D Duurzaamheid Projecto Roble - Équipe door fotografie publicatiedatum AWM editie
: Michiel van Raaij : René de Wit : 18 januari 2013 : 50
de architectuur voorbij
nummer 50 7e jaargang dec/jan 2013 — € 19,50
Speculatie 2050 Analyse Starchitect Innovatie Virtuele brandproef IABR Terugblik Bouwteam+ Projecto Roble Verlichting Oled Sociaal engagement VenhoevenCS Samenwerking Big BIM Transformatie Kantoorgebouwen
106 — AWM 50
Open begroting Bij het kantoorgebouw dat architectenbureau Équipe voor architectuur en urbanisme in het buitengebied van Tilburg voor Van Helvoirt Groenprojecten heeft ontworpen is elk materiaal, elk detail, doorgelicht op zijn duurzaamheid. Dit was alleen mogelijk door intensieve betrokkenheid van alle partijen in het bouwproces. Tekst Michiel van Raaij Fotografie René de Wit
D
Duurzaamheid Projecto Roble Équipe
In het buitengebied van Berkel-Enschot toont het door Équipe ontworpen kantoorgebouw zich als een agrarische loods
“Als architect moet je je kwetsbaar durven opstellen”, zegt Huib van Zeijl, die samen met Daniëlle Segers leiding geeft aan het Amsterdamse architectenbureau Équipe. “In plaats van alles tot in detail zelf te willen bepalen, hebben wij de filosofie achter het project bewaakt.” Deze filosofie had Équipe voorafgaand aan het ontwerpproces samen met de opdrachtgever opgesteld. Hierin waren ideeën over Cradle-2-Cradle gecombineerd met ideeën over healing environment. De materialisering van het hele project is in een bouwteam+ uitgewerkt. Het ruimtelijk ontwerp dat Équipe samen met de opdrachtgever had opgesteld fungeerde hierbij als onderlegger. De eveneens vooraf opgestelde filosofie achter het project gaf de denkrichting aan. “Alle uitvoeringsdetails zijn door het bouwteam+ als geheel gemaakt”, vertelt Van Zeijl. “Daarbij was alle ruimte voor nieuwe ideeën en is iedereen – door de disciplines heen – deelgenoot gemaakt van alle beslissingen.” Door alle partijen – van adviseurs tot leveranci-
ers tot aannemer – al vroeg pro- en interactief samen aan tafel te hebben zitten, wordt direct geprofiteerd van de aanwezige kennis. “Alleen zo kun je een werkelijk integraal ontwerp maken”, verklaart Segers. In plaats van dat de aannemer aan het einde van het ontwerpproces het hele project opnieuw tekent, denkt hij nu direct mee over de bouwbaarheid ervan en gaat zelf de kansen van vernieuwing zien. “De verticale bouwkolom wordt zo gekanteld tot een horizontaal proces.”
BESLISDOCUMENTEN Met de kennis en denkkracht van het bouwteam+ was Équipe bovendien in staat elk aspect van het ontwerp op zijn duurzaamheid te toetsen. Hiervoor zijn door het bouwteam+ opgestelde beslisdocumenten gebruikt. Door het denkproces dat ten grondslag ligt aan een bepaalde ontwerpbeslissing expliciet te maken, kan deze van stille aannames
107 — AWM 50
108 — AWM 50
ontdaan worden en uiteindelijk herdacht worden. “In totaal hebben we meer dan dertig van dergelijke beslisdocumenten opgesteld”, aldus Van Zeijl. “Het levert een groot bewustzijn op over de gemaakte keuzes. We noemen deze manier van werken dan ook liever geen ‘duurzaamheid’ maar ‘bewust bouwen’.” Hoe ziet dat ‘bewuste bouwen’ er uiteindelijk uit? Om de gebruikte materialen na afloop van hun gebruiks- of levensduur zonder verlies opnieuw te kunnen gebruiken is demontabel gebouwd en zijn materialen zoveel mogelijk onbehandeld gelaten. Zo is de houten draagconstructie bijvoorbeeld een bouwpakket, en zijn de aluminium lichtlijnen bruut (onbehandeld) uit de fabriek gekomen. Omdat de gevelkozijnen feitelijk alleen buiten weersbestendig hoeven te zijn, zijn deze alleen daar van aluminium. Binnen zijn de kozijnen weer van hout. In het interieur zijn verder überhaupt geen kozijnen toegepast: niet nodig. Van Zeijl vertelt dat de PV-cellen op het dak oorspronkelijk bovenop het dak waren getekend. De PV-cellen zelf vormen echter al een dak op zich “Feitelijk hadden we een dubbel dak getekend”, zegt hij. “Door de PV-cellen zelf als dak te gebruiken konden we driehonderd vierkante meter dak besparen.” Het idee om leem te gebruiken voor de vloer van het kantoorgebouw sneuvelde op onduidelijkheid over de slijtage ervan. Alleen de haard in de kantine, de plantenbak en de ontvangstbalie zijn uiteindelijk van leem gemaakt. De vloer in de kantoren is afgewerkt met linoleum, in de publieke ruimtes liggen Cradle-2-Cradle gecertificeerde tegels van Mosa. In het interieur is onder meer oud meubilair gerecycled. “Bij een partij stoelen vond onze leverancier van designmeubels oude Jorge Pensi-onderstellen die nog in perfecte staat waren”, zegt Van Zeijl. “Het enige dat we hoefden te doen was er een nieuw tafelblad op te leggen”, vult Segers hem aan.
FORMERING BOUWTEAM+ De nieuwbouw van het kantoor voor Van Helvoirt Groenprojecten begon zes jaar geleden nog zonder concrete bouwopgave. Geïnspireerd door een bij de VPRO uitgezonden documentaire over Cradle2-Cradle wilde de opdrachtgever – eigenaar van een hoveniersbedrijf – weten wat er op dat moment op dat vlak mogelijk was. In verschillende sessies met experts uit het bedrijfsleven, zoals Équipe, zijn de
dromen van de opdrachtgever vervolgens in beeld gebracht. Toen een daadwerkelijke bouwopgave ontstond wenste de opdrachtgever dat deze zo zorgvuldig mogelijk uitgewerkt zou worden. Het ontwerpproces mocht daarbij wat langer duren. De naam van het ontwerp – Proyecto Roble (letterlijk: Project Eik) –
— “Als architect moet je je kwetsbaar durven opstellen” verwijst naar deze grondslag. Het project mocht ‘als een eik’ gestaag en gedegen groeien. Om een bouwteam+ te kunnen formeren waarin iedereen werkelijk meedenkt, zijn alle partijen hiervoor zorgvuldig geselecteerd. “Innovatiedrang was hierbij een criterium”, zegt Segers. Helemaal waterdicht is zo’n selectie nooit. Maar: “Wanneer het toch niet werkt, is bij iedereen duidelijk waarom dat is, en neem je afscheid van elkaar.” Het meest trots zijn Van Zeijl en Segers op de partijen die voorafgaand aan het ontwerpproces nog weinig kennis van duurzaamheid hadden, maar ervoor openstonden, en uiteindelijk de grootste protagonisten ervan werden. Van Zeijl en Segers geven toe dat de hoge duurzaamheidsambitie van de opdrachtgever het project voor alle partijen intensiever maakte dan gebruikelijk. “We hebben het daarom steeds een pilot genoemd. Voor iedereen die eraan mee zou werken zou het ook een investering in kennis over duurzaamheid zijn.” Om in het bouwteam+ tot de beste samenwerking te komen is gedurende het hele ontwerpproces met open begrotingen gewerkt. “Voor sommige partijen was dat wel even wennen”, vertelt Van Zeijl. “Sommige partijen hadden al zolang op een bepaalde manier gewerkt, dat uitleg geven over de opbouw van kosten een hele opgave was. Deze openheid vergde een omschakeling in de manier van rekenen.” Voor het architectenbureau leverde het uiteindelijk ook wat op. “Bij de eindafrekening wilde het team ons een extra vergoeding geven voor een deel van de extra uren die wij in het project hadden gestopt”, vertelt Segers. “Dat is hoogst ongebruikelijk en beschouwen we echt als een compliment.”
D
Duurzaamheid Projecto Roble Équipe
109 — AWM 50
Boven In het interieur zijn materialen zoveel mogelijk onbehandeld gelaten om hergebruik in de toekomst mogelijk te maken Links De PV-cellen op het zuiden vormen hier tegelijkertijd het feitelijke dak
110 — AWM 50
deze functie vervult. Zo bedacht door het bouwteam+. Binnen is het gebouw in twee zones opgedeeld. In de brede zone op het noorden liggen de kantoren, de iets smallere zone op het zuiden is open gelaten. Équipe noemt het ‘de kas’ die gewoon als gang gebruikt wordt, maar waar ook bijeenkomsten en presentaties gehouden kunnen worden of tentoonstellingen. ‘De kas’ vormt programmatisch en klimatologisch een buffer tussen binnen en buiten: het mag er drie graden warmer of kouder zijn dan in de kantoorruimten. De kantoor- en kaszone worden halverwege doorsneden door de kantine. “Uit onze gesprekken met de medewerkers van het hoveniersbedrijf bleek dat dit de belangrijkste ruimte was”, zegt Segers. “Het is de plek waar zowel de medewerkers in de buitendienst als die in de binnendienst samen komen. Het is het kloppend hart van het bedrijf.”
HERHAALBAARHEID PROCES
In het interieur bleken kozijnen niet nodig: dat scheelt zowel veel geld als veel materiaal
KANTINE CENTRAAL In het buitengebied van Berkel-Enschot, net buiten Tilburg, toont het door Équipe ontworpen kantoorgebouw zich als een agrarische loods. De materialisering in hout en glas volgt dit concept. “De eenvoud is bedrieglijk”, benadrukt Van Zeijl: “Want elk detail is ontworpen.” Er is bewust gekozen voor een ingetogen architectuur waarbij zichtbaar is hoe het gebouw is opgebouwd. “We wilden afleesbaar maken welke oplossingen we gezamenlijk hebben bedacht.” Het dak is uitgevoerd als sheddak. Hierdoor wordt noorderlicht het interieur ingebracht. Maar zo krijgt het dakvlak op het zuiden ook een hoek van 31 graden – zodat de PV-cellen hierop optimaal functioneren. Bovendien krijgt het dakvlak op het noorden zo een flauwere hoek – zodat er een groendak op aangelegd kon worden. Dit groendak is daarbij niet zomaar een groendak. Het werkt ook als een helofytenfilter, zodat het vuile water uit het gebouw hier verschoond kan worden. Het is voor het eerst dat een schuin dak
“Als het aan ons ligt werken we alleen nog maar in bouwteams met een plus”, verklaart Segers. “In deze pilot heeft het ons veel extra tijd gekost. Maar uiteindelijk is deze manier van werken zoveel effectiever en plezieriger dan het traditionele vechtmodel.” Het daadwerkelijk meenemen van (een deel van) het bouwteam is volgens Segers niet realistisch. “Als architect heb je een relatief grote actieradius. Wij werken zelf bijvoorbeeld ook aan projecten in Rusland en Luxemburg. De meeste andere partijen in het bouwproces blijven echter zeer lokaal gericht. Voor elke nieuwe opdracht moet daarom toch een heel nieuw bouwteam worden samengesteld.” Dat betekent wel dat steeds een nieuwe groep partijen zich deze manier van werken eigen zal moeten maken. Maar uiteindelijk zal deze manier van werken zich als een olievlek door de bouw ver-
— “De kantine is het kloppend hart van het bedrijf” spreiden, hopen Van Zeijl en Segers. “Bij ‘Proyecto Roble’ was het de electrotechnisch installateur die de grootste voorvechter was van de vorming van een bouwteam+. Hij was helemaal klaar met de traditionele manier van werken. Hij wilde het plezier terug in zijn werk. Dat is hier gelukt!”—
D
Duurzaamheid Projecto Roble Équipe
111 — AWM 50
3 1
2
14
onder het zitelement Poriso d=210mm
8
9
Poriso d=140mm
1
10
11
°
7
6
5
4
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Begane grond
Opdrachtgever Van Helvoirt Pensioen, Berkel-Enschot Architect Équipe voor architectuur en urbanisme, Amsterdam Team Huib van Zeijl, Daniëlle Segers met Adam Murray Advies constructie Pieters Bouwtechniek, Utrecht Advies duurzaamheid DGMR, Arnhem Advies kostencalculatie Vitruvius
Consultancy, Oss Technisch voorzitter De Zeven Deugden, Helvoirt Realisatie Juni 2012
Bouwteam+ Bouwkundig aannemer Roger Michels, Berkel-Enschot Aannemer houtbouw GLC Houtconstructies, Rijssen Aannemer glas en gevelbouw Reytec, Monster Elektrotechnische
installaties Klostermann Nederland, Tilburg Werktuigbouwkundige installaties Van Delft Groep, Nieuwkuijk Watersystemen Ecofyt, Oirschot Interieurbouw Promaat, Udenhout Leverancier designmeubels My Modern, Dronten Tuinaanleg en daktuin Van Helvoirt Groenprojecten, Berkel-Enschot
kantoorruimte groepsruimte installatieruimte repro opslag kantine monstertafel ‘de kas’ plantenbak leemkachel ontvangstbalie
