalen het hotel half met de credit card en half contant, want onze Tsjechische kronen moeten vandaag helemaal op. We geven het kamermeisje fooi, de garageboy heeft al eerder iets van ons ontvangen. Via Strakonice komen we na een kleine twee uur aan in Klatovy (Klattau in het Duits). We besluiten hier een tijdje te blijven. Het centrum is opmerkelijk gaaf, met een bijzonder mooie barokke kloosterkerk en catacomben met dramatische muziek waar monniken begraven liggen. De temperatuur stijgt vandaag tot dik boven de dertig graden. We vertanken onze laatste kronen en gaan de bergen van de Sumava, ofwel het Boheemse Woud in. We genieten van mooie vergezichten. De omgeving is voornamelijk bebost, met hier en daar open plekken. Op die bergweiden ontdekken we soms wat plukjes vee. Al gauw hebben we de grens bereikt, waar we laconiek aan beide kanten worden doorgewuifd. Wat gaat dat tegenwoordig toch gemakkelijk! In Duitsland kiezen we aanvankelijk niet voor de autobaan, maar geven we de voorkeur aan de kleinere wegen die meer natuurschoon bieden. En inderdaad, landschappelijk heeft dit deel van Duitsland ook veel te bieden. Het nadeel is dat we heel lang achter een vrachtwagen zitten die we op de kronkelige en heuvelachtige wegen niet durven te passé­ ren. Ons autootje heeft daarvoor waarschijnlijk te weinig power, waardoor Clim het risico niet aandurft. Via de stadjes Regen, Cham en Weiden belanden we uiteindelijk toch op de autobaan naar Bayreuth en Bamberg, maar dan is het ook wel scheuren geblazen. We halen ‘op een gegeven moment’ (met dank aan Mart Pijpers) bijna 180 km/u! Even voor Bamberg slaan we willekeurig een afrit in en vinden we na een diepe afdaling een Fremdenzimmer in het plaatsje Würgau. WÜRGAU, HOTEL IN FRÄNKISCHE SCHWEIZ We zijn uiterst tevreden in dit goedkope (€ 50), landelijke en dus per definitie rustige hotel. We hebben er wel geen televisie op de kamer, dus dat wordt weer luisteren naar het radiootje. De eerste avond zijn we de enige gasten, maar de tweede avond krijgen we gezel­ schap van een jong Frans paar, waarvan het vrouwtje voorzichtig Duits praat. Het is er ook goed van eten en drinken. Het avonddiner gebruiken we tweemaal op het terras onder de bomen. De porties die opgediend worden zijn niet mis. Jos moet zelfs een keer de helft van zijn vleeswaar laten staan. Het restaurant blijkt in Servische handen te zijn, maar de bedie­ ning is zuiver autochtoon Frankisch – Duits. We zitten hier in het Noord­ Beierse Frankenland, meer precies de Fränkische Schweiz. Het is een beetje een toeristenstreek, hoewel ons gat Würgau (400 inwoners) dat predikaat zeker niet verdient. Wel enkele dorpen verderop kan men duidelijk de invloed van het 295

Fremdenverkehr bespeuren door het aantal hotels en restaurants. De nabijheid van de grote, aantrekkelijke stad Bamberg zal daar ook wel debet aan zijn. Vlakbij Würgau liggen rotsformaties en klippen die erg in trek zijn bij bergbeklimmers. BAMBERG, CULTURELE PAREL IN NOORD – BEIEREN De oude stad Bamberg (88.000 inwoners) die net als Rome gebouwd is op zeven heuvels, geldt als een van de mooiste steden van Europa. De stad werd in 902 voor het eerst vermeld. In die periode was hier de residentie van het grafelijke geslacht der Babenbergers. Een mijlpaal in de geschiedenis van Bamberg wordt de regering van keizer Hendrik II de Heilige (1002­1024 ). Hij en zijn gemalin Kunigunde stichtten het bisdom Bamberg, laten er een Dom bouwen en begunstigen het rijkelijk met grondbezit. Bamberg bleef in de loop der eeuwen bespaard voor oorlogsverwoestingen en belegeringen, zodat veel van het oude stadsbeeld bewaard is gebleven. Eind 17e eeuw begin 18e eeuw vooral in de tijd dat de bouwlustige bisschoppen uit het geslacht Schönborn er de scepter zwaaien, wordt de stad welvarend. De geschiedenis van Bamberg heeft haar stempel gedrukt op het stadsbeeld: beneden aan weerszijden van de rivier de Regnitz strekt zich de burgerstad uit. De hooggelegen delen worden alle bekroond door kerken of kloosters met als centrum de Bisschopsstad op de Domberg. De Dom ligt uiteraard aan de Domplatz en is gesticht door keizer Hendrik II in 1012, haar huidige vorm stamt uit 1237. In de kerk zijn Gotische en Romaanse stijlen verwerkt. Beroemd zijn de plastische kunstwerken uit de bloeitijd en de late middeleeuwen. Vooral de graftombe van Hendrik II door Tilman Riemerschneider en het door Veit Stoss in 1523 ontworpen Maria­altaar. In de kerk bevindt zich het enige pausengraf benoorden de Alpen (graf van Clemens 2). De ruiter van Bamberg ( ca 1240 ) is wel het bekendste beeld in de Dom. Het wordt beschouwd als het ideale beeld van de Christelijke vorst. We trekken een volle dag uit voor een bezoek aan Bamberg. We vertrekken om half elf naar de 20 km verderop gelegen Unesco ­stad. We parkeren de Ka in een Tiefgarage. Daarna bezoeken we achtereenvolgens de oude binnenstad met heel veel kerken: o.a. de Sankt Martin­kerk en de Obere und Untere Pfarr Kirche. In de Stephanskirche ­ een protestantse of ook wel evangelische kerk ­ kunnen we genieten van een orgelconcert door een jongedame. Het oude gotische raadhuis (met later toegevoegde rococokenmerken en beschilderde zij­ gevels) dat op een eilandje in de rivier gebouwd is bekijken we even, alsmede het Bottinger Haus, een burgerlijk stadspaleis van allure. Zo langzamerhand raken we op de Domplatz. De Dom is een van de oudste van Duitsland. Hij is Romaans van oorsprong en lijkt erg op die van Worms en Speyer. In de catacomben is het lekker duister en heerlijk koel (vandaag zal het kwik oplopen tot 37 graden). Ernaast ligt de Alte Hofhaltung, een authentiek gebouw uit de middeleeuwen. Ook de Neue Residenz ligt aan de Domplatz; daar koopt Jos een poster van Beierse kastelen en drinken we fris op het terras dat over de stad uitkijkt. We lopen terug langs de oever van de Regnitz waaraan 296

prachtige vakwerkhuizen liggen. Voor we de auto gaan ophalen strijken we nog even neer bij een Eiscafé. In de parkeergarage kunnen we de auto niet meer terugvinden. We vrezen het ergste, maar hij kan hier toch niet gestolen zijn!? We komen er bijtijds achter dat we op de verkeerde etage aan het zoeken zijn. Het is een pak van ons hart als we ons dierbare Fordje onaangeroerd terugvinden. De volgende dag vertrekken we om 10.15 uur. Binnen 5 minuten zitten we op de autobaan. We stoppen onderweg maar twee keer; het is bloedheet. Via Giesen, Siegen, Gummersbach (verrassend fraaie omgeving!) en Keulen rijden we terug naar Roermond, waar we om 16.00 uur aankomen.

BAMBERG: CLIM OP DE BRUG OVER DE REGNITZ

297

DUITSERS OOK SLACHTOFFER TWEEDE WERELDOORLOG Op 4 mei herdenken we in Nederland de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog ­ Nederlandse militairen, verzetsstrijders, burgers en slachtoffers van de Holocaust. Duitsers worden vaker als dader dan als slachtoffer gezien. Maar volgens hoogleraar Duitse letter­ kunde Wara Wende komt er steeds meer aandacht voor Duitsers als slachtoffer van de Tweede Wereldoorlog. Duitsland neemt steeds vaker een slachtofferrol aan als het gaat om de Tweede Wereld­ oorlog. Heel begrijpelijk, vindt Wara Wende, hoogleraar Duitse letterkunde aan de Rijks­ universiteit Groningen. Want ook onder Duitsers zijn destijds veel onschuldige slacht­offers gevallen. ‘Het is belangrijk dat mensen, óók Duitsers zelf, een evenwichtiger beeld van de geschiedenis krijgen.’ Pas sinds een jaar of acht wordt er onderzoek gedaan naar de vele Duitse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Wende: ‘Denk bijvoorbeeld aan de vele doden en gewonden bij luchtaanvallen van de geallieerden. Of de verdrijvingen van Duitsers uit midden­ en oost Europa. Dankzij historisch onderzoek wordt steeds vaker betwist of de luchtgevechten wel bijdroegen tot een sneller verloop van de oorlog. En het bombarderen van Dresden, waarbij veel burgers zijn omgekomen, lijkt simpelweg een wraakactie te zijn geweest.’ Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, tussen 13 en 15 februari 1945, werd Dresden gebombardeerd door de Engelse en Amerikaanse luchtmacht. Bij de bombardementen kwamen tussen 25.000 en 35.000 Duitsers om. Boetekleed Duitsland kent dus wel degelijk slachtoffers. Maar wat is dan de reden dat deze eerder niet of nauwelijks ter spraken kwamen? Volgens Wende was de tijd er eerder nog niet rijp voor. In de jaren vijftig was de energie van de Duitser op de zogenaamde wederopbouw en het Wirtschaftswunder geconcentreerd, de vraag naar de Duitse schuld aan de Tweede Wereld­ oorlog stond toen nog niet op de agenda. Hoewel in de jaren vijftig ook enkele literaire boeken verschenen waarin naast de Duitse oorlogsmisdaden, ook de slachtofferrol van de Duitsers aan de orde werd gesteld. Bijvoorbeeld ‘Am grünen Strand der Spree’ van Hans Scholz en ‘Vergeltung’ van Gert Ledig. ‘Er ontstond toen een heftige discussie, maar deze waaide al snel weer over. Duitsland was te zeer gewend het boetekleed aan te trekken.’ Twee soorten geschiedenis Eigenlijk kun je spreken van twee soorten geschiedenis, volgens Wende: de officiële en de informele. ‘Net zoals dat werkt bij herinneringen is de geschiedenis een interpretatie van het verleden. Bepaalde dingen worden vergeten, andere zaken juist uitvergroot. Welke selectie 298

wordt gemaakt is afhankelijk van de persoonlijke en maatschappelijke situatie van dat moment.’ Daders bijvoorbeeld herinneren en vooral vergeten andere dingen dan slachtoffers. Schuldbeleving In de officiële herinneringscultuur heeft de jaren zestig een grote rol gespeeld. ‘Studenten vroegen hun ouders naar de rol die zij destijds speelden waardoor een uitvoerige schuld­ discussie ontstond. Vanaf dat moment is in Duitsland altijd vooral de schuld benadrukt.’ Helemaal terecht, die schuldbeleving, vindt Wende, ‘maar daarnaast bestond er ook nog het informele geheugen. De verhalen van families met hun eigen leed, hun eigen verlies. En die verhalen zijn door dat enorme schuldbesef altijd verdrukt naar de achtergrond.’ In ‘Vergeltung’ (1956) van Gert Ledig wordt de slachtofferrol van de Duitsers aan de orde gesteld. Het boek beschrijft 70 minuten van een luchtbombardement op een Duitse stad. Schuldig én slachtoffer Het idee dat je niet én schuldige en slachtoffer kon zijn heeft lang bestaan, maar inmiddels is wel ruimte voor een evenwichtige visie op het Duitse oorlogsverleden. Wende: ‘Maar dat betekent niet dat het leed van de Duitsers en het leed dat door de Duitsers is aangericht gelijkgesteld kunnen worden. Het betekent wel dat de Duitsers een kans hebben met alle slachtoffers te rouwen.’ Duitse identiteit Zo’n genuanceerd beeld is buitengewoon belangrijk, volgens Wende. Vooral ook voor de Duitse identiteit. ‘Jaren geleden schroomde ik vaak om kenbaar te maken dat ik uit Duitsland kom. Je schuldig voelen voor de rol van Duitsland in de Tweede Wereldoorlog hoorde bij de Duitse identiteit. Nu verschillende kanten van de oorlog steeds beter belicht worden en de rol die Duitsland in de wereld speelt een totaal andere is ­ denk bijvoorbeeld aan de Duitse houding in de Irakoorlog ­ is die aarzeling stukken minder. Ik ben tenslotte niet verant­ woordelijk voor de daden van een generatie voor mij.’

Prof.dr. Wara Wende Hoogleraar Duitse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen.

299

DUITSE NAMEN IN MIDDEN – EUROPA Sibiu

Hermannstadt

Krakov

Krakau

Bratislava

Pressburg

Lvov

Lemberg

Praag

Prag

Lublin

Lublin

Brno

Brünn

Wroclav

Breslau

Brasov

Kronstadt

Ostrava

Ostrau

Sighisoara

Schässburg

Moravië

Mähren

Nitra

Neutra

Bohemen

Böhmen

Cluj

Clausenburg

Hradec Kralove

Königgrätz

Karlovy Vary

Karlsbad

Györ

Raab

Marianske

Marienbad

Sopron

Ödenburg

Hongarije

Ungarn

Mosonmagyarovar

Wieselburg

Komarom

Komorn

Pécs

Fünfkirchen

Balaton – meer

Plattensee

Transsylvanië

Siebenburgen

Bratislava

Pressburg

Brno

Brünn

Cesky Krumlov

Krumlau

Cesky Budejovice

Budweis

Cheb

Eger

Decin

Teltschen

Hradec Kralove

Königsrätz

Jachimov

Joachimsthal

Jesenik

Priessnitz

Karlovy Vary

Karlsbad

Klatovy

Klattau

Krkonose

Riesengebirge 300

Kromeriz

Kremsier

Kutna Hora

Kuttenberg

Labe

Elbe

Liberec

Reichenberg

Litomysl

Leutomitsch

Loket

Ellbogen

Marianske Lazne

Marienbad

Moravia

Mähren

Olomouc

Ollmütz

Ostrava

Ostrau

Pardubice

Pardebitz

Plzen

Pilsen

Praha

Prag

Slavkov

Austerlitz

Snezka

Schneeberg

Telç

Teltsch

Teplice

Teplitsch

Terezin

Theresienstadt

Vltava

Moldau

Zelena Hora

Grünberg

Zelezny Brod

Eisenbrot

Zlin

Gottwaldov

Znojmo

Znaym

NB We hebben de diakritische lettertekens van het Tsjechisch weggelaten.

301

DUITSE AUTOBAHNEN Kenmerken van de Duitse Autobahn •

•

•

• • • • • • • •

• • •

• • • • •

Omleidingrouten worden aangegeven door middel van de aanduiding "U" met een nummer boven op het bord Ausfahrt, volg u dit nummer dan komt u via een van de volgende opritten weer op de Autobahn terug Bij pech kunt u zich direct melden bij de praatpaal, deze staan meestal om de twee kilometer, de pijltjes zijn te vinden aan de voorzijde van de witte paaltjes met een brede zwarte band, aan de voorzijde van dit paaltje is een pijltje die de dichtstbijzijnde praatpaal aanwijst. Zorg dat u zoveel mogelijk naar de ARD radioverbindingen luistert. Geschiedenis van de Autobahn De eerste Duitse verbindingsweg die uitsluitend toegankelijk was voor motorvoertuigen, de Autobahn tussen Frankfurt en Darmstad, werd in 1935 geopend door Adolf Hitler. Maar hoewel de nazi's op grote schaal autosnelwegen hebben aangelegd, waren zij niet de uitvinders van dit tegenwoordig zo populaire fenomeen. Om snelheidsmaniakken toch aan hun trekken te laten komen werd in 1921 door de industrieel Stinnes bij Berlijn een circuit aangelegd waar alleen auto's werden toegelaten (de ring om Berlijn)! Deze AVUS was de eerste echte autosnelweg ter wereld. Alleen een paar voorsteden van Berlijn kon men er wat sneller mee bereiken. Het duurde tot het jaar 1924 voordat de eerste verbindingsweg speciaal voor auto's werd geopend. De Italiaan Piero Purcello bouwde in dat jaar een 50 kilometer lang traject met viaducten zonder kruisingen tussen Milaan en Varese. Geïnspireerd door dit project werden twee jaar later de ambitieuze plannen gelanceerd voor de HAFRABA, een grote autosnelweg tussen Hanzesteden in het noorden van het land, Frankfurt en Basel (Hamburg > Frankfurt > Basel). Willy Hof en Robert Otzen wilden de snelweg op commerciële basis exploiteren Het belangrijkste obstakel daarbij was de nieuwe wetgeving van de wegenbelasting die tolgelden verboden. Robert Otzen introduceerde toen ook de naam Autobahn. Hij wilde daarbij duidelijk laten uitkomen dat het niet ging om een gewone straat, maar om een moderne, alleen voor automobielen toegankelijke snelweg. De wet werd door het tegenstemmen van de nazi's en de communisten afgewezen. Het leger was er tegen omdat de vijand zich daardoor sneller kon verplaatsen. De spoorwegen waren bang voor concurrentie. De autofabrikant Wilhelm von Opel was geen voorstander. Hij dacht dat zijn motoren niet tegen het snelverkeer waren opgewassen. Nog geen drie maanden na de machtsovername in 1933 maakte Hitler’s partij een ommezwaai van 180 graden.

Nu presenteerde de Führer het plan voor de aanleg van een net van Autobahnen als zijn eigen schepping.

302

HOLLAND IST NICHT ALLES! HOLLAND ODER DIE NIEDERLANDE? Sie werden verwendet, als seien sie Synonyme, die zwei Wörter, sind es aber nicht: "Die Niederlande" und "Holland". Manche Niederländer reagieren da empfindlich, vor allem Leute aus dem Süden und Nordosten des Landes. Offiziell heißt das Nachbarland die Niederlande, umgangssprachlich aber ist in Deutschland "Holland" üblich. Holland ist aber nur ein Teil des Landes, zwei der zwölf Provinzen. In der Geschichte hatten die immer den Größten politischen Einfluss im kleinen Land. Wenn also von Holland die Rede ist, erinnert das den Bewohner der übrigen zehn Provinzen an diese ehemalige Hegemonie. Die Anrede "Holländer" ist für gewisse Niederländer sogar eine Beleidigung, etwa in der Provinz Limburg, gelten die Holländer dort noch als geizig und ungastlich. Um Unhöflichkeiten vorzubeugen, sollten Deutsche am besten stets nur von den "Niederlanden" sprechen. Auch wenn mal ein Niederländer sagt, dass ihn der Unterschied nicht störe. Das ist dann nämlich bestimmt jemand aus Holland. Wie heißt das Ländle im Westen eigentlich? Das Land heißt Niederlande!!! Es hat 12 Bundesländer, bei uns auch Provinzen genannt. Folgende Provinzen gibt es: Groningen / Friesland / Drente / Overijsel / Flevoland / Gelderland / Utrecht / Noord­Holland Zuid­ Holland / Zeeland / Noord­Brabant / Limburg. Nur zwei Provinzen heißen also Holland (Nord und Süd). Ich komme aus Tilburg und das liegt in Noord­Brabant. Ich bin also KEIN Holländer, sondern Niederländer !!! Van: internet, door: Eric Tuerlings (uit Tilburg, woonachtig in Wiesbaden)

CLIM IN HERFSTSTEMMING 303

304