Bommen op Lokeren. de ware toedracht over donderdag 11 mei 1944

Bommen op Lokeren de ware toedracht over donderdag 11 mei 1944

De Munck André - 2009

Simulatiefoto van bombardement

BOMMEN OP LOKEREN

de ware toedracht over donderdag 11 mei 1944 Voorwoord Toen in mei 2004 de wandeltentoonstelling met de brochure(1) “Een Dodelijke Vergissing” van Alain Debbaut en Björn Rzoska verscheen over het bombardement op Lokeren in 1944, bleef men het antwoord schuldig op de vraag “waarom?” De ene versie gewaagde van een vergissing, men had de spoorwegknooppunten van Dendermonde willen treffen, maar men verwarde Lokeren daarmee. Een ander was er van overtuigd dat men de fabrieken in Lokeren als doelwit had. Deze stelling won nog aan kracht na het lezen van een brief van Remi Van Nieuwenborgh, gericht aan de heemkundige kring in 2007 (zie verder). Maar het kon ook nog een ongelukkig toeval geweest zijn. Was het dan na vijfenzestig jaar niet het moment om te trachten de waarheid te achterhalen? Met de huidige middelen van het internet en het feit dat meer en meer archieven op deze manier toegankelijk worden voor het publiek, leek het moment aangebroken om, indien mogelijk, de juiste toedracht te vinden over die bewuste 11de mei 1944. Deze zoektocht startte halfweg 2007 en zou uiteindelijk leiden tot deze publicatie. Het is niet de bedoeling geweest om schuldigen aan te wijzen, maar om de historische feiten van die dag te reconstrueren. Tot slot van deze publicatie staan we ook nog even stil bij het leed en de vernielingen die het bombardement in onze stad teweeg bracht. We beperken ons daarbij tot de relatie met de naam De Munck. Met speciale dank aan Marc BENSON, USA. De Munck André 2009 61

62

Inleiding

8th AAF

94th BG

385th BG

Aan de hand van legerdocumenten die we konden terugvinden in Amerikaanse archieven, hebben we geprobeerd die bewuste donderdag 11 mei te reconstrueren vanuit het oogpunt van de militairen die betrokken waren bij deze luchtraid. Een eerste aanknooppunt vonden we in de getuigenis van Remi Van Nieuwenborgh(2), die in een brief aan de heemkundige kring “De Souvereinen” van Lokeren, zijn bevindingen als RAF-vrijwilliger (Royal Air Force) in opleiding in Engeland meedeelde. Hij maakt hierin melding van een bezoek aan een Amerikaanse basis op zowat 14km van New Market in Suffolk. Daar trof hij de naam Lokeren aan op een lijst van doelwitten. Deze plaatsbeschrijving bracht ons bij St. Burry Edmonds. Op die plaats bevond zich de vliegbasis Rougham, waar in 1944 de 94th Heavy Bombing Group (BG) gestationeerd was. Via een forum(3) van de 8th American Air Force (8th AAF) kwam ik in contact met Marc Benson, wiens vader destijds een piloot was bij het 94th. Met zijn hulp en kennis van bombardementsvluchten zette ik mijn zoektocht verder. Een reeks reacties op mijn vragen brachten twee Bombing Groupes naar voor als mogelijke deelnemers aan de raid van 11 mei 1944. Deze waren de eerder genoemde 94th Bombing Group en de 385th Bombing Group, gestationeerd op Great Ashfield in Suffolk. De 8th AAF plande op 11 mei 1944 haar 351ste operatie(4). In het voorjaar van 1944 waren vooral spoorwegverbindingen en -knooppunten in België en Noord-Frankrijk het doelwit van de geallieerde luchtmacht. Men was toen in volle voorbereiding voor de landing in Normandië (D-Day) die op 6 juni 1944 zou plaatsvinden. De bedoeling was de verbindingen van de Duitsers vanuit het binnenland naar de stranden te bemoeilijken of ze zelfs onmogelijk te maken die eerste dagen van de invasie. Hierdoor zouden Duitse versterkingen en reservetroepen, die 63

verder van de kust gestationeerd waren, zolang mogelijk opgehouden kunnen worden. Dat ook België in de brokken deelde, had te maken met het misleiden van de vijand. Men had er alle belang bij dat die bleef geloven dat de landing in Pas de Calais zou plaatsvinden, de kortste afstand tussen Engeland en het vasteland. Twaalf Combat Wings (CW) voerden in de late namiddag een operatie uit tegen elf spoorweg- en rangeerterreinen in België, Zuid-West-Duitsland en Luxemburg. Deze werden uitgevoerd door de 1st en de 3rd Bombing Division (BD). Er werden die dag in totaal 609 bommenwerpers ingezet, waarvan er 547 effectief boven hun doel kwamen. De geviseerde doelen waren de volgende: 1st Bombing Division: Saarbrucken M/Y(5); ingezette B-17 vliegtuigen boven doel: 58 Luxemburg M/Y; 53 Trier - Ehrang M/Y; 60 Trier - Konz - Karthaus M/Y; 55 Volklingen M/Y; 16 Thionville M/Y; 12 Bettenbourg M/Y; 19 3rd Bombing Division: Brussels M/Y (Schaarbeek); 49 Brussels Midi M/Y; 55 Luik M/Y; 119 Mechelen RR/J(6); 20 TO(7); 31

[63 - 2 - (8 +4) = 49]

Zes Combat Wings, in totaal 274 B-17’s, van de 3rd Bombing Division werden ingezet in België, waarvan twee wings Luik en vier wings Brussel aanvielen. Via het NARA(8) te Washington konden we de mission reports bekomen van deze bomgroepen op die dag. Deze rapporten lieten ons toe een beeld te krijgen van de betrokken groepen. Wanneer we de missierapporten van de verschillende bomgroepen vergeleken met elkaar, kwamen we tot de vaststelling dat de missie op Brussels M/Y in aanmerking kwam voor verder onderzoek. Volgens de coördinaten die aangevlogen moesten worden, kwamen het 94th en het 385th van de 3rd Bombing Division in de omgeving van Lokeren. De 94th 'A' Bombing Group vormde de leidersgroep van de 4th 'A' Combat Wing met eenentwintig vliegtuigen en voerde die dag zijn 131ste missie uit. De 385th 'B' Bombing Group vormde de leidersgroep van de 4th 'B' Combat Wing met eveneens eenentwintig vliegtuigen. Tot deze 4th 'B' Combat Wing behoorde ook de 385th 'A' Composite Group met twaalf vliegtuigen, aangevuld met negen vliegtuigen van de 94th 'B' Bombing Group. Bij deze bomgroep ging het om de 106de missie. 64

Iedere formatie werd gevormd door drie squadrons, zijnde een lead squadron, een low squadron en een high squadron. Deze zagen er schematisch als volgt uit:

De officiële schema's tonen de relatieve posities van de vliegtuigen op een vlak papier. In werkelijkheid was elk van de drie formaties lichtjes lager en verschoven naar links ten opzichte van de voorgaande B-17's. Geen enkel vliegtuig vloog direct achter een ander. Deze vliegformatie beperkte de invloed van de turbulenties van de andere toestellen doch behield het bommenpatroon zo compact mogelijk.

65

Bemanningen en vliegtuigen De bemanning van een B-17 bommenwerper bestond in principe uit tien personen. Deze was samengesteld uit een piloot, een co-piloot, een navigator, een bombardier, een technicus-torenschutter, een radio-operator en vier schutters (links, rechts, buikkoepel en staartschutter).

1. Evacuatieschema B-17

94th 'A' BG – lead group van de 4th 'A' CW Lead squadron Volgnr. vliegtuignr. benaming of piloot #1 42-3252 Col. O’Conner en 1st Lt. Samer- dyke; Sweetey Betty #2 42-102584 Bottled in Bond #3 42-39775 Frenesi #4 42-102574 Florencia #5 42-5881 House of Lords #6 42-37829 The Better Half High squadron #1 42-97153 #2 42-38125 #3 42-30301 #4 42-97268 #5 42-31653 #6 42-31599 #7 42-97358 #8 42-97333 #9 42-97248 66

Daring Doris Puddin Idiot’s Delight Million Dollar Baby Eire Ferry Boots and her Buddies Ordnance Express Duchess Tough Teddy

2. Neusafbeeldingen

Low squadron #1 42-97082 #2 42-39896 #3 42-97378 #4 42-102530 #5 42-107180 #6 42-30439

Mission Mistress geen naam op de lijst Miss Gloria II geen naam op de lijst The Eagle’s Wrath Donna Lou II

385th 'B' BG – lead group van de 4th 'B' CW Lead squadron #1 42-39951 Col. Riva #2 42-38049 Lt. Niemann; The Golden Goose #3 42-31171 Lt. Gray #4 42-32008 Lt. White; Li'l Audrey #5 42-31864 Lt. Faix; Remember Us #6 42-31928 Lt. Coleman; Powerful Katrina High squadron #1 42-31833 #2 42-31778 #3 42-3355 #4 42-38199 #5 42-97211 #6 42-31325 #7 42-31413 #8 42-102486 #9 42-31787

Capt. Alexander; Mickey II Lt. Wells; Wells Cargo Lt. Seehof; Nan B Lt. Hughes; Hairs Breath Lt. Gunn Lt. Calderwood; Honkey Tonk Sal Lt. King Lt. Jones Lt. Worster

Low squadron #1 42-102636 #2 42-102431 #3 42-107226 #4 42-31762 #5 42-102465 #6 42-37952

Lt. Swerdlin; Sleepytime Gal Lt. Mc Creary; Slick Chick Lt. Shock Lt. Sherrel; Junior Lt. Percival; Wee Willie Wilber Lt. Engel; Patches

385th 'A' Comp BG – low group van de 4th 'B' CW Lead squadron #1 42-102481 Capt. Lancaster en Maj. Richard; Kentucky Winner #2 42-32078 Lt. Baumann; Barbara-B 67

#3 #4 #5 #6

42-107031 42-107109 42-73966 42-107054

Lt. Turner Lt. Leonard; Stork Club Lt. Robbins; Swinging Door Lt. Mc Sweeney; Vat 69

High squadron (94th 'B') #1 42-31906 Lt. Purnell; geen naam op de lijst #2 42-37922 Skinny #3 42-31540 Miss Donna Mae II #4 42-102380 Renovation #5 42-102456 Shady Lady #6 42-102577 Bouncin’Annie #7 42-97316 Tommy #8 42-30382 Lt. Reid; Horrible Hank’s #9 42-31704 Rebel Queen Low squadron #1 42-38135 #2 42-5912 #3 42-31742 #4 42-31638 #5 42-30827 #6 42-107135

68

Lt. Spencer; Dear Mom Lt. Dahlberg; Thunder Bird Lt. La Penna; Joker Lt. Dittmer; Big Gas Bird Lt. Rosener; Roundtrip Ticket III Lt. Mc Neeley; Homesick Angel

3. Bemanning van Capt. Lancaster

4. Bemanning van Lt. La Penna

5. Bemanning van Lt. Dittmer 69

Opstijgen en vorming van de formaties 94th 'A' group Als leider vliegend in de 4th 'A' Combat Wing, steeg deze groep op tussen 15.20u en 15.54u. De vorming gebeurde in de omgeving van de basis (St. Burry Edmonds) op een hoogte van 1.500ft (457m). In formatie werd er tot 17.000ft (5.180m) geklommen. Er waren eenentwintig vliegtuigen in deze golf aanwezig. De Engelse kust werd verlaten te Orfordness om 17.30u op een hoogte van 20.000ft (6.096m). Het weer boven Engeland was goed maar nevelig. De temperatuur bedroeg op die hoogte min 24°C en er stond een windsnelheid van 46mph (74km/u). 94th 'B' group – 385th group Het 94th, dat deel uitmaakte van de samengestelde groep, steeg met negen vliegtuigen op tussen 15.00u – 15.05u. Het zou het high squadron vormen in de 385th 'A' Composite Group. Deze formatie moest low squadron vliegen in de 4th 'B' Combat Wing. De formatie gebeurde in de omgeving van de basis St. Burry Edmonds op een hoogte van 1.500ft (457m). Dan werd er koers gezet naar Great Ashfield, de thuisbasis van de 385th Bombing Group. Bij aankomst daar was het lead squadron al gevormd, terwijl het low squadron zich aan het vormen was. De 94th Bombing Group nam zijn plaats in als high squadron op een hoogte van 2.500ft (762m). Orfordness werd verlaten op een hoogte van 20.000ft (6.096m) 385th 'A' en 385th 'B' Van deze bomgroepen zijn er geen exacte gegevens over het opstijgen gevonden. Er is wel een vermelding van een take off om 15.15u in de rand van een formulier.

70

Aanvliegroutes 385th 'B' Lead Group 51°45’ N - 04°05’ O (Dirksland, Walcheren) 51°07’ N - 04°00’ O (I.P.; Lokeren, wijk Kopkapel) 385th 'A' Composite

51°44’ N - 03°52’ O (Scharendijke, Walcheren) 51°14’ N - 03°48’ O (Sas van Gent, Zeeland) 51°07’ N - 04°00’ O (I.P.; Lokeren, wijk Kopkapel) 50°47’ N - 04°28’ O (Oudergem - Hoeilaart))

94th 'A' Lead Group

51°44’ N - 03°57’ O (Brouwershaven, Walcheren) 51°07’ N - 04°00’ O (I.P.; Lokeren, wijk Kopkapel) 50°53’ N - 04°24’ O (Evere) 50°47’ N - 04°25’ O (R.P.(9); Oudergem - Hoeilaart)

Hierbij merken we op dat bij deze drie formaties het I.P. (Initial Point) in Lokeren lag, ter hoogte van de wijk Kopkapel. Het I.P. bij een bombardementsvlucht was dat punt waar de bomdeuren opengingen en de bomrun een aanvang nam. Het waren de coördinaten waar de verschillende formaties samenkwamen, om dan in één rechte lijn op het doel af te gaan, dit om de vijand zolang mogelijk in het ongewisse te laten van het doelwit dat men ging aanvallen. Gemiddeld bedroeg de afstand ongeveer 20 mijl (32km) tot het doel. Vanaf het I.P. nam de bombardier van het leidvliegtuig de controle van het toestel over. De piloot had enkel nog controle over de snelheid en de hoogte van zijn toestel. Het was dan ook de meest kritieke fase van de bombardementsvlucht en duurde gemiddeld 8 minuten. Er waren die dag veel vluchten in de omgeving van Lokeren. De draaischijf van deze vluchten bleek boven Dendermonde te liggen. In zijn dagboek zegt Frans De Koninck(10) onder andere het volgende: 17.55u: Op zeer grote hoogte passeren enkele moeilijk te onderscheiden formaties bommenwerpers. 18.15u: De sirene blaast einde alarm. Op dat ogenblik is er nog druk verkeer van zware bommenwerpers heel hoog in de blauwe lucht. 18.20u: 108 duidelijk te onderscheiden bommenwerpers vliegen in vijf groepen van ongeveer twintig elk in de richting van Brussel. Steeds komen er nog andere kisten aanzetten uit en naar diverse richtingen. 18.30u: Een reeks explosies van bommen hoorbaar en de bommenwerpers blijven boven ons hoofd circuleren. Aangezien er boven Lokeren maar drie formaties gesignaleerd werden door de torenwachter van de Passieve Luchtbescherming(11), moeten die overeenkomen met deze van de 94th Bombing Group en de 385th Bombing Group. De andere formaties van de 3rd en de 4th Combat Wing moeten verder van Lokeren verwijderd geweest zijn, 71

zodat ze niet opgemerkt of vermeld werden door de torenwacht. De verslagen(12) vermelden voor 11 mei: - alarm met sirene: 17.40u - bominslag: 18.15u - alarm met sirene: 24.00u.

6. Vluchtschema 94th BG voor 11 mei 1944

7. Vluchtschema 385th BG voor 11 mei 1944 72

8. Vluchtlijnen naar doel en terugkeer 73

Samenstelling van de formaties Afgaande op de opgetekende tijd bij het nemen van het I.P., zijnde 18.13u, zou de 94th 'A' Lead Group de eerste formatie geweest zijn die Lokeren overvloog. De tweede was de 385th 'B' Lead Group, gevolgd door de 385th Composite Group. De eerste formatie was samengesteld uit eenentwintig vliegtuigen, waarvan zes in het lead squadron, zes in het low squadron en negen in het high squadron. Deze formatie bommenwerpers werd geleid door Col. O’Connor en 1st Lt. Samerdyke en vloog op een hoogte van 20.000ft (6.096m). 94th 'A' Bomb Group - 4th 'A' Combat Wing a-flight lead squadron 20.000ft

c-flight low squadron

Col. O’ Connor / 1Lt. Samerdyke Sweaty Betty 31252 #1 12x500 Frenesi Bottled in Bond 39775 102584 #3 #2 12x500 12x500 Florencia 102574 #4 12x500 The Better Half House of Lords 37829 5881 #6 #5 12x500 12x500

Mission Mistress 97082 #1 12x500 no name listed Miss Gloria II 97378 39896 #3 #2 12x500 12x500 no name listed 102530 #4 12x500 Donna Lou II The Eagle’s Wrath 30439 107180 #6 #5 12x500 12x500

b-flight high squadron

Daring Doris 97153 #1 12x500 Idiots’s Delight Puddin 30301 38125 #2 #3 12x500 12x500 Million Dollar Baby 97268 #4 Boots and her Buddies, Gloria 12x500 Eine Ferry 31599 31653 #6 #5 12x500 12x500 Ordnance Express 97358 #7 12x500 Duchess Tough Teddy 97248 97333 #8 #9 12x500 12x500

Alle vliegtuigen waren geladen met 12 x 500 pond bommen (226,7kg).

74

De tweede formatie was oorspronkelijk ook samengesteld uit eenentwintig vliegtuigen, doch twee toestellen, nr. 7226 van Lt. Shock en nr. 1325 van Lt. Calderwood, dienden de missie met technische problemen voortijdig te onderbreken en keerden naar de basis terug. Het lead squadron, met zes vliegtuigen, aangevoerd door Col. Riva, vloog op 20.000ft (6.096m). Het low squadron telde boven doel nog vijf vliegtuigen en vloog op een hoogte van 19.700ft (6.005m). Het high squadron was boven doel samengesteld uit acht bommenwerpers en had een vlieghoogte van 20.300ft (6.187m). 385th 'B' Bomb Group - 4th 'B' Combat Wing a-flight lead squadron 20.000ft

c-flight low squadron 19.700ft

Col. Riva 951 #1 10x500 Lt. Gray Lt. Niemann 049 1171 #3 #2 12x500 10x500 Lt. White 008 #4 Lt. Coleman 10x500 Lt. Faix 1928 864 #6 #5 10x500 12x500

Lt. Swerdlin 636 #1 12x500 Lt. Shock Lt. Mc Creary 431 7226 #3 #2 10x500 10x500 Lt. Sherrel 762 #4 10x500 Lt. Engel Lt. Percival 952 465 #6 #5 10x500 10x500

niet gebombardeerd bommen terug of gedropt in zee

b-flight high squadron 20.300ft

Capt. Alexander 833 #1 12x500 Lt. Seehof Lt. Wells 355 1778 #3 #2 12x500 10x500 Lt. Hughes 8199 #4 Lt. Calderwood 10x500 Lt. Gunn 1335

#6 10x500

7211 #5 10x500

Lt. King 1413 #7 10x500 Lt. Worster Lt. Jones 787 2486 #9 #8 10x500 12x500

terug naar basis

Vijftien vliegtuigen waren geladen met 10 x 500 pond bommen Zes vliegtuigen hadden 12 x 500 pond bommen aan boord.

75

De derde formatie tenslotte, de voor Lokeren noodlottige, was de samengestelde groep met vliegtuigen van de 385th Bombing Group en de 94th Bombing Group (negen toestellen). Hier waren eveneens eenentwintig vliegtuigen verdeeld over zes in het lead squadron, zes in het low squadron en negen in het high squadron. Het lead squadron vloog op een hoogte van 19.000ft (5.792m) onder leiding van Capt. Lancaster en Maj. Richard. Het low squadron vloog op 18.700ft (5.700m) en het high squadron op 20.000ft (6.096m). 385th 'A' Composite Group - 4th 'B' Combat Wing a-flight lead squadron 19.000ft

c-flight low squadron 18.700ft

Capt. Lancaster / Maj. Richard 481 #1 12x500 Lt. Turner Lt. Baumann 7031 078 #3 #2 12x500 12x500 Lt. Leonard 109 #4 12x500 Lt. Mc Sweeney Lt. Robbins 054 3966 #6 #5 12x500 12x500

Lt. Spencer 8135 #1 12x500 Lt. La Penna Lt. Dahlberg 742 912 #2 #3 10x500 10x500 Lt. Dittmer 638 #4 12x500 Lt. Mc Neeley Lt. Rosener 7135 827 #6 #5 12x500 12x500

niet gebombardeerd bommen terug of gedropt in zee

b-flight high squadron 94th B 20.000ft

Lt. Purnell 31906 #1 12x500 Skinny Miss Donna Mae II 31540 37922 #3 #2 12x500 12x500 Reno-Vation 102380 #4 12x500 Bouncin’ Annie Shady Lady 102577 102456 #5 #6 12x500 12x500 Tommy 97316 #7 Rebel Queen 12x500 Horrible Hank’s No name listed

31704 #9 12x500

30382 #8 12x500

Deze formatie was geladen met 12 x 500 pond (19x) en 10 x 500 pond (2x).

76

Vliegtuigtypes en uitrustingen De missie op Brussels M/Y van 11 mei 1944 werd uitgevoerd door bommenwerpers van het type B-17, de zogenaamde vliegende forten. Dit vliegtuig had een lengte van 22,70m, een vleugelspanwijdte van 31,65m, een hoogte van 5,80m en woog ongeveer 26.000kg in geladen toestand. Het was uitgerust met vier motoren van elk 1.200PK (895kW). Het kon geladen worden met bommen van 100, 300, 500, 1.000 of 2.000 pond, gaande van twee tot twintig stuks volgens het gewicht.

9. Ladingsmogelijkheden B-17

De bommen die in Lokeren vielen waren van het type "AN-M64 - 500 lb". Deze bom was van Amerikaanse makelij en werd ingezet tegen munitieopslagplaatsen, spoorwegen, gebouwen en lichte schepen. De bommen waren meestal gevuld met TNT of amatol, dat ongeveer 51% van het gewichtsvolume uitmaakte. De totale lengte van de bom met inbegrip van de staart bedroeg tussen de 51 en 59,16 inch (129-150cm) en had een diameter van 14 inch (35,5cm). De bom was olijfgroen geschilderd en had een 1 inch (25,4mm) brede gele band rond de neus en de achterkant. Het zwaartepunt werd gemarkeerd door ¼ inch (6,4mm) gele band.

10. Bommenruim

11. 500 lb bom type AN-64 77

12. Laden van een B-17

13. B-17 in vlucht

14. Open bommenluik B-17 78

De B-17 was de eerste grote bommenwerper in de Tweede Wereldoorlog en werd voornamelijk in Europa ingezet. Van dit type werden bij de firma Boeing ongeveer 12.700 toestellen gebouwd. Het had een bemanning van tien personen. De maximum snelheid bedroeg 431km/u, de kruissnelheid 273km/u en kon tussen de 3.000 à 4.800km afleggen zonder bij te tanken. Het eerste prototype vloog in juli 1935. Enkele B-17’s waren in gebruik op 7 december 1941, maar de productie zou dan snel toenemen. In mei 1945 werd de productie ervan stop gezet. De bewapening bestond uit dertien .50 machinegeweren en een normale bomlading van ongeveer 2.700kg. Een B-17 was nu niet bepaald een comfortabel toestel. Op grote hoogte moest men zuurstofmaskers dragen, omdat er geen drukcabine was, zoals nu het geval is. De twee schutters langs de zijkanten stonden gedurende een aanval in een bijna open deur. De bemanning was dan ook gekleed in zware met wol gevoerde kledij. Op het gebied van gevechtsschade kon het echter wel tegen een stoot. Het was een vliegtuig dat niet zo gemakkelijk uit de lucht gehaald werd. Het kon ondanks aanzienlijke schade toch in de lucht blijven en zijn basis nog bereiken.

15. P-47 Thunderbird

16. P-51 Mustang

De ondersteuning van de bommenwerpers gebeurde op 11 mei eveneens met gevechtsvliegtuigen van het type P-47 (Thunderbird) en P-51 (Mustang). Deze jagers vervoegden de formaties bommenwerpers van zodra ze boven vijandelijk gebied kwamen. Twee jachtgroepen begeleidden de zware bommenwerpers die Brussel en Luik aanvielen. Deze werden gevormd door de 66th Fighter Wing met vierendertig P-47 toestellen en de 67th Fighter Wing met dertig P-47 en twintig P-51 toestellen. Deze bescherming werd door de bemanningen van de B-17’s erg geapprecieerd. Toch werd er die dag melding gemaakt dat de P-47 en P-51 toestellen soms te dicht bij de bommenwerpers kwamen, dat ze gesimuleerde aanvallen op de formaties uitvoerden, waardoor hun neus naar de bommenwerpers gericht was. Het “spelen” tussen en rond de formaties door de begeleidende jagers werd ook bevestigd door een Lokerse ooggetuige(13), welke deze feiten zag gebeuren voor de aanval.

79

De P-47 was bewapend met acht .50 machinegeweren en tien 5 inch raketten. Het type Mustang (P-51) had zes .50 machinegeweren en eveneens tien 5 inch raketten.

17. Formatie P-47's

80

Bombardement Van de drie formaties is er maar één die melding maakt van Lokeren in haar rapporten. Dat is namelijk de 385th 'A' Composite Group. Deze formatie, samengesteld uit twee bomgroepen heeft als I.P. 51°07’ N - 04°00’ O, dat ten noordoosten van het centrum van Lokeren lag, ter hoogte van de wijk Kopkapel. In alle verslagen werd die dag melding gemaakt van een grondnevel vanaf de vijandelijke kust die heviger werd naarmate men verder landinwaarts vloog. De hoofdnavigator, 1st Lt. Donald Bridges van de 94th Bombing Group, vermeldde in zijn verslag dat er geen wolken waren maar dat de grondnevel ernstig was en dat het heel moeilijk was om hun controlepunten te vinden. De grondnevel werd erger naarmate men verder landinwaarts vloog en het was onmogelijk om het doel waar te nemen. De bomrichter (bombardier) kon zijn M.P.I.(14) pas waarnemen toen hij er juist boven was. Dat impliceerde dat het zicht beperkt was tot ongeveer drie mijl (4,8km) en er alleen verticaal een goed zicht was. In het “Operation Report” van de 385th 'A' Composite Group lezen we dat het vliegtuig nr. 078 (#2) van het lead squadron een accidentele bomdropping had na het draaien aan het I.P. Dit gebeurde om 18.18u. Waarop drie vliegtuigen van het 385th 'A' volgden en acht van het 94th 'B'. De bombardier van het leidvliegtuig (#1) kon het doel niet opnemen en had de leiding overgedragen aan #2. Het tweede leidvliegtuig #2 werd bestuurd door Lt. Baumann en had geen bombardier aan boord. Die functie was overgenomen door een togglier. Soms verving men de bombardier, een officier, door een lagere in graad, meestal een sergeant of staff sergeant. De bombardier bediende het "Norden Bombsight", het Amerikaanse vizier en bomrichtersysteem, waarvoor deze een speciale opleiding had gekregen. Een togglier beperkte zich alleen tot het bedienen van de salvo schakelaars. Hij moest zijn bommen lossen wanneer de leider dat deed. Probleem was, indien de leider niet of verkeerd dropte, de 18. Norden Bombsight togglier dit niet kon weten. Dit vervangen van functies werd vanaf 1944 meer toegepast om te besparen in de opleiding van bombardiers. Het leidvliegtuig #1 had hier het bevel overgedragen aan #2 en daar was geen bombardier aan boord, doch een togglier (S/Sgt. R. Carmen). In het ondervragingsverslag (afb. 24) staat vermeld dat de togglier de bomschakelaar accidenteel aanraakte waardoor er een bomdropping volgde. Tevens had dit vliegtuig geen specifieke navigator aan boord, zoals we later zullen vernemen. Bij het 385th 'A' dropten de volgende vliegtuigen: 078 (#2) Lt. Baumann 912 (#2) Lt. Dahlberg 638 (#4) Lt. Dittmer 827 (#5) Lt. Rosener. Bij het squadron dat gevormd werd door bommenwerpers van de 94th 'B' groep, volgden er acht het leidvliegtuig #2. Vliegtuig nr. 30382 (#8 - Horrible Hank's), onder bevel van Lt. M. U. Reid, bombardeerde niet omdat de bombardier verklaarde dat hij 81

gebriefd was om te droppen op het leidvliegtuig #1, dat echter niet bombardeerde. De vier vliegtuigen van het 385th 'A' zouden op die manier 46 bommen gedropt hebben op Lokeren. De acht vliegtuigen van het 94th, welke eveneens bombardeerden op vliegtuig #2, wierpen 96 bommen af. In totaal komen we zo op 142 projectielen. Volgens de tellingen uitgevoerd door de Passieve Luchtbescherming na de aanval, werden er 129 bomkraters geteld en werden er tien blindgangers (waarvan één in 1984) geborgen. Rekenkundig hebben we dus drie eenheden meer dan de op de grond getelde inslagen, wat misschien wel kan verklaard worden door de grote ravage in de woongebieden welke een correcte telling kan beïnvloed hebben. Op de luchtfoto daterend van 18 juli 1944 zijn de vernielingen nog goed waarneembaar. Het beeld dekt voornamelijk het stadsgebied waar de bommen vielen. De zwaar getroffen Lindestraat, Sterrestraat en het gebied Veldstraat - Bosmanstraat zijn duidelijk herkenbaar op de foto. Het gebied aan de Zelebaan valt buiten het bereik van deze opname. 19. Uitvergroting van het zwaarst getroffen gebied. Onderaan de foto de site van de Sterrestraat en de Lindestraat, bovenaan de Veldstraat en de Bosmanstraat

82

20. Deel van het getroffen gebied (foto van 18/07/1944) 83

De leider #1 (Capt. Lancaster 481) wilde een tweede bomrun uitvoeren, doch de piloot onderbrak deze tweede run, toen zijn bemanningsleden hem meldden dat de meeste vliegtuigen van zijn formatie hun bomlading reeds gedropt hadden. De bemanning van Lt. Marion Reid(15) kwam om het leven op 19 mei 1944 boven Berlijn, toen hun B-17 door een bom, afkomstig van een hoger vliegende bommenwerper, werd getroffen. Hierbij werd de linker horizontale staartstabilisator van het vliegtuig weggerukt. Dit gebeurde door een van de 1.000 pond bommen die bij deze aanval gebruikt werden. Het vliegtuig kwam daarna in een spin terecht waardoor een vleugel afbrak. Niemand kon het toestel nog verlaten en stortte neer. Van dit ongeluk zijn toevallig een aantal foto’s gemaakt(16). Lt. Reid maakte deel uit van het lead squadron en dit draaide na zijn bomdropping 90° naar rechts, terwijl het high squadron nog in de uitvoering van zijn bomdropping was. Het lead squadron passeerde dus onderdoor tijdens de bomdropping van het high squadron met de noodlottige gevolgen voor de bemanning van de Miss Donna May II. De harde realiteit van de oorlog, op 11 mei 1944 redde hij een aantal Lokeraars van de dood door zijn bomlading niet te lossen. De bombardier van Lt. Reid besefte toen waarschijnlijk dat ze nog niet boven hun doel Brussel waren. De crew van Lt. M. U. Reid vloog op 19 mei 1944 met Miss Donna May II, toestel nr. 31540, dat ook aan de missie op Lokeren deelnam.

21. Incident Lt. Reid, waarbij duidelijk te zien is hoe het toestel geraakt wordt door een 1000 pond bom op de linker staartvleugel

84

Lt. Col. O’Connor die het 94th 'A' leidde op 11 mei, stierf op 21 juni 1944, toen hij werd neergeschoten. Er werd verondersteld dat hij op de grond door woedende burgers werd vermoord, nadat hij zich per parachute had weten te redden. Ook de vlucht van het 385th 'B' verliep niet vlekkeloos. Bij de voorbereiding van de bomrun bleek het plexiglas van de bomrichter van het leidvliegtuig nr. 951 (#1) bevroren. Het gaf de leiding door aan toestel nr. 049 (#2). Deze kon niet meer op tijd richten en besloot een tweede run te maken. De staartschutter rapporteerde echter dat de andere vliegtuigen hun bommen reeds hadden gedropt. Later onderzoek toonde aan dat er één bom uit het bommenruim van toestel nr. 049 (#2) was geslagen door het luchtafweergeschut. Alle andere B-17’s hadden hun bommen gelost op die ene accidentele bom. Buiten het leidvliegtuig nr. 951 (#1) en de tweede leider nr. 049 (#2) dropte ook vliegtuig nr. 1171 (#3) zijn bommen niet. De tijdspanne situeerde zich hier tussen 18.24u en 18.26u. De bommen vielen ten zuidwesten van het doel Brussels M/Y. De 94th 'A' Lead Group bereikte het I.P. (Lokeren) om 18.13u, maakten een linkse draai en openden hun bomdeuren. Zij gebruikten door de dichte grondnevel het gebriefde M.P.I. niet en namen er een dat rechts van het origineel gelegen was. De bommen waren weg om 18.22u. Zij troffen het doel en de resultaten werden als goed aanzien. Er was sprake van olieopslagplaatsen die getroffen waren. De missie van 11 mei 1944 was geen onverdeeld succes. Ze was eerst gepland in de voormiddag, doch na het opstijgen werd de opdracht geannuleerd en de vliegtuigen teruggeroepen. De missie werd in de namiddag opnieuw gevormd met nieuwe vliegtuigen en bemanningen. Een fragment uit een dagboek van een piloot van het 94th 'B' dat deel uitmaakte van de Composite Group: “Dit keer werden we naar Brussel gestuurd, maar voor het 94th was de opdracht een fiasco. Toen we de vijandelijke kust overvlogen, begonnen de Duitsers veel te dicht te schieten met hun luchtafweergeschut (flak). Ik kon de rode flitsen van de flakgranaten zien. Wanneer je de kern van de ontploffing kon zien, betekende dit dat je veel te dicht was. Ons doel was een spoorwegknooppunt, maar we misten het op 10 miles (16km), omdat onze groepsleider toevallig zijn bommen onmiddellijk na het openen van de bomdeuren liet vallen. De bomrichters in de andere bommenwerpers van de groep drukten hun vuurschakelaars in bij het zien neervallen van de bommen van hun leider. We wisten niet waar die bommen vielen en of er geen onschuldige burgers van België het slachtoffer waren.” 85

De bemanningen van deze vluchten waren voornamelijk achtien- negentienjarigen en jonge twintigers die dagelijks hun leven waagden in de strijd voor onze vrijheid. Er waren ook strikte orders om geen burgerdoelen in bezet gebied te viseren. Dat er toch onschuldige burgerslachtoffers vielen, kon moeilijk vermeden worden en ook de bemanningen vonden het erg als hun bommen hun doel misten en burgers als slachtoffers maakten.

22. Miss Donna Mae II, nr 42-31540

86

23. Rapport van de 385th Composite Group 87

24. Rapport van de 385th Composite Group - leader #1 88

89

25. Rapport van het 2de leidvliegtuig van de 385th Composite Group 90

91

26. Verslag van de 94th Composite Group

92

27. Verslag van de 385th BG

93

28. Doelwit Brussels M/Y (Schaarbeek) verkenningsfoto gebruikt bij de briefing van 11/5/1944 94

Luchtafweergeschut In 1944 hadden de geallieerde bombardementsvluchten niet veel weerstand meer van de Duitse luchtmacht. Op deze missie had men geen vijandelijke jagers gezien. Het grote gevaar voor de bommenwerpers kwam echter van het luchtafweergeschut (flak) dat op vele plaatsen opgesteld stond. Het was meestal geconcentreerd rond grote steden. Het 94th maakte voor zijn vluchten die dag melding van gemiddeld tot intens luchtafweergeschut. Het was weinig en onnauwkeurig in de omgeving van onder andere Terneuzen, Walcheren en Antwerpen. Een intense maar meestal onnauwkeurige flak versperring werd gemeld boven Brussel. Men verloor hier twee vliegtuigen te wijten aan dit afweergeschut. Het 385th meldde op de heenweg pover maar nauwkeurige flak te Heemstede en Walcheren. Op afstand gezien was het afweergeschut te Antwerpen pover. Boven het doel Brussel werd het gerapporteerd als gemiddeld maar zeer nauwkeurig, met flinke schade als gevolg. Bij deze beschietingen had het 385th 'B' drie gewonden en één dode, terwijl het 385th 'A' één ernstig gewonde telde. De gevechtsschade aangericht door het luchtafweergeschut aan de toestellen was aanzienlijk. Voor de opdracht van 11 mei luidde de balans voor de formaties die Lokeren overvlogen hadden als volgt: 94th 'A': vijftien beschadigd op eenentwintig vliegtuigen boven doel. 385th 'B': veertien beschadigd op negentien vliegtuigen boven doel. In de Composite Group waren negen van de twaalf bommenwerpers beschadigd van het 385th 'A'. Voor het 94th 'B' was de balans zeven beschadigd van de negen deelnemende toestellen. Bij nader onderzoek naar het verdere lot van deze deelnemende vliegtuigen konden we achterhalen dat van de eenentwintig B-17’s van het 94th 'A' er acht werden neergeschoten of neerstortten. Van de negen participerende bommenwerpers van het 94th 'B' aan de Composite Group, haalden er maar vier het einde van de oorlog. Voor het 385th 'B' luidde de balans acht gecrasht, zes terug naar de VS en zeven in Engeland gebleven. Voor de deelnemers van het 385th 'A' aan de Composite group was dat zes ver29. Luchtafweergeschut (flak) nietigd, vier terug naar de VS en twee in Engeland gebleven. Dat dit gepaard ging met eveneens aanzienlijke menselijke verliezen hoeft niet verklaard te worden. 95

30. Verslag gevechtsschade 94th 'B' Bomb Group

96

Landing en commentaar bemanningen De 94th 'A' leidersgroep bereikte de vijandelijke kust om 18.52u op een hoogte van 19.000ft (5.791m) waarna de formatie daalde. Ze waren boven Orfordness om 19.24u op een hoogte van 9.000ft (2.743m). Omstreeks 19.35u bereikte men St. Burry Edmonds, waarna de landing plaats vond tussen 19.40u en 20.06u. Het 94th 'B', dat deel uitmaakte van de Composite Group, verliet de formatie bij het overvliegen van de Engelse kust. De basis werd bereikt om 19.44u en de landing gebeurde tussen 19.47u en 20.12u. Voor het 385th werden er in de verslagen geen tijden van terugkeer vermeld, enkel in de marge was er sprake van 19.34u. Uit de vluchtrapporten van de piloten van het 385th kunnen we nog enkele merkwaardige opmerkingen distilleren van de deelnemende bemanningen van het 385th: Lt. Dittmer (385th 'A' Comp.): drinkwater voorzien in de ruimte voor de aanvang van de missie. Lt. Spencer (385th 'A' Comp.): de schutters klagen erover dat ze drill krijgen in de namiddag nadat ze ’s morgens een missie hebben gevlogen. Lt. La Penna (385th 'A' Comp.): de bemanning diende na de landing 35 minuten te wachten vooraleer ze werd opgehaald. Lt. Gray (385th 'B' lead): houdt niet van gorbohydrate suikergoed (snoep). Lt. White (385th 'B' lead): verrekijkers voorzien in de neus en staart bij het leidende vliegtuig. Drinkwater nodig. Lt. Seehof (385th 'B' lead): deze bemanning heeft meer dan 50 vlieguren gemaakt in tien dagen. Lt. Wells (385th 'B' lead): de snackbar vroeger openen in de avond. Lt. Percival (385th 'B' lead): na de landing waren de camions de laatste drie missies te laat. De crew moest 30 minuten wachten alvorens ze opgepikt werden. Verschillende piloten van het 385th 'A' en 'B' maakten melding van het feit dat ze zonder navigator hadden gevlogen, dewelke zeer gemist werd (Baumann, Mc Sweeney, Robbins, Faix).

31. Vervoer na de landing van een missie, waarna de bemanning nog een ondervraging te wachten stond 97

Gevolgen voor de familie De Munck Honderden huizen werden vernield of zwaar beschadigd. Maar nog erger was het menselijk leed: 85 mensen kwamen om het leven, 92 zwaar gewonden, 352 licht gewonden. Verschillende leden van de familietak De Munck woonden in het getroffen gebied(17): - Joannes Baptiste De Munck (*20/10/1867 Lokeren) komt om het leven tijdens het bombardement. Hij is in het gasthuis overleden aan zijn opgelopen verwondingen (schedelbreuk, hoofdwonden, kneuzingen). Nog andere leden van de familie De Munck komen bij deze aanval om het leven: - Marie Isidoor De Munck (*11/7/1899 Lokeren - dochter van Joannes) echtgenote van Medard Rombout, wonende Lindestraat 39. - Irène Rombout (*22/4/1939) dochter van Medard Rombout en Marie De Munck. - Leon Franciscus De Munck (*6/6/1903 Lokeren - zoon van Joannes) echtgenoot van Martha Rooms, wonende Lindestraat 43. Gekwetsten opgenomen in het ziekenhuis: - Mathilde De Munck (*19/10/1909 Lokeren) wonende Bosmanstraat 63, met een vleeswonde aan het rechterbeen en een hoofdwonde. - Marcel De Munck (*2/1/1930 Lokeren) zoon van Leon Franciscus De Munck, Lindestraat 43, met een open rechter beenbreuk en een hoofdwonde. - Martha Rooms komt er vanaf met een wonde aan het rechterbeen en moet niet worden opgenomen in het ziekenhuis. Een zware tol voor deze familie met vier doden en drie gewonden. Voor grootmoeder wed. De Munck - Emma Dobbelaere, wonende Kazernestraat 81, bleef het leed beperkt tot materiele schade aan de woning.

32. Lindestraat: links de Grooten Hof en rechts het huis Pieters 98

33. Meisjesvakschool in de Kazernestraat, rechtover ouderlijk huis

34. Kazernestraat, huis grootmoeder, wed. Benoni De Munck - Emma Dobbelaere

99

100

Besluit Men mag stellen dat het bombardement op Lokeren toe te schrijven was aan een accidentele dropping van het tweede leidvliegtuig van de 385th 'A' Composite Group, waarop elf andere bommenwerpers van deze formatie ook hun bommen losten. Over het exacte aantal vliegtuigen van het 385th 'A' die hun bommen gedropt hebben, heerst er onduidelijkheid. Het ene rapport vermeld drie vliegtuigen, andere rapporten spreken van vijf tot zes toestellen. Wij hebben ons gebaseerd op de genoteerde tijd van hun bomdropping, zijnde 18.18u. Zodoende kwamen we op een eindresultaat van vier bommenwerpers, wat ook het dichtst het aantal getelde bominslagen op de grond benaderde. Onderzoek heeft uitgewezen dat er die dag nergens nog bommen gevallen zijn tussen Lokeren en Brussel. De resterende vliegtuigen van deze formatie hebben ofwel toch nog Brussel gebombardeerd of zijn met hun bomlading teruggevlogen naar hun basis in Engeland (sommigen dropten hun bommen in het Kanaal). De vermelding van de firma Hoedhaar als doelwit op de lijst die de heer Remi Van Nieuwenborgh op de basis gezien had, is ons inziens na het bombardement toegevoegd toen bleek dat men Lokeren had gebombardeerd in plaats van het spoorwegknooppunt in Schaarbeek. Na het nemen van het I.P. lag het doelwit gemiddeld dertig kilometer verder, zodat de bombardier een bomrun van ongeveer vijf à tien minuten had om zijn M.P.I. te vinden. Op Lokeren werden de bommen quasi onmiddellijk gedropt na het draaien aan het I.P. Daar kwam nog bij dat er aan boord van het toen leidingvoerende vliegtuig (#2 van Lt. Baumann) geen bombardier aanwezig was, maar een togglier die het Norden Bombsight vizier niet kon bedienen en eigenlijk afhankelijk was van een leidinggevende bommenwerper. Tijdens het bombardement werden er door twee B-17’s van het 94th 'B' (nr. 31906 #1 van Lt. Purnell en nr. 102577 #6 van Bouncin’ Annie) luchtfoto’s genomen. Deze SAV negatieven (Strike Attack View) werden gelijktijdig met het lossen van de bommen genomen (tien negatieven). Spijtig genoeg hebben we deze tot op heden nog niet kunnen localiseren, als ze al gearchiveerd werden na de oorlog. Volgens de laatste informatie van het RCAHMS(18) werd een groot deel van deze opnames na de oorlog vernietigd, zodat de kans wel zeer klein is dat deze nog opduiken.

101

Bronnen en verklaringen 1. Een Dodelijke Vergissing - het bombardement van 11 mei 1944 op Lokeren, Alain Debbaut en Björn Rzoska, Lokeren 2004. 2. De Souvereinen, 38 jg, nr. 2, blz. 83, 2007. 3. http://forum.armyairforces.com. 4. Eight Air Force Narrative of Operations, 351th Operation, May 11, 1944. 5. M/Y: Marshalling Yard = spoorweg rangeerterrein. 6. RR/J: Railraod Junction = spoorwegknooppunt. 7. TO: Target of Opportunity = niet geïdentificeerd gelegenheidsdoel. 8. NARA: National Archives and Records Administration, www.archives.gov. 9. R.P.: Return Point = punt van terugkeer. 10. Oorlogsdagboek 1943-1945, deel 1, september 1943 – september 1944, Frans De Koninck; uitgever Stadsbestuur Dendermonde. 11. Verslag torenwacht van 11 mei 1944; Windey, Passieve Luchtbescherming, fonds Frans De Vos; Koninklijke Oudheidkundige Kring van Sint-Niklaas. 12. Stadsarchief Lokeren, bundel 316, werkingsverslagen Passieve Luchtbescherming, 1940-45. 13. Marcel Pieters, bevond zich op "Het Werk van den Akker" vooraan de Hillarestraat (ongeveer 200m van de eerste bominslagen op het Tramdepot). 14. M.P.I.: Mean Point of Impact = centrum van het doelgebied. 15. Na het einde van de oorlog werd in Lake Worth, Florida, V.S., met een Sunday School gestart. Een van de gebouwen werd genoemd naar Lt. M. U. Reid: “The Marion U. Reid Memorial Sunday School Building”. Marion Reid was een zoon van de toenmalige Pastor (predikant) van de First Baptist Church. 16. Strike Attack View negatieven: SAV-94-515 (1-5) (19-5-44) 791-7-26500 Berlin Germany. 17. Stadsarchief Lokeren, bundel 348, bombardementen 40-45. 18. RCAHMS: Royal Commission on the Acient and Historical Monuments of Scotland, Edinburgh, GB; hier bevinden zich sedert 2008 ook de archieven van het TARA, The Aerial Reconnaissance Archives.

102

Illustraties Alexander Ken: 9. Benson Marc: 21, 22. Burris Scott: 10, 15, 16, 17. Debbaut Alain, Rzoska Björn: foto's ter beschikking gesteld door auteurs van de publicatie "Een dodelijke vergissing - bombardement van 11 mei 1944 op Lokeren", Lokeren 2004: 32b, 34, foto op achterzijde kaft. Fonds Frans De Vos, Koninklijke Oudheidkundige Kring Sint-Niklaas: 32a, 33. Google Earth: 8. Halpert Sam; website www.b17sam.com: 31. Harrington Aviation Museum: 11. Luftbilddatenbank, Estenfeld, Duitsland: 20, 21. NARA archief, Washington, VS: 6, 7, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29. Robinson Debi: 2a, b, c, d, e, n. Sassone Joseph (303th BG): 30. Varnedoe Bill: 2f, g, h, i, j, k, l, m, 3, 4, 5. Website 303th Bombing Group: 14. Website www.merkki.com/bombardiers: 18.

103

INHOUD André De Munck, Bommen op Lokeren. de ware toedracht over donderdag 11 mei 1944

61

AANVULLING bij de foto met "pompiers" op p. 59 van het maartnummer 2009. Op de vraag om aanvulling met een naam/namen bij de foto, "Uit de oude doos", ontvingen wij één reactie. Het lid dhr. Eugène Verhavert uit Eksaarde (opgegroeid in de Poststraat te Lokeren) meent in de 2de man van links (met witte helm) op de foto, een vroegere gebuur uit de Poststraat te herkennen, nl. Maurice KELEM. Waarvoor onze dank. - E-mailadres: [email protected] - Lidmaatschap van de kring: 8 €, steunend lid 12 €, beschermlid 20 € of meer. - Bankrekening Centea: 860-0003103-78, De Souvereinen, 9160 Lokeren. -

Wegens de hoge verzendingskosten vragen wij aan de buitenlandse leden een bijdrage van 25 € (lidgeld 8 € reeds inbegrepen) over te maken. Buitenlandse leden in de Eurozone dienen het volgend banknummer te gebruiken: IBAN BE69 8600 0031 0378 BIC SPAABE22

- Voorzitter en contactadres: Marcel Pieters, Beukenlaan 31, 9160 Lokeren. - Een nummer van de huidige jaargang niet ontvangen? Navragen bij de penning- meester Gaston Ketels, Hoogstraat 96, 9160 Lokeren. Tel. 09 348 32 85 - Redactie van het tijdschrift en secretaris: Alex Dierick, Lammeken 55, 9160 Lokeren. -

Oude jaargangen zijn nog beschikbaar aan 5 € per jaargang tot en met het jaar 1999. Vanaf 2000 aan 8 € per jaargang. Na storting op de rekening of tegen contante betaling wordt de bestelling uitgevoerd door Alex Dierick die de reservevoorraad bewaart. Tel. 09 348 40 43.

- Overname van teksten enkel toegestaan mits nauwkeurige bronvermelding en na de toestemming van de auteur. Adres bij de redactie. - Elke auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn tekst. - Het tijdschrift "De Souvereinen" wordt uitgegeven met subsidie van de Stad Lokeren (Cultuurraad), de Provincie (via Heemkunde Oost-Vlaanderen vzw) en

104

Veldstraat met op achtergrond de haarsnijderij Hoedhaar